Найман моңғол тілінде сегіздік - сегіз тайпаның одағы деген сөз
ӘӨЖ 811. 512. 122' 1
Қолжазба құқығында
Сейітова Шынар Ботайқызы
ҚАЗАҚ ЭТНОНИМДЕРІНІҢ ТАРИХИ-ЛИНГВОМӘДЕНИ ЖҮЙЕСІ (Шығыс Қазақстан аймағы
материалдары бойынша )
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясының
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынов
атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми кеңесші: филология ғылымдарының
докторы, академик
Ә.Қайдар
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы, академик
Ө.Айтбаев
филология
ғылымдарының докторы,
профессор Б.Шалабай
филология
ғылымдарының докторы
А.Тұрышев
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университеті
Диссертация 2009 жылы 05 маусым сағат 14-00 ҚР БжҒМ
А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының жанындағы 10. 02. 06 -
түркі тілдері және 10. 02. 02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады. Мекен-жайы:
050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады.( 050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2009 жылы __ ______________ таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Ж.Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Қазіргі таңда ұлт мәдениетін жаңғыртып, тануда, әсіресе бұрынғы кеңестік
жүйеде өмір сүрген сан ұлттар тарихын зерделеу, тарих қойнауынан тіл арқылы
жеткен мәдениеттің мәйегін таразылау, салмақтысын, сапалысын сол ұлттың
рухани арқауы ету өзекті мәселелердің бірі болып отырғаны сөзсіз. Ел
егемендігінің оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, елдің
рухани жадынан ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл тарихымыз бен
мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл қазыналарына қайта
үңілуге мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың елдігін, ұлан-байтақ
жеріміздің тұтастығын сипаттайтын аталы да кестелі сөздердің ұлт болмысына
сай сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі –
ата-баба шежіресі, аңыз-әпсаналардан аршып алынған мағыналық бірліктер, ел
ішіндегі көзі қарақты, көкірегі ояу саналы адамдардың аузынан,
мұражайлардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған, жинастырылған тілдік
материал жаңа сапада, ұлт пен мәдениет сабақтастығында зерттеу нысанына
айнала бастады.
Осымен байланысты ХХI ғасыр тіл білімінде тілді тек қарым-қатынас құралы
емес, сонымен қатар ұлттың мәдени ақпараты жинақталған код ретінде
қарастыратын бағыт қалыптасып, тіл білімі ғылымының дамуы антропоөзектік
бағытта жүргізілген зерттеулермен толығуда. Бұл тектес зерттеулерге дәйек
болатын кез келген халықтың ерекшелігі, менталитеті тілінен көрініс тауып,
оның барлық деңгейлерінен байқалатыны мәлім. Осы тұрғыдан мазмұны ұлттық,
тұлғасы сан алуан тұрақты тіркестердің күрделі табиғатын толық біліп, жете
түсіну, оның толып жатқан сан-салалы мәселесін әлі де жан-жақты зерттей
түсудің мәні ерекше.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тұрақты тіркестер – құрылысы жағынан ықшам,
көркем, мағынасы жағынан терең ой, кең мазмұнды қамтитын, асқан шеберлікпен
жасалынған сөз өрнегі. Бұл ықшамдау мен көркемдік қазақ тіліндегі тұрақты
тіркестерді дайын құрылым ретінде әр түрлі мәтіндерде қолдана беруге
мүмкіндік береді. Қазақ тілін тұтынушылар шығу уәжін білмесе де, оны
ойланып ізденбесе де, белгілі сөздікке енген тұрақты тіркестердің мазмұнын,
мәнін өте жақсы біледі, уәжді де, уәжсіз түрде де қолдана береді. Алайда
тілімізде, әсіресе, аймақтық ерекшелігі бар сөйленістерде, сөйлеу тілінде
сөздікке енбеген, жалпылық сипат алмаған, өзінің шығу тегінен қол үзе
қоймаған, уәжін жоғалтпаған тұрақты тіркестер баршылық. Соның бір аймағы –
кенді Алтай өлкесі, Шығыс Қазақстан аймағы. Бұл аймақта көптеген тұрақты
тіркестер тарихи оқиғалар мен белгілі бір жағдаяттарға қатысты кісі есіміне
байланысты жасалып, уақыт өте келе тұрақты тіркес дәрежесіне көтерілген. Ру-
тайпа, оның құрамы, еліне байланысты айтылған қанатты сөздер, мақал-
мәтелдер, тұрақты теңеулер, бойына ақпараттық мән жинаған тұрақты тіркестер
– бүгінгі күнге дейін ел аузында сақталған, тұтастай алғанда елдің өз
өткені туралы пайымы мен ұғымын аңғартатын, өзгеше бір таным көзі, дерек
қоры.
Қазақ ұлтының болашағы үшін негізі мол, жай ғана сөз емес, ел тарихын
тіл арқылы танып білу - әлемді тіл арқылы тану бағытындағы Шығыс Қазақстан
аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің (әрі
қарай РТАҚТТ) этнолингвистикалық, лингвомәдени сипатын анықтау – салалық
тұрақты тіркестерді зерттеудің өзекті мәселелерінің бірі. Аймақтық
этнотұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан арнайы зерттеу қолға алынбаған,
сондықтан зерттеу жұмысы нәтижелері тұрақты тіркес мәселесін
толықтыратындығымен де өзекті.
Кейбір мағыналық бірліктер уақыт озған сайын көпшілік жадынан шығып, оның
кейбір сұлбасы ғана сақталынып қалған. Сондықтан ру-тайпа атауларынан,
белгілі тарихи тұлға есіміне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестерді тілдік
дерек негізінде жаңа сапада қайта жаңғырту да жұмыстың өзектілігін
көрсетеді. Т.Жанұзақ, Қ.Рысберген өздерінің Қазақ ономастикасы:
жетістіктері мен болашағы деген еңбегінде қазақ ономастикасының ең
қызықты да күрделі саласы саналатын ру, тайпа атаулары жүйесін, соған
байланысты шежіре, әңгімелердің екінші рет номинациялану үрдісін тілдік
тұрғыдан зерттеу әлі де қолға алынған жоқ. Сондықтан бұл онимдік топты
лингвомәдени, танымдық-когнитивтік негізде зерделеу нәтижелі болмақ, -
[18, 120] деп атап көрсетеді. Қазақ тілінің сөздік қорындағы даяр қалпында
қолданылатын ТТ-дің қалыптасу уәждерін, шығу тарихын, мағыналық, тақырыптық
тобын, этнолингвистикалық, лингвомәдени ерекшелігін зерделеу, саралау –
тіл білімі ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі. Өз тегін білу – қазақ
халқына тән қасиет. Осы ата-баба, тегі туралы естеліктер ұрпаққа, әрине,
тіл арқылы қалатыны, жететіні анық. Бізге сол ру, ел туралы мәліметтер әр
түрлі мақал-мәтелдер, нақыл сөздер арқылы жетіп отырғаны да белгілі.
Қазақ тіл білімінде бұған дейін фразеологизмдердің қалыптасуы, тілдегі
әртүрлі құбылыстарға байланысты олардың өзіндік даму тарихы, құрылымы
туралы сөз болғанымен, ру-тайпа атауынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің
танымдық, лингвомәдени, этнолингвистикалық болмысы арнайы зерттеу нысанасы
болған емес. Қазіргі қазақ тіліндегі ру-тайпа атауынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерге жеке тақырып арналып саралануы, шежірелік дерек көздерден
алынған тұрақты тіркестерді тілдік санамен байланысты қарастыратын
антропоөзектік парадигма арқылы саралануы, этностанымға басты назар
аударылуы, талдануы жұмыстың өзектілігін айқындайды. Соның ішінде өз
бастауын тіл білімі тарихының тереңінен алатын әр алуан лексикалық
бірліктердің екінші деңгейлік мағынасын – этнолингвистикалық мағынасын
тіл білімі тұрғысынан зерттеу, көпшілік жадынан шыға бастаған Шығыс
Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестерді
(найман жолы, арғын-аға баласы, уақ-жерге түскен шуақ т.б.) жаңа сапада
қайта жаңғыртудың мәні ерекше. Сондықтан бұл да жұмыстың өзектілігін
белгілейді.
Нақты айтқанда, қазақ тіліндегі ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерді зерттеуде қазіргі тіл ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып
лингвомәдени, этнолингвистикалық тұрғыдан ұлттың мәдени ақпараты
жинақталған код ретінде қарастыруға мән беру, этнонимдердің тілдік табиғаты
мен этномәдени сипаты, этнотұрақты тіркестердің лексика-семантикалық
ерекшелігі қарастырылуы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың негізгі мақсаты – орта
жүздегі алты арыс ел – арғын, керей, уақ, қыпшақ, қоңырат, найман, яғни
Шығыс Қазақстан аймағында қоныстанған осы ру-тайпаға қатысты қалыптасқан
атаулар мен тұрақты тіркестердің тарихи-тілдік табиғатын, уәждену
ерекшелігін қарастыру. Ру-тайпа атауларынан, тарихи тұлға есімдерінен
қалыптасқан тұрақты тіркестерді таксондық тұрғыдан жіктеу, лингвомәдени,
этнолингвистикалық сипатын анықтау. Осы мақсаттарды шешу үшін мынадай
міндеттер қойылды:
– Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің тарихи-лингвистика-лық
сипатына шолу жасау;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан, прецеденттік
есімдерден қалыптасқан тұрақты тіркестердің қолданылу аясын анықтау;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің таксономиялық жігін анықтау;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерді Адам, Қоғам салалары бойынша топтастыру;
– зерттеу нысанына алынған тұрақты тіркестердің этномәдени негізін
қарастыру;
– жинастырылған тілдік бірліктер негізінде Шығыс Қазақстан аймақтық ру-
тайпа санасындағы концептуалдық жүйені айқындау;
–Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің қазақ тіліндегі арғын, найман, қыпшақ, уақ, керей, қоңыраттан
тарайтын, тап, тармақ атауларынан, аталмыш атаулар негізінде қалыптасқан
тұрақты тіркестердің шығу тарихын, шежіре материалдарына сүйене отырып
анықтау және оларды этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің мазмұны, құрылымы, жүйесі, негізі – осыған дейін қазақ
этнолингвистикасында да, ономастикасы мен диалектологиясында да арнайы
зерттеу нысанына айналмаған, тың тақырып. Сондықтан Шығыс Қазақстан
аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер алғаш рет
зерттеу нысанына айналып отыр деп нық айта аламыз. Аталмыш тұрақты
тіркестердің мазмұн межесіне тірек, негіз – ұлттың өміріндегі әр түрлі
құбылыстар, күнделікті тұрмыс-тіршілік әрекеті нәтижесінде туындайтын сан
алуан жағдаяттар. Тұрақты тіркестерде рудың, оның бір тармағының, табының
сипатын ашатын, табиғатын тап басып танытатын, тапжылтпас ақиқат,
ақпараттық мән болатындығы дау тудырмаса керек. Осы сала бойынша басқа
түркі тілдес тілдерде де лингвомәдени, этнолингвистикалық тұрғыдан
зерттеулер қолға алына қойған жоқ. Қазақ тілінде тек шежірелік кітаптардан,
бұқаралық ақпарат құралдарынан, көркем әдебиеттерден бірді-екілі мысалдарды
кездестіруге болады. Жұмыстың басты жаңалығы – жинақталған тұрақты
тіркестердің белгілі бір жүйеге түсіріліп, арнайы тілдік тұрғыдан
талданып, лингвомәдени аспектіде қарастырыла отырып, концептілік өрісінің
саралануы, кейбіреулерінің этнолингвистикалық мағыналарының ашылуы. Сондай-
ақ зерттеудің ғылыми жаңалығы қатарына мыналарды жатқызуға болады:
– Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдер ономосологиялық ленсикология,
тарихи тұрғыдан қарастырыла отырып, оларға тілдік негізде талдау жасалып,
оним ретінде қолданылу өрісі анықталды;
– этнонимдерге байланысты тұрақты тіркестердің заңдылық сипаты мен
қолданыс аясының ерекшеліктері сараланды;
– ғылыми тұжырымды іске асырудың ұстанымы ретінде Шығыс Қазақстан
аймағындағы этнотұрақты тіркестер жүйелілік заңдылығына сүйене отырып
топтастырылды;
– жинақталған тілдік бірліктер ішіндегі прецеденттік есімдерге байланысты
тұрақты тіркестер қолданылу қызметінің аясына қарай бөлініп, көрсетілген
қызметтері контекстік реңкіне қарай кешенді жүзеге асатыны дәлелденді;
– этноним атауларға қатысты тұрақты тіркестердің тілдік коды сол
тіркестің пайда болуына негіз болған экстралингвистикалық жағдаят негізінде
аршылып, қазақ танымы үшін ақпараттық кодқа, ұлттық таным үшін мәдени кодқа
айналдырылды;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің бірінші деңгейлік мағынасы негізінде екінші деңгейлік мағына
қалыптасуының уәжі анықталды;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестер этнолингвистикалық тұрғыда топонимдік атаулар, шешендік үлгідегі
мағыналық бірліктер, бата-тілек, кәсібіне қатысты және т.б. тақырыптар
аясына шоғырландырылып, этнолингвистикалық сипаты анықталды;
– тұрақты тіркестердің бейкодталуы арқылы сол аймақты мекендеген халықтың
құндылықтар жүйесі, менталитеті, мәдениеті, танымы, білімі көрініс беретіні
нақты талдаулар арқылы берілді. Этнотұрақты тіркестерді қарастыру барысында
талдау теориясының негізгі терминдік, ұғымдық аппараты берілді;
– Тұрақты тіркестер өз бойында, құрамы мен құрылымында сол өңірге тән
экстралингвистикалық деректерді, ерекшеліктерді сақтап қалғаы дәйектелді;
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Жұмыстың баса айтылуға тиісті деген
теориялық маңызына, алдымен, мынаны айтар едік: қазақ халқының ұлттық
дүниетанымы, менталитеті, мәдениеті, білім қоры, табиғаты, болмысы туралы
бұрынғы Кеңес дәуірі заманында қырқылып қалған мәліметтер мен деректердің
орнын толтыру: ұлттық мәні бар, мазмұны бар деректерді сүзгіден алып шығып,
ұлт болмысын танытатын ақпарат көзі ретінде зерделеу. Ру, жүз,
тайпа, шежіре, арғын, найман т.б. ұғымдар мен атауларға,
этноқұрылымдық жүйе мен төл мәдениетіне сәйкес ұлт тарихы, ұлт құндылығы
деп қарастырылды. Таралымы шектеулі аймақ көлемінде қолданылатын тұрақты
тіркестердің жиналып, жүйеленуі, құрылымы мен мазмұны айқындалуы, мазмұн
межесінен ұлттың менталитетін танитын қасиеттердің аршылуын аталған
жұмыстың қазақ лингвомәдениеттану, қазақ лингвоелтану теориясына қосар
өзіндік үлесі деп санаймыз. Ру-тайпаға байланысты қалыптасқан тұрақты
тіркестер рухани құндылықтары мол, әрі бай қазақ ескіліктерінің жүйесінен
үлкен орын алып, тақырыптық топтарын, құрылымдық сипатын айқындауға,
олардың ұлттың мәдени өмірімен, қазақ елінің тұрмыс-тіршілігімен байланысын
танып білуге септіген тигізеді. Кешенді түрде зерделенген аймақтық
дәрежедегі тұрақты тіркестерді арнайы зерттеген осы жұмыстың кейбір
теориялық мәселелері мен талдамалары қазақ тіл білімінің фразеологиясының
теориялық жақтан толықтырылуына белгілі дәрежеде өз үлесін қосады деп
ойлаймыз. Зерттеу барысын және ұстанымдары мен нәтижелерін қазақ
этнолингвистикасы, ономастикасы, лексикологиясы, этнологиясы,
этимологиясына қатысты кейбір мәселелерді зерттеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін тіл
білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану мен лексикология салалары
бойынша жүргізілетін арнайы курстарда пайдалануға болады. Қазақ елінің
тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланыста болғандықтан халықтық педагогика
саласының оқу-тәрбиелік, дидактикалық бір белгісі ретінде мектеп
бағдарламасына енгізіп, қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында пайдалануда
тиімді. Жұмыс нәтижесі болашақта этнолингвистикалық сөздік жасау ісіне
материал бола алады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа
атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің қолданыс өрісін көрсету
мақсатында сипаттама тәсілі, олардың тілімізде атқаратын қызметі мен
тақырыптық топтарын, уәжділік үрдісі мен лексика-грамматикалық модельдерін
айқындауда аналитикалық-синтетикалық, кейбір мағыналық бірліктердің екінші
деңгейлік мағынасын қарастыруда тарихи-салыстырмалы тәсіл қолданылды.
Сонымен қатар аймақтық ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің тілдік мәнін халықтық ұғым-түсініктерге сүйене отырып
сипаттау үшін, этнолингвистикалық тұрғыдан сипаттау тәсіліне көңіл бөлінді.
Зерттеу барысында диахрондық-синхрондық сипаттау, салғастыру, жүйелеу,
топтау, семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды .
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысында Шығыс Қазақстан облысы
өңірлерінен жеке экспедиция барысында жинаған жазбалар, Шәкәрім атындағы
Семей мемлекеттік университеті қазақ филологиясы кафедрасы және М.О.Әуезов
атындағы университеттің филология факультеті студенттерінің фольклорлық
практика кезінде және курстық, диплом жұмыстарын жазу барысында жинастырған
материалдары, түрлі мерзімдік баспасөз беттеріндегі тақырыпқа қатысты
материалдар, шежіре кітаптардағы тілдік деректер және әр ауданнан
хабарламашылар түсірген мәліметтер, сонымен қатар көркем әдеби
шығармалардан алынған тілдік оралымдар қолданылды.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілінің лексика-фразеологиялық, паремиологиялық
жүйесіндегі ру-тайпа атауларының этнолингвистикалық, ономосиологиялық,
лингвомәдени сипаты және Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларына
қатысты тұрақты тіркестер нысан болды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
– ру-тайпа атауларына қатысты тұрақты тіркестер басқа тұрақты тіркестерге
қарағанда тілдік емес жағдаяттан қол үзбеген, уәжі айқын, нақты бір
оқиғаға, нақты бір белгілі тұлғаға байланысты пайда болған оралымдар;
– аталмыш тұрақты тіркестерде дидактикалық материал ретінде тек аймақтық
ру-тайпалық қана ақпарат сақталмаған, онда жалпы қазақ ұлтының мәдениеті,
менталитеті, дүниетанымы, көзқарасы, болмысы көрінген;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерде арғын, найман, керей, қоңырат, қыпшақ, уақ тайпаларында
қалыптасқан менталитет бойынша кемшілікті тура айту арқылы жақсылыққа
тәрбиелеу тәсілін көрсететін тұрақты тіркестер көп;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестер көркемдігі, бағалауыштығы, ақпараттылығы, ұлттық құндылықтарды
бойына жинақтаған ерекшелігі тұрғысынан қазақ тілінің тұрақты тіркестерінің
(мақал-мәтел, идиома, фразеологизм, тұрақты эпитет, теңеу, метафора,
прецедентті мәтін, феномендердің) қорын байытуға үлесін тигізеді;
– ұлттың дүниетанымы, болмысы, менталитеті, мәдениетінен хабар беретін
мақал, мәтел, бата, тілек, тұрақты теңеу, метафора, прецедентті мәтіндер,
прецедентті жағдайлар, ақпарат беретін мәтіндер және басқа тілдік бірліктер
тұрақты тіркес деген топқа біріге алады;
– ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер этнотанымдық,
этнологиялық, этнолингвистикалық ерекшеліктерімен айшықталады, сондықтан
тұрақты тіркестер өз бойында, құрамы мен құрылымында сол өңірге тән
экстралингвистикалық жағдаяттарды сақтайды;
– ұлтты, этносты белгілі бір концептілер жүйесінде тану – сол ұлт туралы
шынайы ақпарат алудың бірден-бір жолы. Аймақтық ру-тайпа атауларынан
қалыптасқан тұрақты тіркестер өңірде болып өткен тарихи-әлеуметтік
жағдаяттарды тілдік дереккөз ретінде көрсете алады;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерден сүзілген осы аймақтағы ру-тайпаның концептуалдық санасы,
құндылықтар жүйесі, жалпы адамзаттық құндылықтар жүйесі мен жалпы қазақ
халқының концептуалдық жүйесіне сәйкес;
– тақырыпқа сай ру-тайпа, тарихи тұлға есімдерінен қалыптасқан тұрақты
тіркестер – ресми тарих пен өткен уақыттың табын бойында сақтаған рухани
шежіре.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен мақұлдануы: Диссертациялық жұмыстың
негізгі теориялық мәселелері мен тұжырымдары түрлі деңгейдегі
конференциялар мен баспаларда халықаралық және республикалық ғылыми-
практикалық конференцияларда: ХХІ ғасырдың әлеуметтік-экономикалық және
мәдени кеңістігіндегі қазіргі ғылым (Семей, 1999), Жоғары білім сапасын
бағалау: тәжірибе, мәселелер, болашағы (Семей, 2004), Академик Ә.Т.Қайдар
және тіл білімінің мәселелері (Алматы, 2004), Мемлекеттік тілдің ахуалы,
проблемалары және оның шешу жолдары (Өскемен, 2006), Абай мен Пушкин
шығармашылығындағы үндестік (Семей, 2006), Ө.Айтпаевтың 70 жылдығына
арналған Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат
тілі (Алматы, 2007), Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларын зерттеудің өзекті
мәселелері (Семей, 2005), Қазіргі әдебиет пен журналистикадағы жанр
мәселесі: тәжірибе, сараптама, байыптама (Семей, 2005), Қазақ
диалектологиясының мәселелері және профессор Хасан Кәрімұлы (Алматы,
2007), 21 ғасыр және Шәкәрімнің рухани мұрасы (Семей, 2007), Қазақ
диаспорасы: кешегісі, бүгіні, ертеңі (Баян-Өлгей, 2009), Қазақ тілі мен
әдебиеті, Ұлағат, Ұлт тағылымы, Тілтаным, Ақиқат, ҚазМУ, Абылайхан
атындағы ҚазХҚ және ХТ және ПМУ-інің, КАЕСУ Хабаршысында жарық көрді. Шет
елдік басылымдарда: Materialy IY mezinarodni vedecko-prakticka conference
Veda: teorie a praxe – 2008. – Dil 7. Filologicke vedy. Hudba a zivot:
Praha. 2008. 69-72, Қоғамдық ғылым мінбесі. Шыңжан, ҚХР, 2008, Шыңжан
университетінің журналы, 2008, жалпы қырықтан астам мақала жарияланды.
Зерттеудің қол жеткен нәтижелері мен жаңалығы Шәкәрім атындағы Семей
мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы кафедрасында (2008 жылы
сәуірде), А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Лингвистикалық
жұма теориялық семинарында (18 қараша 2008 жылы) баяндалып, талқыланды.
Жұмыс сондай-ақ, А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ономастика
бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде (3 ақпан 2009 жылы) талқылаудан өтті.
Диссертация кіріспе, төрт тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, жұмыстың басты нысаны,
негізгі мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық, практикалық мәнділігі анықталды.
Диссертацияның бірінші тарауы Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің
этимологиялық және таңбалық ерекшеліктері деп аталады.
Ру-тайпа атауларынан, танымал, белгілі адамдар есімінен қалыптасқан
тұрақты тіркестерді жинастырудың бірден-бір көзі – жергілікті жер
материалдары, соның ішінде әр рудың, оның тармағының тарихын зерделейтін –
шежірелік дерек көздер. Бірақ шежірелік деректер тарихтың дәл өзі емес,
тарихты генеологиялық, этникалық, тілдік деректермен толассыз толықтырып
отыратын оның қайнар бұлақтарының бірі болып саналады. Исі қазақ қандас
туыспыз, бір сүйекпіз деп бірін-бірі жақын тартатыны – халқымыздың
бауырмалдық, бірлік, берекесінің ырысты сипаты. Сол арқылы әркім өзінің
тегін біліп, ұлтын, халқын, Отанын танып, сүйетін, танитын болған. Себебі
шежірелік дерек – әрбір атаның, рудың мінез-құлық ерекшелігін, түр-
әлпетіндегі, пішін- кейпіндегі, тұлға-тұрпатындағы өзгешеліктерін, тұқым
қуалайтын абзал қасиеттерін, тегін танытатын бір бұлақ. Тек, тегі,
текті атаның баласы – бойына ақпараттық мән жинаған сөздер. Тек сөзі
– белгілі бір рудың, табының немесе әулеттің ондаған, жүздеген, ғасырлар
бойғы өмір тарихы, ізгі, асыл қасиеттерге бай, кісілікті, адамгершілікті
өмірінің мәні еткен басқаларға үлгі боларлықтай бойына құт қонған асыл
адамдар ұрпағы дегенді білдіретін текті сөз.
Ондаған ғылыми бағыттағы салаларға зерттеу нысаны боларлық осы деректер,
тұжырымдар жинағын бойына тұтас дүние етіп жинақтаған шежіре қазақ
топырағында дәстүрлі дүние болса, олар – қазақ даласында қалыптасқан
генеологиялық тектік институттар. Демек, тектік бәйтеректің тамыры
мыңжылдыққа дейін баратын болса, тектік шежіре бойында арғы аталарымыздың
мыңдаған жылдар жинақтаған өмірлік тәжірибесі. Ғасырлар тезінен өткен ұлт
өмірінің өмір сүру ғылымының қағидалары сақталған ғасырлар ағынымен келген
шежірелердегі тектік ақпарат бүгінгі күн құндылығымен, мүддесімен ұласып,
жалғасын табуда.
Шежіре арқылы оның тегі, ата қонысы, қауымға қосқан үлесі, отан
қорғаудағы орны, меншік, адами құқы т. б. болмысы білінетін болған. Ру,
бау, сан, тайпа, тұқым, тек, арыс, жүз, жұрт, ел, отан сияқты халықтың
барша тарихын көрсетер категориялар — айналып келгенде, шежіренің, негізгі
категориялары. Тұтас этнос, халық тарихының сырын ашуға қажет
дереккөздердің бірі, шежіре дерегі арқылы ел ішінің ішкі жүйесін, билік
жүргізу тәсілін, ел басқару дағдысын қалыптандыруға болатыны – ел тарихы,
мәдениеттану т.б. ғылым салаларында зерттеліп, ол құқықтық норманы
уәждейтін дала институты деп анықталған. Соған сәйкес, қазақ үш жұртынан
тұрады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Шежіре де осы үш жұрттың
динамикасын көрсетіп, соның нәтижесінде барша халықтану қалыптасары даусыз.
Қоғамдық құрылымда жеті ата ғана емес, тұтас елді саралап танып, сабақтап
тарата білу кез келген қазақ үшін әрі өмір салтына, әрі өмірлік
қажеттілігіне, әрі кісілік нормасына айналған [2, 68 ]. Сонымен шежіре
мәні ұлттың руға, тайпаға, арысқа, жүзге бөлінуі үшін емес, оның
тұтастығына, туыстығына ортақ тілі, ортақ діні, ортақ ділі, ортақ Отаны,
елі, жұрты бар екеніне, тірлікке, бірлікке, ұлттық сананы қалыптастыруға
бағытталған. Руын білмеу – русыздыққа, атасыздыққа, тексіздікке,
жетесіздікке, қансыздыққа ұрындырады [3, 23].Сондықтан да ата-бабамыз:
аталы ұлға сөз берсе – алты атасын мақтайды, жетесізге сөз берсе – жеті
атасын боқтайды – деп жылдар тезінен өткен өнегелі сөз қалдырған.
Профессор Т. Жанұзақов этноним және этнонимия, этнонимика деген
терминдерге төмендегідей түсініктеме береді: этноним – ру, тайпа, халық
аттары; этнонимия – этнонимдердің жалпы, жиынтық атауы; этнонимика –
этнонимдер туралы ғылым [4, 455]. Осы түсініктемеге сай біз жұмыста зерттеу
нысаны ретінде алынған ру атауларын этноним ретінде қарастырамыз.
Ру сөзі – этнотермин ретінде жиі қолданылатын таксономиялық бірлік атауы.
Ру сөзін жіктеу барысында: ур+уғ (зерно, семья; род, потомстово), бұл
мысалда өсу, даму, жетiлу, өркен жаю семантикасы ур тұлғасында тұр.
Қазақ тiлiндегi ұр-пақ тұқым, жұрағат, нәсiл [5, 111 ] зат есiмi де осы
лексикалық-семантикалық топтың қатарын толтырады. Академик Ә.Т. Қайдар ру
этнотерминінің этимологиясын ур [иг] көне түркілік түбірмен байланыстырады
да оның семантикалық мазмұнында потомство ұрпақ, род тек, тұқым, семя
ұрық семаларын айырады [6, 267 ]. Бұл этнотерминнің этимологиясын ұр көне
түркілік тұлғасымен байланысты қарап, Ә.Қайдар ұсынған ұрық, тұқым,
ұрпақ семантикасын дұрыс деп білеміз. Біріккен рулар одағын айқындайтын
тайпа термині: Таіфа –народъ, племя (араб), яғни, халық, тайпа мағынасын
білдірсе, арыс сөзінің: (кir.) -1. арыш – боковой шестъ у пурта телъги;
2. оглобля; 3.отдъл племени – бір арыс халық – один отдел народа, - [7,
278 ] деп В.В. Радлов бірнеше мағынасын көрсетсе, соның ішінде тайпа,
халықтың бір бөлігі деген мағынасы ру, оның тармақтары немесе рулар одағы
дегенге саяды. Қазақ шежіресі һақында атты еңбекте арыс сөзін тайпалық
бөліністің ең жоғарғы сатысы, яғни, бірнеше тайпаның біріккен одағы дегенді
білдіретіні айтылады. Таксономиялық жіктеу барысында саны, территориясы
жағынан кіші бөлік – тап, кейінгі ретте ру, одан тайпа, сосын арыс, одан
кейін жүз болуы дұрыс деп есептейміз, яғни рулар бірлестігінен тайпа,
тайпалар бірлестігінен жүз, дәуірлесе халық құралады.
Қазақ өзінің жеті атасын білген. Бұл ұрпақ тазалығын сақтауда жеті атаға
дейінгі адамдармен некеге тұрмауы үшін қажет еді. 13 атадан асса ел
ішіндегі дәстүр негізінде жаңа рудың қалыптасқанынан хабардар етіп отырған.
Мұндай жаңа ру атының пайда болуы туыстықты жаңадан есептеумен (жаңа
таксономиялық жіктеумен) жалғасын тапқан және олардың қауымдары мен
бөлімдері жаңа рулық топтар – линидждер құруды қажет етеді. Мысалы, арғын,
найман т.б. тайпа руларының өсіп, ең жақын аталарының есімін ала отырып,
жаңа топтар – патрилиндждер құрылуына әкелген. Патронимия, патрилиндж
(патрилинейный) – [гр. Pater отец – onuma имя ] 1. именование по предкам
отцовской линии; 2. группа семей, происходящих от общего предка и
сохраняющих определенное хозяйственное и общественное единство,- [8, 377]
Қазақ тайпаларының туыстық есебі аталар тарапынан жүргізілетіні белгілі.
Бұл ең жақын ұрпақтар бір топқа біріккен патриархат дәуірінен қалған
саналым. Аумақтық байланыстар уақыт озған сайын ығыстырылып шығарыла
бергенімен, туыстық байланыс, яғни патронимияны анықтайтын белгілер,
патронимдер, патрилиндждер ажыратылмай өз мәнінде сақталған әрі бұл сөздер:
патроним, патрилиндж, матрилиндж, таксоним - руаралық туыстық дәрежесін
анықтайтын термин ретінде мағыналық жүк жинай отырып қалыптасқан. Мысалы,
Найманның 13-ұрпағы саналатын Назардың немере, шөберелері патронимдік жік
құраса, Шаншардың әйелдері Айбике мен Нұрбикеден көп ұрпақтар тарап, олар
қауымдарға, қауымдар болыстарға біріккен. Бұл арада да рулық-тайпалық
құрылымда жаңа таксономиялық жіктің пайда болғаны көрінеді. Таксономия –
[гр. Taxis – расположение по порядку; nomos – закон] – теория
классификации и систематизации сложноорганизованных областей
действительности, имеющих обычно и ирархическое строение (органический мир,
объекты географии, геологии, языкознание, этнографии и т.д.) [9, 495 ].
Сонымен, таксон, таксоним сөздері – белгілі бір дәрежеде жалпылық
қасиеттері, белгілері негізінде топтасатын, бір-бірімен байланысты
топтардың иерархиялық құрылысынан толық хабардар ететін таксондық
категория, ал таксономия сөзі тәртіппен орналасудың заңдылығы дегенді
білдіретін грек сөзінен алынған география, геология, тіл білімі,
этнография салаларында қолданылатын классификациялау, жүйелеу деген
мағынаны білдіретін термин. Мысалы, үлкен арғын, кіші арғын, бес момын,
төрт төлегетай, үш ергенекті таксономиялық жіктелуі деп айту ғылыми
тұрғыдан қалыптасқан айтылым. Сонымен қатар қазақ тайпаларының
генеологиясында туыстықты әйел тарапы бойынша есептейтін матриархат
дәуірінің белгісі де сақталғанына деректер жеткілікті. Мысалы, Мұрын, Дүзей
аналарымыздың атымен бірнеше рулық құрылымдар аталып кеткен. Патроним,
патрилиндж, матрилиндж, таксономиялық топтар қазақ ұлтының иерархиялық
жіктелімінен хабардар етері анық.
Аймақ ретіне қарай ұйысатын Орта жүз бірлестігін қалыптастырудағы
Арғын тайпасының ықпалы мен орны өзгеше, содан да болар Орта жүз – арғын
немесе Ойбайласам, қыпшақ жоқ, Ойбастасам, құлан жоқ сынды тұла бойы
тарихи деректерге толы тілдік бірліктердің қалыптасуы. Шығыс Қазақстан
аймағындағы ру-тайпа, олардың табы, тармағы және танымал адамдар есіміне
қатысты тілдік деректер тілдік-тарихи және этнолингвистикалық, лингвомәдени
тұрғыдан зерделегенде, тарих қойнауында қатталған мағыналық бірліктерді
жаңа сапада қайта жаңғыртуға болады. Мысалы, найманда мұрын, қаракерей көп.
Мұрын елі санының көптігін көрсететін мұрын он жеті болыс ел деген о баста
ресми атау, қазіргі кезде тұрақты тіркестік қалыпқа келген мағыналық
бірлік. Қазіргі кезде ел ішінде қабырғалы бір қауым ел дегенді білдіретін
бұл сөз Кеңес төңкерісінен бұрын қалыптасқан. Бес Байыс деп аталатын үлкен
ел тарайтын Байыс бай тарихта болған, шамамен 15 ғ. өмір сүрген. Бәйбішесі
Дүзейді елі Мұрын атандырып жіберсе керек. Мұрын бәйбішеден Мақта апай
деген қыз бен Сармырза деген ұл туған. Тоқалынан туған Мәмбетқұл да
бәйбішенің бауырында өссе керек. Осы үшеуінің ұрпақтары қазіргі күнге дейін
іргесін сөкпей, бірге қоныстанып келеді. Мәселен, Тарбағатай, Аягөз, Үржар,
Мақаншы елді мекендерінде қоныстанады. Сармырзадан туған балалардан тараған
ел бұрынғы Зайсан уезінде 8 болысты, ал Мақта апайдан туған Бәйжігіттен
тарағандар сол Зайсан уезінде 4 болысты, Лепсі уезінде (бұрынғы Мақаншы
ауданы кірген) 2 болысты, сол сияқты Қытайда үш үкірдайды құраған.
Қазіргі Шығыс Қазақстан аймағында орта жүзге жататын негізгі рулардан
басқа, әр қилы себептерге байланысты осы жердің тұрғылықтысы болып
саналатын: Үржар, Таскескенде Кіші жүз саналатын – телеулер және
рамадандар; семіз найман ішінде – қарақалпақтар, ошақтылар; Ақсуатта –
алшындар, шанышқылылар; Қайнарда – жағалбайлылар, Аягөзде – қырғыздар,
қалмақтар және т.б. бар [10]. Бұл да даланың жазылмаған өмірлік, өмір
қажеттілігі тудырған заңдарының бірі. Ізденіс барысында кірме руларға
байланысты тұрақты тіркестерден рамаданның өліп жатқаны жеті кісіні
күлдіреді деген бір ғана мағыналық бірлік табылды. Бұл сөзден
рамадандықтардың сөзге ұста, жатып атар, оңтайын тауып сөзбен оң жамбасқа
алатын ерекше қасиетін байқаймыз. Дегенмен, ел болып, тұтаса
қоныстанбағандықтан және белгілі бір ру арасына әбден сіңісті болу үшін де
уақыт қажет болғандықтан және т.б. себептерге қатысты кірме руларға
байланысты тұрақты тіркестер ел арасында жоқтың қасы, болған күннің өзінде
сақталмауы мүмкін.
Көрсетілген этнонимдердің этникалық, ұлыстық мәніне сараптау болатындай
тарихи-лингвистикалық аспектіде қарастыру осы тараудың негізі болып
табылады және төмендегідей тақырыптар аясында қаралады:
арғын, найман, керей, қыпшақ, уақ, қоңырат этнонимінің тарихи-
лингвистикалық сипаты және Шығыс Қазақстан аймағындағы таңбаға қатысты ру-
тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер.
Арғын этнонимінің тарихи-лингвистикалық сипаты. Кесек ұлыс бола тұра,
Арғын атауы көне шығармаларда өзімен әуелде қанаттаса қоныстанған Найман,
Керей, Қыпшақ, Қоңырат елдерінің атауы сияқты анық күйде көп ұшыраса
бермейді. Арғын этнонимін зерттеуші ғалымдар арасында арғын атауын Ұлық
Ергин, Баяғу (Шәкәрім қажы) Орхон-Енесай жазбаларында кездесетін Ұлық -
арғун тайпасымен Қытайдың V ғасыр жазбаларындағы гаугуй (алун) тайпасымен,
монғол тобындағы тілдерде бар он деген сан есімді білдіретін арғын
сөзімен байланыстыратын байыптаулар бар. Арғын этнонимінің ең көне
этимологиясы ар (кері жақ, арт жақ, арқа, батыс) +ғун (құнгунн) —
ру, тайпа, кісі сөздерінен құралған. Кейін М. Қашқари заманында, орта
ғасырларда, осы көне түркі ар сөзінен дамып шыққан ар+ғу (ара — промежуток,
середина) сөзі арғу (н) этнонимі мағынасының өзгеруіне (десемантизация)
ықпал жасаған. Бұл жағдайға, біріншіден, түркі-монғол тілдеріндегі сөз
аяғындағы н дыбысының тұрақсыздығы себепші болса, екіншіден, құн күн,
ғүнгун сөзінен жасалған этнонимдер кысқаруға бейім келеді,- деп
қорытындылайды [11, 99 ] Ә. Абдрахманов аталған еңбегінде арғын сөзін
бірнеше аспектіде қарастырғандықтан, біз ол мәселеге тоқталмадық.
Арғын атауы, көріп отырғанымыздай, арғарғү түбірінен өсіп - өніп, тамыры
мен бұтағын кең жайған этноним, гидроним, антропоним т.б. Арғын атауынын әр
түрлі аталуы бір түбірден таралып, өзіндік шеңберін кеңейте түскен
этникалық құбылыстың тіл-тілдегі көрінісі. Біздің байқауымызша, осы атаулар
арығ, арүғ деген түбірден таралғандығы. Академик Р. Сыздықова: Көне
түркі тілінде ару (ары, арығ, аруғ, арық) сөзінің таза, кіршіксіз,
әулие, игі мағыналары сақталған. Бұл сөз, тегі түркі емес, түркі-монғол
тілдеріне ортақ ежелгі сөз болуы керек. Өйткені ариг сөзі монғол тілінде
таза мәнін береді. Ару түбірінен жасалған туынды сөздер де ұмытылған.
Немесе ару сөзінің колданыс аясы тарылып, белгілі бір тіркесте ғана
сақталған, - деп көрсетеді [12, 44 ]. Зерттеу еңбектеріне сүйене отырып,
Арғын этнонимінің бірнеше аталымда қолданылғанын аңғаруға болады: аруг гун,
аргу, аруғ, арун, алұн, арғұ, аргон, ақ ғұн, аркагун т.б. М. Қашқари
еңбегінде бұл этноним көбіне-көп арғуча, арғулар түрінде кездеседі, сөз
аяғында жалғау қосылғанда н дыбысының түсіп қалуы — көне түркі тілдерінде
болған құбылыс. Сол себептен де этноним арғун түрінде емес арғу түрінде
қолданылуы әбден заңды. Аруг гун сөздері де фонетикалық өзгеріске түскен.
Бұндағы құбылыс қатар келген бірдей дыбыстардың бір-біріне әсер етуі
нәтижесінде бірінің түсіп қалуы. Тілдің тарихын және оның өзгеруі мен
дамуын жете түсіну үшін фонетикалық заңдарды білудің айрықша маңызы бар. І.
К. Кеңесбаев пен Т. Жанұзақов аргын атауын аркагун деген сөздің өзгерген
түрі деп қарайды: аркагунарганаргынаргуарка. Ал аркагун терминіне
авторлар А.Н. Кононов еңбегінен мынадай сілтеме келтіреді: Арка
поколение, где -гун – аффикс множественности, собирательности.
Келтірілген деректерді тілге тиек ете отырып авторлар төмендегідей пікір
білдірген: казахский этноним аргын является, на наш взгяд, усеченной
формой или фонетическим вариантом от арган, аргагун со значением племенное
обьединение, племенной союз, множество племен [13,78-88]. Көптеген
зерттеушілердің тізбелеген деректерін саралай отырып, арғын атауының
тайпалар одағы деген мағынаны білдіреді деген уәжге біз де тоқталдық.
С. Аманжоловтың аталмыш еңбегінде айтылғандай орта жүз құрамына кіретін
алты арыс елдің ең көбінің бірі арғындардың қоныстары: шығыстан батысқа
қарай Ертіс, Торғай өзендерінің аралығы, оңтүстүкте Балқаш көлінен бастап
шөлейтке қарай т.б. Тарихи мәліметтер бойынша арғындар бұл жерлерді ерте
заманнан қоныс еткен. А.С.Аманжолов қазіргі кезде арғындар, негізінен,
Семей, Павлодар, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау
облыстарын қоныс ететінін айтады [14, 49]. Ал қазіргі Шығыс Қазақстан
аймағындағы арғындардың мекен-тұрақтарын М.С. Мұқанов: Ертіс өзенінің оң
және сол жағалауын, Шыңғыс тауларынан солтүстікке қарай Ертістегі Черный
форпостына дейін 64 786,9 кв.верст кеңістікті қоныс етті және 118 448
тұрғыны болды. XX ғасырда аталған территорияда тайпалардың ара салмағы
төмендегідей болды: арғындар – 27 327 , қыпшақтар – 2 962, наймандар – 1
982, уақтар– 1 399, керейлер – 376 және төленгіттер 1 352 шаруашылықты
құрады. Арғындар негізінен Ертістің сол жағалауын Баянауыл тауларына дейін,
уездің батысында Қарасор өзенінен оңға қарай, тобықтылар – Шыңғыс тауларын
және соның маңайын қоныс етті-, [15, 32-37 ] деп нақты атап көрсетіп
береді. Бүгінгі күні де арғын тайпасы көрсетілген елді мекендерде тұрып
жатыр.
Арғын атауының түркі әлемінде қолданыс тапқан мағыналары аз емес. Осы
атау өзінің гидронимдік – Арғұт (өзен-судың атауын), этнонимді (ру-тайпа
атауын), антропонимді (ру-тайпаға тән жеке дара тұлғаның есімін),
этнотопонимді – Арғу (ру-тайпа атауынан қалыптасқан жер-су, елді-мекен
атауларын) т.б білдіретін қасиетке ие екендігін бағамдаймыз.
Арғын тайпасына байланысты ономастикалық атаулар аталмыш ру, тайпа,
ұлыстардың өздері иемденген жерлерде қашан, қай заманнан қоныс еткенінен,
қандай ұлыс, тайпалармен көрші болғандығынан, қазақ халқының ерте заманғы
қоғамдық құрылысынан хабардар етері сөзсіз.
Рулар одағын бірлестірген арғын тайпасының атауына байланысты
лингвистикалық мәліметтер баршылық болса, осы арғын руына, оның тайпасына
және сол рудан шыққан белгілі адамдар есіміне байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестер тіл білімінде белгілі бір аспектіде қарастырылмаған
мәселелердің бірі. Мысалы: он алты ұлды Жоламан, арғын – аға баласы, жеті
момын т.б.
Найман этнонимінің тарихи-лингвистикалық сипаты. Шығыс Қазақстан
аймағындағы наймандар және олардың табы туралы жазылған шежіре деректік
еңбектер де баршылық. Қазақ халқының бірнеше ғасырлық мәдени дәстүрлері
мен салттарының әр түрлі даму тарихын қамтитын бұл еңбектер құнды болып
табылады. Тарихи деректер Найман мемлекетінің ҮІІІ-Х ғасырлар арасында
Моңғолия мен Тарбағатай арасында өмір сүргенін айтады. Олар сегіз оғыз
атауымен VIII ғ ортасында Хангай, Тарбағатай өңірін мекендеген. 947 жылы
қидандар Моңғолия жерінен қырғыздарды ысырып тастағаннан соң осы өңірде
Найман мемлекеті пайда болған. Наймандар Шыңғыс хан дәуірінде Алтай тауы
сілемдері мен Зайсан маңында, Ертіс жағалауында; Шыңғыс ханнан жеңілгеннен
соң Балқаш пен Алакөл арасында, Жетісу, Ұлытау, Есіл өзені мен Сырдария
жағалауларында т.б. өмір сүрген . Орхон өзенінің аңғарында үш жүз жылға
жуық найман хандығы өмір сүрген. Оның дәлелі наймандардың жұрты, тауы мен
тасы, өзені мен бұлағында сол халықтың байырғы сөздері мәңгілік сақталған.
Мәселен Орхон өзенінің жағасы қына басқан, шөп ұйысқан, өркеш-өркеш тастар
мен ор-ор болған шұңқырларға толы, содан Орқына, Орлы қына аталып
кеткен. Сол Орқына-Енесай арасынан табылған көне руна жазуларында наймандар
күні бүгінге дейін жиі қолданатын хан, бек, ақсақал, қандас, ұлық, бой
т.б. сөздердің жиі кездесетінін айтады Ислам Қабышұлы [16, 61]. XIX
ғасырдағы наймандардың мекені Ертіс бойы (Өскемен, Семей, Омбы, Павлодар
облыстары), Жетісу (Талдықорған облысы), Сырдария маңы және Ақмола облысы
т.б. болған. Ал Орта жүз наймандарының, оның ішінде әр табының көші-қон,
ата-мекен қоныстарын, жаз жайлауын, қыс қыстауын С. М. Мұқанов: нақты
көрсетеді: Аягөз округінде наймандардың 18 болысы болып, қаракерей
таксондық жігінен тарайтын: матай, қаршын, мұрын, қыржы, семіз-найман,
садыр, тума, бұланшы, қаптағай және т.б. көшіп жүрді. Округ қазақтары
Аягөз, Шар, Қызылсу, Бөрлі, Нарын өзендерінің жанын, Ертістің оң және сол
жағалауын, Қалба тауларын, Үржар, Бөкен, Шегелең, Долон, Тарбағатай,
Сандықтау тауларында мал жайылымдары (көктем, жаз, күзгі) болды. Найманның
бура, сарыжомарт, көкжарлы, терістаңбалы, және матай рулары Көкпекті ішкі
округінде 12, ал Зайсан уезінде 17 болысты құрады. Қаракерейлердің қыстауы
Аягөз өзенінен Алтай тауларына дейін, Ақжар, Балтақара, Қалжыр өзендерінің
төңірегі, Зайсан ойын алып жатты. Бұл рулар жазда Тарбағатай, Алтай
тауларына кететін. Осы уезд қазақтарының қыстауы Ертіс, Бұқтырма, Бөкен
өзендерінде, ал жаздық жайылымы осы өзендер төңірегінде және таулы
аймақтарда болды [15, 32-33 ]. Бұл берілген мәліметтерден Х1Х ғасырдағы
Семипалатинск уезі қазіргі Шығыс Қазақстан аймағында наймандардың көпшілік
екенін бағамдаймыз және бүгінгі күнгі әкімшілік-территориялық бөліністерде
найман тайпасының өкілдері қоныстанатыны хабарламашылар деректерімен
салыстырылғанда, наймандар бұрынғы өз қоныстарынан табан аудармағаны
көрініс берді (бұл жерде жайлау, күзеу, қыстау есепке алынған жоқ). Мысалы,
тау қыржы, Абыралы қамбары, Құнанбайдың тас үйгені т,б,
Найман атауының шығу төркіні туралы ғалымдар әлі бір тоқтамға келген
жоқ. Оның басты себебі найман тарихының тамыры тереңге, ғасырлар қойнауына
кеткендігі және оның тарихы, тарихи географиясы жан-жақты тек қана
Қазақстан аумағымен шектелмей, Монғолия, Қытай т.б. жерлерге ойысатынынан
да болса керек. Найман атауы туралы бірнеше жорамал-болжамдар бар:
1.Зерттеу еңбектерінің көбінде найман – жеке адамның аты. Бірақ, найман
өзінен бұрынғы да, өзінен кейінгі де бірде бір ата-бабадан тарамайды. 2.
Найман – түріктік най және ман деген екі сөзінен құралған атау. 3. С.
Аманжолов: ...корень слова найман, возможно, состоит из тюркского нажы
найы –друг плюс манмен – как это в слове тюркмен. С. Аманжоловтың
найман этнониміне қатысты пікіріне топономист ғалым А. Әбдірахманов қарсы
пікір айтқан. Ол біріншіден, -нажы, -найы түбірін моңғол тілінен алмасқан
деп таниды. Екіншіден, найы түбіріне араб тіліндегі -ман жұрнағының
жалғануы мүмкін емес, үшіншіден, бурят-моңғол тілдерінде найм найма(н)
сөздері сегіз ұғымын білдіреді [11, 111-112 ]. 4. Найман этнонимінің
монғолдың сауда, базаршы дейтін сөзінен шықты дейтін пікір.
Наймандардың Орталық Азиядағы бірден бір қуатты да мәдениетті ел болғаны,
олардың ақсүйектерінің жазу-сызуда сауатты ұйғырларды пайдаланғаны,
оңтүстіктегі отырықшы елдермен тығыз байланыс орнатқаны тарихтан белгілі.
Ол кезде Орталық Азияда ақшаның болмауына қатысты бар сауда заттай айырбас
түрінде жүргізілген. Соғды саудагерлері әкелген жібек мата, асыл бұйымдарды
Алтайдың оңтүстігіндегі орман адамдары деп аталатын монғол тілдес аңшы
тайпаларға, кейін монғол империясының негізін қалаған үшөзендіктерге осы
наймандар шығарып тұрған. Міне, осының бәрі найман этнонимі сауда,
саудагершілік деген монғол сөзінен шықты деуге негіз береді [17, 48 ],
– дейді Қ. Салғарин. Халықтың аты белгілі бір кәсіпке негізделіп аталды
дейтін пікір көкейге қонымды болу үшін әлі де осы төңіректе зерделі
ізденуді қажет етеді. 5. Монғол тілдес қидандар X ғасырда сегіз оғуз деген
этнонимді өз тілдеріне аударып, найман деп атай бастады. Сегіз оғұз деген
ел атының моңғол тіліне тура аудару арқылы сіңіскен атауы екенін аңғартады.
Сегіз тайпа демек, найман елі осыншама тайпадан құралған дейді.
Ғалымдардың Найман сөзінің этимологиясы монғол тілінен түсіндіріледі деген
пікірі, біздіңше, тарихи жағынан да, лингвистикалық жағынан да дұрыс.
Өйткені VIII-X ғасырларда сегіз оғуз аталған түркі тайпалары X ғасырдан
бастап найман аталады. Ал наймнайма(н) сөзі монғол және бурят-монғол
тілдерінде сегіз дегенді білдіреді. Қалмақ тілінде де намун – сегіз [18,
195]. Ендеше сегіз (огуз) этнонимін монғолдар өз тіліне аударып қолданған
да, осыдан түркі тайпа одағының аты найман аталып кеткен. Этнонимдерді
бұлай калька жолымен аударып қолдану тарихта көп кездеседі: қыпшақ-
половцы, қарақалпақ – черные клобоки т.б. Сөйтіп, наймандар түркі
болғанмен, олардың атын тарихи жағдайға байланысты монғолдар қойған дейді
зерттеуші Ә. Әбдірахманов [11, 126 ].
Сонымен, жоғарыда аталған найман атауына байланысты жорамалдардың ішінде
Сегіз оғыз атауы мазмұны жағынан кейбір мәселелердің бетін ашады:
біріншіден, тұрақтылық жағынан бұл – сегіз тайпа одағы; екіншіден,
этникалық жағынан – оғыз тайпаларының одағы, яғни, түркі тайпаларының
одағы; үшіншіден, тілдік жағынан – атау түркі тілінде қалыптасты;
төртіншіден, түркілердің қалыптасқан дәстүріне орай тайпалардың сандық
өлшемі арқылы ат алуы; бесіншіден, сандық атау тарих тағылымында халықтың
табиғатына бейім келуі.
Жалпы өткен заманғы үрдіс бойынша ел, ру, тайпа атауларының алдына сол
елдің маңайындағы елден қаншалықты озық екенін білдіру мақсатында белгілі
бір санды қосып айту дәстүрі қалыптасқандығы сөзсіз. Мысалы: қырық сан
Қырым, отыз сан Рум, он сан Оймауыт, тоғыз сан Торғауыт, он сан Ноғай
бүлгенде, тоғыз оғыз, тоғыз байырқу, сегіз байырқу, тоқсан екі баулы
қыпшақ, жеті жұрт т.б. Сонымен, өткен ғасырлардағы үрдіс бойынша найман
атауының сегіз сөзінен қалыптасу мүмкіндігі зор. Себебі, зерттеуші З.Сәнік:
ежелгі Найман хандығының құрамында Бетеге Найман, Кешеуіт Найман, Ақсауыт
Найман, Найман-Керей, Найман-Қаңлы, Дүрмен-Найман, Барлас-Найман, Төре-
Найман деген сегіз ру болған. Сегіз деген сөзді мұңғылдар нәмін дейді.
Бәлкім, Найман сөзі осыған байланысты шықты ма екен? Ішкі Моңғолияда
Найман, Керей деген аудандар бар. Қазір де солай аталады,- деп көрсетуі
[19, 42 ] найман атауының сегіз сөзінен өрістеуіне дәлел. Найман моңғол
тілінде сегіздік – сегіз тайпаның одағы деген сөз. Соған орай,
шежірешілер Сегіз арыс, тоғыз таңбалы деп атап кеткен. Қазақта Наймандай
көп таңбалы бірде-бір ел жоқ.
Найман атауының түркі әлемінде қолданыс тапқан мағыналары аз емес. Осы
атау сөз этнонимдік, антропонимдік, гидронимдік, оронимдік, ойконимдік
қасиетке де ие.
Наймантану проблемасының негізгі де өзекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
Сейітова Шынар Ботайқызы
ҚАЗАҚ ЭТНОНИМДЕРІНІҢ ТАРИХИ-ЛИНГВОМӘДЕНИ ЖҮЙЕСІ (Шығыс Қазақстан аймағы
материалдары бойынша )
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясының
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынов
атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми кеңесші: филология ғылымдарының
докторы, академик
Ә.Қайдар
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы, академик
Ө.Айтбаев
филология
ғылымдарының докторы,
профессор Б.Шалабай
филология
ғылымдарының докторы
А.Тұрышев
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университеті
Диссертация 2009 жылы 05 маусым сағат 14-00 ҚР БжҒМ
А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының жанындағы 10. 02. 06 -
түркі тілдері және 10. 02. 02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады. Мекен-жайы:
050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады.( 050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2009 жылы __ ______________ таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Ж.Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Қазіргі таңда ұлт мәдениетін жаңғыртып, тануда, әсіресе бұрынғы кеңестік
жүйеде өмір сүрген сан ұлттар тарихын зерделеу, тарих қойнауынан тіл арқылы
жеткен мәдениеттің мәйегін таразылау, салмақтысын, сапалысын сол ұлттың
рухани арқауы ету өзекті мәселелердің бірі болып отырғаны сөзсіз. Ел
егемендігінің оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, елдің
рухани жадынан ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл тарихымыз бен
мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл қазыналарына қайта
үңілуге мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың елдігін, ұлан-байтақ
жеріміздің тұтастығын сипаттайтын аталы да кестелі сөздердің ұлт болмысына
сай сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі –
ата-баба шежіресі, аңыз-әпсаналардан аршып алынған мағыналық бірліктер, ел
ішіндегі көзі қарақты, көкірегі ояу саналы адамдардың аузынан,
мұражайлардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған, жинастырылған тілдік
материал жаңа сапада, ұлт пен мәдениет сабақтастығында зерттеу нысанына
айнала бастады.
Осымен байланысты ХХI ғасыр тіл білімінде тілді тек қарым-қатынас құралы
емес, сонымен қатар ұлттың мәдени ақпараты жинақталған код ретінде
қарастыратын бағыт қалыптасып, тіл білімі ғылымының дамуы антропоөзектік
бағытта жүргізілген зерттеулермен толығуда. Бұл тектес зерттеулерге дәйек
болатын кез келген халықтың ерекшелігі, менталитеті тілінен көрініс тауып,
оның барлық деңгейлерінен байқалатыны мәлім. Осы тұрғыдан мазмұны ұлттық,
тұлғасы сан алуан тұрақты тіркестердің күрделі табиғатын толық біліп, жете
түсіну, оның толып жатқан сан-салалы мәселесін әлі де жан-жақты зерттей
түсудің мәні ерекше.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тұрақты тіркестер – құрылысы жағынан ықшам,
көркем, мағынасы жағынан терең ой, кең мазмұнды қамтитын, асқан шеберлікпен
жасалынған сөз өрнегі. Бұл ықшамдау мен көркемдік қазақ тіліндегі тұрақты
тіркестерді дайын құрылым ретінде әр түрлі мәтіндерде қолдана беруге
мүмкіндік береді. Қазақ тілін тұтынушылар шығу уәжін білмесе де, оны
ойланып ізденбесе де, белгілі сөздікке енген тұрақты тіркестердің мазмұнын,
мәнін өте жақсы біледі, уәжді де, уәжсіз түрде де қолдана береді. Алайда
тілімізде, әсіресе, аймақтық ерекшелігі бар сөйленістерде, сөйлеу тілінде
сөздікке енбеген, жалпылық сипат алмаған, өзінің шығу тегінен қол үзе
қоймаған, уәжін жоғалтпаған тұрақты тіркестер баршылық. Соның бір аймағы –
кенді Алтай өлкесі, Шығыс Қазақстан аймағы. Бұл аймақта көптеген тұрақты
тіркестер тарихи оқиғалар мен белгілі бір жағдаяттарға қатысты кісі есіміне
байланысты жасалып, уақыт өте келе тұрақты тіркес дәрежесіне көтерілген. Ру-
тайпа, оның құрамы, еліне байланысты айтылған қанатты сөздер, мақал-
мәтелдер, тұрақты теңеулер, бойына ақпараттық мән жинаған тұрақты тіркестер
– бүгінгі күнге дейін ел аузында сақталған, тұтастай алғанда елдің өз
өткені туралы пайымы мен ұғымын аңғартатын, өзгеше бір таным көзі, дерек
қоры.
Қазақ ұлтының болашағы үшін негізі мол, жай ғана сөз емес, ел тарихын
тіл арқылы танып білу - әлемді тіл арқылы тану бағытындағы Шығыс Қазақстан
аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің (әрі
қарай РТАҚТТ) этнолингвистикалық, лингвомәдени сипатын анықтау – салалық
тұрақты тіркестерді зерттеудің өзекті мәселелерінің бірі. Аймақтық
этнотұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан арнайы зерттеу қолға алынбаған,
сондықтан зерттеу жұмысы нәтижелері тұрақты тіркес мәселесін
толықтыратындығымен де өзекті.
Кейбір мағыналық бірліктер уақыт озған сайын көпшілік жадынан шығып, оның
кейбір сұлбасы ғана сақталынып қалған. Сондықтан ру-тайпа атауларынан,
белгілі тарихи тұлға есіміне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестерді тілдік
дерек негізінде жаңа сапада қайта жаңғырту да жұмыстың өзектілігін
көрсетеді. Т.Жанұзақ, Қ.Рысберген өздерінің Қазақ ономастикасы:
жетістіктері мен болашағы деген еңбегінде қазақ ономастикасының ең
қызықты да күрделі саласы саналатын ру, тайпа атаулары жүйесін, соған
байланысты шежіре, әңгімелердің екінші рет номинациялану үрдісін тілдік
тұрғыдан зерттеу әлі де қолға алынған жоқ. Сондықтан бұл онимдік топты
лингвомәдени, танымдық-когнитивтік негізде зерделеу нәтижелі болмақ, -
[18, 120] деп атап көрсетеді. Қазақ тілінің сөздік қорындағы даяр қалпында
қолданылатын ТТ-дің қалыптасу уәждерін, шығу тарихын, мағыналық, тақырыптық
тобын, этнолингвистикалық, лингвомәдени ерекшелігін зерделеу, саралау –
тіл білімі ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі. Өз тегін білу – қазақ
халқына тән қасиет. Осы ата-баба, тегі туралы естеліктер ұрпаққа, әрине,
тіл арқылы қалатыны, жететіні анық. Бізге сол ру, ел туралы мәліметтер әр
түрлі мақал-мәтелдер, нақыл сөздер арқылы жетіп отырғаны да белгілі.
Қазақ тіл білімінде бұған дейін фразеологизмдердің қалыптасуы, тілдегі
әртүрлі құбылыстарға байланысты олардың өзіндік даму тарихы, құрылымы
туралы сөз болғанымен, ру-тайпа атауынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің
танымдық, лингвомәдени, этнолингвистикалық болмысы арнайы зерттеу нысанасы
болған емес. Қазіргі қазақ тіліндегі ру-тайпа атауынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерге жеке тақырып арналып саралануы, шежірелік дерек көздерден
алынған тұрақты тіркестерді тілдік санамен байланысты қарастыратын
антропоөзектік парадигма арқылы саралануы, этностанымға басты назар
аударылуы, талдануы жұмыстың өзектілігін айқындайды. Соның ішінде өз
бастауын тіл білімі тарихының тереңінен алатын әр алуан лексикалық
бірліктердің екінші деңгейлік мағынасын – этнолингвистикалық мағынасын
тіл білімі тұрғысынан зерттеу, көпшілік жадынан шыға бастаған Шығыс
Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестерді
(найман жолы, арғын-аға баласы, уақ-жерге түскен шуақ т.б.) жаңа сапада
қайта жаңғыртудың мәні ерекше. Сондықтан бұл да жұмыстың өзектілігін
белгілейді.
Нақты айтқанда, қазақ тіліндегі ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерді зерттеуде қазіргі тіл ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып
лингвомәдени, этнолингвистикалық тұрғыдан ұлттың мәдени ақпараты
жинақталған код ретінде қарастыруға мән беру, этнонимдердің тілдік табиғаты
мен этномәдени сипаты, этнотұрақты тіркестердің лексика-семантикалық
ерекшелігі қарастырылуы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың негізгі мақсаты – орта
жүздегі алты арыс ел – арғын, керей, уақ, қыпшақ, қоңырат, найман, яғни
Шығыс Қазақстан аймағында қоныстанған осы ру-тайпаға қатысты қалыптасқан
атаулар мен тұрақты тіркестердің тарихи-тілдік табиғатын, уәждену
ерекшелігін қарастыру. Ру-тайпа атауларынан, тарихи тұлға есімдерінен
қалыптасқан тұрақты тіркестерді таксондық тұрғыдан жіктеу, лингвомәдени,
этнолингвистикалық сипатын анықтау. Осы мақсаттарды шешу үшін мынадай
міндеттер қойылды:
– Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің тарихи-лингвистика-лық
сипатына шолу жасау;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан, прецеденттік
есімдерден қалыптасқан тұрақты тіркестердің қолданылу аясын анықтау;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің таксономиялық жігін анықтау;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерді Адам, Қоғам салалары бойынша топтастыру;
– зерттеу нысанына алынған тұрақты тіркестердің этномәдени негізін
қарастыру;
– жинастырылған тілдік бірліктер негізінде Шығыс Қазақстан аймақтық ру-
тайпа санасындағы концептуалдық жүйені айқындау;
–Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің қазақ тіліндегі арғын, найман, қыпшақ, уақ, керей, қоңыраттан
тарайтын, тап, тармақ атауларынан, аталмыш атаулар негізінде қалыптасқан
тұрақты тіркестердің шығу тарихын, шежіре материалдарына сүйене отырып
анықтау және оларды этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің мазмұны, құрылымы, жүйесі, негізі – осыған дейін қазақ
этнолингвистикасында да, ономастикасы мен диалектологиясында да арнайы
зерттеу нысанына айналмаған, тың тақырып. Сондықтан Шығыс Қазақстан
аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер алғаш рет
зерттеу нысанына айналып отыр деп нық айта аламыз. Аталмыш тұрақты
тіркестердің мазмұн межесіне тірек, негіз – ұлттың өміріндегі әр түрлі
құбылыстар, күнделікті тұрмыс-тіршілік әрекеті нәтижесінде туындайтын сан
алуан жағдаяттар. Тұрақты тіркестерде рудың, оның бір тармағының, табының
сипатын ашатын, табиғатын тап басып танытатын, тапжылтпас ақиқат,
ақпараттық мән болатындығы дау тудырмаса керек. Осы сала бойынша басқа
түркі тілдес тілдерде де лингвомәдени, этнолингвистикалық тұрғыдан
зерттеулер қолға алына қойған жоқ. Қазақ тілінде тек шежірелік кітаптардан,
бұқаралық ақпарат құралдарынан, көркем әдебиеттерден бірді-екілі мысалдарды
кездестіруге болады. Жұмыстың басты жаңалығы – жинақталған тұрақты
тіркестердің белгілі бір жүйеге түсіріліп, арнайы тілдік тұрғыдан
талданып, лингвомәдени аспектіде қарастырыла отырып, концептілік өрісінің
саралануы, кейбіреулерінің этнолингвистикалық мағыналарының ашылуы. Сондай-
ақ зерттеудің ғылыми жаңалығы қатарына мыналарды жатқызуға болады:
– Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдер ономосологиялық ленсикология,
тарихи тұрғыдан қарастырыла отырып, оларға тілдік негізде талдау жасалып,
оним ретінде қолданылу өрісі анықталды;
– этнонимдерге байланысты тұрақты тіркестердің заңдылық сипаты мен
қолданыс аясының ерекшеліктері сараланды;
– ғылыми тұжырымды іске асырудың ұстанымы ретінде Шығыс Қазақстан
аймағындағы этнотұрақты тіркестер жүйелілік заңдылығына сүйене отырып
топтастырылды;
– жинақталған тілдік бірліктер ішіндегі прецеденттік есімдерге байланысты
тұрақты тіркестер қолданылу қызметінің аясына қарай бөлініп, көрсетілген
қызметтері контекстік реңкіне қарай кешенді жүзеге асатыны дәлелденді;
– этноним атауларға қатысты тұрақты тіркестердің тілдік коды сол
тіркестің пайда болуына негіз болған экстралингвистикалық жағдаят негізінде
аршылып, қазақ танымы үшін ақпараттық кодқа, ұлттық таным үшін мәдени кодқа
айналдырылды;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің бірінші деңгейлік мағынасы негізінде екінші деңгейлік мағына
қалыптасуының уәжі анықталды;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестер этнолингвистикалық тұрғыда топонимдік атаулар, шешендік үлгідегі
мағыналық бірліктер, бата-тілек, кәсібіне қатысты және т.б. тақырыптар
аясына шоғырландырылып, этнолингвистикалық сипаты анықталды;
– тұрақты тіркестердің бейкодталуы арқылы сол аймақты мекендеген халықтың
құндылықтар жүйесі, менталитеті, мәдениеті, танымы, білімі көрініс беретіні
нақты талдаулар арқылы берілді. Этнотұрақты тіркестерді қарастыру барысында
талдау теориясының негізгі терминдік, ұғымдық аппараты берілді;
– Тұрақты тіркестер өз бойында, құрамы мен құрылымында сол өңірге тән
экстралингвистикалық деректерді, ерекшеліктерді сақтап қалғаы дәйектелді;
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Жұмыстың баса айтылуға тиісті деген
теориялық маңызына, алдымен, мынаны айтар едік: қазақ халқының ұлттық
дүниетанымы, менталитеті, мәдениеті, білім қоры, табиғаты, болмысы туралы
бұрынғы Кеңес дәуірі заманында қырқылып қалған мәліметтер мен деректердің
орнын толтыру: ұлттық мәні бар, мазмұны бар деректерді сүзгіден алып шығып,
ұлт болмысын танытатын ақпарат көзі ретінде зерделеу. Ру, жүз,
тайпа, шежіре, арғын, найман т.б. ұғымдар мен атауларға,
этноқұрылымдық жүйе мен төл мәдениетіне сәйкес ұлт тарихы, ұлт құндылығы
деп қарастырылды. Таралымы шектеулі аймақ көлемінде қолданылатын тұрақты
тіркестердің жиналып, жүйеленуі, құрылымы мен мазмұны айқындалуы, мазмұн
межесінен ұлттың менталитетін танитын қасиеттердің аршылуын аталған
жұмыстың қазақ лингвомәдениеттану, қазақ лингвоелтану теориясына қосар
өзіндік үлесі деп санаймыз. Ру-тайпаға байланысты қалыптасқан тұрақты
тіркестер рухани құндылықтары мол, әрі бай қазақ ескіліктерінің жүйесінен
үлкен орын алып, тақырыптық топтарын, құрылымдық сипатын айқындауға,
олардың ұлттың мәдени өмірімен, қазақ елінің тұрмыс-тіршілігімен байланысын
танып білуге септіген тигізеді. Кешенді түрде зерделенген аймақтық
дәрежедегі тұрақты тіркестерді арнайы зерттеген осы жұмыстың кейбір
теориялық мәселелері мен талдамалары қазақ тіл білімінің фразеологиясының
теориялық жақтан толықтырылуына белгілі дәрежеде өз үлесін қосады деп
ойлаймыз. Зерттеу барысын және ұстанымдары мен нәтижелерін қазақ
этнолингвистикасы, ономастикасы, лексикологиясы, этнологиясы,
этимологиясына қатысты кейбір мәселелерді зерттеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін тіл
білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану мен лексикология салалары
бойынша жүргізілетін арнайы курстарда пайдалануға болады. Қазақ елінің
тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланыста болғандықтан халықтық педагогика
саласының оқу-тәрбиелік, дидактикалық бір белгісі ретінде мектеп
бағдарламасына енгізіп, қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында пайдалануда
тиімді. Жұмыс нәтижесі болашақта этнолингвистикалық сөздік жасау ісіне
материал бола алады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа
атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің қолданыс өрісін көрсету
мақсатында сипаттама тәсілі, олардың тілімізде атқаратын қызметі мен
тақырыптық топтарын, уәжділік үрдісі мен лексика-грамматикалық модельдерін
айқындауда аналитикалық-синтетикалық, кейбір мағыналық бірліктердің екінші
деңгейлік мағынасын қарастыруда тарихи-салыстырмалы тәсіл қолданылды.
Сонымен қатар аймақтық ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің тілдік мәнін халықтық ұғым-түсініктерге сүйене отырып
сипаттау үшін, этнолингвистикалық тұрғыдан сипаттау тәсіліне көңіл бөлінді.
Зерттеу барысында диахрондық-синхрондық сипаттау, салғастыру, жүйелеу,
топтау, семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды .
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысында Шығыс Қазақстан облысы
өңірлерінен жеке экспедиция барысында жинаған жазбалар, Шәкәрім атындағы
Семей мемлекеттік университеті қазақ филологиясы кафедрасы және М.О.Әуезов
атындағы университеттің филология факультеті студенттерінің фольклорлық
практика кезінде және курстық, диплом жұмыстарын жазу барысында жинастырған
материалдары, түрлі мерзімдік баспасөз беттеріндегі тақырыпқа қатысты
материалдар, шежіре кітаптардағы тілдік деректер және әр ауданнан
хабарламашылар түсірген мәліметтер, сонымен қатар көркем әдеби
шығармалардан алынған тілдік оралымдар қолданылды.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілінің лексика-фразеологиялық, паремиологиялық
жүйесіндегі ру-тайпа атауларының этнолингвистикалық, ономосиологиялық,
лингвомәдени сипаты және Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларына
қатысты тұрақты тіркестер нысан болды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
– ру-тайпа атауларына қатысты тұрақты тіркестер басқа тұрақты тіркестерге
қарағанда тілдік емес жағдаяттан қол үзбеген, уәжі айқын, нақты бір
оқиғаға, нақты бір белгілі тұлғаға байланысты пайда болған оралымдар;
– аталмыш тұрақты тіркестерде дидактикалық материал ретінде тек аймақтық
ру-тайпалық қана ақпарат сақталмаған, онда жалпы қазақ ұлтының мәдениеті,
менталитеті, дүниетанымы, көзқарасы, болмысы көрінген;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерде арғын, найман, керей, қоңырат, қыпшақ, уақ тайпаларында
қалыптасқан менталитет бойынша кемшілікті тура айту арқылы жақсылыққа
тәрбиелеу тәсілін көрсететін тұрақты тіркестер көп;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестер көркемдігі, бағалауыштығы, ақпараттылығы, ұлттық құндылықтарды
бойына жинақтаған ерекшелігі тұрғысынан қазақ тілінің тұрақты тіркестерінің
(мақал-мәтел, идиома, фразеологизм, тұрақты эпитет, теңеу, метафора,
прецедентті мәтін, феномендердің) қорын байытуға үлесін тигізеді;
– ұлттың дүниетанымы, болмысы, менталитеті, мәдениетінен хабар беретін
мақал, мәтел, бата, тілек, тұрақты теңеу, метафора, прецедентті мәтіндер,
прецедентті жағдайлар, ақпарат беретін мәтіндер және басқа тілдік бірліктер
тұрақты тіркес деген топқа біріге алады;
– ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер этнотанымдық,
этнологиялық, этнолингвистикалық ерекшеліктерімен айшықталады, сондықтан
тұрақты тіркестер өз бойында, құрамы мен құрылымында сол өңірге тән
экстралингвистикалық жағдаяттарды сақтайды;
– ұлтты, этносты белгілі бір концептілер жүйесінде тану – сол ұлт туралы
шынайы ақпарат алудың бірден-бір жолы. Аймақтық ру-тайпа атауларынан
қалыптасқан тұрақты тіркестер өңірде болып өткен тарихи-әлеуметтік
жағдаяттарды тілдік дереккөз ретінде көрсете алады;
– Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерден сүзілген осы аймақтағы ру-тайпаның концептуалдық санасы,
құндылықтар жүйесі, жалпы адамзаттық құндылықтар жүйесі мен жалпы қазақ
халқының концептуалдық жүйесіне сәйкес;
– тақырыпқа сай ру-тайпа, тарихи тұлға есімдерінен қалыптасқан тұрақты
тіркестер – ресми тарих пен өткен уақыттың табын бойында сақтаған рухани
шежіре.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен мақұлдануы: Диссертациялық жұмыстың
негізгі теориялық мәселелері мен тұжырымдары түрлі деңгейдегі
конференциялар мен баспаларда халықаралық және республикалық ғылыми-
практикалық конференцияларда: ХХІ ғасырдың әлеуметтік-экономикалық және
мәдени кеңістігіндегі қазіргі ғылым (Семей, 1999), Жоғары білім сапасын
бағалау: тәжірибе, мәселелер, болашағы (Семей, 2004), Академик Ә.Т.Қайдар
және тіл білімінің мәселелері (Алматы, 2004), Мемлекеттік тілдің ахуалы,
проблемалары және оның шешу жолдары (Өскемен, 2006), Абай мен Пушкин
шығармашылығындағы үндестік (Семей, 2006), Ө.Айтпаевтың 70 жылдығына
арналған Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат
тілі (Алматы, 2007), Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларын зерттеудің өзекті
мәселелері (Семей, 2005), Қазіргі әдебиет пен журналистикадағы жанр
мәселесі: тәжірибе, сараптама, байыптама (Семей, 2005), Қазақ
диалектологиясының мәселелері және профессор Хасан Кәрімұлы (Алматы,
2007), 21 ғасыр және Шәкәрімнің рухани мұрасы (Семей, 2007), Қазақ
диаспорасы: кешегісі, бүгіні, ертеңі (Баян-Өлгей, 2009), Қазақ тілі мен
әдебиеті, Ұлағат, Ұлт тағылымы, Тілтаным, Ақиқат, ҚазМУ, Абылайхан
атындағы ҚазХҚ және ХТ және ПМУ-інің, КАЕСУ Хабаршысында жарық көрді. Шет
елдік басылымдарда: Materialy IY mezinarodni vedecko-prakticka conference
Veda: teorie a praxe – 2008. – Dil 7. Filologicke vedy. Hudba a zivot:
Praha. 2008. 69-72, Қоғамдық ғылым мінбесі. Шыңжан, ҚХР, 2008, Шыңжан
университетінің журналы, 2008, жалпы қырықтан астам мақала жарияланды.
Зерттеудің қол жеткен нәтижелері мен жаңалығы Шәкәрім атындағы Семей
мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы кафедрасында (2008 жылы
сәуірде), А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Лингвистикалық
жұма теориялық семинарында (18 қараша 2008 жылы) баяндалып, талқыланды.
Жұмыс сондай-ақ, А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ономастика
бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде (3 ақпан 2009 жылы) талқылаудан өтті.
Диссертация кіріспе, төрт тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, жұмыстың басты нысаны,
негізгі мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық, практикалық мәнділігі анықталды.
Диссертацияның бірінші тарауы Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің
этимологиялық және таңбалық ерекшеліктері деп аталады.
Ру-тайпа атауларынан, танымал, белгілі адамдар есімінен қалыптасқан
тұрақты тіркестерді жинастырудың бірден-бір көзі – жергілікті жер
материалдары, соның ішінде әр рудың, оның тармағының тарихын зерделейтін –
шежірелік дерек көздер. Бірақ шежірелік деректер тарихтың дәл өзі емес,
тарихты генеологиялық, этникалық, тілдік деректермен толассыз толықтырып
отыратын оның қайнар бұлақтарының бірі болып саналады. Исі қазақ қандас
туыспыз, бір сүйекпіз деп бірін-бірі жақын тартатыны – халқымыздың
бауырмалдық, бірлік, берекесінің ырысты сипаты. Сол арқылы әркім өзінің
тегін біліп, ұлтын, халқын, Отанын танып, сүйетін, танитын болған. Себебі
шежірелік дерек – әрбір атаның, рудың мінез-құлық ерекшелігін, түр-
әлпетіндегі, пішін- кейпіндегі, тұлға-тұрпатындағы өзгешеліктерін, тұқым
қуалайтын абзал қасиеттерін, тегін танытатын бір бұлақ. Тек, тегі,
текті атаның баласы – бойына ақпараттық мән жинаған сөздер. Тек сөзі
– белгілі бір рудың, табының немесе әулеттің ондаған, жүздеген, ғасырлар
бойғы өмір тарихы, ізгі, асыл қасиеттерге бай, кісілікті, адамгершілікті
өмірінің мәні еткен басқаларға үлгі боларлықтай бойына құт қонған асыл
адамдар ұрпағы дегенді білдіретін текті сөз.
Ондаған ғылыми бағыттағы салаларға зерттеу нысаны боларлық осы деректер,
тұжырымдар жинағын бойына тұтас дүние етіп жинақтаған шежіре қазақ
топырағында дәстүрлі дүние болса, олар – қазақ даласында қалыптасқан
генеологиялық тектік институттар. Демек, тектік бәйтеректің тамыры
мыңжылдыққа дейін баратын болса, тектік шежіре бойында арғы аталарымыздың
мыңдаған жылдар жинақтаған өмірлік тәжірибесі. Ғасырлар тезінен өткен ұлт
өмірінің өмір сүру ғылымының қағидалары сақталған ғасырлар ағынымен келген
шежірелердегі тектік ақпарат бүгінгі күн құндылығымен, мүддесімен ұласып,
жалғасын табуда.
Шежіре арқылы оның тегі, ата қонысы, қауымға қосқан үлесі, отан
қорғаудағы орны, меншік, адами құқы т. б. болмысы білінетін болған. Ру,
бау, сан, тайпа, тұқым, тек, арыс, жүз, жұрт, ел, отан сияқты халықтың
барша тарихын көрсетер категориялар — айналып келгенде, шежіренің, негізгі
категориялары. Тұтас этнос, халық тарихының сырын ашуға қажет
дереккөздердің бірі, шежіре дерегі арқылы ел ішінің ішкі жүйесін, билік
жүргізу тәсілін, ел басқару дағдысын қалыптандыруға болатыны – ел тарихы,
мәдениеттану т.б. ғылым салаларында зерттеліп, ол құқықтық норманы
уәждейтін дала институты деп анықталған. Соған сәйкес, қазақ үш жұртынан
тұрады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Шежіре де осы үш жұрттың
динамикасын көрсетіп, соның нәтижесінде барша халықтану қалыптасары даусыз.
Қоғамдық құрылымда жеті ата ғана емес, тұтас елді саралап танып, сабақтап
тарата білу кез келген қазақ үшін әрі өмір салтына, әрі өмірлік
қажеттілігіне, әрі кісілік нормасына айналған [2, 68 ]. Сонымен шежіре
мәні ұлттың руға, тайпаға, арысқа, жүзге бөлінуі үшін емес, оның
тұтастығына, туыстығына ортақ тілі, ортақ діні, ортақ ділі, ортақ Отаны,
елі, жұрты бар екеніне, тірлікке, бірлікке, ұлттық сананы қалыптастыруға
бағытталған. Руын білмеу – русыздыққа, атасыздыққа, тексіздікке,
жетесіздікке, қансыздыққа ұрындырады [3, 23].Сондықтан да ата-бабамыз:
аталы ұлға сөз берсе – алты атасын мақтайды, жетесізге сөз берсе – жеті
атасын боқтайды – деп жылдар тезінен өткен өнегелі сөз қалдырған.
Профессор Т. Жанұзақов этноним және этнонимия, этнонимика деген
терминдерге төмендегідей түсініктеме береді: этноним – ру, тайпа, халық
аттары; этнонимия – этнонимдердің жалпы, жиынтық атауы; этнонимика –
этнонимдер туралы ғылым [4, 455]. Осы түсініктемеге сай біз жұмыста зерттеу
нысаны ретінде алынған ру атауларын этноним ретінде қарастырамыз.
Ру сөзі – этнотермин ретінде жиі қолданылатын таксономиялық бірлік атауы.
Ру сөзін жіктеу барысында: ур+уғ (зерно, семья; род, потомстово), бұл
мысалда өсу, даму, жетiлу, өркен жаю семантикасы ур тұлғасында тұр.
Қазақ тiлiндегi ұр-пақ тұқым, жұрағат, нәсiл [5, 111 ] зат есiмi де осы
лексикалық-семантикалық топтың қатарын толтырады. Академик Ә.Т. Қайдар ру
этнотерминінің этимологиясын ур [иг] көне түркілік түбірмен байланыстырады
да оның семантикалық мазмұнында потомство ұрпақ, род тек, тұқым, семя
ұрық семаларын айырады [6, 267 ]. Бұл этнотерминнің этимологиясын ұр көне
түркілік тұлғасымен байланысты қарап, Ә.Қайдар ұсынған ұрық, тұқым,
ұрпақ семантикасын дұрыс деп білеміз. Біріккен рулар одағын айқындайтын
тайпа термині: Таіфа –народъ, племя (араб), яғни, халық, тайпа мағынасын
білдірсе, арыс сөзінің: (кir.) -1. арыш – боковой шестъ у пурта телъги;
2. оглобля; 3.отдъл племени – бір арыс халық – один отдел народа, - [7,
278 ] деп В.В. Радлов бірнеше мағынасын көрсетсе, соның ішінде тайпа,
халықтың бір бөлігі деген мағынасы ру, оның тармақтары немесе рулар одағы
дегенге саяды. Қазақ шежіресі һақында атты еңбекте арыс сөзін тайпалық
бөліністің ең жоғарғы сатысы, яғни, бірнеше тайпаның біріккен одағы дегенді
білдіретіні айтылады. Таксономиялық жіктеу барысында саны, территориясы
жағынан кіші бөлік – тап, кейінгі ретте ру, одан тайпа, сосын арыс, одан
кейін жүз болуы дұрыс деп есептейміз, яғни рулар бірлестігінен тайпа,
тайпалар бірлестігінен жүз, дәуірлесе халық құралады.
Қазақ өзінің жеті атасын білген. Бұл ұрпақ тазалығын сақтауда жеті атаға
дейінгі адамдармен некеге тұрмауы үшін қажет еді. 13 атадан асса ел
ішіндегі дәстүр негізінде жаңа рудың қалыптасқанынан хабардар етіп отырған.
Мұндай жаңа ру атының пайда болуы туыстықты жаңадан есептеумен (жаңа
таксономиялық жіктеумен) жалғасын тапқан және олардың қауымдары мен
бөлімдері жаңа рулық топтар – линидждер құруды қажет етеді. Мысалы, арғын,
найман т.б. тайпа руларының өсіп, ең жақын аталарының есімін ала отырып,
жаңа топтар – патрилиндждер құрылуына әкелген. Патронимия, патрилиндж
(патрилинейный) – [гр. Pater отец – onuma имя ] 1. именование по предкам
отцовской линии; 2. группа семей, происходящих от общего предка и
сохраняющих определенное хозяйственное и общественное единство,- [8, 377]
Қазақ тайпаларының туыстық есебі аталар тарапынан жүргізілетіні белгілі.
Бұл ең жақын ұрпақтар бір топқа біріккен патриархат дәуірінен қалған
саналым. Аумақтық байланыстар уақыт озған сайын ығыстырылып шығарыла
бергенімен, туыстық байланыс, яғни патронимияны анықтайтын белгілер,
патронимдер, патрилиндждер ажыратылмай өз мәнінде сақталған әрі бұл сөздер:
патроним, патрилиндж, матрилиндж, таксоним - руаралық туыстық дәрежесін
анықтайтын термин ретінде мағыналық жүк жинай отырып қалыптасқан. Мысалы,
Найманның 13-ұрпағы саналатын Назардың немере, шөберелері патронимдік жік
құраса, Шаншардың әйелдері Айбике мен Нұрбикеден көп ұрпақтар тарап, олар
қауымдарға, қауымдар болыстарға біріккен. Бұл арада да рулық-тайпалық
құрылымда жаңа таксономиялық жіктің пайда болғаны көрінеді. Таксономия –
[гр. Taxis – расположение по порядку; nomos – закон] – теория
классификации и систематизации сложноорганизованных областей
действительности, имеющих обычно и ирархическое строение (органический мир,
объекты географии, геологии, языкознание, этнографии и т.д.) [9, 495 ].
Сонымен, таксон, таксоним сөздері – белгілі бір дәрежеде жалпылық
қасиеттері, белгілері негізінде топтасатын, бір-бірімен байланысты
топтардың иерархиялық құрылысынан толық хабардар ететін таксондық
категория, ал таксономия сөзі тәртіппен орналасудың заңдылығы дегенді
білдіретін грек сөзінен алынған география, геология, тіл білімі,
этнография салаларында қолданылатын классификациялау, жүйелеу деген
мағынаны білдіретін термин. Мысалы, үлкен арғын, кіші арғын, бес момын,
төрт төлегетай, үш ергенекті таксономиялық жіктелуі деп айту ғылыми
тұрғыдан қалыптасқан айтылым. Сонымен қатар қазақ тайпаларының
генеологиясында туыстықты әйел тарапы бойынша есептейтін матриархат
дәуірінің белгісі де сақталғанына деректер жеткілікті. Мысалы, Мұрын, Дүзей
аналарымыздың атымен бірнеше рулық құрылымдар аталып кеткен. Патроним,
патрилиндж, матрилиндж, таксономиялық топтар қазақ ұлтының иерархиялық
жіктелімінен хабардар етері анық.
Аймақ ретіне қарай ұйысатын Орта жүз бірлестігін қалыптастырудағы
Арғын тайпасының ықпалы мен орны өзгеше, содан да болар Орта жүз – арғын
немесе Ойбайласам, қыпшақ жоқ, Ойбастасам, құлан жоқ сынды тұла бойы
тарихи деректерге толы тілдік бірліктердің қалыптасуы. Шығыс Қазақстан
аймағындағы ру-тайпа, олардың табы, тармағы және танымал адамдар есіміне
қатысты тілдік деректер тілдік-тарихи және этнолингвистикалық, лингвомәдени
тұрғыдан зерделегенде, тарих қойнауында қатталған мағыналық бірліктерді
жаңа сапада қайта жаңғыртуға болады. Мысалы, найманда мұрын, қаракерей көп.
Мұрын елі санының көптігін көрсететін мұрын он жеті болыс ел деген о баста
ресми атау, қазіргі кезде тұрақты тіркестік қалыпқа келген мағыналық
бірлік. Қазіргі кезде ел ішінде қабырғалы бір қауым ел дегенді білдіретін
бұл сөз Кеңес төңкерісінен бұрын қалыптасқан. Бес Байыс деп аталатын үлкен
ел тарайтын Байыс бай тарихта болған, шамамен 15 ғ. өмір сүрген. Бәйбішесі
Дүзейді елі Мұрын атандырып жіберсе керек. Мұрын бәйбішеден Мақта апай
деген қыз бен Сармырза деген ұл туған. Тоқалынан туған Мәмбетқұл да
бәйбішенің бауырында өссе керек. Осы үшеуінің ұрпақтары қазіргі күнге дейін
іргесін сөкпей, бірге қоныстанып келеді. Мәселен, Тарбағатай, Аягөз, Үржар,
Мақаншы елді мекендерінде қоныстанады. Сармырзадан туған балалардан тараған
ел бұрынғы Зайсан уезінде 8 болысты, ал Мақта апайдан туған Бәйжігіттен
тарағандар сол Зайсан уезінде 4 болысты, Лепсі уезінде (бұрынғы Мақаншы
ауданы кірген) 2 болысты, сол сияқты Қытайда үш үкірдайды құраған.
Қазіргі Шығыс Қазақстан аймағында орта жүзге жататын негізгі рулардан
басқа, әр қилы себептерге байланысты осы жердің тұрғылықтысы болып
саналатын: Үржар, Таскескенде Кіші жүз саналатын – телеулер және
рамадандар; семіз найман ішінде – қарақалпақтар, ошақтылар; Ақсуатта –
алшындар, шанышқылылар; Қайнарда – жағалбайлылар, Аягөзде – қырғыздар,
қалмақтар және т.б. бар [10]. Бұл да даланың жазылмаған өмірлік, өмір
қажеттілігі тудырған заңдарының бірі. Ізденіс барысында кірме руларға
байланысты тұрақты тіркестерден рамаданның өліп жатқаны жеті кісіні
күлдіреді деген бір ғана мағыналық бірлік табылды. Бұл сөзден
рамадандықтардың сөзге ұста, жатып атар, оңтайын тауып сөзбен оң жамбасқа
алатын ерекше қасиетін байқаймыз. Дегенмен, ел болып, тұтаса
қоныстанбағандықтан және белгілі бір ру арасына әбден сіңісті болу үшін де
уақыт қажет болғандықтан және т.б. себептерге қатысты кірме руларға
байланысты тұрақты тіркестер ел арасында жоқтың қасы, болған күннің өзінде
сақталмауы мүмкін.
Көрсетілген этнонимдердің этникалық, ұлыстық мәніне сараптау болатындай
тарихи-лингвистикалық аспектіде қарастыру осы тараудың негізі болып
табылады және төмендегідей тақырыптар аясында қаралады:
арғын, найман, керей, қыпшақ, уақ, қоңырат этнонимінің тарихи-
лингвистикалық сипаты және Шығыс Қазақстан аймағындағы таңбаға қатысты ру-
тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер.
Арғын этнонимінің тарихи-лингвистикалық сипаты. Кесек ұлыс бола тұра,
Арғын атауы көне шығармаларда өзімен әуелде қанаттаса қоныстанған Найман,
Керей, Қыпшақ, Қоңырат елдерінің атауы сияқты анық күйде көп ұшыраса
бермейді. Арғын этнонимін зерттеуші ғалымдар арасында арғын атауын Ұлық
Ергин, Баяғу (Шәкәрім қажы) Орхон-Енесай жазбаларында кездесетін Ұлық -
арғун тайпасымен Қытайдың V ғасыр жазбаларындағы гаугуй (алун) тайпасымен,
монғол тобындағы тілдерде бар он деген сан есімді білдіретін арғын
сөзімен байланыстыратын байыптаулар бар. Арғын этнонимінің ең көне
этимологиясы ар (кері жақ, арт жақ, арқа, батыс) +ғун (құнгунн) —
ру, тайпа, кісі сөздерінен құралған. Кейін М. Қашқари заманында, орта
ғасырларда, осы көне түркі ар сөзінен дамып шыққан ар+ғу (ара — промежуток,
середина) сөзі арғу (н) этнонимі мағынасының өзгеруіне (десемантизация)
ықпал жасаған. Бұл жағдайға, біріншіден, түркі-монғол тілдеріндегі сөз
аяғындағы н дыбысының тұрақсыздығы себепші болса, екіншіден, құн күн,
ғүнгун сөзінен жасалған этнонимдер кысқаруға бейім келеді,- деп
қорытындылайды [11, 99 ] Ә. Абдрахманов аталған еңбегінде арғын сөзін
бірнеше аспектіде қарастырғандықтан, біз ол мәселеге тоқталмадық.
Арғын атауы, көріп отырғанымыздай, арғарғү түбірінен өсіп - өніп, тамыры
мен бұтағын кең жайған этноним, гидроним, антропоним т.б. Арғын атауынын әр
түрлі аталуы бір түбірден таралып, өзіндік шеңберін кеңейте түскен
этникалық құбылыстың тіл-тілдегі көрінісі. Біздің байқауымызша, осы атаулар
арығ, арүғ деген түбірден таралғандығы. Академик Р. Сыздықова: Көне
түркі тілінде ару (ары, арығ, аруғ, арық) сөзінің таза, кіршіксіз,
әулие, игі мағыналары сақталған. Бұл сөз, тегі түркі емес, түркі-монғол
тілдеріне ортақ ежелгі сөз болуы керек. Өйткені ариг сөзі монғол тілінде
таза мәнін береді. Ару түбірінен жасалған туынды сөздер де ұмытылған.
Немесе ару сөзінің колданыс аясы тарылып, белгілі бір тіркесте ғана
сақталған, - деп көрсетеді [12, 44 ]. Зерттеу еңбектеріне сүйене отырып,
Арғын этнонимінің бірнеше аталымда қолданылғанын аңғаруға болады: аруг гун,
аргу, аруғ, арун, алұн, арғұ, аргон, ақ ғұн, аркагун т.б. М. Қашқари
еңбегінде бұл этноним көбіне-көп арғуча, арғулар түрінде кездеседі, сөз
аяғында жалғау қосылғанда н дыбысының түсіп қалуы — көне түркі тілдерінде
болған құбылыс. Сол себептен де этноним арғун түрінде емес арғу түрінде
қолданылуы әбден заңды. Аруг гун сөздері де фонетикалық өзгеріске түскен.
Бұндағы құбылыс қатар келген бірдей дыбыстардың бір-біріне әсер етуі
нәтижесінде бірінің түсіп қалуы. Тілдің тарихын және оның өзгеруі мен
дамуын жете түсіну үшін фонетикалық заңдарды білудің айрықша маңызы бар. І.
К. Кеңесбаев пен Т. Жанұзақов аргын атауын аркагун деген сөздің өзгерген
түрі деп қарайды: аркагунарганаргынаргуарка. Ал аркагун терминіне
авторлар А.Н. Кононов еңбегінен мынадай сілтеме келтіреді: Арка
поколение, где -гун – аффикс множественности, собирательности.
Келтірілген деректерді тілге тиек ете отырып авторлар төмендегідей пікір
білдірген: казахский этноним аргын является, на наш взгяд, усеченной
формой или фонетическим вариантом от арган, аргагун со значением племенное
обьединение, племенной союз, множество племен [13,78-88]. Көптеген
зерттеушілердің тізбелеген деректерін саралай отырып, арғын атауының
тайпалар одағы деген мағынаны білдіреді деген уәжге біз де тоқталдық.
С. Аманжоловтың аталмыш еңбегінде айтылғандай орта жүз құрамына кіретін
алты арыс елдің ең көбінің бірі арғындардың қоныстары: шығыстан батысқа
қарай Ертіс, Торғай өзендерінің аралығы, оңтүстүкте Балқаш көлінен бастап
шөлейтке қарай т.б. Тарихи мәліметтер бойынша арғындар бұл жерлерді ерте
заманнан қоныс еткен. А.С.Аманжолов қазіргі кезде арғындар, негізінен,
Семей, Павлодар, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау
облыстарын қоныс ететінін айтады [14, 49]. Ал қазіргі Шығыс Қазақстан
аймағындағы арғындардың мекен-тұрақтарын М.С. Мұқанов: Ертіс өзенінің оң
және сол жағалауын, Шыңғыс тауларынан солтүстікке қарай Ертістегі Черный
форпостына дейін 64 786,9 кв.верст кеңістікті қоныс етті және 118 448
тұрғыны болды. XX ғасырда аталған территорияда тайпалардың ара салмағы
төмендегідей болды: арғындар – 27 327 , қыпшақтар – 2 962, наймандар – 1
982, уақтар– 1 399, керейлер – 376 және төленгіттер 1 352 шаруашылықты
құрады. Арғындар негізінен Ертістің сол жағалауын Баянауыл тауларына дейін,
уездің батысында Қарасор өзенінен оңға қарай, тобықтылар – Шыңғыс тауларын
және соның маңайын қоныс етті-, [15, 32-37 ] деп нақты атап көрсетіп
береді. Бүгінгі күні де арғын тайпасы көрсетілген елді мекендерде тұрып
жатыр.
Арғын атауының түркі әлемінде қолданыс тапқан мағыналары аз емес. Осы
атау өзінің гидронимдік – Арғұт (өзен-судың атауын), этнонимді (ру-тайпа
атауын), антропонимді (ру-тайпаға тән жеке дара тұлғаның есімін),
этнотопонимді – Арғу (ру-тайпа атауынан қалыптасқан жер-су, елді-мекен
атауларын) т.б білдіретін қасиетке ие екендігін бағамдаймыз.
Арғын тайпасына байланысты ономастикалық атаулар аталмыш ру, тайпа,
ұлыстардың өздері иемденген жерлерде қашан, қай заманнан қоныс еткенінен,
қандай ұлыс, тайпалармен көрші болғандығынан, қазақ халқының ерте заманғы
қоғамдық құрылысынан хабардар етері сөзсіз.
Рулар одағын бірлестірген арғын тайпасының атауына байланысты
лингвистикалық мәліметтер баршылық болса, осы арғын руына, оның тайпасына
және сол рудан шыққан белгілі адамдар есіміне байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестер тіл білімінде белгілі бір аспектіде қарастырылмаған
мәселелердің бірі. Мысалы: он алты ұлды Жоламан, арғын – аға баласы, жеті
момын т.б.
Найман этнонимінің тарихи-лингвистикалық сипаты. Шығыс Қазақстан
аймағындағы наймандар және олардың табы туралы жазылған шежіре деректік
еңбектер де баршылық. Қазақ халқының бірнеше ғасырлық мәдени дәстүрлері
мен салттарының әр түрлі даму тарихын қамтитын бұл еңбектер құнды болып
табылады. Тарихи деректер Найман мемлекетінің ҮІІІ-Х ғасырлар арасында
Моңғолия мен Тарбағатай арасында өмір сүргенін айтады. Олар сегіз оғыз
атауымен VIII ғ ортасында Хангай, Тарбағатай өңірін мекендеген. 947 жылы
қидандар Моңғолия жерінен қырғыздарды ысырып тастағаннан соң осы өңірде
Найман мемлекеті пайда болған. Наймандар Шыңғыс хан дәуірінде Алтай тауы
сілемдері мен Зайсан маңында, Ертіс жағалауында; Шыңғыс ханнан жеңілгеннен
соң Балқаш пен Алакөл арасында, Жетісу, Ұлытау, Есіл өзені мен Сырдария
жағалауларында т.б. өмір сүрген . Орхон өзенінің аңғарында үш жүз жылға
жуық найман хандығы өмір сүрген. Оның дәлелі наймандардың жұрты, тауы мен
тасы, өзені мен бұлағында сол халықтың байырғы сөздері мәңгілік сақталған.
Мәселен Орхон өзенінің жағасы қына басқан, шөп ұйысқан, өркеш-өркеш тастар
мен ор-ор болған шұңқырларға толы, содан Орқына, Орлы қына аталып
кеткен. Сол Орқына-Енесай арасынан табылған көне руна жазуларында наймандар
күні бүгінге дейін жиі қолданатын хан, бек, ақсақал, қандас, ұлық, бой
т.б. сөздердің жиі кездесетінін айтады Ислам Қабышұлы [16, 61]. XIX
ғасырдағы наймандардың мекені Ертіс бойы (Өскемен, Семей, Омбы, Павлодар
облыстары), Жетісу (Талдықорған облысы), Сырдария маңы және Ақмола облысы
т.б. болған. Ал Орта жүз наймандарының, оның ішінде әр табының көші-қон,
ата-мекен қоныстарын, жаз жайлауын, қыс қыстауын С. М. Мұқанов: нақты
көрсетеді: Аягөз округінде наймандардың 18 болысы болып, қаракерей
таксондық жігінен тарайтын: матай, қаршын, мұрын, қыржы, семіз-найман,
садыр, тума, бұланшы, қаптағай және т.б. көшіп жүрді. Округ қазақтары
Аягөз, Шар, Қызылсу, Бөрлі, Нарын өзендерінің жанын, Ертістің оң және сол
жағалауын, Қалба тауларын, Үржар, Бөкен, Шегелең, Долон, Тарбағатай,
Сандықтау тауларында мал жайылымдары (көктем, жаз, күзгі) болды. Найманның
бура, сарыжомарт, көкжарлы, терістаңбалы, және матай рулары Көкпекті ішкі
округінде 12, ал Зайсан уезінде 17 болысты құрады. Қаракерейлердің қыстауы
Аягөз өзенінен Алтай тауларына дейін, Ақжар, Балтақара, Қалжыр өзендерінің
төңірегі, Зайсан ойын алып жатты. Бұл рулар жазда Тарбағатай, Алтай
тауларына кететін. Осы уезд қазақтарының қыстауы Ертіс, Бұқтырма, Бөкен
өзендерінде, ал жаздық жайылымы осы өзендер төңірегінде және таулы
аймақтарда болды [15, 32-33 ]. Бұл берілген мәліметтерден Х1Х ғасырдағы
Семипалатинск уезі қазіргі Шығыс Қазақстан аймағында наймандардың көпшілік
екенін бағамдаймыз және бүгінгі күнгі әкімшілік-территориялық бөліністерде
найман тайпасының өкілдері қоныстанатыны хабарламашылар деректерімен
салыстырылғанда, наймандар бұрынғы өз қоныстарынан табан аудармағаны
көрініс берді (бұл жерде жайлау, күзеу, қыстау есепке алынған жоқ). Мысалы,
тау қыржы, Абыралы қамбары, Құнанбайдың тас үйгені т,б,
Найман атауының шығу төркіні туралы ғалымдар әлі бір тоқтамға келген
жоқ. Оның басты себебі найман тарихының тамыры тереңге, ғасырлар қойнауына
кеткендігі және оның тарихы, тарихи географиясы жан-жақты тек қана
Қазақстан аумағымен шектелмей, Монғолия, Қытай т.б. жерлерге ойысатынынан
да болса керек. Найман атауы туралы бірнеше жорамал-болжамдар бар:
1.Зерттеу еңбектерінің көбінде найман – жеке адамның аты. Бірақ, найман
өзінен бұрынғы да, өзінен кейінгі де бірде бір ата-бабадан тарамайды. 2.
Найман – түріктік най және ман деген екі сөзінен құралған атау. 3. С.
Аманжолов: ...корень слова найман, возможно, состоит из тюркского нажы
найы –друг плюс манмен – как это в слове тюркмен. С. Аманжоловтың
найман этнониміне қатысты пікіріне топономист ғалым А. Әбдірахманов қарсы
пікір айтқан. Ол біріншіден, -нажы, -найы түбірін моңғол тілінен алмасқан
деп таниды. Екіншіден, найы түбіріне араб тіліндегі -ман жұрнағының
жалғануы мүмкін емес, үшіншіден, бурят-моңғол тілдерінде найм найма(н)
сөздері сегіз ұғымын білдіреді [11, 111-112 ]. 4. Найман этнонимінің
монғолдың сауда, базаршы дейтін сөзінен шықты дейтін пікір.
Наймандардың Орталық Азиядағы бірден бір қуатты да мәдениетті ел болғаны,
олардың ақсүйектерінің жазу-сызуда сауатты ұйғырларды пайдаланғаны,
оңтүстіктегі отырықшы елдермен тығыз байланыс орнатқаны тарихтан белгілі.
Ол кезде Орталық Азияда ақшаның болмауына қатысты бар сауда заттай айырбас
түрінде жүргізілген. Соғды саудагерлері әкелген жібек мата, асыл бұйымдарды
Алтайдың оңтүстігіндегі орман адамдары деп аталатын монғол тілдес аңшы
тайпаларға, кейін монғол империясының негізін қалаған үшөзендіктерге осы
наймандар шығарып тұрған. Міне, осының бәрі найман этнонимі сауда,
саудагершілік деген монғол сөзінен шықты деуге негіз береді [17, 48 ],
– дейді Қ. Салғарин. Халықтың аты белгілі бір кәсіпке негізделіп аталды
дейтін пікір көкейге қонымды болу үшін әлі де осы төңіректе зерделі
ізденуді қажет етеді. 5. Монғол тілдес қидандар X ғасырда сегіз оғуз деген
этнонимді өз тілдеріне аударып, найман деп атай бастады. Сегіз оғұз деген
ел атының моңғол тіліне тура аудару арқылы сіңіскен атауы екенін аңғартады.
Сегіз тайпа демек, найман елі осыншама тайпадан құралған дейді.
Ғалымдардың Найман сөзінің этимологиясы монғол тілінен түсіндіріледі деген
пікірі, біздіңше, тарихи жағынан да, лингвистикалық жағынан да дұрыс.
Өйткені VIII-X ғасырларда сегіз оғуз аталған түркі тайпалары X ғасырдан
бастап найман аталады. Ал наймнайма(н) сөзі монғол және бурят-монғол
тілдерінде сегіз дегенді білдіреді. Қалмақ тілінде де намун – сегіз [18,
195]. Ендеше сегіз (огуз) этнонимін монғолдар өз тіліне аударып қолданған
да, осыдан түркі тайпа одағының аты найман аталып кеткен. Этнонимдерді
бұлай калька жолымен аударып қолдану тарихта көп кездеседі: қыпшақ-
половцы, қарақалпақ – черные клобоки т.б. Сөйтіп, наймандар түркі
болғанмен, олардың атын тарихи жағдайға байланысты монғолдар қойған дейді
зерттеуші Ә. Әбдірахманов [11, 126 ].
Сонымен, жоғарыда аталған найман атауына байланысты жорамалдардың ішінде
Сегіз оғыз атауы мазмұны жағынан кейбір мәселелердің бетін ашады:
біріншіден, тұрақтылық жағынан бұл – сегіз тайпа одағы; екіншіден,
этникалық жағынан – оғыз тайпаларының одағы, яғни, түркі тайпаларының
одағы; үшіншіден, тілдік жағынан – атау түркі тілінде қалыптасты;
төртіншіден, түркілердің қалыптасқан дәстүріне орай тайпалардың сандық
өлшемі арқылы ат алуы; бесіншіден, сандық атау тарих тағылымында халықтың
табиғатына бейім келуі.
Жалпы өткен заманғы үрдіс бойынша ел, ру, тайпа атауларының алдына сол
елдің маңайындағы елден қаншалықты озық екенін білдіру мақсатында белгілі
бір санды қосып айту дәстүрі қалыптасқандығы сөзсіз. Мысалы: қырық сан
Қырым, отыз сан Рум, он сан Оймауыт, тоғыз сан Торғауыт, он сан Ноғай
бүлгенде, тоғыз оғыз, тоғыз байырқу, сегіз байырқу, тоқсан екі баулы
қыпшақ, жеті жұрт т.б. Сонымен, өткен ғасырлардағы үрдіс бойынша найман
атауының сегіз сөзінен қалыптасу мүмкіндігі зор. Себебі, зерттеуші З.Сәнік:
ежелгі Найман хандығының құрамында Бетеге Найман, Кешеуіт Найман, Ақсауыт
Найман, Найман-Керей, Найман-Қаңлы, Дүрмен-Найман, Барлас-Найман, Төре-
Найман деген сегіз ру болған. Сегіз деген сөзді мұңғылдар нәмін дейді.
Бәлкім, Найман сөзі осыған байланысты шықты ма екен? Ішкі Моңғолияда
Найман, Керей деген аудандар бар. Қазір де солай аталады,- деп көрсетуі
[19, 42 ] найман атауының сегіз сөзінен өрістеуіне дәлел. Найман моңғол
тілінде сегіздік – сегіз тайпаның одағы деген сөз. Соған орай,
шежірешілер Сегіз арыс, тоғыз таңбалы деп атап кеткен. Қазақта Наймандай
көп таңбалы бірде-бір ел жоқ.
Найман атауының түркі әлемінде қолданыс тапқан мағыналары аз емес. Осы
атау сөз этнонимдік, антропонимдік, гидронимдік, оронимдік, ойконимдік
қасиетке де ие.
Наймантану проблемасының негізгі де өзекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz