Сұйық минералды тыңайтқыштар несімен бағалы
2008-11-14:
STANDART&POORS–ҚАЗАҚСТАН ҮКІМЕТІНІҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ ШАРАЛАРЫНА БЕРІЛГЕН
БАҒАЛАР ТУРАЛЫ
Интерфакс-Қазақстан агенттігі хабарлағандай, Қазақстан билігі қабылдаған
дағдарысқа қарсы шаралар қазақстандық коммерциялық банктердің
рейтингтерінің төмендеу ықтималдығын азайтуы мүмкін, деп есептейді Standart
& Poors-тың париждік офисінің “Қаржы институттары” тобы директорының
орынбасары Екатерина Трофимова. “Осы жылдың ортасында-ақ S&P, өкінішке
қарай, Қазақстанның банк секторында теріс факторлар жиынтығы барған сайын
қордалана түсуде дегенді айтқан болатын. Дегенмен, Үкімет қабылдаған
шаралар оны толықтай жойып жібермесе де, рейтингтердің төмендеу
мүмкіндігінің азаюына жағдай жасауы мүмкін”, деп жауап берді “Интерфакс-
Қазақстан” агенттігіне Екатерина Трофимова.
“Біз Үкіметтің таяуда мәлім еткен экономиканың нақты секторы мен банк
секторын қолдау жөніндегі шараларын қуаттаймыз, бірақ бұл жоспардың
тетіктерін нақтылау әлі де жалғасуда. Шаралардың тиімділігі мен банктер
рейтингіне тигізер ықпалы да дәл осы тетіктерге байланысты болмақ”, дегенді
де қосып қойды ол. Таяудағы уақыттарда “рейтингтердің көтерілу мүмкіндігі
туралы айтуға әлі ертерек”.
“Алдағы 12 ай Қазақстанның қаржы рыногы үшін айтарлықтай қиынға түспек, ол
ең алдымен, халықаралық қаржы рыноктарындағы жағдайдың нашарлауына
байланысты болады. Өткен 12 айға қарағанда таяудағы 12 ай неғұрлым
күрделірек болады, атап айтқанда, ол қазақстандық банктердің шетелдік
қарыздарының кейін қайтуы арқылы көрініс табады, ал ол өтімділікке қосымша
салмақ түсірмек”- деп есептейді Е.Трофимова.
Оның пікірінше, Қазақстанның банк секторындағы өтімділіктің ағымдағы ахуалы
болып жатқан жағдайлармен толық сәйкеседі.
“Жоғары өтімділікті активтердің ағымдағы деңгейі таяу 12 айдағы шетелдік
міндеттемелерді өтеу көлемін де артығымен жабады. Дегенмен, ахуал әлі де
айқын емес, сондықтан өтімділіктің қолайлы көпшігі қазіргі сәтте оның
таяудағы тұрақтылығын білдіре алмайды. ҚҚА мен Ұлттық банк қабылдаған алдын
алу шаралары қазірдің өзінде өтімділіктің таяу айлардағы тұрақтылығын
қамтамасыз етуге бағытталып отыр”,– деп атап көрсетті ол. S&P-ның
Е.Трофимова келтірген бағалау мәліметтері бойынша, коммерциялық банктердің
таяудағы 12 айда қайтарылуға тиіс 12 миллиард доллар шетелдік
міндеттемелерінің кем дегенде үштен бірінен астамы қайта қаржыландырылатын
болады. Осыған байланысты Е.Трофимова қазақстандық коммерциялық банктерді
қорландырудың маңызды көзі халықтың және компаниялардың депозиттері
болатынын атап көрсетті.
“Депозиттік базаның тұрақтылығы қазақстандық банктердің ресурстық
базаларының тұрақтылығын сақтауда айқындаушы орын алмақ. Соңғы айлардағы
салыстырмалы түрде алғандағы тұрақтылық пен депозиттік базаның өсуі
қазақстандық банк жүйесі тұрақтылығының негізгі кепілі болып отыр”,– деді
ол.
“Ресейлік және украиндық банк жүйесі қазір ауыр кезеңді бастан кешіп отыр
және негізгі проблема клиенттер салымдарының кейін қарай ағылуына
байланысты орын алуда. Мұндай теріс көріністер қазақстандық банк жүйесінде
өткен жылдың жазы мен күзінің басында ғана шамалы дәрежеде көрініс берді”,
деп жалғады ол өзінің сөзін.
Е.Трофимова қазақстандық банк секторының соңғы айларда халықаралық қаржы
рыноктарындағы теріс өзгерістерге қатысты кісі қызығарлықтай тұрақтылық
танытқанын атап көрсетті.
“Біз алдағы уақыттарда қазақстандық банктер, атап айтқанда, мемлекет
тарапынан қолдау көрсетілу есебінен әлемдік қаржы рыноктарындағы теріс
әсерлерге табысты түрде қарсы тұра алады деп үміттенеміз”, – деді ол.
Оның айтуынша, банктердің резервтер көлемін ұлғайту жөіндегі табанды да
принципті жұмыстары олардың қауіпсіздік көпшігін нығайта түседі.
“Біз Қаржы қадағалау агенттігінің банктердің капитал базасын қорландыру
көлемін ұлғайту мен нығайтуға ерекше салмақ салуын қуаттаймыз, сөз жоқ, бұл
сыртқы қаржы рыноктарындағы нашарлап кеткен жағдайға қатысты өзін өзі
ақтайтын жауап болып табылады”, – деді ол.
Сол сияқты Е.Трофимова S&P-ның “Самұрық-Қазына” мемлекеттік қорының
Қазақстанның ірі-ірі коммерциялық банктерінің капиталына енуі туралы
Үкіметтің мәлім еткен жоспарына осы сөзін классикалық тура мағынасында
алғанда национализациялау ретінде қарамайтынын да атап көрсетті.
“Біз бұл шараға, ең алдымен банк секторындағы, оның ішінде, шетелдік
қаржыландыру рыноктарына неғұрлым тәуелді ірі банктердің тұрақтылығына
қолдау көрсетуге бағытталған алдын алу шарасы ретінде қараймыз”, – деді ол.
“Экономиканың нақты секторы мен банк секторын қолдау жөнінде мәлім етілген
шаралар пакеті банк секторының тұрақтылығына қолдау көрсетуде аса маңызды
фактор болып табылады. Дегенмен рынокта тұрақты оң бетбұрыс орнату ең
алдымен екі факторға байланысты болмақ. Атап айтқанда, олар Қазақстанның
жылжымайтын рыногында тұрақты оң бетбұрыс қалыптастыру және әлемдік қаржы
рыноктарының тұрақтануы”, – деп атап өтті ол.
Стресті активтер қоры қазақстандық рыноктағы проблемалы кредиттердің
айналымы үшін жағдай жасамақ.
Стресті активтер қорының өз жұмысын бастауы қазақстандық рынокта проблемалы
кредиттердің айналымы үшін жағдай туғызуда аса зор маңызға ие, деп санайды
Е.Трофимова.
“Бұл шараның жеке инвесторлардың рыноктың осы буынына деген мүдделерін
қамшылай түсуі мүмкін”, – деп жауап берді Е.Трофимова “Интерфакс-Қазақстан”
агенттігіне берген сұхбатында.
Бұл қордың құрылуы қазақстандық банктердің проблемалы активтермен жұмыс
істеудегі мүмкіндіктерін кеңейтуі үшін өте-мөте маңызды.
“Біз мұндай қордың құрылуын қуаттаймыз және оның тез арада капиталданарына
үміт артамыз, ал ол таяу уақыттарда жүзеге асуға тиіс”, – деп атап көрсетті
ол.
“Қазіргі уақытта банктер қор қызметін пайдалануға онша асығып отырған жоқ,
оның өзі олардың бүгінде бірқатар қиыншылықтарды бастан өткеріп отырған өз
клиенттерімен қарым-қатынастарын бұзуға ықыласты болмауынан туындап отыр.
Дегенмен, банктер өздерінің аталған борыштарды қайта құрылымдауды жеке-дара
жүзеге асыра алмайтынын түсінгенде, сондай-ақ кредиттерді сатып алу
шарттары тестіленген кезде, қормен жүргізілетін жұмыстар арта түсетін
болады”, – деп атап көрсетті Екатерина Трофимова.
Осыған дейін хабарланғандай, Стресті активтер қорын капиталдандыру үшін
республикалық бюджеттен биылғы жылы 52 миллиард теңге (119,87 доллар)
бөлініп, кейін, яғни 2009 жылға қарай ол көрсеткішті 1 миллиард долларға
дейін жеткізу жоспарланып отыр.
Таяуда Қазақстанның Қаржы министрі Болат Жәмішев болашақта Стресті активтер
қорын бюджет қаржылары есебінен 1 миллиард долларға және шамамен 5 миллиард
доллардай жеке инвестицияларды тарту арқылы капиталдандырудың жоспарланып
отырғанын атап көрсетті.
2009-01-21:
ЖҰМЫС ОРНЫ ҚЫСҚАРМАЙДЫ
Ұлттық инвесторлар кеңесінде Елбасы жүктеген міндеттер үдесінен шықсаң,
қиын асуларды еңсеруге болады. Бір ғана біздің “Иіркөл” кенішіндегі
қарқынды жұмысты соның жарқын мысалына жатқызар едім, дейді аталмыш кеніш
басшысы Әшім Оразбекұлы.
Кеніш бастығы айтқандай, тұрақты жалақысы мен жұмыс орны бар кәсіпорын
жұмысшылары ағымдағы жылы қысқармайды, қайта жаңа жұмыс орындары ашылатын
көрінеді. Сондықтан да олар алдағы күндеріне күдікпен емес, үлкен үмітпен
қарап отыр.
“Иіркөл” кенішіндегі алғашқы зерттеу мен барлау жұмыстары өткен ғасырдың
сексенінші жылдары басталған екен. Сол уақытта алғашқы 80 тонна уран
өндіріледі. Кеніш басындағы қазіргі зауыт құрылысы 2006 жылы басталып,
өткен жылдың тамыз айында пайдалануға берілді. Жиырма жылға жоспарланған
жобаның жалпы құны 3 млрд. 691 млн. теңгені құрайтын көрінеді.
Жоспар бойынша өткен жылы 300 тонна уран өнімі шығарылса, биылғы жылы 450
тонна өнім өндіру көзделіп отыр. Мамандардың пайымдауынша, 2010 жылы өнім
көлемі 750 тоннаға жеткізілмек. Бір айтарымыз, “Иіркөл” кеніші уран
өндіруден Австралия мен Канададан кейінгі үшінші орында келеді екен.
“Қазатомөнеркәсіп” АҚ 2015 жылға қарай уран өндірудің көлемін арттырып,
әлемде бірінші орынға шығуды межелеп отырған сыңайлы.
Бүгінде “Иіркөл” кенішіндегі зауытта тәулігіне бір тоннаға дейін уран
шикізаты өңделуде. Тәулік бойына зауытта 78 адам еңбек етеді. Ал, ағымдағы
жылы қосымша тағы да 30 жұмыс орны ашылмақ. Жұмысшылардың дені сол жерге
жақын елді мекен тұрғындары. Олардың орташа айлық жалақылары 60-70 мың
теңге көлемінде.
Сөз орайы келгенде айта кетейік, таза құмның қойнауына қоныс тепкен кеніш
қазірдің өзінде қалашыққа айналып келеді екен. Өткен жылы кенішті
көгалдандыру мақсатында 400 түп түрлі ағаш отырғызылып, аз ғана жыл
бедерінде “Иіркөл” кеніші құм ішіндегі жасыл желекті елді мекенге айналған.
“Иіркөл” кеніші қазірдің өзінде ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуына оң
ықпалын тигізіп, аудан тұрғындарына қамқор қолдарын созуда өзгелерден көш
ілгері келеді. Демек, бұл кәсіпорынның дағдарыстан қиналмай шығарына сенімі
зор.
Еркін ӘБІЛ, Қызылорда облысы, Шиелі ауданы.
ДАҒДАРЫС ҚЫСПАҒЫ БАРЛЫҚ ЖЕРДЕ БАР
2008 жылғы жағдай болжамдардан төмен болды
Kzkapіtal.com жазғанындай, Украина статистика жөніндегі мемлекеттік
комитетінің мәліметтеріне қарағанда, елдің 2008 жылғы жалпы ішкі өнімінің
өсімі 2007 жылғы 7,6 пайыздан 2,1 пайызға дейін түсіп кеткен. ХВҚ 2009
жылға Украинаның ЖІӨ-сінің 3 пайызға, ал Бүкіләлемдік банк 4 пайызға
қысқаратынын болжамдаған. Украина үкіметі 2009 жылдың мембюджетін
есептегенде ЖІӨ-нің 0,4 пайызға өсуі тұрғысынан белгілеген көрінеді.
Қытай бюджетінің тапшылығы 100 лрд. доллар болуы мүмкін
Vestі.ru хабарына қарағанда, Қытай мемлекеттік бюджетінің тапшылығы 2009
жылы жоспарлы көрсеткіштен асып түсіп, 650 миллиард юань (95,6 млрд.
доллар) болуы мүмкін. “2008 жылдың аяғында ҚКП Орталық комитетіндегі
жұмысшы кеңесінде 2009 жылға 500 млрд. юань көлемінде тапшылық белгіленген
болатын, мұның өзі 2007 жылға қарағанда 320 млрд. юаньға артық еді. Енді
сол тапшылыққа қосымша 150 млрд. юань қосылып отыр”, – деп атап өтті ҚХР
үкіметінің өкілі.
ҚХР Қоғамдық ғылымдар академиясынан қаржы және сауда ғылыми-зерттеу
институтының қызметкері атап айтқанындай, “тапшылықтың болжанған ұлғаюының
екі себебі бар: экономика бастан кешіп отырған қиындықтар есепті
көрсеткіштен асып түсті, сондай-ақ жергілікті орындарда көзделген қаржылық
табыстардың төмендеуі әлдеқайда көп болып отыр”.
Америка компанияларында жұмыс орындарының қысқаратыны айтылған
Wall Street Journal былай деп хабарлайды: АҚШ-тың шетелдердегі 20
компаниясы жұмыс орындарын қысқартуға әзір екенін мәлімдеген. Румынияда
тыңайтқыштар өндіру жөнінен екінші орын алатын Amonіl SA-дан бастап, АҚШ-та
денсаулық сақтау жөнінен екінші орындағы Fіat Spa Magnet Marellі-ге дейін
1,5 мың вакансияны қысқартпақ, соның ішінде 600 қызметкер және 900 вакансия
қысқаратын болады. Әрқайсысы осыншалықты қысқартса, 30 мыңдай қызметкер
жұмыссыз қалатыны белгілі болып отыр. Болжам бойынша АҚШ-та 2009 жылы 2,1
миллионға жуық жұмыс орны қысқармақ.
Қырғызстанда құрылыс қарқыны біраз қысқарған
“24.kg” ақпарат агенттігі ҚР Ұлттық статистика комитетінің мәліметтеріне
сүйеніп, 2008 жылдың қорытындысы бойынша Қырғызстанда құрылыс қарқынының
қысқаруы 10,8 пайызды құрағанын хабарлайды. Елдің Экономикалық даму және
сауда министрлігі мұндай қысқаруды бұрын да болжамдап, ол 4 пайызды құрайды
деп белгілеген. Бірақ жағдай басқаша қалыптасып отыр.
Араб елдері 2,5 триллион доллар жоғалтқан
Франс-пресстің жазғанына қарағанда Кувейттің сыртқы істер министрі Мохаммед
ас-Сабах Араб экономикалық саммитінің қарсаңында мәлімдегеніндей, қаржы
дағдарысының салдарынан Араб елдері өздерінің сыртқы активтері құнының 40
пайыздайын, немесе 2,5 трлн. доллар жоғалтқан. 22 ел қатысып жатқан форумда
дағдарыстан бірлесіп шығудың жолдары қарастырылуда.
2009-01-20:
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА SІGMABLEYZER ҚАЗАҚСТАНДА
ИНВЕСТИЦИЯ САЛУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІН ТАУЫП, ЕҢ АЛҒАШ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ “ӘСЕМ-АЙ”
КОМПАНИЯСЫН САТЫП АЛДЫ
Қазақстанда жұмыс істеп жатқан, тікелей инвестициялау жөніндегі халықаралық
менеджер SіgmaBleyzer компаниясы SBV-V Қазақстан қоры арқылы минералды су
шығаратын “Әсем-Ай” акцияларының бақылау пакетін сатып алып отыр.
Айтарлықтай қомақты қаржыны құрайтын аталмыш инвестиция өткізу рыногын
ұлғайтуға және жаңа өндірістік қуаттар салуға бағытталмақ.
“Әсем-Ай” компаниясы минералды су шығарумен 11 жылдан бері айналысып келе
жатқан және Қазақстанда минералды және асханалық су нарығындағы жетекші
компаниялардың бірі болып табылады. Ал осы компанияның негізін қалаған
Мұхтар Қошқаров акционерлердің қатарында қалып, компанияны басқаруды одан
әрі жалғастыра бермек.
“Біз “Әсем-Ай” сияқты жоғары сапалы компанияға инвестиция салуға мүмкіндік
алып отырғанымызға қуаныштымыз. Сондай-ақ Мұхтар Қошқаровпен әріптестікті
жоғары бағалаймыз. Ол жоғары әлеуеттік өсімі бар аса тартымды бизнесті
құрып, жасақтады. Ендігі жерде біз “Әсем-Ай” компаниясын өз дамуының жаңа
деңгейіне көтеру үшін бірігіп жұмыс істейтін боламыз. Сонымен бірге, біз
тіпті әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында, әрі өзіміз үшін жаңа да тартымды
рынокта, яғни Қазақстандағы алғашқы инвестициялауды жүзеге асыруға қол
жеткізгенімізге ризамыз. Сондай-ақ, біз Қазақстанда жаңа инвестициялар салу
мүмкіндіктерін іздеуді жалғастыра беретін боламыз”, – деді SіgmaBleyzer
компаниясының президенті Майкл Блейзер.
Мұның өзін де Қазақстанға инвестиция тартудың айтарлықтай жаңа қадамдарының
бірі деп қарастыруға болады. Бұл, Қазақстандағы өзінің даму жоспарларын
жүзеге асыруға ұмтылып жатқан барлық компаниялар үшін сөзсіз жағымды оқиға.
Ал 2007 жылдың желтоқсанында өз жұмысын бастаған SBV-V Қазақстан қоры қазір
жоспарлық көрсеткішінен асып түсті. Дәл қазіргі жазылымды аяқтау сәтінде
оған 150 миллион еуро салынып отыр. Сонымен қатар, SіgmaBleyzer компаниясы
бұрын құрылған, қатарына SBF ІV және Ukraіnіan Growth Funds (UGF) қорлары
кіретін төрт қорды басқарады. Компания инвесторларының қатарында ірі
халықаралық қаржы институттары, ірі отбасылық бизнес өкілдері және әлемнің
әр мемлекетінен бақуатты жеке тұлғалар бар.
SіgmaBleyzer компаниясы Шығыс Еуропада он жылдан астам уақыттан бері жұмыс
істеп келе жатқан және осы аймақтағы ең ірі жеке капиталдың тәжірибелі
инвесторларының бірі болып табылады. SіgmaBleyzer жақсы дамыған жергілікті
инфрақұрылымның, батыстық үлгі бойынша жасақталған басқару жүйесінің,
жергілікті нарықты білудің арқасында өңірдегі ең мықты инвестициялық
компанияның бірін құрған. Ол жалпы сомасы 1 миллиард шамасында АҚШ долларын
құрайтын қорлар мен инвестициялық компанияларды басқарады және 1994 жылдан
бері Шығыс Еуропадағы 100-ден астам компанияға инвестиция салған.
Тікелей инвестициялайтын қорлар тобын басқара отырып, дәл қазіргі таңда
Украина, Румыния, Болгария мен Қазақстанда жұмыс жүргізіп жатқан
SіgmaBleyzer компаниясы нарықтық экономикасы дамып жатқан елдер үшін арнайы
әзірленген құрама инвестициялық модельді қолданады. Бұл үлгі бір мезгілдік
микро (кәсіпорындар деңгейінде) және макродеңгейдегі құндылықтарды құруға
негізделген. Осындай тамаша қадамның және аймақтағы белсенді іс-қимылдың
арқасында SіgmaBleyzer – компаниясы клиенттерінің көпшілігі өз бетінше
жүзеге асыра алмайтын жағдайда, инвесторларға тартымды инвестициялардың
кең ауқымын ұсына алады.
SіgmaBleyzer компаниясының Киев, Харьков, София, Бухарест, Астана, Алматы
және Хьюстон (АҚШ-тың Техас штаты) қалаларында кеңселері бар. Ол
портфельдік компанияларды сәтті басқаруға қажетті және олардың өз әлеуетін
толық ашуға мүмкіндік беретін, оған қоса инвесторлар, акционерлер,
қызметкерлер мен клиенттер үшін осы компаниялардың бағасын арттыратын
инфрақұрылымға ие.
2009-01-17:
ӘЛЕМДІ ШАРПЫҒАН ДАҒДАРЫС ДАМЫҒАН ЕЛДЕРДІ ДЕ ТІТІРЕНТІП БАҒУДА
Жетекші индикаторлар индексі төмендеуде
Daіly Telegraph жариялаған материалға қарағанда, Экономикалық ынтымақтастық
және даму ұйымы (ЭЫДҰ) Қытайда, Германия мен Ресейде экономикалық ахуал
барынша жедел қарқынмен нашарлап бара жатқанын ескерткен. ЭЫДҰ
пайдаланатын, үрдістегі өзгерістер туралы бірнеше ай бұрын ескертетін
жетекші индикаторлар индексі Азияда және шикізат өндіруші елдерде күрт
құлдырау болатынын көрсетеді. Бұл ретте сауда балансының оң сальдосы бар
болғанымен, экспортқа тәуелді елдерге барынша көп залал келтірілмек. Индекс
Үндістан мен Бразилияда да төмендей бастаған, бұл елдер жаһандық
дағдарыстың алғашқы кезеңдерінде құлдыраудан аман екендігін ЭЫДҰ атап
көрсеткен болатын.
Қытай экспорты төмендеп барады
Bloomberg жаһандық рецессияның тереңдеуі және ойыншықтар, киім-кешек пен
электроника секілді ұлт өнімдеріне сұраныстың қысқаруы салдарынан, қытай
экспортының көлемі былтырғы желтоқсанда соңғы 10 жылдағы ең төмен деңгейге
жеткенін атап өткен. Салыстыру үшін бір жыл бұрын экспорттың өсімі 21,7
пайыз болғанын айтуға болады. Жыл бойы экспорт 2007 жылғы 25,7 пайызбен
салыстырғанда 17,2 пайызға ғана өскен. Экспорттық сұраныстың төмендеуі
қытай зауыттарында қарсылық туындатып, Гуандун провинциясында ғана
өнеркәсіп сектордың 600 мың қызметкерінің ауылдық жерге оралуын туындатқан.
Сарапшылардың бағалауына қарағанда, қалалардағы жұмыссыздық деңгейі 9
пайыздан асып түскен.
ХВҚ Белоруссияға 2,46 млрд. доллар бөледі
Reuters-тің хабарлауына қарағанда, 788 млн. доллар көлеміндегі алғашқы
траншты Белоруссия таяудағы уақытта алады. 2008 жылғы қазаннан бастап бұл
ел ХВҚ-мен қаржы дағдарысы жағдайында “қауіпсіздік жастығын” жасау
мақсатында қаржы беру туралы келіссөз жүргізумен болған. ХВҚ-ның ұсынысын
орындай отырып, Минск 2 қаңтардан бастап ұлттық валютаны 20 пайызға
құнсыздандырып, орташа жалақы мөлшерін төмендеткен. Белоруссия президенті
Александр Лукашенко АҚШ-қа 5 млрд. доллар несие беру туралы өтінішпен
шығатынын мәлімдеген.
Британ банктеріндегі жұмыстан шығару
The Daіly Maіl Ұлыбританияның ірі банктерінің бірі Barclays 2100 адамды
қысқартуға әзірлік жүргізіп жатқаны туралы хабарлағанын жазған. Сондай-ақ
7,7 мың адам жұмыс істейтін Американың Merrіll Lynch банкінің лондондық
офисінде 1900 британ қызметкерінің жұмыстан шығарылуы белгіленген.
Өзбекстан валютасының құлдырауы байқалған
ferghana.ru хабарлағанындай, 2008 жылы ӨР Орталық банкінің ресми бағамына
сәйкес, өзбек сумы доллармен салыстырғанда 7,88 пайызға арзандаған. 2007
жылы сумның құнсыздануы бұған қарағанда 2 есе жай жүріп, ол доллармен
салыстырғанда 4,1 пайыз арзандаған болатын.
2009-01-07:
ӨМІРШЕҢ ӨНДІРІСТЕГІ ӨЗГЕРІСТЕР
Бетбұрыс
Қазыналы қазақ даласының қатпар-қатпар қойнауынан шығып, жер-жаһанның рынок
әлемін жаулап алған газы мен мұнайының, алтыны мен күмісінің, жезі мен
мысының көлеңкесінде қалып келген бай фосфор кеніштері бүгінде алыс-
жақындағы ақшалы алпауыттардың да назарын аудара бастады. “Құдайсыз қурай
сынбайды” дегендей, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жамбыл өңіріне қазан
айындағы жұмыс сапары кезінде осы оқшау отаудай ошарылып қалған салаға
түбегейлі бетбұрыс жасап, өңір тұрғындарының кеудесіне жақсылықтың үмітін
оятты.
Химия өнеркәсібін дамытудың кейбір мәселелерін қараған осы республикалық
семинарға Елбасының өзі төрағалық етіп, оны жүргізіп отыруы мәселенің аса
маңыздылығынан біраз сыр түйдіргендей болатын. Өйткені, Елбасы өз сөзін:
– Менің бұл сапарым – Қазақстандағы химия саласын, осы өндірісті дамыту
мәселесі. Химия саласында біз әлі күшіміз жетіп, қолымыз тиіп жөндеп жұмыс
жасағанымыз жоқ. Бұл – ел экономикасын өркендетуге қомақты үлес қосып келе
жатқан темір, көмір, мұнай, газ сияқты байлығымызбен пара-пар, яғни
болашақта халқымыздың жағдайының жақсаруына үлкен пайдасын тигізетін сала.
Елдегі фосфор кенінің қазіргі нақты белгіленген қоры 5-6 миллиард тонна
дейтін болсақ, жалпы жобасы шамамен 15 миллиард тоннаға жетіп отыр. Яғни,
біз фосфор кенінің қоры бойынша дүние жүзіндегі төртінші орында тұрған
елміз деп батыл мәлімдеуімізге болады.
Соның ішінде Жамбыл өңірі – химия өнеркәсібінің кіндігі болған, болып қала
да береді. Кешегі Кеңес өкіметінің кезінде біз фосфордың үштен бірін
шығаратынбыз, қазір сол өндіріс қарқыны бәсеңсіп қалды. Сондықтан ел болып,
Үкімет болып тиісті жұмыстар атқарып, осы пайдалы салаға қаржы тартып,
халықтың әлеуметтік жағдайын түзеуге, табиғат байлығын өркениетті нарық
талабына сәйкес игеру арқылы елімізге көп пайда келтіру жағын ойлауымыз
керек, – деп бастаған болатын.
Ендеше Елбасының елдік, экономикалық тұрғыдан үлкен мән бере айтқан сөзінен
шығаратын қорытынды не?
Сұраныс және әлеует
Иә, Қазақстан түрлі минералды тыңайтқыштардың ірі жеткізушісі ретінде
әлемдік рынокқа ұялмай шыға алатын ел. Өйткені, бүгінде бұл өнімге деген
сұраныс көп, тұтынушылар ауқымы да үлкен. Әлемде қазір тек қаржы дағдарысы
емес, сонымен бірге азық-түлік дағдарысы да анық сезіле бастады. Яғни,
көптеген елдерде халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету өткір мәселелердің
біріне айналуда. Ал бұл мәселеде минералды тыңайтқыштардың орны ерекше
сезіліп, оның ауыл шаруашылығы өнімдерін көптеп өсіруде қажеттілігі арта
бастады.
Ел, әрине, көптеген экономикалық қиындықтарды бастан кешкеніне қарамастан
өнеркәсіп саласында негізгі мүмкіндіктерді сақтап қала білді. Химия
өнеркәсібінің үлесі бүгінде бар болғаны бір пайызды ғана құрайды. Бірақ
экспорттың жалпы көлемі бойынша 4 пайызға жетіп отыр. Бұл химия саласының
әлі игерілмеген өте үлкен әлеуеті мен мүмкіндігін көрсетеді. Сондықтан
Үкімет алдында өте ауқымды жұмыстарды атқару міндеті тұрғанын баса айтқан
ләзім.
Қазіргі жағдай бойынша сала, шын мәнінде, азық-түлік өнімдерін өндіру үшін
өзектілігін мойындата бастады. Қазіргі кезде тек қана Қытай мен Үндістан
жыл сайын 60 миллион тонна минералды тыңайтқыштарды тұтынады екен. Елбасы
Н.Назарбаев қытай кәсіпкерлерінің Қазақстанның химия кеніштеріне қомақты
қаржымен келуге дайын екенін байқайтынын бекерге айтқан жоқ. Осы орайда
қазақ елінің ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өнімдерін өндіретін іргелі
мемлекет болуға мүмкіндігі бар екенін ескере отырып, минералды
тыңайтқыштарға өз диқандарымыздың да мұқтаж екенін ұмытпаған жөн. Егер
агроөнеркәсіп кешендері, шаруа қожалықтары ең қажетті озық агротехникаларды
қолданатын болса, Қазақстанның ішкі қажеттілігі бұл тыңайтқыштарға жыл
сайын 2,6 миллион тоннаны құрайды. Бұған қоса қазір Қазақстан жыл сайын
химия өнімдерін, соның ішінде тыңайтқыштарды 2 миллиард АҚШ долларына
экспорттап отырған ел.
Демек, ел химиясындағы бар мүмкіндікті дамыту үшін экспортпен бірге отандық
ауыл шаруашылығы өндірісін көтерудің негізін қалыптастыру бізге әлемдегі ең
негізгі өнім жеткізушілердің бірі болуға жағдай туғызады. Минералды
тыңайтқыштарды Орталық Азия мен Ресей де өте көп мөлшерде пайдаланады.
Сондықтан химия өнеркәсібін дамыту мәселелерін кешенді түрде қараудың кезі
жеткен сияқты. Бұл үшін алдағы жылдарға нақты міндеттер қойып, Үкімет оны
дер кезінде шешуге тиіс деп ойлаймыз.
Химия өнеркәсібі елдің ғылыми-техникалық өсу қарқынының деңгейін де
анықтайды. Мысалы, өнеркәсіптік өндірістегі химия саласының үлесі АҚШ пен
Жапонияда – 6,5, Қытайда – 7,7, ЕО елдерінде 4,6 пайызды құрайды. Ал
Қазақстандағы химия өнеркәсібі бүгінгі күні мұндай көрсеткіштерге қол
жеткізген жоқ, бірақ белгілі бір өсу қарқыны байқалады. Сегіз айдың
қорытындысы бойынша химия өнеркәсібінің өндіріс көлемі 70 миллиард
теңгегені құрапты. Бұл 2007 жылғы осы уақытпен салыстырғанда 11,7 пайызға
көп.
Әсіресе, соңғы үш жылдан бері салада экономикалық өсу қарқыны анық байқала
бастаған. Соған сәйкес бұл еліміздің өнеркәсіп өндірісіндегі химия саласы
үлесінің арта түскенін көрсетеді. Мысалы, 2006 жылы химия саласының үлесі
0,8 пайыз болса, 2007 жылғы сегіз айда бұл көрсеткіш 1 пайызды құраған.
Қазақстанның химия өнеркәсібі бүгінде минералды тыңайтқыштарды (фосфор,
азот, хром тұздары, т.б.) дайындау саласына бейімделген. Елімізде химия
саласының 500 кәсіпорны бар. Оның ішінде 460 кіші, 30 орта және 9 ірі
кәсіпорын жұмыс істейді. Аталған салада 14 мың адам еңбек етеді. Саладағы
ірі кәсіпорындар туралы айтсақ, бұлар: “Қазфосфат” ЖШС, “ҚазАзот” ЖШС, және
“Ақтөбе хром қоспалары” ЖШС болып табылады.
“Қазфосфат” ЖШС фосфор шикізатын өндіру мен минералды тыңайтқыштар, жемдік
фосфаттар сияқты т.б. фосфор өнімдерін өңдеуге бағытталған. Оны шикізатпен
тоқтаусыз қамтамасыз ету үшін Балқаш қаласынан 2008 жылы күкірт қышқылын
шығаратын зауыт салынды. Ол шілде айынан бастап іске кірісті. Зауыттың
қуаттылығы жылына 1,2 миллион тонна өнім өндіруге жетеді.
“Қазфосфаттың” тиімділігін арттыру үшін Индустрия және сауда министрлігі
“Қазфосфат” ЖШС мен Голландияның Thermоphos Tradіng компаниясы арасындағы
келісімді қайта қарағаны көңіл демдейді. Нәтижесінде, сары фосфорды рынок
бағасынан төмен бағамен көп мөлшерде жөнелту тоқтатылып, Қазақстан
экономикасы үшін 20 миллион АҚШ доллары көлемінде шығынға жол берілген жоқ.
“Тау тауға қосылмайды, елге ел қосылады”. Мемлекеттер арасында алыс-беріс,
барыс-келіс орнайды. Бірақ сауда-саттықта “алма піс, аузыма түс” деген
сияқты сырт жаққа ғана пайдалы болып келетін жеңілтек саясаттың жолы
кесілгені абзал. Сөйтіп, сары фосфордың экспорттық бағасын көтерудің
арқасында еліміздің бюджетіне түсетін қаржы көлемі 40 пайызға көбейді.
Өндірістің де тиімділігі арта түсті.
Еліміздің химия саласында жалпы мәндегі мәселелер де орын алып отыр.
Мысалы, құрал-жабдықтардың тозуы, энергоресурстардың қымбатшылығы,
инвестициялық ресурстар мен газ, электр қуатының жеткіліксіздігі, химия
өнімдері бойынша әлемдік рынокты жаулап алуға деген ынталы саясаттың
төмендігі сияқты елеулі кемшіліктердің бар екенін мамандар да жоққа шығара
алмайды. Сонымен бірге Қазақстанның химия өнеркәсібін дамытуға әлеуеттік
тұрғыдан өте көп мүмкіндік бар екені де белгілі. Өте қуатты шикізат қоры
(фосфор, табиғи натрий тұзы, калий, бор, фтор және басқалар), тұрақты
макорэкономикалық орта, өте тез дамып келе жатқан ішкі және сырқы рыноктың
химия өнімдеріне деген сұранысы, мамандар мен жұмысшы күштері жеткілікті.
Қазақстан үшін химия өнеркәсібін дамытудың негізгі бағыттары өндіріс
көлемін арттыру, минералды тыңайтқыштардың сорттарын ұлғайту, пестицид пен
бороөнімдерді шығаруды ұйымдастыру, күкірт қышқылы, аммиак сияқты тағы
басқа минералды тыңайтқыштарды өндіретін қуаттарды жасау осы бастан
ойластыратын мәселе.
Агрономдардың айтуынша, топырақтың құнарлылығын арттыру үшін жыл сайын
елдегі алқаптарды ең аз дегенде 1,3 млн. тонна минералды тыңайтқыштармен
қамтамасыз ету керек екен. Егер бұл мәселеге ғылыми-негіздемемен жасалған
мөлшер бойынша жүгінсек, онда өнім беретін жерге 2,6 млн. тонна, оның
ішінде 1 млн. 380 мың тонна фосфор, 1 млн. 190 мың тонна азот және 26 мың
тонна калий тыңайтқышы қажет болатын көрінеді. Бірақ, өкінішке қарай,
бүгінде алқаптан алынған өнім көрсеткіштері топыраққа сіңіріліп жатқан
минералды тыңайтқыштардың көлеміне сай келмейді екен.
Демек, тыңайтқыштардың түрлерін көбейту қажет. Қазақстанда аммофос,
нитроаммофос және аммиак селитрасы шығарылады. Бірақ калий тыңайтқышы
шығарылмайды. Ел диқандары оны сырттан сатып алады. Мұның сорақы жері сол,
біздің зауыттарымыздан шығарылатын аммиак селитрасының бағасы сырттан сатып
алатын осы тыңайтқыштың бағасынан қымбат болып келеді. Бұл үшін өнеркәсіп
басшылары өндірілген өнімге кеткен шығынды азайтып, бәсекеге қабілеттілікті
арттыруға ұмтылуы керек емес пе? Сонымен бірге минералды тыңайтқыштарды
шығаратын кәсіпорындар әлемдік озық технологиядан артта қалып қоймаса
дейсің. Әсіресе, елдегі химия зауыттарында сұйық минералды тыңайтқыштарды
шығаруды жеделдете қолға алса дұрыс болар еді. Сұйық минералды тыңайтқыштар
несімен бағалы? Ол гектарға аз шығынмен себіледі және жоғары өнімділікке
қол жеткізеді.
Құрғақшылыққа байланысты облыстың аграрлық саласында астық өнімдері
төмендегені рас. Бірақ мәселені шешу үшін жаңа технологиялар енгізіліп,
оның ішінде, тамшылатып суару жобасы 253 гектар жерге қолданылды. Сондықтан
тамшылатып суару үшін сұйық минералды тыңайтқыштардың аса қажеттілігі
сезіле бастады. Қытайда ауа райы Жамбыл өңіріндегідей жерден құрғақшылыққа
қарамастан 40-50 центнер астық алады екен. Израиль мен араб елдері
тамшылатып суару арқылы құмның ортасында отырып-ақ мол астыққа қол жеткізіп
отыр. Демек, сұйық тыңайтқыштарды елімізде көптеп өндіру және оны сумен
қосып беру уақыт талабынан туындап отырған мәселенің бірі.
Әрине, “Қазфосфат” ЖШС Қазақстанның Даму банкімен бірге фосфор өнімдерін
өткеру жөніндегі қаржылық экспорттық операцияны 50 млн. АҚШ доллары
көлемінде табысты игере білуі көңіл қуантады. Бүгінгі күнге 88 млн. АҚШ
долларына сары фосфор жөнелтілген. Қытай елі жыл сайын 35 млн. тонна
минералды тыңайтқыштарды қажет етеді. Сол сияқты Орталық Азия елдері де
тыңайтқыштарға зәру. Сондықтан еліміз көлемді шикізат қорын тиімді игере
отырып, минералды тыңайтқыштардың түрлерін көбейтіп, сапасын жақсартса,
өңірде алдыңғы қатардағы ел бола алатынына сенім мол.
“Еурохим” елге не әкеледі?
“Еурохим” компаниясы Еуропадағы тыңайтқыштар шығаратын ірі үштіктің
қатарына кіреді. 2007 жылы ол 25 млн. тонна өнім өндіріпті, ал өткерілген
өнімнің құны 5 млрд. АҚШ долларын құраған. Мұндай қаржылық әлеуетпен қай
жерде де ауқымды жобаларды батыл қолға алуға болады.
“Еурохим” Қаратау қаласындағы 1993 жылдан бері тоқтап тұрған “Сарытас”
зауытын алаңымен қоса сатып алды. Енді зауытты іске қосып фосфор кенін
өндірумен айналыса бастамақ.
– Біз жалпы 7 мың тонна өнім шығарамыз, ал Қазақстанда 2 млн. тонна, оның
ішінде 1 млн. тонна фосфор тыңайтқыштарын, 1 млн. тонна фосфат
тыңайтқыштарын және 1 млн. тонна тыңайтқыштар Ауыл шаруашылығы министрлігі
талап еткен тапсырыстар бойынша қолға алынады. Құрғақшылыққа қарсы тұру
үшін сұйық тыңайтқыштарды да шығаруға болады. Біз, біріншіден, ішкі рынок
талабын қанағаттандыруға күш саламыз. Екіншіден, экспортқа жұмыс істейміз,
– дейді “Еурохим” минералды химия компаниясы” ААҚ төрағасы А.Мельниченко.
“Еурохим”, ең біріншіден, кешенді қызметті ұсынады, олар тыңайтқыштардың
қажеттілігін белгілеу, шаруаларға техника беру, өсімдіктердің өсу қарқынын
арттыратын пестицид сатып алу, ауыл тұрғындары мен диқандарды агрохимия
саласындағы алдыңғы қатарлы тәжірибелерге баулу болып табылады. Екінші
кезеңде, фосфор кенін өндірумен кең көлемде айналыса бастамақ. Мысалы, 2
млн. тонна фосфорды концентратқа айналдырып, Ресей мен Беларусь елдерінің
зауыттарына жөнелтетін болады. Ал 5 млн. тонна фосфорды “Сарытас” зауытында
өңдейтін болады. Егер 2009 жылы 7 млн. тоннаға қажетті кен орны ұсынылатын
болса, зауыт құрылысын жедел бастап, оны 2012 жылдың 1 қаңтарында іске
қосуды ойластырып отыр. Дегенмен, осы ауқымды міндеттерден туындайтын
түйінді мәселелер де бар.
– Әзірге көп мөлшердегі фосфор кенішінің орны белгісіз, ал шахталық әдіс
қаржы шығынын көп қажет етеді және күрделі, оған 5-6 жыл кетеді. Ал азот
өнімдері газбен қамтамасыз етуді қажет етеді. Дегенмен, біз осы өндірістің
бәрін ыңғайлы етуді ойластырып, Қаратау қаласындағы “Сарытас” зауытында
жұмыс істейтін болып келісім-шартқа отырдық. Ол жерде біз аммиак
тыңайтқышын шығаратын боламыз. Бұл жұмыс 800-900 мың текше метр газды қажет
етеді, – дейді “Еурохим” басшысы.
Елбасы Н. Назарбаев терең ойлап, кең пішетін ежелгі біліктілігімен
“Еурохим” сияқты алпауыт компанияның елге келуін қуана қолдайтынын жасырған
жоқ.
– Біз “Еурохимнің” елге келуін құптаймыз. Енді Үкімет пен Энергетика және
минералдық ресурстар министрлігі бұл мәселені тез арада және ешқандай
кедергісіз шешуі керек. Өйткені елге “Еурохимнің” бюрократтық кедергісіз
жұмыс істеп кеткені қажет болып отыр. Газбен қамтамасыз ету мәселесі
бойынша министрге бұған дейін де айтылды, сондықтан бұл мәселені шешу үшін
бірге жұмыс істейтін боламыз, – деген Нұрсұлтан Әбішұлының нақты сөзі
кейбір дүдәмал ойларды дер кезінде сейілткендей.
Баламасыз фосфор
Белгілі фантаст-жазушы Айзек Азимов тас көмірді, мұнайды немесе темірді
алмастыруға зат табылса табылатын шығар, бірақ фосфордың орнын ешқандай зат
алмастыра алмайды депті. Шынында да оған әзірге балама жоқ екен. ХХІ
ғасырда минералды тыңайтқыштарды, оның ішінде фосфорды одан әрі көбейтудің
қажеттілігі анық сезіле бастады. Минералды тыңайтқыштардың құрамында
фосфорға бай пайдалы заттар мол болғандықтан онымен өсімдіктерді
қоректендіруге бұрынғыдан да баса назар аударылуда. Фосфор топырақты
құнарландыруда да көп рөл атқарады. Фосфор тыңайтқыштары егіс көлемін
арттырады, сапасын жақсартады, өсімдіктің өсу қарқынын жылдамдатады,
шамадан тыс жаңбыр мен құрғақшылықта табиғат “қысымына” қарсы әрекетін
күшейте түседі.
Соңғы екі онжылдықта фосфор тыңайтқыштары әлемдік өндірісте өсу мен
құлдырауды бастан кешірді. Соңғы құлдырау 2002 жылға дейін жалғасты, одан
кейін өндіріс қарқынында еңсе көтеру басталды. Бұл еліміздегі химия
өнеркәсібі саласынан анық байқалып отырған жағдай. Бұл ретте Қазақстанда
минералды тыңайтқыштарды шығарумен Тараз қаласындағы минералды тыңайтқыштар
зауыты мен Степногор қаласындағы химия зауыты ғана айналысатынын атап
айтуымыз керек сияқты.
Минералды тыңайтқыштар зауытының жыл сайынғы өндірістік қуаты 260 мың тонна
аммофос және 74 мың тонна трикальцийфосфатын құрайды. 2008 жылдың
қыркүйегінде инвестиция салу арқылы Степногор қаласында өндірістік қуаты
200 мың тонналық химия зауыты іске қосылды. Компанияның жоспары бойынша
минералды тыңайтқыштар өндіру жақын жылдары жыл сайын 350 мың тонна, ал
2012 жылдан бастап жыл сайын 730 тоннаға көбейеді деп күтілуде. Зауыт
өнімдерінің көпшілігі жергілікті жерге өткеріледі. Өйткені Қазақстан
егістік жерлер ресурсы жөнінен әлемдегі алдыңғы орындардың бірін иеленеді.
Мұнда 25 млн. га қара топырақты, 90 млн. га сұр топырақты, 119 млн. га
қоңыр және құмды-қоңыр топырақты, 37 млн. га тау баурайындағы және таулы
жерлер бар. Бірақ Қазақстанның егіс алқаптары өнімділігі жөнінен жоғары
деңгейден тұрақты көріне бермейтінін мойындаған абзал. Тексеру нәтижесі
бойынша егістік алқаптарында гумус, азот, фосфор құрамдары өте төмен екені
анықталып отыр. Сондықтан егістік жерлердің тиімділігін минералды
тыңайтқыштарды қолдану арқылы арттыру қажеттілігі Үкімет үшін басты
міндеттердің біріне айналуы қажет деп білеміз.
“Қазфосфат” ЖШС-ның тыңайтқыштары Қытай, Украина, Беларусь және Тәжікстанға
экспортталады. Сонымен бірге Ауғанстанда, Қырғызстанда, Румыния, Чехия,
Болгария және Иран елдерінде фосфат рыногын дамыту үшін кең көлемде
жұмыстар атқарылып жатқаны көңіл қуантады.
Бүгінде әлемдегі минералды тыңайтқыштар өндірісінен Қытай – 21, АҚШ – 13,
Үндістан – 10, Ресей мен Канада 8 пайыздан үлес алады. 2006 жылы минералды
тыңайтқыштарды тұтыну 164 млн. тонна, оның ішінде азот – 98, фосфат – 39,
калий 27 млн. тоннаны құрады. Әзірге тыңайтқыштарды тұтынуда Қытай көшбасшы
болып отыр. 2006 жылы бұл ел 48,8 млн. тонна минералды тыңайтқыштар сатып
алды. Оның 31 млн. тоннасы азот, фосфаты – 11,7, калийі 6,1 млн. тонна
болды. Үнді елі 22 млн. тонна минералды тыңайтқыштарды сатып алу арқылы
екінші орында тұр. Олар 14 млн. тонна азот, 5,6 млн. тонна фосфат және 2,3
млн. тонна калий минералды тыңайтқыштарын пайдаланды.
“Қазфосфат” ЖШС-ға қарасты Тараздағы минералды тыңайтқыштар зауытында
шығарылатын минералды тыңайтқыштардың бірі трикальцийфосфат деп аталады.
Бұл өнім бүгінгі күні басқа жемдік фосфаттарға қарағанда тиімді болып отыр.
Жемдік фосфаттың негізгі пайдалы компоненті болып фосфор мен кальцийдің
қосылуы болып табылады. Жемдік трикальцийфосфаттың маңызды көрсеткіштерінің
бірі – оның құрамында фтор, ауыр металл, мышьяк сияқты зиянды қоспалар
болмайды. Бұл өнім қазір Украинада тіркеліп, ауыл шаруашылығында көптеп
қолданыла бастады. Бұл оның экономикалық тұрғыдан тиімді екенін
дәлелдегенін көрсетеді.
Трикальцийфосфат – ауыл шаруашылығында жануарлар мен құстардың жеміне
қосымша ретінде пайдаланылады. Қоспажемнің құрамын байыту үшін де тиімді.
Сонымен бірге фосфорлы тыңайтқыш ретінде көкөніс пен жеміс-жидек немесе
сәндік өсімдіктерді өсіруге де пайдаланылады. Зауыт тұтынушылары бүгінде
негізінен Украина мен Ресей болып табылады. Сонымен бірге ішкі рынокқа да
аз да болса шығарыла бастаған. Сондықтан болар, компания басшылары
минералды тыңайтқыштардың түрін көбейту, фосфор өндірісінің қалдығын жою
мақсатында азот-фосфор-кальций-калий тыңайтқышының цехын іске асыруды
ойластыруда.
Компания 2013 жылға дейін өндіріске 800 млн. АҚШ доллары көлемінде
инвестиция салуды жоспарлап отыр. Осыған байланысты фосфор кенін өндіру жыл
сайын 4 млн. тоннаға жетеді. Минералды тыңайтқыштар шығару жылына 730 млн.
тонна болады. Жемдік фосфат жылына 74 мың тонна, сары фосфор 115,3 мың
тонна, термиялық фосфор қышқылы 178,9 мың, триполифосфат натрий 165,8 мың
тонна өндіріледі.
Ол, біріншіден, мамандандырылған жылжымалы құрам мәселесі. Еліміздің
аумағында темір жол бойындағы жылжымалы құрамға қауіпті жүктерді тасымалдау
ережесіне сай көлемде жөндеу жүргізетін кәсіпорын жоқ екен. Сондықтан
компания Украинадағы “Сереп” және “Азовмаш” зауыттарына тәуелді болып отыр.
Қауіпті жүктерді тасымалдайтын жаңа вагон цистерналарына ие болу үшін
рұқсат қағаздарын алу жұмыстары бюрократтандырылып жіберіліпті. Мысалы,
рұқсат қағаздарына қол жеткізу үшін бір ғана “Қазақстан темір жолы” ұлттық
компаниясынан 10 құжат алып, 8-іне қол қойдыру қажет екен. Бұл өз кезегінде
бюрократияны туындатып, жең ұшынан жалғасу сияқты жемқорлыққа жол ашады.
Сондықтан алдағы уақытта жаңа және жөнделген вагон-цистерналарды жедел алу
үшін тіркеу ісін жеңілдету шараларын ойластырып, оның орындалуын қатаң
қарастырған жөн сияқты. Одан кейін, еліміздің аумағында қауіпті жүктерді
тасымалдайтын вагон-цистерналарды қызмет ету мерзімін ұзарту құқын бере
отырып күрделі жөндеу жүргізетін кәсіпорындарды ұйымдастыруды тездету қажет
пе деп ойлаймыз. Немесе осы жұмысты ұйымдастыруды “Қазфосфаттың” өзіне
жүктеп, рұқсат беру керек сияқты. Мұны олардың өздері де қалап отыр.
Оңтүстіктегі химия саласында орын алып отырған ең маңызды мәселенің бірі –
“Қазфосфат” ЖШС-ны электр қуатымен жыл бойы толық көлемде тұрақты
қамтамасыз ету болып табылады. Өйткені электрге деген қажеттілік жыл сайын
өсіп отырғандықтан Еуропа мен әлемдік рынокта қазақстандық сары фосфордың
бәсекелестік қабілетінен айырылып қалу қаупі әбден мүмкін. Әсіресе, күзгі-
қысқы кезеңде электр қуатының аздығы пештердің жоспардан тыс тоқтауына
әкеліп соғып, соның салдарынан технологиялық үдерістердің бұзылуына жол
берілетіні жалған емес. Сары фосфорды өндіру жоғары электр қуатына тікелей
тәуелді. Мысалы, 1 тонна сары фосфор алу үшін электр қуатының үлесі 35
пайызды құрайды екен.
Электр қуатына деген қажеттілікті толықтай шешуге бола ма? Бұл үшін
“Қазфосфат” ЖШС тұтынатын электр қуатының үлесін көбейту мүмкіндіктерін
қарастыру қажет. “Қазфосфат” ЖШС Солтүстік Қазақстандағы электр қуатын
өндіретін көздерден қажетті 260 мВт. орта сағаттық қуаттан кем дегенде 210
мВт. берілсе дейді. Мұны, сонымен бірге, зауыттағы 6 мыңнан астам
жұмысшының Үкіметтен сұранып отырған басты тілектерінің бірі деп қабылдаған
жөн.
Жаңа өндіріске — жаңа тұрпатты маман
Бүгінде Тараз бен Шымкенттегі оқу орындарында “Қазфосфат” ЖШС-ның 74
жұмысшысы жұмыстан қол үзбей оқып жүр. Кадрларды дайындауға компания жыл
сайын 20 млн. теңге бөледі. Соңғы үш жылда 9094 қызметкер кәсіптік
дайындықтан өткізілді. Компания жыл сайын жаңа жұмыс орындарын ашып,
олардың еңбекақыларын көбейтіп отырады. 2005 жылмен салыстырғанда 2008
жылғы орта еңбекақы көрсеткіші екі есе өсіп, 50 мың теңге болды.
2014 жылы “Қазфосфат” ЖШС жұмысшыларының саны 8000 адамға дейін көбейеді
деп жоспарланып отыр. Ал бүгінде мұнда 6700 адам жұмыс істейді. Елбасы
еліміз химия, мұнай, газ, металлургия және құрылыс саласында жоғары білікті
маман кадарларға зәру болып отырғанын айтады. Бұл өмірмен бірге өзгерген
өндіріс талаптары тудырып отырған шындық. Білім және ғылым министрлігі үшін
бұл да жедел ойланып, тез арада қолға алатын істің бірі.
Оңтүстік өңірлерде халықаралық талаптарға сай жаңа тұрпатты кәсіптік
техникалық училищелер ашу қажет, дегенде Елбасы өндірістегі білімді
кадрларға деген талап пен зәрулікке ерекше алаңдап отырғанын білдірген.
Бұдан тиісті министрлік басшысы қорытынды шығарады деп сенеміз.
Облыста әлеуметтік-экономкалық дамудың тұрақты үдерісі қалыптасып отыр.
Өнеркәсіп өндірісі бойынша 9 айда өндірілген өнім 102 млрд. теңгені
құраған. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 16,8 пайызға көп. Атап айтатын
жәйт, өңірдегі өнеркәсіптің алға жылжытушы күш-қуаты химия саласы болып
отыр.
Мемлекетіміздің жаңа экономикасы қалыптаса бастаған кезде, ірі жобаларды
жүзеге асыру тек шетелдік инвесторлардың ғана қолынан келіп тұрған тұста,
Елбасы: “Әлі уақыт келеді, отандық бизнес те өсіп-өркендеп, Қазақстанның
экономикасына белсенді түрде қатысатын болады” деп айтқан болатын. Міне,
осы мәселені облыс әкімі Бөрібай Жексембин “Қазфосфат” пен Тараз
металлургия зауыты сияқты кәсіпорындардың мысалынан анық көрсете білді.
Сонымен бірге облысқа Ресейдің ірі компаниясы – “Еурохимнің” бет бұруы,
сөйтіп, ұзақ жылдардан бері тоқтап тұрған “Сарытас” кәсіпорнының
мемлекеттік акциясының бір бөлігін сатып алуы, сол арқылы химия саласының
дамуына және “Қазфосфат” ЖШС сияқты жеке-дара билік құрған компанияға
бәсекелес ретінде түрткі болғанын да облыстағы жақсы нышандардың бірі
ретінде қабылдау керек.
Химия кластері де қиын іс емес
Сонымен, Қазақстанның химия саласына ірі инвесторлар ұмтылып отыр. Олар
осында келіп, жұмыс істеуге құлықты. Заңдық құқықтары да қарастырылған.
Олар осы салаға 2012 жылға дейін 5 млрд. АҚШ долларын, 2009 жылы 500 млн.
АҚШ доларын құймақшы. “Еурохим” компаниясы Жамбыл өңіріндегі химияны
дамытуға 2,5 млрд. АҚШ доллары көлемінде қаржы салмақшы. Оның алғашқы
қаржысы келіп түсіп те қойды. “Сарытас” зауытының жұмыс істеуін сарыла
күтіп жүрген қызметкерлер босқа өткен жылдарына миллион теңге көлемінде
айлықтарын санап алды. Бұл үлкен істің алдындағы ынталандыру сияқты.
Елге “Еурохим” сияқты бай инвесторлардың келуі Қазақстанды минералды
тыңайтқыштар өндіруде әлемдегі ірі мемлекеттердің біріне айналдыратыны
ақиқат. Бұл ел ауқаттылығы үшін қазіргі жағдайда аса қажет. Жаңа жұмыс
орындары ашылады, тұрғындардың әлеуметтік жағдайы оңалады. “Еурохим”
компаниясының жобасына қарағанда оның келуі өңірдің әлеуметтік мәселелерін
шеше бастайды. Қаратау, Жаңатас қалаларының өмірі жанданады. Бұл тұрғыда
Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі “Еурохимді” елдік мүдде
тұрғысындағы жанашырлық көзқараспен түсіне отырып жұмыс істесе, қанеки.
Өйткені, инвесторға жағдай жасалмайынша ел экономикасы табысқа қол жеткізе
алмайтыны анық. Индустрия және сауда министрлігі және Жамбыл облысының
әкімдігі осы жоба бойынша барлық ведомствоаралық мәселені тез және дұрыс
үйлестіреді деген сенімге ел де ұйып отыр.
Осы тұрғыдан алғанда өңірде химия кластерін құруға, яғни кеніш пен зауыт
цехтарынан бастап ауыл шаруашылығы саласы тұтынушыларының егіс алқаптарына
дейінгі аралықтағы үйлесімді, екі жаққа да тиімді ойластырылған кешенді
жұмысын жүзеге асыруға асығудың қажеттілігі сезілуде. Неге?
Қайталап айтуға тура келеді, өйткені, азық-түлік мәселесі бүгінде дүние
жүзінде өте маңызды мәселе болып отыр. Дүиежүзілік банктің болжамына
қарағанда, 2015 жылы Үндістан мен Қытайда шамамен 0,5 млрд. адам орта тапқа
қосылып, азық-түлік тұтыну мөлшері 2 есеге дейін көбейеді екен. Ал Еуропада
ауыл шаруашылығы өнімдеріне субсидияны 25 пайызға азайтқаннан бері тауар
өндірушілер азық-түлік бағасын көтеріп жіберді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың айтуы бойынша, 2013-2014 жылдары минералды
тыңайтқыштарды шығару көлемін жылына ең аз дегенде 3 млн. тоннаға жеткізу
көзделіп отыр. Бұл 3 млрд. АҚШ доллары көлеміндегі қаржы деген сөз. Бұл
тапсырманы шешу үшін Энергетика және минералдық ресурстар, Индустрия және
сауда министрліктеріне ауыр міндет, көп шаруа жүктеліп отырғанын ашық
айтпасқа болмайды. Егер Үкімет минералды тыңайтқыштарды 3 млн. тоннаға
жеткізу тапсырмасын орындай алса, онда 2013 жылы елімізден 15 мыңнан астам
адамға жұмыс орны табылады екен. Бірақ бұл адамдар, жоғарыдағы жаңа
тұрпатты кадрлар туралы тақырыпшада айтқанымыздай, оқыған, білімді, жан-
жақты мамандар болуы қажет.
Химия саласы дегенде ешуақытта естен шығармайтын бір өзекті мәселе бар.
Кезінде барлық химия зауыттары оңтүстік аймаққа шоғырландырылды. Ол
зауыттар біздің табиғи ортамызды қатты ластады. Мұны ұмытуға болмайтын
сияқты. Енді химия өнеркәсібі қайта жандана бастаған тұста тиісті орындар
айыппұл санкцияларымен, басқа да мәселелермен кәсіпорын басшыларына шыға
бастайды. Өйткені химияның аты химия. Фосфор өсімдіктерді жақсы
өсіргенімен, адам өміріне өте қауіпті болып есептеледі. Сондықтан жаңа
жобаларда қоршаған ортаның экологиялық тазалығын да ескерген абзал.
Елбасы химия саласындағы үлкен мәселені бастап, үлкен шаруаны қозғағанда,
Қазақстанда мұнай, газ және темірден басқа да үлкен сала – химия өнеркәсібі
кең көлемде іске қосылайын деп отыр деді. Сондықтан жаңа химия жаңа
Қазақстанның жаңа халқының игілігіне жұмыс істеп, еліміздің экономикалық
және әлеуметтік жағдайын жаңа белеске көтереді деп сенейік. Түптеп
келгенде, Үкіметтің дағдарысқа қарсы шараларының бір бағыты да дәл осы
мақсаттарды көздейді.
2008-12-02:
УАҚТЫЛЫ ҚАБЫЛДАНҒАН ШАРА
Бауыржан СМАЙЫЛОВ, Мәжіліс депутаты, Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі.
Мемлекет басшысының тапсырмасына орай Үкімет пен Ұлттық Банктің және Қаржы
қадағалау агенттігінің экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыруға қатысты
2009-2010 жылдарға арналған бірлескен жоспары дер кезінде қабылданып отыр.
Бүгінгі таңда әлемнің барлық елдерін қаржы дағдарысы ойландырып отырған
тұста біздің елдің көптеген іс-шаралар жоспарын құруы мемлекетіміздің саяси-
экономикалық әлеуетін көрсетеді. Біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
STANDART&POORS–ҚАЗАҚСТАН ҮКІМЕТІНІҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ ШАРАЛАРЫНА БЕРІЛГЕН
БАҒАЛАР ТУРАЛЫ
Интерфакс-Қазақстан агенттігі хабарлағандай, Қазақстан билігі қабылдаған
дағдарысқа қарсы шаралар қазақстандық коммерциялық банктердің
рейтингтерінің төмендеу ықтималдығын азайтуы мүмкін, деп есептейді Standart
& Poors-тың париждік офисінің “Қаржы институттары” тобы директорының
орынбасары Екатерина Трофимова. “Осы жылдың ортасында-ақ S&P, өкінішке
қарай, Қазақстанның банк секторында теріс факторлар жиынтығы барған сайын
қордалана түсуде дегенді айтқан болатын. Дегенмен, Үкімет қабылдаған
шаралар оны толықтай жойып жібермесе де, рейтингтердің төмендеу
мүмкіндігінің азаюына жағдай жасауы мүмкін”, деп жауап берді “Интерфакс-
Қазақстан” агенттігіне Екатерина Трофимова.
“Біз Үкіметтің таяуда мәлім еткен экономиканың нақты секторы мен банк
секторын қолдау жөніндегі шараларын қуаттаймыз, бірақ бұл жоспардың
тетіктерін нақтылау әлі де жалғасуда. Шаралардың тиімділігі мен банктер
рейтингіне тигізер ықпалы да дәл осы тетіктерге байланысты болмақ”, дегенді
де қосып қойды ол. Таяудағы уақыттарда “рейтингтердің көтерілу мүмкіндігі
туралы айтуға әлі ертерек”.
“Алдағы 12 ай Қазақстанның қаржы рыногы үшін айтарлықтай қиынға түспек, ол
ең алдымен, халықаралық қаржы рыноктарындағы жағдайдың нашарлауына
байланысты болады. Өткен 12 айға қарағанда таяудағы 12 ай неғұрлым
күрделірек болады, атап айтқанда, ол қазақстандық банктердің шетелдік
қарыздарының кейін қайтуы арқылы көрініс табады, ал ол өтімділікке қосымша
салмақ түсірмек”- деп есептейді Е.Трофимова.
Оның пікірінше, Қазақстанның банк секторындағы өтімділіктің ағымдағы ахуалы
болып жатқан жағдайлармен толық сәйкеседі.
“Жоғары өтімділікті активтердің ағымдағы деңгейі таяу 12 айдағы шетелдік
міндеттемелерді өтеу көлемін де артығымен жабады. Дегенмен, ахуал әлі де
айқын емес, сондықтан өтімділіктің қолайлы көпшігі қазіргі сәтте оның
таяудағы тұрақтылығын білдіре алмайды. ҚҚА мен Ұлттық банк қабылдаған алдын
алу шаралары қазірдің өзінде өтімділіктің таяу айлардағы тұрақтылығын
қамтамасыз етуге бағытталып отыр”,– деп атап көрсетті ол. S&P-ның
Е.Трофимова келтірген бағалау мәліметтері бойынша, коммерциялық банктердің
таяудағы 12 айда қайтарылуға тиіс 12 миллиард доллар шетелдік
міндеттемелерінің кем дегенде үштен бірінен астамы қайта қаржыландырылатын
болады. Осыған байланысты Е.Трофимова қазақстандық коммерциялық банктерді
қорландырудың маңызды көзі халықтың және компаниялардың депозиттері
болатынын атап көрсетті.
“Депозиттік базаның тұрақтылығы қазақстандық банктердің ресурстық
базаларының тұрақтылығын сақтауда айқындаушы орын алмақ. Соңғы айлардағы
салыстырмалы түрде алғандағы тұрақтылық пен депозиттік базаның өсуі
қазақстандық банк жүйесі тұрақтылығының негізгі кепілі болып отыр”,– деді
ол.
“Ресейлік және украиндық банк жүйесі қазір ауыр кезеңді бастан кешіп отыр
және негізгі проблема клиенттер салымдарының кейін қарай ағылуына
байланысты орын алуда. Мұндай теріс көріністер қазақстандық банк жүйесінде
өткен жылдың жазы мен күзінің басында ғана шамалы дәрежеде көрініс берді”,
деп жалғады ол өзінің сөзін.
Е.Трофимова қазақстандық банк секторының соңғы айларда халықаралық қаржы
рыноктарындағы теріс өзгерістерге қатысты кісі қызығарлықтай тұрақтылық
танытқанын атап көрсетті.
“Біз алдағы уақыттарда қазақстандық банктер, атап айтқанда, мемлекет
тарапынан қолдау көрсетілу есебінен әлемдік қаржы рыноктарындағы теріс
әсерлерге табысты түрде қарсы тұра алады деп үміттенеміз”, – деді ол.
Оның айтуынша, банктердің резервтер көлемін ұлғайту жөіндегі табанды да
принципті жұмыстары олардың қауіпсіздік көпшігін нығайта түседі.
“Біз Қаржы қадағалау агенттігінің банктердің капитал базасын қорландыру
көлемін ұлғайту мен нығайтуға ерекше салмақ салуын қуаттаймыз, сөз жоқ, бұл
сыртқы қаржы рыноктарындағы нашарлап кеткен жағдайға қатысты өзін өзі
ақтайтын жауап болып табылады”, – деді ол.
Сол сияқты Е.Трофимова S&P-ның “Самұрық-Қазына” мемлекеттік қорының
Қазақстанның ірі-ірі коммерциялық банктерінің капиталына енуі туралы
Үкіметтің мәлім еткен жоспарына осы сөзін классикалық тура мағынасында
алғанда национализациялау ретінде қарамайтынын да атап көрсетті.
“Біз бұл шараға, ең алдымен банк секторындағы, оның ішінде, шетелдік
қаржыландыру рыноктарына неғұрлым тәуелді ірі банктердің тұрақтылығына
қолдау көрсетуге бағытталған алдын алу шарасы ретінде қараймыз”, – деді ол.
“Экономиканың нақты секторы мен банк секторын қолдау жөнінде мәлім етілген
шаралар пакеті банк секторының тұрақтылығына қолдау көрсетуде аса маңызды
фактор болып табылады. Дегенмен рынокта тұрақты оң бетбұрыс орнату ең
алдымен екі факторға байланысты болмақ. Атап айтқанда, олар Қазақстанның
жылжымайтын рыногында тұрақты оң бетбұрыс қалыптастыру және әлемдік қаржы
рыноктарының тұрақтануы”, – деп атап өтті ол.
Стресті активтер қоры қазақстандық рыноктағы проблемалы кредиттердің
айналымы үшін жағдай жасамақ.
Стресті активтер қорының өз жұмысын бастауы қазақстандық рынокта проблемалы
кредиттердің айналымы үшін жағдай туғызуда аса зор маңызға ие, деп санайды
Е.Трофимова.
“Бұл шараның жеке инвесторлардың рыноктың осы буынына деген мүдделерін
қамшылай түсуі мүмкін”, – деп жауап берді Е.Трофимова “Интерфакс-Қазақстан”
агенттігіне берген сұхбатында.
Бұл қордың құрылуы қазақстандық банктердің проблемалы активтермен жұмыс
істеудегі мүмкіндіктерін кеңейтуі үшін өте-мөте маңызды.
“Біз мұндай қордың құрылуын қуаттаймыз және оның тез арада капиталданарына
үміт артамыз, ал ол таяу уақыттарда жүзеге асуға тиіс”, – деп атап көрсетті
ол.
“Қазіргі уақытта банктер қор қызметін пайдалануға онша асығып отырған жоқ,
оның өзі олардың бүгінде бірқатар қиыншылықтарды бастан өткеріп отырған өз
клиенттерімен қарым-қатынастарын бұзуға ықыласты болмауынан туындап отыр.
Дегенмен, банктер өздерінің аталған борыштарды қайта құрылымдауды жеке-дара
жүзеге асыра алмайтынын түсінгенде, сондай-ақ кредиттерді сатып алу
шарттары тестіленген кезде, қормен жүргізілетін жұмыстар арта түсетін
болады”, – деп атап көрсетті Екатерина Трофимова.
Осыған дейін хабарланғандай, Стресті активтер қорын капиталдандыру үшін
республикалық бюджеттен биылғы жылы 52 миллиард теңге (119,87 доллар)
бөлініп, кейін, яғни 2009 жылға қарай ол көрсеткішті 1 миллиард долларға
дейін жеткізу жоспарланып отыр.
Таяуда Қазақстанның Қаржы министрі Болат Жәмішев болашақта Стресті активтер
қорын бюджет қаржылары есебінен 1 миллиард долларға және шамамен 5 миллиард
доллардай жеке инвестицияларды тарту арқылы капиталдандырудың жоспарланып
отырғанын атап көрсетті.
2009-01-21:
ЖҰМЫС ОРНЫ ҚЫСҚАРМАЙДЫ
Ұлттық инвесторлар кеңесінде Елбасы жүктеген міндеттер үдесінен шықсаң,
қиын асуларды еңсеруге болады. Бір ғана біздің “Иіркөл” кенішіндегі
қарқынды жұмысты соның жарқын мысалына жатқызар едім, дейді аталмыш кеніш
басшысы Әшім Оразбекұлы.
Кеніш бастығы айтқандай, тұрақты жалақысы мен жұмыс орны бар кәсіпорын
жұмысшылары ағымдағы жылы қысқармайды, қайта жаңа жұмыс орындары ашылатын
көрінеді. Сондықтан да олар алдағы күндеріне күдікпен емес, үлкен үмітпен
қарап отыр.
“Иіркөл” кенішіндегі алғашқы зерттеу мен барлау жұмыстары өткен ғасырдың
сексенінші жылдары басталған екен. Сол уақытта алғашқы 80 тонна уран
өндіріледі. Кеніш басындағы қазіргі зауыт құрылысы 2006 жылы басталып,
өткен жылдың тамыз айында пайдалануға берілді. Жиырма жылға жоспарланған
жобаның жалпы құны 3 млрд. 691 млн. теңгені құрайтын көрінеді.
Жоспар бойынша өткен жылы 300 тонна уран өнімі шығарылса, биылғы жылы 450
тонна өнім өндіру көзделіп отыр. Мамандардың пайымдауынша, 2010 жылы өнім
көлемі 750 тоннаға жеткізілмек. Бір айтарымыз, “Иіркөл” кеніші уран
өндіруден Австралия мен Канададан кейінгі үшінші орында келеді екен.
“Қазатомөнеркәсіп” АҚ 2015 жылға қарай уран өндірудің көлемін арттырып,
әлемде бірінші орынға шығуды межелеп отырған сыңайлы.
Бүгінде “Иіркөл” кенішіндегі зауытта тәулігіне бір тоннаға дейін уран
шикізаты өңделуде. Тәулік бойына зауытта 78 адам еңбек етеді. Ал, ағымдағы
жылы қосымша тағы да 30 жұмыс орны ашылмақ. Жұмысшылардың дені сол жерге
жақын елді мекен тұрғындары. Олардың орташа айлық жалақылары 60-70 мың
теңге көлемінде.
Сөз орайы келгенде айта кетейік, таза құмның қойнауына қоныс тепкен кеніш
қазірдің өзінде қалашыққа айналып келеді екен. Өткен жылы кенішті
көгалдандыру мақсатында 400 түп түрлі ағаш отырғызылып, аз ғана жыл
бедерінде “Иіркөл” кеніші құм ішіндегі жасыл желекті елді мекенге айналған.
“Иіркөл” кеніші қазірдің өзінде ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуына оң
ықпалын тигізіп, аудан тұрғындарына қамқор қолдарын созуда өзгелерден көш
ілгері келеді. Демек, бұл кәсіпорынның дағдарыстан қиналмай шығарына сенімі
зор.
Еркін ӘБІЛ, Қызылорда облысы, Шиелі ауданы.
ДАҒДАРЫС ҚЫСПАҒЫ БАРЛЫҚ ЖЕРДЕ БАР
2008 жылғы жағдай болжамдардан төмен болды
Kzkapіtal.com жазғанындай, Украина статистика жөніндегі мемлекеттік
комитетінің мәліметтеріне қарағанда, елдің 2008 жылғы жалпы ішкі өнімінің
өсімі 2007 жылғы 7,6 пайыздан 2,1 пайызға дейін түсіп кеткен. ХВҚ 2009
жылға Украинаның ЖІӨ-сінің 3 пайызға, ал Бүкіләлемдік банк 4 пайызға
қысқаратынын болжамдаған. Украина үкіметі 2009 жылдың мембюджетін
есептегенде ЖІӨ-нің 0,4 пайызға өсуі тұрғысынан белгілеген көрінеді.
Қытай бюджетінің тапшылығы 100 лрд. доллар болуы мүмкін
Vestі.ru хабарына қарағанда, Қытай мемлекеттік бюджетінің тапшылығы 2009
жылы жоспарлы көрсеткіштен асып түсіп, 650 миллиард юань (95,6 млрд.
доллар) болуы мүмкін. “2008 жылдың аяғында ҚКП Орталық комитетіндегі
жұмысшы кеңесінде 2009 жылға 500 млрд. юань көлемінде тапшылық белгіленген
болатын, мұның өзі 2007 жылға қарағанда 320 млрд. юаньға артық еді. Енді
сол тапшылыққа қосымша 150 млрд. юань қосылып отыр”, – деп атап өтті ҚХР
үкіметінің өкілі.
ҚХР Қоғамдық ғылымдар академиясынан қаржы және сауда ғылыми-зерттеу
институтының қызметкері атап айтқанындай, “тапшылықтың болжанған ұлғаюының
екі себебі бар: экономика бастан кешіп отырған қиындықтар есепті
көрсеткіштен асып түсті, сондай-ақ жергілікті орындарда көзделген қаржылық
табыстардың төмендеуі әлдеқайда көп болып отыр”.
Америка компанияларында жұмыс орындарының қысқаратыны айтылған
Wall Street Journal былай деп хабарлайды: АҚШ-тың шетелдердегі 20
компаниясы жұмыс орындарын қысқартуға әзір екенін мәлімдеген. Румынияда
тыңайтқыштар өндіру жөнінен екінші орын алатын Amonіl SA-дан бастап, АҚШ-та
денсаулық сақтау жөнінен екінші орындағы Fіat Spa Magnet Marellі-ге дейін
1,5 мың вакансияны қысқартпақ, соның ішінде 600 қызметкер және 900 вакансия
қысқаратын болады. Әрқайсысы осыншалықты қысқартса, 30 мыңдай қызметкер
жұмыссыз қалатыны белгілі болып отыр. Болжам бойынша АҚШ-та 2009 жылы 2,1
миллионға жуық жұмыс орны қысқармақ.
Қырғызстанда құрылыс қарқыны біраз қысқарған
“24.kg” ақпарат агенттігі ҚР Ұлттық статистика комитетінің мәліметтеріне
сүйеніп, 2008 жылдың қорытындысы бойынша Қырғызстанда құрылыс қарқынының
қысқаруы 10,8 пайызды құрағанын хабарлайды. Елдің Экономикалық даму және
сауда министрлігі мұндай қысқаруды бұрын да болжамдап, ол 4 пайызды құрайды
деп белгілеген. Бірақ жағдай басқаша қалыптасып отыр.
Араб елдері 2,5 триллион доллар жоғалтқан
Франс-пресстің жазғанына қарағанда Кувейттің сыртқы істер министрі Мохаммед
ас-Сабах Араб экономикалық саммитінің қарсаңында мәлімдегеніндей, қаржы
дағдарысының салдарынан Араб елдері өздерінің сыртқы активтері құнының 40
пайыздайын, немесе 2,5 трлн. доллар жоғалтқан. 22 ел қатысып жатқан форумда
дағдарыстан бірлесіп шығудың жолдары қарастырылуда.
2009-01-20:
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА SІGMABLEYZER ҚАЗАҚСТАНДА
ИНВЕСТИЦИЯ САЛУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІН ТАУЫП, ЕҢ АЛҒАШ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ “ӘСЕМ-АЙ”
КОМПАНИЯСЫН САТЫП АЛДЫ
Қазақстанда жұмыс істеп жатқан, тікелей инвестициялау жөніндегі халықаралық
менеджер SіgmaBleyzer компаниясы SBV-V Қазақстан қоры арқылы минералды су
шығаратын “Әсем-Ай” акцияларының бақылау пакетін сатып алып отыр.
Айтарлықтай қомақты қаржыны құрайтын аталмыш инвестиция өткізу рыногын
ұлғайтуға және жаңа өндірістік қуаттар салуға бағытталмақ.
“Әсем-Ай” компаниясы минералды су шығарумен 11 жылдан бері айналысып келе
жатқан және Қазақстанда минералды және асханалық су нарығындағы жетекші
компаниялардың бірі болып табылады. Ал осы компанияның негізін қалаған
Мұхтар Қошқаров акционерлердің қатарында қалып, компанияны басқаруды одан
әрі жалғастыра бермек.
“Біз “Әсем-Ай” сияқты жоғары сапалы компанияға инвестиция салуға мүмкіндік
алып отырғанымызға қуаныштымыз. Сондай-ақ Мұхтар Қошқаровпен әріптестікті
жоғары бағалаймыз. Ол жоғары әлеуеттік өсімі бар аса тартымды бизнесті
құрып, жасақтады. Ендігі жерде біз “Әсем-Ай” компаниясын өз дамуының жаңа
деңгейіне көтеру үшін бірігіп жұмыс істейтін боламыз. Сонымен бірге, біз
тіпті әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында, әрі өзіміз үшін жаңа да тартымды
рынокта, яғни Қазақстандағы алғашқы инвестициялауды жүзеге асыруға қол
жеткізгенімізге ризамыз. Сондай-ақ, біз Қазақстанда жаңа инвестициялар салу
мүмкіндіктерін іздеуді жалғастыра беретін боламыз”, – деді SіgmaBleyzer
компаниясының президенті Майкл Блейзер.
Мұның өзін де Қазақстанға инвестиция тартудың айтарлықтай жаңа қадамдарының
бірі деп қарастыруға болады. Бұл, Қазақстандағы өзінің даму жоспарларын
жүзеге асыруға ұмтылып жатқан барлық компаниялар үшін сөзсіз жағымды оқиға.
Ал 2007 жылдың желтоқсанында өз жұмысын бастаған SBV-V Қазақстан қоры қазір
жоспарлық көрсеткішінен асып түсті. Дәл қазіргі жазылымды аяқтау сәтінде
оған 150 миллион еуро салынып отыр. Сонымен қатар, SіgmaBleyzer компаниясы
бұрын құрылған, қатарына SBF ІV және Ukraіnіan Growth Funds (UGF) қорлары
кіретін төрт қорды басқарады. Компания инвесторларының қатарында ірі
халықаралық қаржы институттары, ірі отбасылық бизнес өкілдері және әлемнің
әр мемлекетінен бақуатты жеке тұлғалар бар.
SіgmaBleyzer компаниясы Шығыс Еуропада он жылдан астам уақыттан бері жұмыс
істеп келе жатқан және осы аймақтағы ең ірі жеке капиталдың тәжірибелі
инвесторларының бірі болып табылады. SіgmaBleyzer жақсы дамыған жергілікті
инфрақұрылымның, батыстық үлгі бойынша жасақталған басқару жүйесінің,
жергілікті нарықты білудің арқасында өңірдегі ең мықты инвестициялық
компанияның бірін құрған. Ол жалпы сомасы 1 миллиард шамасында АҚШ долларын
құрайтын қорлар мен инвестициялық компанияларды басқарады және 1994 жылдан
бері Шығыс Еуропадағы 100-ден астам компанияға инвестиция салған.
Тікелей инвестициялайтын қорлар тобын басқара отырып, дәл қазіргі таңда
Украина, Румыния, Болгария мен Қазақстанда жұмыс жүргізіп жатқан
SіgmaBleyzer компаниясы нарықтық экономикасы дамып жатқан елдер үшін арнайы
әзірленген құрама инвестициялық модельді қолданады. Бұл үлгі бір мезгілдік
микро (кәсіпорындар деңгейінде) және макродеңгейдегі құндылықтарды құруға
негізделген. Осындай тамаша қадамның және аймақтағы белсенді іс-қимылдың
арқасында SіgmaBleyzer – компаниясы клиенттерінің көпшілігі өз бетінше
жүзеге асыра алмайтын жағдайда, инвесторларға тартымды инвестициялардың
кең ауқымын ұсына алады.
SіgmaBleyzer компаниясының Киев, Харьков, София, Бухарест, Астана, Алматы
және Хьюстон (АҚШ-тың Техас штаты) қалаларында кеңселері бар. Ол
портфельдік компанияларды сәтті басқаруға қажетті және олардың өз әлеуетін
толық ашуға мүмкіндік беретін, оған қоса инвесторлар, акционерлер,
қызметкерлер мен клиенттер үшін осы компаниялардың бағасын арттыратын
инфрақұрылымға ие.
2009-01-17:
ӘЛЕМДІ ШАРПЫҒАН ДАҒДАРЫС ДАМЫҒАН ЕЛДЕРДІ ДЕ ТІТІРЕНТІП БАҒУДА
Жетекші индикаторлар индексі төмендеуде
Daіly Telegraph жариялаған материалға қарағанда, Экономикалық ынтымақтастық
және даму ұйымы (ЭЫДҰ) Қытайда, Германия мен Ресейде экономикалық ахуал
барынша жедел қарқынмен нашарлап бара жатқанын ескерткен. ЭЫДҰ
пайдаланатын, үрдістегі өзгерістер туралы бірнеше ай бұрын ескертетін
жетекші индикаторлар индексі Азияда және шикізат өндіруші елдерде күрт
құлдырау болатынын көрсетеді. Бұл ретте сауда балансының оң сальдосы бар
болғанымен, экспортқа тәуелді елдерге барынша көп залал келтірілмек. Индекс
Үндістан мен Бразилияда да төмендей бастаған, бұл елдер жаһандық
дағдарыстың алғашқы кезеңдерінде құлдыраудан аман екендігін ЭЫДҰ атап
көрсеткен болатын.
Қытай экспорты төмендеп барады
Bloomberg жаһандық рецессияның тереңдеуі және ойыншықтар, киім-кешек пен
электроника секілді ұлт өнімдеріне сұраныстың қысқаруы салдарынан, қытай
экспортының көлемі былтырғы желтоқсанда соңғы 10 жылдағы ең төмен деңгейге
жеткенін атап өткен. Салыстыру үшін бір жыл бұрын экспорттың өсімі 21,7
пайыз болғанын айтуға болады. Жыл бойы экспорт 2007 жылғы 25,7 пайызбен
салыстырғанда 17,2 пайызға ғана өскен. Экспорттық сұраныстың төмендеуі
қытай зауыттарында қарсылық туындатып, Гуандун провинциясында ғана
өнеркәсіп сектордың 600 мың қызметкерінің ауылдық жерге оралуын туындатқан.
Сарапшылардың бағалауына қарағанда, қалалардағы жұмыссыздық деңгейі 9
пайыздан асып түскен.
ХВҚ Белоруссияға 2,46 млрд. доллар бөледі
Reuters-тің хабарлауына қарағанда, 788 млн. доллар көлеміндегі алғашқы
траншты Белоруссия таяудағы уақытта алады. 2008 жылғы қазаннан бастап бұл
ел ХВҚ-мен қаржы дағдарысы жағдайында “қауіпсіздік жастығын” жасау
мақсатында қаржы беру туралы келіссөз жүргізумен болған. ХВҚ-ның ұсынысын
орындай отырып, Минск 2 қаңтардан бастап ұлттық валютаны 20 пайызға
құнсыздандырып, орташа жалақы мөлшерін төмендеткен. Белоруссия президенті
Александр Лукашенко АҚШ-қа 5 млрд. доллар несие беру туралы өтінішпен
шығатынын мәлімдеген.
Британ банктеріндегі жұмыстан шығару
The Daіly Maіl Ұлыбританияның ірі банктерінің бірі Barclays 2100 адамды
қысқартуға әзірлік жүргізіп жатқаны туралы хабарлағанын жазған. Сондай-ақ
7,7 мың адам жұмыс істейтін Американың Merrіll Lynch банкінің лондондық
офисінде 1900 британ қызметкерінің жұмыстан шығарылуы белгіленген.
Өзбекстан валютасының құлдырауы байқалған
ferghana.ru хабарлағанындай, 2008 жылы ӨР Орталық банкінің ресми бағамына
сәйкес, өзбек сумы доллармен салыстырғанда 7,88 пайызға арзандаған. 2007
жылы сумның құнсыздануы бұған қарағанда 2 есе жай жүріп, ол доллармен
салыстырғанда 4,1 пайыз арзандаған болатын.
2009-01-07:
ӨМІРШЕҢ ӨНДІРІСТЕГІ ӨЗГЕРІСТЕР
Бетбұрыс
Қазыналы қазақ даласының қатпар-қатпар қойнауынан шығып, жер-жаһанның рынок
әлемін жаулап алған газы мен мұнайының, алтыны мен күмісінің, жезі мен
мысының көлеңкесінде қалып келген бай фосфор кеніштері бүгінде алыс-
жақындағы ақшалы алпауыттардың да назарын аудара бастады. “Құдайсыз қурай
сынбайды” дегендей, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жамбыл өңіріне қазан
айындағы жұмыс сапары кезінде осы оқшау отаудай ошарылып қалған салаға
түбегейлі бетбұрыс жасап, өңір тұрғындарының кеудесіне жақсылықтың үмітін
оятты.
Химия өнеркәсібін дамытудың кейбір мәселелерін қараған осы республикалық
семинарға Елбасының өзі төрағалық етіп, оны жүргізіп отыруы мәселенің аса
маңыздылығынан біраз сыр түйдіргендей болатын. Өйткені, Елбасы өз сөзін:
– Менің бұл сапарым – Қазақстандағы химия саласын, осы өндірісті дамыту
мәселесі. Химия саласында біз әлі күшіміз жетіп, қолымыз тиіп жөндеп жұмыс
жасағанымыз жоқ. Бұл – ел экономикасын өркендетуге қомақты үлес қосып келе
жатқан темір, көмір, мұнай, газ сияқты байлығымызбен пара-пар, яғни
болашақта халқымыздың жағдайының жақсаруына үлкен пайдасын тигізетін сала.
Елдегі фосфор кенінің қазіргі нақты белгіленген қоры 5-6 миллиард тонна
дейтін болсақ, жалпы жобасы шамамен 15 миллиард тоннаға жетіп отыр. Яғни,
біз фосфор кенінің қоры бойынша дүние жүзіндегі төртінші орында тұрған
елміз деп батыл мәлімдеуімізге болады.
Соның ішінде Жамбыл өңірі – химия өнеркәсібінің кіндігі болған, болып қала
да береді. Кешегі Кеңес өкіметінің кезінде біз фосфордың үштен бірін
шығаратынбыз, қазір сол өндіріс қарқыны бәсеңсіп қалды. Сондықтан ел болып,
Үкімет болып тиісті жұмыстар атқарып, осы пайдалы салаға қаржы тартып,
халықтың әлеуметтік жағдайын түзеуге, табиғат байлығын өркениетті нарық
талабына сәйкес игеру арқылы елімізге көп пайда келтіру жағын ойлауымыз
керек, – деп бастаған болатын.
Ендеше Елбасының елдік, экономикалық тұрғыдан үлкен мән бере айтқан сөзінен
шығаратын қорытынды не?
Сұраныс және әлеует
Иә, Қазақстан түрлі минералды тыңайтқыштардың ірі жеткізушісі ретінде
әлемдік рынокқа ұялмай шыға алатын ел. Өйткені, бүгінде бұл өнімге деген
сұраныс көп, тұтынушылар ауқымы да үлкен. Әлемде қазір тек қаржы дағдарысы
емес, сонымен бірге азық-түлік дағдарысы да анық сезіле бастады. Яғни,
көптеген елдерде халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету өткір мәселелердің
біріне айналуда. Ал бұл мәселеде минералды тыңайтқыштардың орны ерекше
сезіліп, оның ауыл шаруашылығы өнімдерін көптеп өсіруде қажеттілігі арта
бастады.
Ел, әрине, көптеген экономикалық қиындықтарды бастан кешкеніне қарамастан
өнеркәсіп саласында негізгі мүмкіндіктерді сақтап қала білді. Химия
өнеркәсібінің үлесі бүгінде бар болғаны бір пайызды ғана құрайды. Бірақ
экспорттың жалпы көлемі бойынша 4 пайызға жетіп отыр. Бұл химия саласының
әлі игерілмеген өте үлкен әлеуеті мен мүмкіндігін көрсетеді. Сондықтан
Үкімет алдында өте ауқымды жұмыстарды атқару міндеті тұрғанын баса айтқан
ләзім.
Қазіргі жағдай бойынша сала, шын мәнінде, азық-түлік өнімдерін өндіру үшін
өзектілігін мойындата бастады. Қазіргі кезде тек қана Қытай мен Үндістан
жыл сайын 60 миллион тонна минералды тыңайтқыштарды тұтынады екен. Елбасы
Н.Назарбаев қытай кәсіпкерлерінің Қазақстанның химия кеніштеріне қомақты
қаржымен келуге дайын екенін байқайтынын бекерге айтқан жоқ. Осы орайда
қазақ елінің ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өнімдерін өндіретін іргелі
мемлекет болуға мүмкіндігі бар екенін ескере отырып, минералды
тыңайтқыштарға өз диқандарымыздың да мұқтаж екенін ұмытпаған жөн. Егер
агроөнеркәсіп кешендері, шаруа қожалықтары ең қажетті озық агротехникаларды
қолданатын болса, Қазақстанның ішкі қажеттілігі бұл тыңайтқыштарға жыл
сайын 2,6 миллион тоннаны құрайды. Бұған қоса қазір Қазақстан жыл сайын
химия өнімдерін, соның ішінде тыңайтқыштарды 2 миллиард АҚШ долларына
экспорттап отырған ел.
Демек, ел химиясындағы бар мүмкіндікті дамыту үшін экспортпен бірге отандық
ауыл шаруашылығы өндірісін көтерудің негізін қалыптастыру бізге әлемдегі ең
негізгі өнім жеткізушілердің бірі болуға жағдай туғызады. Минералды
тыңайтқыштарды Орталық Азия мен Ресей де өте көп мөлшерде пайдаланады.
Сондықтан химия өнеркәсібін дамыту мәселелерін кешенді түрде қараудың кезі
жеткен сияқты. Бұл үшін алдағы жылдарға нақты міндеттер қойып, Үкімет оны
дер кезінде шешуге тиіс деп ойлаймыз.
Химия өнеркәсібі елдің ғылыми-техникалық өсу қарқынының деңгейін де
анықтайды. Мысалы, өнеркәсіптік өндірістегі химия саласының үлесі АҚШ пен
Жапонияда – 6,5, Қытайда – 7,7, ЕО елдерінде 4,6 пайызды құрайды. Ал
Қазақстандағы химия өнеркәсібі бүгінгі күні мұндай көрсеткіштерге қол
жеткізген жоқ, бірақ белгілі бір өсу қарқыны байқалады. Сегіз айдың
қорытындысы бойынша химия өнеркәсібінің өндіріс көлемі 70 миллиард
теңгегені құрапты. Бұл 2007 жылғы осы уақытпен салыстырғанда 11,7 пайызға
көп.
Әсіресе, соңғы үш жылдан бері салада экономикалық өсу қарқыны анық байқала
бастаған. Соған сәйкес бұл еліміздің өнеркәсіп өндірісіндегі химия саласы
үлесінің арта түскенін көрсетеді. Мысалы, 2006 жылы химия саласының үлесі
0,8 пайыз болса, 2007 жылғы сегіз айда бұл көрсеткіш 1 пайызды құраған.
Қазақстанның химия өнеркәсібі бүгінде минералды тыңайтқыштарды (фосфор,
азот, хром тұздары, т.б.) дайындау саласына бейімделген. Елімізде химия
саласының 500 кәсіпорны бар. Оның ішінде 460 кіші, 30 орта және 9 ірі
кәсіпорын жұмыс істейді. Аталған салада 14 мың адам еңбек етеді. Саладағы
ірі кәсіпорындар туралы айтсақ, бұлар: “Қазфосфат” ЖШС, “ҚазАзот” ЖШС, және
“Ақтөбе хром қоспалары” ЖШС болып табылады.
“Қазфосфат” ЖШС фосфор шикізатын өндіру мен минералды тыңайтқыштар, жемдік
фосфаттар сияқты т.б. фосфор өнімдерін өңдеуге бағытталған. Оны шикізатпен
тоқтаусыз қамтамасыз ету үшін Балқаш қаласынан 2008 жылы күкірт қышқылын
шығаратын зауыт салынды. Ол шілде айынан бастап іске кірісті. Зауыттың
қуаттылығы жылына 1,2 миллион тонна өнім өндіруге жетеді.
“Қазфосфаттың” тиімділігін арттыру үшін Индустрия және сауда министрлігі
“Қазфосфат” ЖШС мен Голландияның Thermоphos Tradіng компаниясы арасындағы
келісімді қайта қарағаны көңіл демдейді. Нәтижесінде, сары фосфорды рынок
бағасынан төмен бағамен көп мөлшерде жөнелту тоқтатылып, Қазақстан
экономикасы үшін 20 миллион АҚШ доллары көлемінде шығынға жол берілген жоқ.
“Тау тауға қосылмайды, елге ел қосылады”. Мемлекеттер арасында алыс-беріс,
барыс-келіс орнайды. Бірақ сауда-саттықта “алма піс, аузыма түс” деген
сияқты сырт жаққа ғана пайдалы болып келетін жеңілтек саясаттың жолы
кесілгені абзал. Сөйтіп, сары фосфордың экспорттық бағасын көтерудің
арқасында еліміздің бюджетіне түсетін қаржы көлемі 40 пайызға көбейді.
Өндірістің де тиімділігі арта түсті.
Еліміздің химия саласында жалпы мәндегі мәселелер де орын алып отыр.
Мысалы, құрал-жабдықтардың тозуы, энергоресурстардың қымбатшылығы,
инвестициялық ресурстар мен газ, электр қуатының жеткіліксіздігі, химия
өнімдері бойынша әлемдік рынокты жаулап алуға деген ынталы саясаттың
төмендігі сияқты елеулі кемшіліктердің бар екенін мамандар да жоққа шығара
алмайды. Сонымен бірге Қазақстанның химия өнеркәсібін дамытуға әлеуеттік
тұрғыдан өте көп мүмкіндік бар екені де белгілі. Өте қуатты шикізат қоры
(фосфор, табиғи натрий тұзы, калий, бор, фтор және басқалар), тұрақты
макорэкономикалық орта, өте тез дамып келе жатқан ішкі және сырқы рыноктың
химия өнімдеріне деген сұранысы, мамандар мен жұмысшы күштері жеткілікті.
Қазақстан үшін химия өнеркәсібін дамытудың негізгі бағыттары өндіріс
көлемін арттыру, минералды тыңайтқыштардың сорттарын ұлғайту, пестицид пен
бороөнімдерді шығаруды ұйымдастыру, күкірт қышқылы, аммиак сияқты тағы
басқа минералды тыңайтқыштарды өндіретін қуаттарды жасау осы бастан
ойластыратын мәселе.
Агрономдардың айтуынша, топырақтың құнарлылығын арттыру үшін жыл сайын
елдегі алқаптарды ең аз дегенде 1,3 млн. тонна минералды тыңайтқыштармен
қамтамасыз ету керек екен. Егер бұл мәселеге ғылыми-негіздемемен жасалған
мөлшер бойынша жүгінсек, онда өнім беретін жерге 2,6 млн. тонна, оның
ішінде 1 млн. 380 мың тонна фосфор, 1 млн. 190 мың тонна азот және 26 мың
тонна калий тыңайтқышы қажет болатын көрінеді. Бірақ, өкінішке қарай,
бүгінде алқаптан алынған өнім көрсеткіштері топыраққа сіңіріліп жатқан
минералды тыңайтқыштардың көлеміне сай келмейді екен.
Демек, тыңайтқыштардың түрлерін көбейту қажет. Қазақстанда аммофос,
нитроаммофос және аммиак селитрасы шығарылады. Бірақ калий тыңайтқышы
шығарылмайды. Ел диқандары оны сырттан сатып алады. Мұның сорақы жері сол,
біздің зауыттарымыздан шығарылатын аммиак селитрасының бағасы сырттан сатып
алатын осы тыңайтқыштың бағасынан қымбат болып келеді. Бұл үшін өнеркәсіп
басшылары өндірілген өнімге кеткен шығынды азайтып, бәсекеге қабілеттілікті
арттыруға ұмтылуы керек емес пе? Сонымен бірге минералды тыңайтқыштарды
шығаратын кәсіпорындар әлемдік озық технологиядан артта қалып қоймаса
дейсің. Әсіресе, елдегі химия зауыттарында сұйық минералды тыңайтқыштарды
шығаруды жеделдете қолға алса дұрыс болар еді. Сұйық минералды тыңайтқыштар
несімен бағалы? Ол гектарға аз шығынмен себіледі және жоғары өнімділікке
қол жеткізеді.
Құрғақшылыққа байланысты облыстың аграрлық саласында астық өнімдері
төмендегені рас. Бірақ мәселені шешу үшін жаңа технологиялар енгізіліп,
оның ішінде, тамшылатып суару жобасы 253 гектар жерге қолданылды. Сондықтан
тамшылатып суару үшін сұйық минералды тыңайтқыштардың аса қажеттілігі
сезіле бастады. Қытайда ауа райы Жамбыл өңіріндегідей жерден құрғақшылыққа
қарамастан 40-50 центнер астық алады екен. Израиль мен араб елдері
тамшылатып суару арқылы құмның ортасында отырып-ақ мол астыққа қол жеткізіп
отыр. Демек, сұйық тыңайтқыштарды елімізде көптеп өндіру және оны сумен
қосып беру уақыт талабынан туындап отырған мәселенің бірі.
Әрине, “Қазфосфат” ЖШС Қазақстанның Даму банкімен бірге фосфор өнімдерін
өткеру жөніндегі қаржылық экспорттық операцияны 50 млн. АҚШ доллары
көлемінде табысты игере білуі көңіл қуантады. Бүгінгі күнге 88 млн. АҚШ
долларына сары фосфор жөнелтілген. Қытай елі жыл сайын 35 млн. тонна
минералды тыңайтқыштарды қажет етеді. Сол сияқты Орталық Азия елдері де
тыңайтқыштарға зәру. Сондықтан еліміз көлемді шикізат қорын тиімді игере
отырып, минералды тыңайтқыштардың түрлерін көбейтіп, сапасын жақсартса,
өңірде алдыңғы қатардағы ел бола алатынына сенім мол.
“Еурохим” елге не әкеледі?
“Еурохим” компаниясы Еуропадағы тыңайтқыштар шығаратын ірі үштіктің
қатарына кіреді. 2007 жылы ол 25 млн. тонна өнім өндіріпті, ал өткерілген
өнімнің құны 5 млрд. АҚШ долларын құраған. Мұндай қаржылық әлеуетпен қай
жерде де ауқымды жобаларды батыл қолға алуға болады.
“Еурохим” Қаратау қаласындағы 1993 жылдан бері тоқтап тұрған “Сарытас”
зауытын алаңымен қоса сатып алды. Енді зауытты іске қосып фосфор кенін
өндірумен айналыса бастамақ.
– Біз жалпы 7 мың тонна өнім шығарамыз, ал Қазақстанда 2 млн. тонна, оның
ішінде 1 млн. тонна фосфор тыңайтқыштарын, 1 млн. тонна фосфат
тыңайтқыштарын және 1 млн. тонна тыңайтқыштар Ауыл шаруашылығы министрлігі
талап еткен тапсырыстар бойынша қолға алынады. Құрғақшылыққа қарсы тұру
үшін сұйық тыңайтқыштарды да шығаруға болады. Біз, біріншіден, ішкі рынок
талабын қанағаттандыруға күш саламыз. Екіншіден, экспортқа жұмыс істейміз,
– дейді “Еурохим” минералды химия компаниясы” ААҚ төрағасы А.Мельниченко.
“Еурохим”, ең біріншіден, кешенді қызметті ұсынады, олар тыңайтқыштардың
қажеттілігін белгілеу, шаруаларға техника беру, өсімдіктердің өсу қарқынын
арттыратын пестицид сатып алу, ауыл тұрғындары мен диқандарды агрохимия
саласындағы алдыңғы қатарлы тәжірибелерге баулу болып табылады. Екінші
кезеңде, фосфор кенін өндірумен кең көлемде айналыса бастамақ. Мысалы, 2
млн. тонна фосфорды концентратқа айналдырып, Ресей мен Беларусь елдерінің
зауыттарына жөнелтетін болады. Ал 5 млн. тонна фосфорды “Сарытас” зауытында
өңдейтін болады. Егер 2009 жылы 7 млн. тоннаға қажетті кен орны ұсынылатын
болса, зауыт құрылысын жедел бастап, оны 2012 жылдың 1 қаңтарында іске
қосуды ойластырып отыр. Дегенмен, осы ауқымды міндеттерден туындайтын
түйінді мәселелер де бар.
– Әзірге көп мөлшердегі фосфор кенішінің орны белгісіз, ал шахталық әдіс
қаржы шығынын көп қажет етеді және күрделі, оған 5-6 жыл кетеді. Ал азот
өнімдері газбен қамтамасыз етуді қажет етеді. Дегенмен, біз осы өндірістің
бәрін ыңғайлы етуді ойластырып, Қаратау қаласындағы “Сарытас” зауытында
жұмыс істейтін болып келісім-шартқа отырдық. Ол жерде біз аммиак
тыңайтқышын шығаратын боламыз. Бұл жұмыс 800-900 мың текше метр газды қажет
етеді, – дейді “Еурохим” басшысы.
Елбасы Н. Назарбаев терең ойлап, кең пішетін ежелгі біліктілігімен
“Еурохим” сияқты алпауыт компанияның елге келуін қуана қолдайтынын жасырған
жоқ.
– Біз “Еурохимнің” елге келуін құптаймыз. Енді Үкімет пен Энергетика және
минералдық ресурстар министрлігі бұл мәселені тез арада және ешқандай
кедергісіз шешуі керек. Өйткені елге “Еурохимнің” бюрократтық кедергісіз
жұмыс істеп кеткені қажет болып отыр. Газбен қамтамасыз ету мәселесі
бойынша министрге бұған дейін де айтылды, сондықтан бұл мәселені шешу үшін
бірге жұмыс істейтін боламыз, – деген Нұрсұлтан Әбішұлының нақты сөзі
кейбір дүдәмал ойларды дер кезінде сейілткендей.
Баламасыз фосфор
Белгілі фантаст-жазушы Айзек Азимов тас көмірді, мұнайды немесе темірді
алмастыруға зат табылса табылатын шығар, бірақ фосфордың орнын ешқандай зат
алмастыра алмайды депті. Шынында да оған әзірге балама жоқ екен. ХХІ
ғасырда минералды тыңайтқыштарды, оның ішінде фосфорды одан әрі көбейтудің
қажеттілігі анық сезіле бастады. Минералды тыңайтқыштардың құрамында
фосфорға бай пайдалы заттар мол болғандықтан онымен өсімдіктерді
қоректендіруге бұрынғыдан да баса назар аударылуда. Фосфор топырақты
құнарландыруда да көп рөл атқарады. Фосфор тыңайтқыштары егіс көлемін
арттырады, сапасын жақсартады, өсімдіктің өсу қарқынын жылдамдатады,
шамадан тыс жаңбыр мен құрғақшылықта табиғат “қысымына” қарсы әрекетін
күшейте түседі.
Соңғы екі онжылдықта фосфор тыңайтқыштары әлемдік өндірісте өсу мен
құлдырауды бастан кешірді. Соңғы құлдырау 2002 жылға дейін жалғасты, одан
кейін өндіріс қарқынында еңсе көтеру басталды. Бұл еліміздегі химия
өнеркәсібі саласынан анық байқалып отырған жағдай. Бұл ретте Қазақстанда
минералды тыңайтқыштарды шығарумен Тараз қаласындағы минералды тыңайтқыштар
зауыты мен Степногор қаласындағы химия зауыты ғана айналысатынын атап
айтуымыз керек сияқты.
Минералды тыңайтқыштар зауытының жыл сайынғы өндірістік қуаты 260 мың тонна
аммофос және 74 мың тонна трикальцийфосфатын құрайды. 2008 жылдың
қыркүйегінде инвестиция салу арқылы Степногор қаласында өндірістік қуаты
200 мың тонналық химия зауыты іске қосылды. Компанияның жоспары бойынша
минералды тыңайтқыштар өндіру жақын жылдары жыл сайын 350 мың тонна, ал
2012 жылдан бастап жыл сайын 730 тоннаға көбейеді деп күтілуде. Зауыт
өнімдерінің көпшілігі жергілікті жерге өткеріледі. Өйткені Қазақстан
егістік жерлер ресурсы жөнінен әлемдегі алдыңғы орындардың бірін иеленеді.
Мұнда 25 млн. га қара топырақты, 90 млн. га сұр топырақты, 119 млн. га
қоңыр және құмды-қоңыр топырақты, 37 млн. га тау баурайындағы және таулы
жерлер бар. Бірақ Қазақстанның егіс алқаптары өнімділігі жөнінен жоғары
деңгейден тұрақты көріне бермейтінін мойындаған абзал. Тексеру нәтижесі
бойынша егістік алқаптарында гумус, азот, фосфор құрамдары өте төмен екені
анықталып отыр. Сондықтан егістік жерлердің тиімділігін минералды
тыңайтқыштарды қолдану арқылы арттыру қажеттілігі Үкімет үшін басты
міндеттердің біріне айналуы қажет деп білеміз.
“Қазфосфат” ЖШС-ның тыңайтқыштары Қытай, Украина, Беларусь және Тәжікстанға
экспортталады. Сонымен бірге Ауғанстанда, Қырғызстанда, Румыния, Чехия,
Болгария және Иран елдерінде фосфат рыногын дамыту үшін кең көлемде
жұмыстар атқарылып жатқаны көңіл қуантады.
Бүгінде әлемдегі минералды тыңайтқыштар өндірісінен Қытай – 21, АҚШ – 13,
Үндістан – 10, Ресей мен Канада 8 пайыздан үлес алады. 2006 жылы минералды
тыңайтқыштарды тұтыну 164 млн. тонна, оның ішінде азот – 98, фосфат – 39,
калий 27 млн. тоннаны құрады. Әзірге тыңайтқыштарды тұтынуда Қытай көшбасшы
болып отыр. 2006 жылы бұл ел 48,8 млн. тонна минералды тыңайтқыштар сатып
алды. Оның 31 млн. тоннасы азот, фосфаты – 11,7, калийі 6,1 млн. тонна
болды. Үнді елі 22 млн. тонна минералды тыңайтқыштарды сатып алу арқылы
екінші орында тұр. Олар 14 млн. тонна азот, 5,6 млн. тонна фосфат және 2,3
млн. тонна калий минералды тыңайтқыштарын пайдаланды.
“Қазфосфат” ЖШС-ға қарасты Тараздағы минералды тыңайтқыштар зауытында
шығарылатын минералды тыңайтқыштардың бірі трикальцийфосфат деп аталады.
Бұл өнім бүгінгі күні басқа жемдік фосфаттарға қарағанда тиімді болып отыр.
Жемдік фосфаттың негізгі пайдалы компоненті болып фосфор мен кальцийдің
қосылуы болып табылады. Жемдік трикальцийфосфаттың маңызды көрсеткіштерінің
бірі – оның құрамында фтор, ауыр металл, мышьяк сияқты зиянды қоспалар
болмайды. Бұл өнім қазір Украинада тіркеліп, ауыл шаруашылығында көптеп
қолданыла бастады. Бұл оның экономикалық тұрғыдан тиімді екенін
дәлелдегенін көрсетеді.
Трикальцийфосфат – ауыл шаруашылығында жануарлар мен құстардың жеміне
қосымша ретінде пайдаланылады. Қоспажемнің құрамын байыту үшін де тиімді.
Сонымен бірге фосфорлы тыңайтқыш ретінде көкөніс пен жеміс-жидек немесе
сәндік өсімдіктерді өсіруге де пайдаланылады. Зауыт тұтынушылары бүгінде
негізінен Украина мен Ресей болып табылады. Сонымен бірге ішкі рынокқа да
аз да болса шығарыла бастаған. Сондықтан болар, компания басшылары
минералды тыңайтқыштардың түрін көбейту, фосфор өндірісінің қалдығын жою
мақсатында азот-фосфор-кальций-калий тыңайтқышының цехын іске асыруды
ойластыруда.
Компания 2013 жылға дейін өндіріске 800 млн. АҚШ доллары көлемінде
инвестиция салуды жоспарлап отыр. Осыған байланысты фосфор кенін өндіру жыл
сайын 4 млн. тоннаға жетеді. Минералды тыңайтқыштар шығару жылына 730 млн.
тонна болады. Жемдік фосфат жылына 74 мың тонна, сары фосфор 115,3 мың
тонна, термиялық фосфор қышқылы 178,9 мың, триполифосфат натрий 165,8 мың
тонна өндіріледі.
Ол, біріншіден, мамандандырылған жылжымалы құрам мәселесі. Еліміздің
аумағында темір жол бойындағы жылжымалы құрамға қауіпті жүктерді тасымалдау
ережесіне сай көлемде жөндеу жүргізетін кәсіпорын жоқ екен. Сондықтан
компания Украинадағы “Сереп” және “Азовмаш” зауыттарына тәуелді болып отыр.
Қауіпті жүктерді тасымалдайтын жаңа вагон цистерналарына ие болу үшін
рұқсат қағаздарын алу жұмыстары бюрократтандырылып жіберіліпті. Мысалы,
рұқсат қағаздарына қол жеткізу үшін бір ғана “Қазақстан темір жолы” ұлттық
компаниясынан 10 құжат алып, 8-іне қол қойдыру қажет екен. Бұл өз кезегінде
бюрократияны туындатып, жең ұшынан жалғасу сияқты жемқорлыққа жол ашады.
Сондықтан алдағы уақытта жаңа және жөнделген вагон-цистерналарды жедел алу
үшін тіркеу ісін жеңілдету шараларын ойластырып, оның орындалуын қатаң
қарастырған жөн сияқты. Одан кейін, еліміздің аумағында қауіпті жүктерді
тасымалдайтын вагон-цистерналарды қызмет ету мерзімін ұзарту құқын бере
отырып күрделі жөндеу жүргізетін кәсіпорындарды ұйымдастыруды тездету қажет
пе деп ойлаймыз. Немесе осы жұмысты ұйымдастыруды “Қазфосфаттың” өзіне
жүктеп, рұқсат беру керек сияқты. Мұны олардың өздері де қалап отыр.
Оңтүстіктегі химия саласында орын алып отырған ең маңызды мәселенің бірі –
“Қазфосфат” ЖШС-ны электр қуатымен жыл бойы толық көлемде тұрақты
қамтамасыз ету болып табылады. Өйткені электрге деген қажеттілік жыл сайын
өсіп отырғандықтан Еуропа мен әлемдік рынокта қазақстандық сары фосфордың
бәсекелестік қабілетінен айырылып қалу қаупі әбден мүмкін. Әсіресе, күзгі-
қысқы кезеңде электр қуатының аздығы пештердің жоспардан тыс тоқтауына
әкеліп соғып, соның салдарынан технологиялық үдерістердің бұзылуына жол
берілетіні жалған емес. Сары фосфорды өндіру жоғары электр қуатына тікелей
тәуелді. Мысалы, 1 тонна сары фосфор алу үшін электр қуатының үлесі 35
пайызды құрайды екен.
Электр қуатына деген қажеттілікті толықтай шешуге бола ма? Бұл үшін
“Қазфосфат” ЖШС тұтынатын электр қуатының үлесін көбейту мүмкіндіктерін
қарастыру қажет. “Қазфосфат” ЖШС Солтүстік Қазақстандағы электр қуатын
өндіретін көздерден қажетті 260 мВт. орта сағаттық қуаттан кем дегенде 210
мВт. берілсе дейді. Мұны, сонымен бірге, зауыттағы 6 мыңнан астам
жұмысшының Үкіметтен сұранып отырған басты тілектерінің бірі деп қабылдаған
жөн.
Жаңа өндіріске — жаңа тұрпатты маман
Бүгінде Тараз бен Шымкенттегі оқу орындарында “Қазфосфат” ЖШС-ның 74
жұмысшысы жұмыстан қол үзбей оқып жүр. Кадрларды дайындауға компания жыл
сайын 20 млн. теңге бөледі. Соңғы үш жылда 9094 қызметкер кәсіптік
дайындықтан өткізілді. Компания жыл сайын жаңа жұмыс орындарын ашып,
олардың еңбекақыларын көбейтіп отырады. 2005 жылмен салыстырғанда 2008
жылғы орта еңбекақы көрсеткіші екі есе өсіп, 50 мың теңге болды.
2014 жылы “Қазфосфат” ЖШС жұмысшыларының саны 8000 адамға дейін көбейеді
деп жоспарланып отыр. Ал бүгінде мұнда 6700 адам жұмыс істейді. Елбасы
еліміз химия, мұнай, газ, металлургия және құрылыс саласында жоғары білікті
маман кадарларға зәру болып отырғанын айтады. Бұл өмірмен бірге өзгерген
өндіріс талаптары тудырып отырған шындық. Білім және ғылым министрлігі үшін
бұл да жедел ойланып, тез арада қолға алатын істің бірі.
Оңтүстік өңірлерде халықаралық талаптарға сай жаңа тұрпатты кәсіптік
техникалық училищелер ашу қажет, дегенде Елбасы өндірістегі білімді
кадрларға деген талап пен зәрулікке ерекше алаңдап отырғанын білдірген.
Бұдан тиісті министрлік басшысы қорытынды шығарады деп сенеміз.
Облыста әлеуметтік-экономкалық дамудың тұрақты үдерісі қалыптасып отыр.
Өнеркәсіп өндірісі бойынша 9 айда өндірілген өнім 102 млрд. теңгені
құраған. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 16,8 пайызға көп. Атап айтатын
жәйт, өңірдегі өнеркәсіптің алға жылжытушы күш-қуаты химия саласы болып
отыр.
Мемлекетіміздің жаңа экономикасы қалыптаса бастаған кезде, ірі жобаларды
жүзеге асыру тек шетелдік инвесторлардың ғана қолынан келіп тұрған тұста,
Елбасы: “Әлі уақыт келеді, отандық бизнес те өсіп-өркендеп, Қазақстанның
экономикасына белсенді түрде қатысатын болады” деп айтқан болатын. Міне,
осы мәселені облыс әкімі Бөрібай Жексембин “Қазфосфат” пен Тараз
металлургия зауыты сияқты кәсіпорындардың мысалынан анық көрсете білді.
Сонымен бірге облысқа Ресейдің ірі компаниясы – “Еурохимнің” бет бұруы,
сөйтіп, ұзақ жылдардан бері тоқтап тұрған “Сарытас” кәсіпорнының
мемлекеттік акциясының бір бөлігін сатып алуы, сол арқылы химия саласының
дамуына және “Қазфосфат” ЖШС сияқты жеке-дара билік құрған компанияға
бәсекелес ретінде түрткі болғанын да облыстағы жақсы нышандардың бірі
ретінде қабылдау керек.
Химия кластері де қиын іс емес
Сонымен, Қазақстанның химия саласына ірі инвесторлар ұмтылып отыр. Олар
осында келіп, жұмыс істеуге құлықты. Заңдық құқықтары да қарастырылған.
Олар осы салаға 2012 жылға дейін 5 млрд. АҚШ долларын, 2009 жылы 500 млн.
АҚШ доларын құймақшы. “Еурохим” компаниясы Жамбыл өңіріндегі химияны
дамытуға 2,5 млрд. АҚШ доллары көлемінде қаржы салмақшы. Оның алғашқы
қаржысы келіп түсіп те қойды. “Сарытас” зауытының жұмыс істеуін сарыла
күтіп жүрген қызметкерлер босқа өткен жылдарына миллион теңге көлемінде
айлықтарын санап алды. Бұл үлкен істің алдындағы ынталандыру сияқты.
Елге “Еурохим” сияқты бай инвесторлардың келуі Қазақстанды минералды
тыңайтқыштар өндіруде әлемдегі ірі мемлекеттердің біріне айналдыратыны
ақиқат. Бұл ел ауқаттылығы үшін қазіргі жағдайда аса қажет. Жаңа жұмыс
орындары ашылады, тұрғындардың әлеуметтік жағдайы оңалады. “Еурохим”
компаниясының жобасына қарағанда оның келуі өңірдің әлеуметтік мәселелерін
шеше бастайды. Қаратау, Жаңатас қалаларының өмірі жанданады. Бұл тұрғыда
Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі “Еурохимді” елдік мүдде
тұрғысындағы жанашырлық көзқараспен түсіне отырып жұмыс істесе, қанеки.
Өйткені, инвесторға жағдай жасалмайынша ел экономикасы табысқа қол жеткізе
алмайтыны анық. Индустрия және сауда министрлігі және Жамбыл облысының
әкімдігі осы жоба бойынша барлық ведомствоаралық мәселені тез және дұрыс
үйлестіреді деген сенімге ел де ұйып отыр.
Осы тұрғыдан алғанда өңірде химия кластерін құруға, яғни кеніш пен зауыт
цехтарынан бастап ауыл шаруашылығы саласы тұтынушыларының егіс алқаптарына
дейінгі аралықтағы үйлесімді, екі жаққа да тиімді ойластырылған кешенді
жұмысын жүзеге асыруға асығудың қажеттілігі сезілуде. Неге?
Қайталап айтуға тура келеді, өйткені, азық-түлік мәселесі бүгінде дүние
жүзінде өте маңызды мәселе болып отыр. Дүиежүзілік банктің болжамына
қарағанда, 2015 жылы Үндістан мен Қытайда шамамен 0,5 млрд. адам орта тапқа
қосылып, азық-түлік тұтыну мөлшері 2 есеге дейін көбейеді екен. Ал Еуропада
ауыл шаруашылығы өнімдеріне субсидияны 25 пайызға азайтқаннан бері тауар
өндірушілер азық-түлік бағасын көтеріп жіберді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың айтуы бойынша, 2013-2014 жылдары минералды
тыңайтқыштарды шығару көлемін жылына ең аз дегенде 3 млн. тоннаға жеткізу
көзделіп отыр. Бұл 3 млрд. АҚШ доллары көлеміндегі қаржы деген сөз. Бұл
тапсырманы шешу үшін Энергетика және минералдық ресурстар, Индустрия және
сауда министрліктеріне ауыр міндет, көп шаруа жүктеліп отырғанын ашық
айтпасқа болмайды. Егер Үкімет минералды тыңайтқыштарды 3 млн. тоннаға
жеткізу тапсырмасын орындай алса, онда 2013 жылы елімізден 15 мыңнан астам
адамға жұмыс орны табылады екен. Бірақ бұл адамдар, жоғарыдағы жаңа
тұрпатты кадрлар туралы тақырыпшада айтқанымыздай, оқыған, білімді, жан-
жақты мамандар болуы қажет.
Химия саласы дегенде ешуақытта естен шығармайтын бір өзекті мәселе бар.
Кезінде барлық химия зауыттары оңтүстік аймаққа шоғырландырылды. Ол
зауыттар біздің табиғи ортамызды қатты ластады. Мұны ұмытуға болмайтын
сияқты. Енді химия өнеркәсібі қайта жандана бастаған тұста тиісті орындар
айыппұл санкцияларымен, басқа да мәселелермен кәсіпорын басшыларына шыға
бастайды. Өйткені химияның аты химия. Фосфор өсімдіктерді жақсы
өсіргенімен, адам өміріне өте қауіпті болып есептеледі. Сондықтан жаңа
жобаларда қоршаған ортаның экологиялық тазалығын да ескерген абзал.
Елбасы химия саласындағы үлкен мәселені бастап, үлкен шаруаны қозғағанда,
Қазақстанда мұнай, газ және темірден басқа да үлкен сала – химия өнеркәсібі
кең көлемде іске қосылайын деп отыр деді. Сондықтан жаңа химия жаңа
Қазақстанның жаңа халқының игілігіне жұмыс істеп, еліміздің экономикалық
және әлеуметтік жағдайын жаңа белеске көтереді деп сенейік. Түптеп
келгенде, Үкіметтің дағдарысқа қарсы шараларының бір бағыты да дәл осы
мақсаттарды көздейді.
2008-12-02:
УАҚТЫЛЫ ҚАБЫЛДАНҒАН ШАРА
Бауыржан СМАЙЫЛОВ, Мәжіліс депутаты, Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі.
Мемлекет басшысының тапсырмасына орай Үкімет пен Ұлттық Банктің және Қаржы
қадағалау агенттігінің экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыруға қатысты
2009-2010 жылдарға арналған бірлескен жоспары дер кезінде қабылданып отыр.
Бүгінгі таңда әлемнің барлық елдерін қаржы дағдарысы ойландырып отырған
тұста біздің елдің көптеген іс-шаралар жоспарын құруы мемлекетіміздің саяси-
экономикалық әлеуетін көрсетеді. Біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz