ҚТС - дағы зат есіммен байланысатын етістікті сөз тіркестерінің синтаксистік құрылымдарын өзге тілдермен салыстыра, салғастыра отырып зерттеу
ӘОЖ 81.25=06.053.56 : [811.161.1]
Қолжазба құқығында
ӨТЕЛБАЙ ГҮЛБАЙРА ТЫНЫБЕКҚЫЗЫ
Қос тілді сөздіктердегі септік көрінісі: ғылыми-тәжірибелік мәні, құрылымы,
ерекшелігі
10.02. 20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық және
салғастырмалы тіл білімі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
Жалпы тіл білімі және аударма теориясы кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор С.К.Сәтенова
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы
Ж.С.Бейсенова
филология ғылымдарының кандидаты Л.С.Байманова
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылы “ 27 ” тамыз сағат 14:00-де Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университетіндегі филология ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.29.02 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекенжайы: 010008, Астана қаласы, Қажымұқан көшесі, 5, Л.Н.Гумилев
атындағы ЕҰУ оқу-зерт-ханалық ғимараты, 823-дәрісхана.
Диссертациямен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылдың “ 16 ” шілдесінде таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы
филолгия ғылымдарының докторы
Е.Қ.Әбдірәсілов
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста қос тілді
сөздіктердің (ҚТС) шығу тарихы, ғылыми негіздемесі, сұранысты өтеу дәрежесі
және олардың өзге тілді ортаға қазақ тілінің етістікті тіркестерін
меңгертудегі рөлі қарастырылады.
Зерттеу ҚТС-дағы сөздер байланысына арналып отырғандықтан, септік
категориясы, оның екі тіл арасындағы ұқсастықтары мен сәйкес келмейтін
тұстарын ажырататын белгілері сипатталады. Қазақ тілінің етістікті сөз
тіркестері зат есімнің белгілі бір жалғауларын талап етсе, орыс тілінің
тіркестері септік пен предлог байланысынан жасалады. Ал, неміс тілінде
мұндай тіркестерді жасауға міндетті түрде септік пен предлог және артикль
қатысады. Жұмыста неміс тіліндегі сөздіктерде септік атауы мен
предлогтердің көрініс табу себептері түсіндіріліп, осы тәжірибені қазақ
сөздіктерінде пайдаланудың маңызы айтылады.
Шығыс ғұламасы Әбу Насыр әл-Фарабидің тіл ғылымы туралы: “Наука о
языке в целом состоит из двух частей. Первая из них: запоминание слов,
засвидетельствованных у какого-либо народа, и знание того, что каждое из
них означает. Вторая: знание законов, этими словами (управляющих). А законы
в каждом искусстве суть универсальные, то есть всеобъемлющие суждения.
Каждый закон охватывает многие вещи, свойственные какому-либо искусству,
стремясь объять все вещи или большинство вещей, являющихся предметом
данного искусства” деген қағидаты [1, 30] отандық лингвистиканы көп
ізденіске жетелейді.
Зерттеу жұмысында қос тілді сөздіктердің шығу тарихын, түрлерін,
ғылыми негіздемесін, сұранысты өтеу дәрежесін қарастыру барысында Махмұд
Қашқари, Ы.Алтынсарин, Л.В.Щерба, С.И.Ожегов, А.А.Юлдашев, А.Н.Кононов,
Ғ.Мұсабаев, Н.Сауранбаев, Ә.Қайдар, К.Аханов, Р.Сыздық, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы т.б. белгілі ғалымдардың пайымдары дәйекке алынады.
Диссертацияда қос тілді сөздіктердегі септік көрінісінің әлемдік
тәжірибесі және отандық бастама ізденісін қалыптастыру мүмкіндігі
сарапталады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл – сөйлемнен, сөз тіркесінен,
сөзден, дыбыстан, әріптен тұрады. Адам баласы бұл тілдік элементтерсіз
түсінісуді, сөйлесуді жүзеге асыра алмайды. Олар белгілі бір қағидаттар мен
ережелер негізінде табиғи қалыпта құрылады. Демек, тіл сол ережелерді
жасайтын ілімдерді үйренуді мақсат етеді.
Әл-Фараби бұл ілімді жетіге бөліп қарастырады: “Наука о языке у
каждого народа имеет семь крупных подразделов: наука о простых словах и
наука о словосочетаниях, наука о законах простых слов и наука о законах
словосочетаний, наука письма (правописания) и орфоэпии, правила
стихосложения” [1, 31]. Ғұлама сөз тіркестері туралы жазғанда, сөздердің
қайсыбір тілде септеліп, кей тілде септелмейтінін көрсетіп, септіктердің
ерекше құбылысына мән береді.
Айталық, орыс тілінде алты септік болса, қазақ тілінде – жетеу. Ал
дүниежүзінде 2-ден 46-ға дейін септігі бар тілдер кездеседі. Француз
тілінде септік деген ұғым да жоқ. Септіктердің сөзжасам мен сөйлемдер
құрастыруда рөлі зор. Тілдер арасындағы мәселелер дұрыс шешімін табу үшін
бір сөзді әр тілде септеп шығу аз. Олардың екі тіл арасындағы ұқсас жақтары
мен ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп қана қоймай, тәжірибеде көрсетуді
мақсат еткен дұрыс. Мысалы, орыс тілінің (атау септігінен басқа)
родительный, дательный, винительный атты септіктері жасалуы жағынан қазақ
тілінің ілік, барыс, табыс септіктеріне сай келеді. Алайда оның өзі барлық
уақытта емес. Себебі, қазақ тіліндегі септіктердің кейбір жалғаулары орыс
тілінде предлогтер мен септіктердің тіркесуі арқылы беріледі. Осы тұрғыдан
алғанда екі немесе бірнеше тілде сөздіктер құрастыру жұмысында аталған
ерекшелік ескеріліп, сөздіктерде көрініс табуы тиіс. Бұл тәсіл неміс
сөздіктерінде септік атауларын көрсету арқылы берілсе, орыс тілінде септік
сұрақтарын қою арқылы жасалады. Қазақ сөздіктерінде де септік атауын
көрсету маңызды. Ол тіл табиғилығы мен мәдениетін, әдеби-тілдік норманы
сақтауға мүмкіндік береді және қазақ тілі сөз тіркестерінің өзге тілдердің
ықпалына түсіп кетуіне, тіл заңдылығының бұзылуына жол бермейді.
Әдеби норма, тіл табиғаты тек бір тілде ғана қажет емес. Оларды
аударма ісінде, екінші тілде ана тіліндегі ойды жеткізуде тілдердің
типологиялық құбылыстарын зерделей отырып қолданған жөн. Зерттеу жұмысында
тіл мәдениеті мен әдеби-грамматикалық норманы сақтау жөніндегі
А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омарұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ы.Маманов,
М.Балақаев, Р.Сыздық, С.Исаев, Н.Уәли секілді ғалымдардың еңбектері негізге
алынды.
Қазақ, орыс және неміс тілдері етістіктерінің зат есіммен байланысы
салыстырмалы-салғастырмалы негізде қарастырылып, әр тілдегі ерекшеліктерді
ескерудің маңызына мән беріледі. Бұл еңбек – ҚТС-дағы септік көрінісін
зерттеу саласындағы тұңғыш диссертациялық жұмыс болып табылады. Жұмыстың
өзектілігін жоғарыда аталған дәлелдер анықтайды.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – қазақ тілінің қос тілді
сөздіктеріндегі есімді-етістікті, ал орыс, неміс тілдері сөздіктеріндегі
етістікті-есімді және предлогті-септікті тіркестердегі септік формаларының
берілуін салыстыра, салғастыра зерттеп, ұқсастықтары мен ерекшеліктерін
көрсететін жаңа тұрпаттағы ҚТС жасаудың ғылыми принциптерін ұсыну. Ол
мақсаттар төмендегідей міндеттерді шешуді алға қойды:
- сөздіктердің қалыптасуы мен сұранысты өтеу дәрежесін байыптау;
- сөздіктердің ғылыми негіздемесіне тоқталып, жасалу принциптеріне талдау
жасау;
- ҚТС-да берілетін зат есімдердің септік категориясының қазақ тіліндегі
баламаларын анықтап, сөздер байланысындағы рөлін айқындау;
- ҚТС-дағы зат есіммен байланысатын етістікті сөз тіркестерінің
синтаксистік құрылымдарын өзге тілдермен салыстыра, салғастыра отырып
зерттеу;
- етістіктің етіс категориясын әр тілде қарастырып, сөздікте берілу
әдістерін зерделеу;
- ҚТС-ның тіларалық ерекшеліктерді айқындау сипатын көрсету;
- ҚТС-ның сұраныс пен қолданыс ерекшелігін анықтап, қазақ
лексикографиясында жаңа тұрпатты сөздік жасаудың маңызын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны – туыс емес тілдердің етістікті-есімді, предлогті-
септікті сөздер байланысының лексикографияланған көрінісін және олардың ҚТС
материалы негізінде сөз тіркестерін жасаудағы рөлі мен ерекшеліктерін
көрсету.
Зерттеу пәні ретінде қазақ, орыс, неміс тілдерінің ҚТС-дағы септік
жүйесі салғастырыла қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- сөздіктердің қалыптасу тарихы зерттеліп, сұранысты өтеу дәрежесіне
талдау жасалды және диссертациялық тақырыпқа сәйкес түрлері
іздестірілді;
- сөздік жасаудың принциптері қарастырылып, ғылыми негіздемелері
айқындалды;
- қазақ лексикографиясының сөздік жасаудағы жетістіктері мен кемшін
тұстары, қажеттілікті қанағаттандыру мәселесі қарастырылды;
- қазақ, орыс, неміс тілдері зат есімдерінің ҚТС-дағы жалпы көрінісі және
септік атауларының берілуі салыстырыла-салғастырыла сипатталды;
- ҚТС-ға грамматикалық ережелер, кестелер мен нұсқаулар енгізудің маңызы
дәлелденді;
- ҚТС-ның құрылымдары, оларда көрініс табатын стильдік, грамматикалық және
лексикографиялық параметрлердің атқаратын қызметі анықталып, сөздік
сапасын жақсартудағы рөлі байыпталды;
- етіс категориясының ҚТС-да лексикографиялану ерекшеліктері мен
айырмашылықтары ажыратылып, маңызы көрсетілді;
- қарапайым сөз саптауда, құжат тілін аудару барысында жіберілетін
қателерді болдырмау мақсатында қос тілді сөздіктерде септік атауын
көрсетудің маңызы айқындалып, түсіндіріледі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- Септіктер көрініс беретін ҚТС оларды қолданушы ортаның екінші тілдегі
сұранысын өтеп, ана тілі мен екінші тілдің арасындағы лексикалық,
грамматикалық ерекшеліктерін түсінуге жол көрсетеді.
- Қос тілді грамматикалық формалар есепке алынатын сөздіктер тіл үйретуде
маңызды рөл атқарады.
- Септіктерге негізделген ҚТС түпнұсқа тілінің әдеби-тілдік және
грамматикалық нормаларының сақталуын қадағалайды және тіл
заңдылықтарының бұзылуына жол бермеуге бағытталады.
- ҚТС-дағы септік формалары есімді-етістікті сөз тіркестерінің қолданыс
аясын, жұмсалу орнын айқындап, грамматикалық ақпараттармен қамтамасыз
етеді.
- Септіктерге негізделген ҚТС тіл мәдениетін көтеріп, оның табиғилығын
сақтауға (тілшілер мен үйренушілер үшін) қолайлы жағдай туғызады.
- Грамматикалық формалар көрініс беретін ҚТС тілдің теориялық қырларынан
мәлімет беріп, өз бетінше тіл үйренудің кілті бола алады.
Жұмыста зерттеудің лингвистикалық әдіс-тәсілдерінің бірнеше түрі
пайдаланылды. Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, салғастырмалы,
құрылымдық және лексикографиялық жүйелеу, бақылау, есепке алу, талдау әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми және теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде қазақ,
орыс, неміс тілдерінің қос тілді сөздіктері, жалпы лексикографияға қатысты
еңбектер – монографиялар, диссертациялар алынған.
Түркі және орыс, неміс тілдеріндегі сөз тіркестерінің жасалуын нақты
зерттеу барысында жалпы және қазақ тіл біліміндегі В.Виноградов, В.Щерба,
Э.Розенталь, Э.Рымашевская, Н.Филичева, Г.Золотова, В.Д. Девкин,
М.Балақаев, А.Аманжолов, Ғ.Айдаров, М.Серғалиев, М.Томанов, А.Аблақов,
Т.Сайрамбаев, В.Исенғалиева, М.Мусатаева, А.Алдашева, Ш.Құрманбайұлы,
Ж.Жақыпов, С.Сәтенова, М.Малбақов, Ж.Жүнісова және т.б. ғалымдардың
негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Жұмыста әр тілде жарық
көрген қос тілді сөздіктердің лексика-грамматикалық құрылымына, жасалуына
көңіл бөле отырып, олардағы зат есімдер мен етістіктердің берілу жолдары
жан-жақты сипатталды. Атап айтсақ, Н.Т. Сауранбаевтың “Орысша-қазақша
сөздігі” (1954), М.Тәттібаеваның “Немісше-қазақша сөздігі” (1977),
Ғ.Ғ.Мұсабаевтың “Орысша-қазақша сөздігі” (1978, І том), Ғ.Ғ.Мұсабаев пен
Н.Т. Сауранбаевтың “Орысша-қазақша сөздігі” (1981, ІІ том), немісше-орысша
Едмунд Даум мен Вернер Шенктің “Deutsch-Russisch Wörterbuch” (1987) және
Э.Л.Рымашевскаяның “Немецко-русский и русско-немецкий словарь” (1990) және
Р.Ғ.Сыздық пен К.Ш.Хұсайынның “Қазақша-орысша сөздігі” (2001). Жұмыс
барысында С.Әбдіғали, А.Е.Біжікенова, К.Құрманәлиев сынды ғалымдардың
немісше-қазақша-орысша қазақша-орысша-немісше сөздіктер пен тілдескіштер
әзірлеу тәжірибелері ескерілді.
Зерттеу нәтижесінде етістікті сөз тіркестеріне қатысты қазақ және
орыс тілдеріндегі етістіктердің сөздігі жасалды. Сөздікте атау, барыс,
табыс, жатыс, шығыс, көмектес септікті сөз тіркестері іріктеліп, тура, кері
және предлогті байланыстарға жіктелді. Осы сөздік орыс және қазақ тілі сөз
тіркестерінің аудармасында кездесетін ұқсастықтар мен сәйкессіздіктерді
көрсетеді.
Жұмыстың теориялық маңызы оның ғылыми жаңалығымен тығыз байланысты.
Диссертациядағы жасалған теориялық тұжырымдар туыс емес (қазақ, орыс және
неміс) тілдерді салғастырмалы-типологиялық тұрғыдан зерттеуді дамытуға
үлес қосады, типологиялық жағынан әр түрлі жүйедегі тілдер арасындағы
грамматикалық категориялар мәселесін шешуде пайдасы мол.
Зерттеудің практикалық маңызы оның нәтижелерін лексикографияның
практикалық мәселелерін шешуде; ҚТС-ның сапасын жақсартуда; орыс және неміс
тілдерінен қазақ тіліне аудару ісінің теориясы мен тәжірибесінде; қазіргі
қазақ тілін ана тілі емес тіл ретінде оқыту тәжірибесінде; жоғары оқу
орындарында тіл білімінің салғастырмалы және типологиялық курстарын
жүргізуде; әр түрлі жүйедегі тілдердің салғастырмалы грамматикасын
үйретуде; семасиология, лексикология и лексикография бойынша арнайы
дәрістер оқуда пайдалану мүмкіндігінен тұрады.
Жұмыстың сарапталуы мен талқылануы.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдамалары мен нәтижелері Мемлекеттік
тілді үйрету жолдары: теориясы мен тәжірибесі атты ғылыми-әдістемелік
семинарда (Астана, 2004), Қазақ баспасөзі жаһандану дәуірінде атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2005), Ахмет
Байтұрсынұлы оқулары атты І республикалық ғылыми-теориялық конференцияда
(Астана, 2006), ЕҰУ-дың VІІ ғылыми-әдістемелік конференциясында (Астана,
2006), Инновациялық білім технологиялары: тәжірибесі мен келешегі атты
VІІІ ғылыми-әдістемелік конференциясында (Астана, 2007), Казахи Омского
Прииртышья: история и современность атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда (Омбы, 2007), Лев Гумилев ілімі және қазіргі Еуразия халқы
атты VІ халықаралық Еуразия ғылыми форумында (Астана, 2007), Ахмет
Байтұрсынұлы оқулары. Алаш құндылықтары: отандық ғылым дамуының жаңа
кезеңі атты халықаралық ІІ ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2007),
ҚР ҰҒА академигі М.Серғалиевтің 70 жылдығына арналған конференцияда
(Астана, 2008), “Еуразияшылдық идеясы контексіндегі Қазақстан түркітануы:
мәселелері мен болашағы” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда
(Астана, 2008), ЕҰУ-дың Білім саласындағы жаңа ақпараттық технологиялар
атты Х ғылыми-әдістемелік конференциясында (2009) баяндама түрінде оқылып,
жинағында басылып, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ “Хабаршысы. Гуманитарлық
ғылымдар сериясы” (2005, 2006), Абылай хан атындағы ҚазХҚӘТУ “Хабаршысы.
Филология сериясы” (2009), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының
“Тілтаным” (2009) ғылыми журналдарында жарияланды.
Зерттеудің негізгі мәселелері мен тұжырымдары әр түрлі басылымдағы 23
жарияланымда көрініс тапты.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша етістікті сөз тіркестерінің
қазақша-орысша септіктерге негізделген қысқаша сөздігі беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі,
мақсаты мен міндеттері, зерттеудің негізгі нысаны, материалдары мен
дереккөздері, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын
негізгі тұжырымдар, зерттеудің теориялық және практикалық маңызы, жұмыс
нәтижелерінің сарапталуы мен талқылануы туралы мағұлмат беріледі.
Диссертацияның “Тіл білімі тәжірибесіндегі сөздіктер және жаңа
тұрпатты тіл үйретуші сөздік қалыптастырудың ғылыми негіздемесі” атты
бірінші бөлімі үш тараушадан тұрады. Оның 1.1 Сөздіктердің қалыптасуы мен
дамуы: тілдік орта сұранымы және ғылыми-ағартушылық ізденістер деп
аталатын тараушасында сөздіктердің пайда болу тарихына шолу жасалынып,
қазіргі күнге дейін жарық көрген қос тілді сөздіктер анықталып,
сипаттамалар беріледі.
Жалпы сөздіктер тарихы туралы мәліметтер А.А.Юлдашев [2], А.Н.Кононов
[3] т.б. ғалымдардың еңбектерінен алынып, олардың пікірлері мен
көзқарастары да дәйектеледі. Бұл тараушада сөздіктердің пайда болу тарихы
туралы ғана емес, оларың түрлеріне, әсіресе, қос тілді сөздіктерге және
оларда грамматиканың көрініс табуына жіті назар аударылада. XI ғасырдағы
түркі, араб, парсы тілдерінің білгірі Махмұд Қашқаридің “Диуани луғат ат-
түрк” (“Девону лугати турк”) атты сөздігіне мән беріледі. Бұдан кейін пайда
болған сөздіктер әр кезеңге бөліне зерделенеді. Ол сөздіктердің дені түркі
халықтары лексикографтарының жұмысынан мәлімет береді.
Грамматика көрініс табатын сөздіктердің ішіндегі құнды жәдігерлік -
“Кодекс Куманикус”. Итальянша (латын-парсы-құман сөздігі) және немісше
(құман-неміс сөздігі) 2 бөліктен тұратын бұл еңбек әлі де толық зерттеле
қойған жоқ.
Тұңғыш қос тілді қазақша-орысша сөздік тәжірибесі ретінде ХVІІІ
ғасырда жарық көрген А.Д.Скалонның еңбегін атауға болады. Ол туралы
С.Буличтің деректерінде: “В 1765-1777 гг. А.Д.Скалон проходил службу на
пограничных линиях Западной Сибири, а в течение 1773-1776 гг. Находился на
должности командующего войсками на Сибирских линиях. Умер в Усть-
Каменогрской крепости (современный Усть-Каменогорск) и там же похоронен. Во
время службы в Усть-Каменогорске составил совместно с капитаном
И.Г.Андреевым рукописный словник казахских терминов и выражений, ставший
одним из первых в России русско-казахских словарей” делінген [4]. Сондай-ақ
осында сөздік авторының Ресейде туған, тілдік ізденіске бейім француз текті
әскери офицер болғаны туралы мәлімет те бар.
Қос тілді сөздіктерде берілетін грамматиканың маңызын түсіну үшін
өзге тілдерде шыққан сөздіктердің тәжірибесіне де мән берген жөн. Владимир
және Мария Наливкиндер Махмұт Қашқари сөздігіне сүйеніп, тәжік және өзбек
тілдерін салыстыра қарастырды. 1884 жылы олар Ташкенттегі гимназия
ұстаздары болып жүріп жалпы қолданыстағы сөздердің өзбекше-орысша, орысша-
өзбекше сөздігін құрастырды. Бұл сөздікке қосымша ретінде жергілікті тілдің
қысқаша грамматикасы берілген.
Ғалым Халид-Саид Ходжаев (этникалық өзбек, Бакуде тұрған) 1926 жылы
әзірлеген ХХ ғасыр лексикографиясының олжасы саналатын “Осман, өзбек және
қазақ тілдері салыстырмалы грамматикасының сөздігі” жөніндегі дерек отандық
тіл ғылымы тарихына беймәлім. Бұл еңбекті сол кезеңдегі салыстырмалы
грамматика бойынша сүбелі еңбектердің қатарына жатқызуға болады.
ХІХ және ХХ ғасырларда шыққан қазақ тіліндегі қос тілді сөздіктерді
В.Радлов, Н.И.Ильминский, Ы.Алтынсарин, Е.Букин, В.В.Катаринский, Т.Бокин,
Қ.Кемеңгерұлы, К.К.Юдахин, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев,
А.Ысқақов, С.Аманжолов секілді ғалымдардың есімімен байланыстыруға негіз
бар.
Қазір заман ағымына қарай сөздіктердің сан түрі шығып жатыр. Тіл
үйретуші сөздіктер құрастыруда көптеген ғалымдар тілдің теориялық негізіне
және жалпы тіл мәдениеті заңдылықтарына сүйенеді. Тіл мәдениетін көтеруге
мақсатталған міндеттер ғылыми пән ретінде анықталуы керек. Оның
проблемалары оқыту нормаларына сай шешілуі тиіс.
Тілдік норма ережесіне қатысты академик Р.Сыздықтың: Тілдік норманың
табиғаты екі түрлі: бірі тілдің өзінде қалыптасқан нормалар және ереже
бойынша ұсынылған нормалар. Соңғыларды ереже бойынша деп атауымыз шартты.
Бұл жердегі ереже дегеніміз – грамматика оқулықтары мен әр алуан сөздіктер,
анықтағыштар т.т. - деген тұжырымын ескерген жөн [5, 45].
Демек, сөздіктердің қалыптасу тарихы мен дамуын зерттеу қос тілді
сөздіктердің әр кезеңдегі түрлерін анықтауға, атқаратын рөлін зерделеуге
көмектеседі, сөздіктердің тіл мүддесіне жұмсалудағы артықшылықтары мен
кемшіліктерін саралауды үйретеді, сөздік жасаудағы озық тәжірибелерді
меңгеріп, кемшін тұстарын ескеруді түсіндіреді. Лексикография тарихын білу
қос тілді сөздіктердегі лексика-грамматикалық құбылыстардың атқаратын
қызметі мен олардың күнделікті сөйлеу тәжірибесінде алатын орны және тілдік
орта сұранысын өтеудегі маңызын анықтайды.
1 бөлімнің 1.2 Тіл үйретуші сөздіктер жасаудың ғылыми негіздемесі
тараушасында жалпы “лексикография”, “сөздік” деген ұғымдарға сипаттамалар
беріледі. Тіл білімі маманы, профессор Б.Қалиев былай деп жазады:
“Лексикография (грек. lexikos – сөз туралы, сөзге қатысты, grapho -
жазамын) – қолданбалы тіл білімінің өз алдына бөлек, жетекші саласы. Ол
сөздік жасаудың теориясы мен тәжірибесімен айналысады, олардың ғылыми
ұстанымдарын (принциптерін) жасайды. Лексикография ұлт тілінің лексикалық
байлығын жинастыру, оларды ретке келтіріп, жүйеге түсіру ісімен
шұғылданатындықтан, ол жалпыхалықтық тілді байытады, әдеби тілдің нормасын
қалыптастырады, тіл мәдениетін арттырады” [6, 255].
Бұл тараушада сөздік жасау ісінің принциптері анықталып, ғылыми
негіздемесі зерделенеді. Зерттеу нысаны болған “принцип” сөзіне орыстың ірі
ғалымы С.И.Ожегов мынандай түсініктеме береді: “1. Основное, исходное
положение какой-н. теории, учения, мировозрения, теоретической программы.
Принципы науки. Эстетические принципы. 2. Убеждение, взгляд на вещи.
Держаться твердых принципов. Отказаться от чего-н. из принципа. 3. Основная
ососбенность в устройстве чего-н. Механизмы действуют по принципу насоса.
◊В принципе – в основном, в общем, в целом. В принципе я согласен” [7,
594]. Сөздіктегі бірінші ереже – тілге тиек етіп отырған “принциптің”
анықтамасы. Демек, сөздік жасаудың принциптері дегенде, алдымен оның
теориялық негіздерін анықтап алу маңызды.
Көптеген сөздіктердің аты затына сай келмей жатқан тұстары немесе екі
түрлі сөздіктің бір міндетті атқаратын жақтары кездеседі. Мұндай көріністі
академик Л.В.Щерба қайшылыққа теңеп, оларды алтыға бөліп қарап, талдап
жіктейді. Ғалымның пікірінше, жақсы нормативті сөздік тілдік нормаларды
ойдан құрастырмайды. Егер тілдік норманы сөздік бере алмаса, онда
зерттеушінің (жасаушының) жолы болмағандығы саналады. Л.В.Щерба норма
туралы айтқанда, адамдар әңгіменің басқа нормаларға қарағанда маңыздырақ
саналатын стильдік норма жөнінде екенін ұмытпауы тиіс деп санайды [8,
276].
Аталған тараушада сөздіктердің алуан түріне тоқталып, әрқайсысының
жасалу принциптеріне талдау жасалынады. Мәселен, терминологиялық,
диалектологиялық, орфографиялық, орфоэпиялық, салалық, философиялық,
энциклопедиялық, лингвистикалық сөздіктерге қоса омонимдер сөздігі,
антонимдер сөздігі, сирек қолданылатын сөздердің сөздігі, қысқарған
сөздердің сөздігі, шет тілдері сөздерінің сөздігі, жер-су атауларының
сөздігі, өсімдік атауларының сөздігі, түбір сөздердің сөздігі, қосымша
морфемалардың сөздігі, сөз тіркестерінің сөздігі, идеографиялық сөздік,
кері сөздіктерін жасаудың ғылыми негіздемесі туралы сөз қозғалады.
Сөздік жасаушылар сөздіктің атына (бағытына) сай міндеттерін
атқаруын; cөздік мақалалардың түсінікті түзілуін; тек өз саласына қатысты
лексиканы қамтуын; терминдерді Мемтерминкомның бекітуін; арналған ортасы
мен деңгейінің анықталуын (үлкендерге, балаларға, студенттерге);
пайдаланушының сұранысын есепке алынуын; сөздік құрамның алфавиттік ретпен
берілуін; тілдік материал ұсынуда жүйеліліктің сақталуын; пайдаланушының
білімін жетілдіру мақсатында қолжетімді болуын; танымдық ақпараттармен
қамтамасыз етілуін (ғылым, тарих, әдебиет, өнер т.б.); тіл мәдениетін
көтерудегі рөлінің артуын; әдеби тілдік норма сақтаудағы міндеттердің
атқарылуын; сөздіктің түріне қарай грамматикалық ережелерді ұсынуын;
грамматикалық норманы есепке ала отырып сөйлеу стилін қалыптастыруын;
шартты таңбалардың берілуін; сөздік құрылымындағы белгілер мен таңбалардың
түсіндірілуін; сөздік ұяшықтардың (словарное гнездо) дұрыс берілуін; сөздік
мақалалардың көлемінің қысқа, түсінікті болуының есепке алынуын; көрнекілік
(иллюстративті) материалдардың енгізілуін қадағалап, ескеруі тиіс.
Жоғарыда аталған ұстанымдар негізге алынған жағдайда сөздіктің сапасы
жақсарып, мән-маңызы артады.
1.3 Қазақ тіліндегі сөздіктердің сұранысты өтеу дәрежесі және тіл
білімінің осы бағыттағы мақсат-міндеттері тараушасында зерттеу нысанасы
А.Д.Скалонның 1774 жылы жарық көрген “Русско-киргизский словарь”
(С.Буличтің мәліметі бойынша “Русско-казахский словарь”) сөздігінен
басталады. Қолжазба түрінде құрастырылған бұл сөздікте қазақша терминдер
мен сөздер түзілген. Бұл құнды мұраның сол кездегі Қазақстанды танып-
білгісі келген орыс зиялыларының зерттеу жұмысына жәрдем тигізгені нақты
анықтауды қажет етеді. Алайда аталған сөздік сол уақытта сұраныс туғызғаны
анық. ХІХ ғасырдың басында А.С.Пушкин қазақ жеріне келіп, танымал әдеби
мұраларды жинауға талпыныс жасады. Осындай мәдени саяхатшылар үшін қос
тілді сөздіктер елеулі қызмет атқаруы мүмкін. Бұл уақыттың сөздіктері тек
аудармамен шектеліп қоймай, грамматикалық түсініктемелерге де орын берген.
1861 жылы жарық көрген Н.И.Ильминскийдің “Материалы к изучению
киргизского (казахского) наречия” еңбегі қазақ лексикография ғылымына
қосылған құнды мұра саналады. Бұл еңбектің 162 беті орысша-қазақша
сөздіктен тұрса, 35 беті қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикасына
арналған. А.Н.Кононов осы еңбектің негізінде В.В.Катаринский “Қазақ
тілінің грамматикасы” атты кітап жазып, П.М.Мелиоранскийден жоғары баға
алғанын айтады [3, 121].
Белгілі түрколог В.В.Радловтың еңбектері жайында аз жазылған жоқ.
А.А.Юлдашев көрсеткендей, оның сөздігі (“Опыт словаря тюркских наречий”)
фонетика, морфология, лексиканы зерттеуде теориялық дереккөз ретінде
пайдаланылды. Тіл білімінің маманы, ғалым К.Аханов осы сөздік туралы
ілтипатпен жазады [9, 195].
Аталған сөздіктерге сүйенгендердің ішінде П.М.Мелиоранский “Краткая
грамматика казак-киргизского языка. Синтаксис” еңбегін жазса, қазақ тілін
зерттеуші И.П.Лаптев 1889 жылы “Грамматика киргиз-кайсакского языка”
кітабын жариялап, 1900 жылы “Материалы по казак-киргизскому языку” еңбегін
басып шығарды. Жоғарыда аталған сөздіктермен қатар М.А.Машановтың “Русско-
киргизский словарь” (1898), Т.Бокиннің “Русско-киргизский словарь” (1913),
К.К. Юдахиннің “Киргизско-русский словарь” (1940) сөздіктерін ерекше атауға
болады. Тілші-ғалым М.Малбақов: “Шоқан Уәлиханов арнайы сөздік жасау ісімен
айналыспағанымен, өзінің жазған еңбектерінде әрқашан қазақ сөздерін
түсіндіріп, жан-жақты сипаттама береді” дейді [10, 24].
Ыбырай Алтынсарин 8 бөлімнен тұратын (зат есім, сын есім, сан есім,
есімдік, үстеу мен жалғаулық, предлог, етістік және аударма үлгілері)
“Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку” (1879) атты
кітабында сөз таптарын атап көрсетіп, оларға қатысты сөздік ұсынады. Әрі
қарай сын есімге затты сипаттайтын сөздерді, сан есімге сандардың т.б.
етістіктер мен есімдіктердің тәржімасын енгізеді. Арасында әр тақырыпқа
байланысты грамматикалық ережелер беріп отырады.
Мәселен, “Нәрселердің аттары [Зат есім]. (Имя существительное)” деген
1 бөлімді құдай бог, пайғамбар пророк деп бастап, заттардың орыс тіліндегі
аудармасын беріп отырады [11, 232]. Кейбір жерінде таңқалдыратын тұстары да
бар. Қазір біз ауызекі тілде қолданып жүрген сюртук сөзіне бешмент, бешмет
деген балама берген [11, 234]. Бұл сөз “Орысша-қазақша cөздікте” сюртук м.
сюртук (еркектердің ұзын етекті киімі) деп аударылады [12, 405]. Тілдік
қолданыс тарихында бар (қолданылған) сөздердің сақталуына қазақ сөздіктері
мүдделі болуы тиіс.
Ұлт сөздіктері тілдік ортаның сұранысын өтеп қана қойған жоқ, сонымен
бірге оларда сол кездегі көзқарастарға байланысты кемшіліктер де кездесті.
Мысалы, Мәскеуден шыққан Қ.Кемеңгерұлының сөздігіне Еңбекші қазақ
газетінің 1926 жылы 12 қазандағы нөмірінде оң пікірмен қоса сын да
айтылады. Оны оқушының мынадай ескертпесінен көреміз: Жоғарыда айтылғандай
кемшіліктер кітапты пайдасыздыққа айналдырарлық емес, бірақ тіл
үйренушілерді бір сыпыра сөздер жөнінен адастыруға жарарлық [13, 239].
Оқушы біраз сөздерді тізіп көрсетіп, олардың жатық та, қазақша да емес
екенін айтып, қайта түзетуді ұсынады.
А.А.Юлдашев түркі тілдерінде шыққан қос тілді сөздіктердің сапасын
жақсы бағаласа, кейбір ғалымдар сын-пікір айтады. Әсіресе, терминологиялық
сөздіктердің хал-ахуалына көптеген тілшілер қам жейді. Мәселен, кірме
сөздердің түп төркінін сақтай отырып, өз тілімізге икемдеуді мақсат ететін
зиялы қауым аз болған жоқ. Алаш қайраткерлерінің де көздегені осы болатын.
Біз тілімізге жат сөз кіргізгенде, оның түбірін ғана кіргізуіміз керек,
жаңа түбірінің өзін де қазақ тілінің заңдарына келтіріп өзгертіп алуымыз
керек. Жат тілдің жұрнақтарын алудың жөні жоқ, жат тілден алынған түбірге
біз өз жұрнақтарымызды жалғайтұн болуымыз керек деген еді Х.Досмұхамедұлы
[14, 102]. Бұл пікір кейінгі ғалымдардың тарапынан да қолдау тапты. Атап
айтсақ, С.Исаев, К.Аханов, Ы.Маманов, Ө.Айтбайұлы, С.Мырзабек т.б.
К.Аханов 1959-1961 жылы шыққан түсіндірме сөздік пен 1960 жылы
шыққан “Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі” туралы
сын да айтады. Кейін шыққан орфографиялық сөздіктегі қайын аға деген екі
сөзден тұратын сөздің қайнаға деп жазылып, осы тектес қайын бике сөзінің
екі бөлек жазылғанында бірізділіктің жоқтығын дәйектейді.
Ы.Маманов “Орфографиялық сөздіктегі олқылықтар” атты мақаласында
жоғарыда сөз болған сөздіктің екінші басылымына (1978) мынандай сын тақты:
“Тағы бір көңіл аударатын нәрсе: сөздікте дыбысталуы біртектес түбір
сөздерге тәуелдік жалғауы жалғанғанда, солардың бір тобының құрамындағы
қысаң ы,і әріптері түсіріліп жазылған, ал енді бір тобы түбірін сақтап
жазылған. Солардың біразын оқып көрейік: ауыл – аулы, дауыл – дауылы, ауыз
– аузы, қауыз – қауызы, мұрын – мұрны, жұрын – жұрыны, мойын – мойны, ойын
– ойыны т.б.” [15, 451]. Ол мұндай сөздердің құрамындағы ы, і әріптері
барлық жағдайда сақталып жазылғаны жөн деп есептеді. Ал осы әріптерге
қатысты бөрік – бөркі, көрік –көркі, мүлік – мүлкі, халық – халқы, әріп –
әрпі сөздерінде олардың кейінді ықпал заңына бағынбайтынын жазады.
Алғаш шыққан Ж.Досқараев пен С.Аманжоловтың диалектологиялық
сөздіктеріне ғалым К.Мұсаев сыни пікірмен қоса ескертпелер де айтады.
Алайда С.Аманжоловтың сөздігін қазақ тіліне аударған ғалым Ғ.Қалиев соңғы
кездері осы тақырып айналасындағы зерттеліп жатқан еңбектердің 50-жылдары
жазылған диалектологиялық сөздіктен аса қоймағанын көрсетеді.
Көптеген лексикографтар сөздік құрастыру ісінің оңай шаруа еместігін
дәлелдеп те жатады. Ол пікірді қолдайтындар қатарында орыс лексикографтары
С.И.Ожегов, Л.В.Щерба және Қазақстан ізденуші-зерттеушілері Г.Бельгер,
Х.Садықов т.б. бар. Қос тілді сөздіктердің ішінде қазақ грамматикасының
таңбалар арқылы көрсетілуі академик М.Серғалиевтің Орысша-қазақша
сөздігінде кездеседі [16, 96; 111]. Мысалы:
Тема тақырып -тың, -(б)ым, -тар
Язык тіл -дің, -ім, -дер
Ғалым бұл жерде ілік септік, тәуелдік, көптік жалғауларын көрсетеді.
Бұл әдіс тіл үйренушінің үндестік заңына қатысты ережені сақтай отырып,
әрбір жалғау түрін есіне түсіруіне септігін тигізеді. Ал етістіктерді дұрыс
қолдану үшін олардың тұсына келер және ауыспалы осы шақ пен өткен шақтың І
жақ жалғауларын ұсынады. Мәселен, поздравить құттықтау -й-мын, -ды-м [16,
65].
Тіл үйретуші сөздіктер құрастырған ғалымдар тілдің теориялық негізін
және жалпы тіл мәдениеті заңдылықтарын басшылыққа алады. Ендігі кезекте тіл
мәдениетінің міндеттері ғылыми-практикалық пән ретінде айқындалуы тиіс.
Оның шетін, дау туғызатын мәселелері оқыту нормаларына сай шешілгені жөн.
“Қос тілді сөздіктердегі септік сипаты: ғылыми жүйесі мен ерекшелігі”
атты 2 бөлімде септіктерге негізделіп жасалған қос тілді сөздіктің
грамматикалық және лексикалық жүйесіне талдау жасалады. 2.1.1 Қос тілді
сөздіктердің лексика-грамматикалық құрылымы тармақшасы туыс емес тілдердегі
тәжірибеде қарастырылады. Мәселен, неміс тіліндегі сөздіктердің
артықшылықтары мен ерекшеліктері, олардың құрылымдарының тіл үйретудегі
маңызы туралы сөз қозғалады.
Германияда шыққан кез келген ҚТС-ны алып қарасаңыз, грамматикалық
оқулық ашқандай әсерде қаласыз. Сөзімізге дәлел ретінде авторларының
тегімен Даум Шенк аталып кеткен (Edmund Daum und Werner Schenk) “Немісше-
орысша сөздікті” ашып көрелік. Мұқабаның ішкі және соңғы қабатына
Erklärungen zur Benutzung деп жазылып сөздікті пайдалану ережесі
түсіндіріледі. Ол 5 тақырыптан тұрады: Zeichen – таңбалар, Ziffern und
Buchstaben – сандар мен әріптер, Aussprache und Betonung – дыбыстау, екпін
қою, Aufbau der Artikel – артикль құрылымы, Abkürzungen – қысқартулар.
Мұндағы әрбір таңбаға тоқталып, сөздікті пайдалануда атқаратын
қызметтеріне түсініктеме беріледі. Мысалы, ; ~; ≈; ∻; -; ⋮ таңбалары; ׀
жарты тік сызық; () дөңгелек жақша; [] тік жақша; бұрышты жақша; ₊
таңбасы; * белгісі; ´ үтірі; ; үтір нүктесі; : қос нүктесі; ! леп белгісі;
ıİ таңбасы қандай жағдайларда қолданылатынын білдіреді.
Бірінші тақырып таңбалар – Zeichen деп беріліп‚ () тік сызықтың
қойылу ретін түсіндіреді. Бұл сызық негізгі немесе түбір сөзден кейін,
олар түленетін жағдайда қойылады. Зат есім мен сын есім болса, ол белгіден
соң сөз тудырушы жұрнақтар, сөздер (біріккен сөздер жасауда), ал етістік
болса, префикстен соң түбір бола алатын етістік жалғана береді деген сөз.
Қайталанатын болғандықтан, негізгі сөз бір рет берілген соң жазылмай, одан
кейін келетін жұрнақтар мен етістіктердің алдында ~ таңбасы тұрады.
Мәселен, аталмыш сөздікте Entwickler m Foto проявитель 1; ~ ung f
развитие 5: einer Maschine разработка 6; Foto проявление 5; Darlegung
изложение 5 деген белгімен зат есім берілсе, келесі префиксті үлгідегі
етістік
entweichen intr убегать -бежать; Gas выходить выйти (aus из
G); ~ weihen tr осквернять -ить 3 деп беріледі [17, 163].
Артикль құрылымы жөнінен айтар болсақ, неміс тілінде зат есімдер
белгілі және белгісіздік артикльдері арқылы жасалады. Алайда сөздікте
олардың екеуі де көрсетілмейді. Олардың орнына род түрі көрсетіледі.
Мәселен, скамья – Bank f..., банк – Bank f ..., озеро – See m..., море – See
f...деп ұсынылады. Мұндағы – f женский род, m мужской род деген сөз. Ал
средний род n арқылы беріледі.
Қысқартулар отандық тәжірибеде бар үлгіде жасалады. Мысалы, a auch, A
Akkusativ, Abk Abkürzung, Adj Adjektiv, Adv Adverb т.т.
Енді грамматика бөліміне келсек, оның ҚТС үшін маңызы зор екенін
аталмыш сөздіктен байқаймыз. Айта кететін жайт, мұнда ережелер салыстыру
арқылы орыс тілінің грамматикасына икемделіп жасалып, неміс тілінде
беріледі. Бұл бөлім дыбыстардың (Lautregeln) артикуляциясынан басталады.
Олардың бір-біріне ықпалы, өзгеруі кесте түрінде түсіндіріледі [17, 695].
2.1.2 тармақшада орыс және қазақ тілдеріндегі септік категориясына
байланысты қазақ тіліндегі зат есімдердің септік категориясы, олардың
А.Байтұрсынұлы берген үлгілері көрсетіледі. Қазақ тіліндегі септіктердің
орыс тіліндегі және орыс тіліндегі предлогтердің қазақ тіліндегі баламалары
ұсынылып, мысалдар келтіріледі.
Қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынұлы мұраларында
септіктің 6 түрі ғана берілген [18, 203].
Қошке Кемеңгерұлы оқулығында да әрбір жұрнақ пен жалғаудың қолдану
аясына мән беріліп, ережелермен қоса, кестелер де ұсынылады. Мысалы,
септелу кестесінің қарапайым түрінен соң [13, 27] оқулық зат есімдерді
тәуелдеудің жекеше түрдегі кестесін көрсетіп, оның көпше түріне қосымша
анықтамалар береді [13, 28]. Бұдан соң тәуелденген зат есімдердің септелу
кестесін ұсынады [13, 29].
Мектеп оқушысына дейін білетіндей, орыс тілінде – алты, қазақ тілінде
– жеті септік бар. Жалпы әлемде 2-ден бастап 46-ға дейін септігі бар
тілдер тіркелген. Септіктердің сөзжасам мен сөйлемдер құрастыруда рөлі
айрықша. Жоғарыдағы мәселелер дұрыс шешімін табу үшін бір сөзді әр тілде
септеп шығу аз. Олардың екі тіл арасындағы ұқсас жақтары мен ерекшеліктерін
жан-жақты зерттеп қана қоймай, тәжірибеде көрсетуді мақсат еткен дұрыс.
Мәселен, орыс тілінің (атау септігінен басқа) родительный, дательный,
винительный атты септіктері жасалу тұрпаты жағынан қазақ тілінің ілік,
барыс, табыс септіктеріне сәйкестенеді. Дегенмен, барлық жағдайда сай келе
бермейді. Себебі, қазақ тіліндегі септіктердің кейбір жалғаулары орыс
тілінде предлогтер мен септіктердің тіркесуі арқылы көрінеді. Ілік септігі
туралы төмендегідей анықтамаларды ұсынамыз:
1. ол орыс қазақ тілдерінде де тәуелділікті білдіреді: игрушка ребенка –
(чей?) – баланың ойыншығы (кімнің?);
2. родительный падеж сын есімнің салыстырмалы шырайында жасалғанда қазақ
тілінің шығыс септік жалғауын алады. Мысалы, умнее тебя – сенен
ақылдырақ (кого? – кімнен?)
3. орыс тілінің біраз етістіктері зат есіммен родительный падеж арқылы
байланысса, қазақ тілінде дәл сол етістіктер әр түрлі септік жалғауын
талап етеді. Мысалы:
а) желаю здоровья (чего?) – денсаулық (не? нені?) тілеймін;
ә) достоен награды (чего) – марапатқа (неге?) лайық;
б) боюсь темноты (чего?) – қараңғылықтан (неден?) қорқамын.
Етістіктің нет, не болымсыз түрінен кейін родительный падеж қазақ
тілінде атау септігінде беріледі: нет времени (чего?) – уақыт (не?) жоқ, не
было студентов (кого?) – студенттер (кімдер?) болған жоқ.
Орыс тілінде предлогтер, жоғарыда мысалдардан байқағанымыздай,
міндетті түрде зат есімнен бұрын орналасып, сол зат есім белгілі бір септік
жалғауында тұрады. Неміс тілінде предлогтар белгілі артикльдің алдында
көрінеді. Ал артикльдер септеледі кейде предлогпен қосылып бір сөзге
айналып кетеді. Мысалы, zu предлогы әр род алдында тұрып, барыс септігінде
zu+der =zur (женский), zu+dem=zum (мужской, средний) болып шығады.
Белгілілік және белгісіздік категориясы шет тілдерінде артикльдер
арқылы берілсе, қазақ тілінде жалғаулар арқылы көрініс табады. Бұл жөнінде
тілшілер Қ.Кемеңгерұлы және Ш.Бектұров жақсы түсіндіреді. Ш.Бектұров: нем.
Ich las ein Buch; англ.I read a book; нем. Ich las das Buch; англ. I read
the book. Асты сызылған артикльдердің алғашқылары белгісіз, кейінгілері
белгілі артикльдер болып табылады. Қазақшаға аударсақ: мен кітап оқыдым;
мен кітап-ты оқыдым болып шығады. Мұнан соң тәуелдене септелетін зат
есімдердің септелу үлгілеріне тоқталып, маңызы түсіндіріледі.
Қорыта айтқанда, кез келген тіл грамматикалық категорияларға бай.
Алайда тілдік коммуникация кезінде олардың айырмашылықтары мен
ерекшеліктерін ескерген маңызды.
2.1.3 Септіктерге негізделіп жасалатын жаңа қос тілді сөздіктің
лексика-семантикалық және грамматикалық сипаты туралы айтқанда, жаңа
тұрпаттағы сөздіктің құрылымына, атқаратын қызметі мен маңызына талдау
жасалады.
Құрылымы жағынан сөздіктің ерекшелігі – сөздердің зат есімдерге,
етістіктерге және басқа да сөз тіркестерінің тобына бөлінеді. Мұндай жіктеу
тәжірибесі Ы.Алтынсарин сөздігінде кездеседі. Жаңа тұрпаттағы сөздіктің
қазақша-орысша нұсқасынан кейін грамматика бөлімі беріледі. Енді сөздіктің
осындай ерекше құрылымда жасалуының себебіне тоқталып өтейік.
Мысалы, зат есімдер топтамасында олардан кейін көптік жалғауы жазған
дұрыс. Осы жалғаулар қандай қызмет атқарады? Қазақ тіліндегі үндестік
заңына сәйкес, әрбір сөз құрамындағы дауысты дыбыстарға қарай жуан және
жіңішке түбір болып бөлінеді. Сөз түбірі дұрыс қосымша алу үшін біз көптік
жалғауын негізге аламыз. Егер көптік жалғауы құрамында жуан дауыстылар
болса, бұл сөзге жалғанатын септік, жіктік, тәуелдік т.б. қосымшалар жуан
дауыстылардан болуы тиіс. Керісінше, жіңішке түбірге жіңішке дауысты
дыбыстардан құралған жалғаулар жалғанады. Мысалы, ҚТС-ның қазақша бағанына
қала, - лар деп берген жөн. Мұндағы -лар бұл сөздің -ның, -ға, -ны, -мыз,
-ңыз, -сы секілді жуан дыбысты жалғауларды алатынын көрсетеді. ҚТС-дағы
университет, -тер сөзі басқаша түрленгенде жіңішке дауыстысы бар -тің, -ке,
-ті, -іміз, -іңіз, -і сияқты жалғауларды алады.
Уважать, дарить, гордиться етістіктерінің орысша-қазақша сөздікте
лексикографиялануын көрсетсек, мысалы, гордиться несов.1. кем-чем мақтану,
мадақтану, мақтаныш ету; гордиться своими успехами өз табыстарына мақтану;
2. чем (кичиться) тәкаппарлану, менменсу, көзге ілмеу [19, 163]; дарить
несов. 1. сыйлау,тарту; старший брат подарил мне свой велосипед ағайым
велосипедін маған сыйлады; 2. чем (удастаивать) ілтипатқа алу, назар салу;
дарить вниманием кого-либо біреуді ілтипатқа алу, біреуге көңіл бөлу [19,
176]; уважать несов. кого что құрметтеу, қадірлеу; уважать чужое мнение
басқаның пікірін құрметтеу [19, 448]. Сөздік авторлары орысша нұсқада
септіктерді сұрақтары арқылы береді. Мысалы, кем-чем, чем, кого что. Бірақ
барлық жерде емес, дарить кому что деп берілсе, дұрыс болған болар еді. Ал
қазақша нұсқасында ешқандай септіктің сұрағы да, өз атауы да берілмейді.
Мысалы, неміс сөздіктерінде септік атауы қысқартылған формада ұсынылады.
Э.Рымашевская орысша-немісше сөздігінде дарить schenken vt; ~ что-л. кому-
л. на память j-m etw. zum Andenken [zur Erinnerung] schenken деп
түсіндіреді [20, 542]. Мұндағы vt сабақты етістік дегенді білдіреді.
Грамматика бөлімі барлық сөздіктердегідей, алфавит кестесінен, қазақ
тілінің үндестік заңынан басталып, жазу емлесіне қарай ережелер беріледі.
Бір ғана зат есімге байланысты жалғау түрлері, түрленуі, көмекші есімдер
т.б. зат есімнің соңғы дыбысы мен грамматикалық тұлғасына қарай бірнеше
септеу үлгісі бойынша ережелер, сызбалар, мысалдар мен кестелер ұсынылады.
Неміс сөздігі (DaumSchenk. Typ der Deklination) тәжірибесіндегідей,
септелу үлгісі бірнеше түрде түсіндіріледі. Мұндай үлгілер
Э.Рымашевскаяның да, М.Тәттібаеваның да т.б. немісше сөздіктерінде көрініс
тапқан.
Қазақ тіліндегі сөздіктерде септеу үлгілерін жікке бөліп, топтаудың
да өзіндік орны бар. Орысша-қазақша қос тілді сөздіктерде мұндай үлгіні
қалай беруге болатынына тоқталайық. Мысалы, қазақ тілінде ерекшелігіне –
құрамы мен соңғы дыбысына қарай жинастырсақ, септеудің жиырма шақты үлгісін
жасауға болады. Солардың кейбірін ұсынып көрейік. Ережелер, мысалдар орысша
түсіндіріледі.
18 септеу. Склонение 18 (мягкая основа со звуком “і” в последнем
слоге и их склонение притяжательной форме).
• Звук “і” в словах көрік (красота), ерік (воля) и т.д. опускается,
когда к ним прибавляются окончания притяжательной формы: көркім (моя
красота), көркің (твоя красота), көркіңіз (Ваша красота), көркі (его,
их красота).
Атау көрік, көркім, көркің, көркіңіз, көркі
Ілік көріктің, көркімнің, көркіңнің, көркіңіздің, көркінің
Барыс көрікке, көркіме, көркіңе, көркіңізге, көркіне
Табыс көрікті, көркімді, көркіңді, көркіңізді, көркн
Жатыс көрікте, көркімде, көркіңде, көркіңізде, көркінде
Шығыс көріктен, көркімнен, көркіңнен, көркіңізден, көркінен
Көмектес көрікпен, көркіммен, көркіңмен, көркіңізбен, көркімен
Ал етістікке келетін болсақ, негізгі үш шағы беріліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ӨТЕЛБАЙ ГҮЛБАЙРА ТЫНЫБЕКҚЫЗЫ
Қос тілді сөздіктердегі септік көрінісі: ғылыми-тәжірибелік мәні, құрылымы,
ерекшелігі
10.02. 20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық және
салғастырмалы тіл білімі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
Жалпы тіл білімі және аударма теориясы кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор С.К.Сәтенова
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы
Ж.С.Бейсенова
филология ғылымдарының кандидаты Л.С.Байманова
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылы “ 27 ” тамыз сағат 14:00-де Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университетіндегі филология ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.29.02 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекенжайы: 010008, Астана қаласы, Қажымұқан көшесі, 5, Л.Н.Гумилев
атындағы ЕҰУ оқу-зерт-ханалық ғимараты, 823-дәрісхана.
Диссертациямен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылдың “ 16 ” шілдесінде таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы
филолгия ғылымдарының докторы
Е.Қ.Әбдірәсілов
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста қос тілді
сөздіктердің (ҚТС) шығу тарихы, ғылыми негіздемесі, сұранысты өтеу дәрежесі
және олардың өзге тілді ортаға қазақ тілінің етістікті тіркестерін
меңгертудегі рөлі қарастырылады.
Зерттеу ҚТС-дағы сөздер байланысына арналып отырғандықтан, септік
категориясы, оның екі тіл арасындағы ұқсастықтары мен сәйкес келмейтін
тұстарын ажырататын белгілері сипатталады. Қазақ тілінің етістікті сөз
тіркестері зат есімнің белгілі бір жалғауларын талап етсе, орыс тілінің
тіркестері септік пен предлог байланысынан жасалады. Ал, неміс тілінде
мұндай тіркестерді жасауға міндетті түрде септік пен предлог және артикль
қатысады. Жұмыста неміс тіліндегі сөздіктерде септік атауы мен
предлогтердің көрініс табу себептері түсіндіріліп, осы тәжірибені қазақ
сөздіктерінде пайдаланудың маңызы айтылады.
Шығыс ғұламасы Әбу Насыр әл-Фарабидің тіл ғылымы туралы: “Наука о
языке в целом состоит из двух частей. Первая из них: запоминание слов,
засвидетельствованных у какого-либо народа, и знание того, что каждое из
них означает. Вторая: знание законов, этими словами (управляющих). А законы
в каждом искусстве суть универсальные, то есть всеобъемлющие суждения.
Каждый закон охватывает многие вещи, свойственные какому-либо искусству,
стремясь объять все вещи или большинство вещей, являющихся предметом
данного искусства” деген қағидаты [1, 30] отандық лингвистиканы көп
ізденіске жетелейді.
Зерттеу жұмысында қос тілді сөздіктердің шығу тарихын, түрлерін,
ғылыми негіздемесін, сұранысты өтеу дәрежесін қарастыру барысында Махмұд
Қашқари, Ы.Алтынсарин, Л.В.Щерба, С.И.Ожегов, А.А.Юлдашев, А.Н.Кононов,
Ғ.Мұсабаев, Н.Сауранбаев, Ә.Қайдар, К.Аханов, Р.Сыздық, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы т.б. белгілі ғалымдардың пайымдары дәйекке алынады.
Диссертацияда қос тілді сөздіктердегі септік көрінісінің әлемдік
тәжірибесі және отандық бастама ізденісін қалыптастыру мүмкіндігі
сарапталады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл – сөйлемнен, сөз тіркесінен,
сөзден, дыбыстан, әріптен тұрады. Адам баласы бұл тілдік элементтерсіз
түсінісуді, сөйлесуді жүзеге асыра алмайды. Олар белгілі бір қағидаттар мен
ережелер негізінде табиғи қалыпта құрылады. Демек, тіл сол ережелерді
жасайтын ілімдерді үйренуді мақсат етеді.
Әл-Фараби бұл ілімді жетіге бөліп қарастырады: “Наука о языке у
каждого народа имеет семь крупных подразделов: наука о простых словах и
наука о словосочетаниях, наука о законах простых слов и наука о законах
словосочетаний, наука письма (правописания) и орфоэпии, правила
стихосложения” [1, 31]. Ғұлама сөз тіркестері туралы жазғанда, сөздердің
қайсыбір тілде септеліп, кей тілде септелмейтінін көрсетіп, септіктердің
ерекше құбылысына мән береді.
Айталық, орыс тілінде алты септік болса, қазақ тілінде – жетеу. Ал
дүниежүзінде 2-ден 46-ға дейін септігі бар тілдер кездеседі. Француз
тілінде септік деген ұғым да жоқ. Септіктердің сөзжасам мен сөйлемдер
құрастыруда рөлі зор. Тілдер арасындағы мәселелер дұрыс шешімін табу үшін
бір сөзді әр тілде септеп шығу аз. Олардың екі тіл арасындағы ұқсас жақтары
мен ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп қана қоймай, тәжірибеде көрсетуді
мақсат еткен дұрыс. Мысалы, орыс тілінің (атау септігінен басқа)
родительный, дательный, винительный атты септіктері жасалуы жағынан қазақ
тілінің ілік, барыс, табыс септіктеріне сай келеді. Алайда оның өзі барлық
уақытта емес. Себебі, қазақ тіліндегі септіктердің кейбір жалғаулары орыс
тілінде предлогтер мен септіктердің тіркесуі арқылы беріледі. Осы тұрғыдан
алғанда екі немесе бірнеше тілде сөздіктер құрастыру жұмысында аталған
ерекшелік ескеріліп, сөздіктерде көрініс табуы тиіс. Бұл тәсіл неміс
сөздіктерінде септік атауларын көрсету арқылы берілсе, орыс тілінде септік
сұрақтарын қою арқылы жасалады. Қазақ сөздіктерінде де септік атауын
көрсету маңызды. Ол тіл табиғилығы мен мәдениетін, әдеби-тілдік норманы
сақтауға мүмкіндік береді және қазақ тілі сөз тіркестерінің өзге тілдердің
ықпалына түсіп кетуіне, тіл заңдылығының бұзылуына жол бермейді.
Әдеби норма, тіл табиғаты тек бір тілде ғана қажет емес. Оларды
аударма ісінде, екінші тілде ана тіліндегі ойды жеткізуде тілдердің
типологиялық құбылыстарын зерделей отырып қолданған жөн. Зерттеу жұмысында
тіл мәдениеті мен әдеби-грамматикалық норманы сақтау жөніндегі
А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омарұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ы.Маманов,
М.Балақаев, Р.Сыздық, С.Исаев, Н.Уәли секілді ғалымдардың еңбектері негізге
алынды.
Қазақ, орыс және неміс тілдері етістіктерінің зат есіммен байланысы
салыстырмалы-салғастырмалы негізде қарастырылып, әр тілдегі ерекшеліктерді
ескерудің маңызына мән беріледі. Бұл еңбек – ҚТС-дағы септік көрінісін
зерттеу саласындағы тұңғыш диссертациялық жұмыс болып табылады. Жұмыстың
өзектілігін жоғарыда аталған дәлелдер анықтайды.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – қазақ тілінің қос тілді
сөздіктеріндегі есімді-етістікті, ал орыс, неміс тілдері сөздіктеріндегі
етістікті-есімді және предлогті-септікті тіркестердегі септік формаларының
берілуін салыстыра, салғастыра зерттеп, ұқсастықтары мен ерекшеліктерін
көрсететін жаңа тұрпаттағы ҚТС жасаудың ғылыми принциптерін ұсыну. Ол
мақсаттар төмендегідей міндеттерді шешуді алға қойды:
- сөздіктердің қалыптасуы мен сұранысты өтеу дәрежесін байыптау;
- сөздіктердің ғылыми негіздемесіне тоқталып, жасалу принциптеріне талдау
жасау;
- ҚТС-да берілетін зат есімдердің септік категориясының қазақ тіліндегі
баламаларын анықтап, сөздер байланысындағы рөлін айқындау;
- ҚТС-дағы зат есіммен байланысатын етістікті сөз тіркестерінің
синтаксистік құрылымдарын өзге тілдермен салыстыра, салғастыра отырып
зерттеу;
- етістіктің етіс категориясын әр тілде қарастырып, сөздікте берілу
әдістерін зерделеу;
- ҚТС-ның тіларалық ерекшеліктерді айқындау сипатын көрсету;
- ҚТС-ның сұраныс пен қолданыс ерекшелігін анықтап, қазақ
лексикографиясында жаңа тұрпатты сөздік жасаудың маңызын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны – туыс емес тілдердің етістікті-есімді, предлогті-
септікті сөздер байланысының лексикографияланған көрінісін және олардың ҚТС
материалы негізінде сөз тіркестерін жасаудағы рөлі мен ерекшеліктерін
көрсету.
Зерттеу пәні ретінде қазақ, орыс, неміс тілдерінің ҚТС-дағы септік
жүйесі салғастырыла қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- сөздіктердің қалыптасу тарихы зерттеліп, сұранысты өтеу дәрежесіне
талдау жасалды және диссертациялық тақырыпқа сәйкес түрлері
іздестірілді;
- сөздік жасаудың принциптері қарастырылып, ғылыми негіздемелері
айқындалды;
- қазақ лексикографиясының сөздік жасаудағы жетістіктері мен кемшін
тұстары, қажеттілікті қанағаттандыру мәселесі қарастырылды;
- қазақ, орыс, неміс тілдері зат есімдерінің ҚТС-дағы жалпы көрінісі және
септік атауларының берілуі салыстырыла-салғастырыла сипатталды;
- ҚТС-ға грамматикалық ережелер, кестелер мен нұсқаулар енгізудің маңызы
дәлелденді;
- ҚТС-ның құрылымдары, оларда көрініс табатын стильдік, грамматикалық және
лексикографиялық параметрлердің атқаратын қызметі анықталып, сөздік
сапасын жақсартудағы рөлі байыпталды;
- етіс категориясының ҚТС-да лексикографиялану ерекшеліктері мен
айырмашылықтары ажыратылып, маңызы көрсетілді;
- қарапайым сөз саптауда, құжат тілін аудару барысында жіберілетін
қателерді болдырмау мақсатында қос тілді сөздіктерде септік атауын
көрсетудің маңызы айқындалып, түсіндіріледі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- Септіктер көрініс беретін ҚТС оларды қолданушы ортаның екінші тілдегі
сұранысын өтеп, ана тілі мен екінші тілдің арасындағы лексикалық,
грамматикалық ерекшеліктерін түсінуге жол көрсетеді.
- Қос тілді грамматикалық формалар есепке алынатын сөздіктер тіл үйретуде
маңызды рөл атқарады.
- Септіктерге негізделген ҚТС түпнұсқа тілінің әдеби-тілдік және
грамматикалық нормаларының сақталуын қадағалайды және тіл
заңдылықтарының бұзылуына жол бермеуге бағытталады.
- ҚТС-дағы септік формалары есімді-етістікті сөз тіркестерінің қолданыс
аясын, жұмсалу орнын айқындап, грамматикалық ақпараттармен қамтамасыз
етеді.
- Септіктерге негізделген ҚТС тіл мәдениетін көтеріп, оның табиғилығын
сақтауға (тілшілер мен үйренушілер үшін) қолайлы жағдай туғызады.
- Грамматикалық формалар көрініс беретін ҚТС тілдің теориялық қырларынан
мәлімет беріп, өз бетінше тіл үйренудің кілті бола алады.
Жұмыста зерттеудің лингвистикалық әдіс-тәсілдерінің бірнеше түрі
пайдаланылды. Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, салғастырмалы,
құрылымдық және лексикографиялық жүйелеу, бақылау, есепке алу, талдау әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми және теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде қазақ,
орыс, неміс тілдерінің қос тілді сөздіктері, жалпы лексикографияға қатысты
еңбектер – монографиялар, диссертациялар алынған.
Түркі және орыс, неміс тілдеріндегі сөз тіркестерінің жасалуын нақты
зерттеу барысында жалпы және қазақ тіл біліміндегі В.Виноградов, В.Щерба,
Э.Розенталь, Э.Рымашевская, Н.Филичева, Г.Золотова, В.Д. Девкин,
М.Балақаев, А.Аманжолов, Ғ.Айдаров, М.Серғалиев, М.Томанов, А.Аблақов,
Т.Сайрамбаев, В.Исенғалиева, М.Мусатаева, А.Алдашева, Ш.Құрманбайұлы,
Ж.Жақыпов, С.Сәтенова, М.Малбақов, Ж.Жүнісова және т.б. ғалымдардың
негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Жұмыста әр тілде жарық
көрген қос тілді сөздіктердің лексика-грамматикалық құрылымына, жасалуына
көңіл бөле отырып, олардағы зат есімдер мен етістіктердің берілу жолдары
жан-жақты сипатталды. Атап айтсақ, Н.Т. Сауранбаевтың “Орысша-қазақша
сөздігі” (1954), М.Тәттібаеваның “Немісше-қазақша сөздігі” (1977),
Ғ.Ғ.Мұсабаевтың “Орысша-қазақша сөздігі” (1978, І том), Ғ.Ғ.Мұсабаев пен
Н.Т. Сауранбаевтың “Орысша-қазақша сөздігі” (1981, ІІ том), немісше-орысша
Едмунд Даум мен Вернер Шенктің “Deutsch-Russisch Wörterbuch” (1987) және
Э.Л.Рымашевскаяның “Немецко-русский и русско-немецкий словарь” (1990) және
Р.Ғ.Сыздық пен К.Ш.Хұсайынның “Қазақша-орысша сөздігі” (2001). Жұмыс
барысында С.Әбдіғали, А.Е.Біжікенова, К.Құрманәлиев сынды ғалымдардың
немісше-қазақша-орысша қазақша-орысша-немісше сөздіктер пен тілдескіштер
әзірлеу тәжірибелері ескерілді.
Зерттеу нәтижесінде етістікті сөз тіркестеріне қатысты қазақ және
орыс тілдеріндегі етістіктердің сөздігі жасалды. Сөздікте атау, барыс,
табыс, жатыс, шығыс, көмектес септікті сөз тіркестері іріктеліп, тура, кері
және предлогті байланыстарға жіктелді. Осы сөздік орыс және қазақ тілі сөз
тіркестерінің аудармасында кездесетін ұқсастықтар мен сәйкессіздіктерді
көрсетеді.
Жұмыстың теориялық маңызы оның ғылыми жаңалығымен тығыз байланысты.
Диссертациядағы жасалған теориялық тұжырымдар туыс емес (қазақ, орыс және
неміс) тілдерді салғастырмалы-типологиялық тұрғыдан зерттеуді дамытуға
үлес қосады, типологиялық жағынан әр түрлі жүйедегі тілдер арасындағы
грамматикалық категориялар мәселесін шешуде пайдасы мол.
Зерттеудің практикалық маңызы оның нәтижелерін лексикографияның
практикалық мәселелерін шешуде; ҚТС-ның сапасын жақсартуда; орыс және неміс
тілдерінен қазақ тіліне аудару ісінің теориясы мен тәжірибесінде; қазіргі
қазақ тілін ана тілі емес тіл ретінде оқыту тәжірибесінде; жоғары оқу
орындарында тіл білімінің салғастырмалы және типологиялық курстарын
жүргізуде; әр түрлі жүйедегі тілдердің салғастырмалы грамматикасын
үйретуде; семасиология, лексикология и лексикография бойынша арнайы
дәрістер оқуда пайдалану мүмкіндігінен тұрады.
Жұмыстың сарапталуы мен талқылануы.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдамалары мен нәтижелері Мемлекеттік
тілді үйрету жолдары: теориясы мен тәжірибесі атты ғылыми-әдістемелік
семинарда (Астана, 2004), Қазақ баспасөзі жаһандану дәуірінде атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2005), Ахмет
Байтұрсынұлы оқулары атты І республикалық ғылыми-теориялық конференцияда
(Астана, 2006), ЕҰУ-дың VІІ ғылыми-әдістемелік конференциясында (Астана,
2006), Инновациялық білім технологиялары: тәжірибесі мен келешегі атты
VІІІ ғылыми-әдістемелік конференциясында (Астана, 2007), Казахи Омского
Прииртышья: история и современность атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда (Омбы, 2007), Лев Гумилев ілімі және қазіргі Еуразия халқы
атты VІ халықаралық Еуразия ғылыми форумында (Астана, 2007), Ахмет
Байтұрсынұлы оқулары. Алаш құндылықтары: отандық ғылым дамуының жаңа
кезеңі атты халықаралық ІІ ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2007),
ҚР ҰҒА академигі М.Серғалиевтің 70 жылдығына арналған конференцияда
(Астана, 2008), “Еуразияшылдық идеясы контексіндегі Қазақстан түркітануы:
мәселелері мен болашағы” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда
(Астана, 2008), ЕҰУ-дың Білім саласындағы жаңа ақпараттық технологиялар
атты Х ғылыми-әдістемелік конференциясында (2009) баяндама түрінде оқылып,
жинағында басылып, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ “Хабаршысы. Гуманитарлық
ғылымдар сериясы” (2005, 2006), Абылай хан атындағы ҚазХҚӘТУ “Хабаршысы.
Филология сериясы” (2009), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының
“Тілтаным” (2009) ғылыми журналдарында жарияланды.
Зерттеудің негізгі мәселелері мен тұжырымдары әр түрлі басылымдағы 23
жарияланымда көрініс тапты.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша етістікті сөз тіркестерінің
қазақша-орысша септіктерге негізделген қысқаша сөздігі беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі,
мақсаты мен міндеттері, зерттеудің негізгі нысаны, материалдары мен
дереккөздері, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын
негізгі тұжырымдар, зерттеудің теориялық және практикалық маңызы, жұмыс
нәтижелерінің сарапталуы мен талқылануы туралы мағұлмат беріледі.
Диссертацияның “Тіл білімі тәжірибесіндегі сөздіктер және жаңа
тұрпатты тіл үйретуші сөздік қалыптастырудың ғылыми негіздемесі” атты
бірінші бөлімі үш тараушадан тұрады. Оның 1.1 Сөздіктердің қалыптасуы мен
дамуы: тілдік орта сұранымы және ғылыми-ағартушылық ізденістер деп
аталатын тараушасында сөздіктердің пайда болу тарихына шолу жасалынып,
қазіргі күнге дейін жарық көрген қос тілді сөздіктер анықталып,
сипаттамалар беріледі.
Жалпы сөздіктер тарихы туралы мәліметтер А.А.Юлдашев [2], А.Н.Кононов
[3] т.б. ғалымдардың еңбектерінен алынып, олардың пікірлері мен
көзқарастары да дәйектеледі. Бұл тараушада сөздіктердің пайда болу тарихы
туралы ғана емес, оларың түрлеріне, әсіресе, қос тілді сөздіктерге және
оларда грамматиканың көрініс табуына жіті назар аударылада. XI ғасырдағы
түркі, араб, парсы тілдерінің білгірі Махмұд Қашқаридің “Диуани луғат ат-
түрк” (“Девону лугати турк”) атты сөздігіне мән беріледі. Бұдан кейін пайда
болған сөздіктер әр кезеңге бөліне зерделенеді. Ол сөздіктердің дені түркі
халықтары лексикографтарының жұмысынан мәлімет береді.
Грамматика көрініс табатын сөздіктердің ішіндегі құнды жәдігерлік -
“Кодекс Куманикус”. Итальянша (латын-парсы-құман сөздігі) және немісше
(құман-неміс сөздігі) 2 бөліктен тұратын бұл еңбек әлі де толық зерттеле
қойған жоқ.
Тұңғыш қос тілді қазақша-орысша сөздік тәжірибесі ретінде ХVІІІ
ғасырда жарық көрген А.Д.Скалонның еңбегін атауға болады. Ол туралы
С.Буличтің деректерінде: “В 1765-1777 гг. А.Д.Скалон проходил службу на
пограничных линиях Западной Сибири, а в течение 1773-1776 гг. Находился на
должности командующего войсками на Сибирских линиях. Умер в Усть-
Каменогрской крепости (современный Усть-Каменогорск) и там же похоронен. Во
время службы в Усть-Каменогорске составил совместно с капитаном
И.Г.Андреевым рукописный словник казахских терминов и выражений, ставший
одним из первых в России русско-казахских словарей” делінген [4]. Сондай-ақ
осында сөздік авторының Ресейде туған, тілдік ізденіске бейім француз текті
әскери офицер болғаны туралы мәлімет те бар.
Қос тілді сөздіктерде берілетін грамматиканың маңызын түсіну үшін
өзге тілдерде шыққан сөздіктердің тәжірибесіне де мән берген жөн. Владимир
және Мария Наливкиндер Махмұт Қашқари сөздігіне сүйеніп, тәжік және өзбек
тілдерін салыстыра қарастырды. 1884 жылы олар Ташкенттегі гимназия
ұстаздары болып жүріп жалпы қолданыстағы сөздердің өзбекше-орысша, орысша-
өзбекше сөздігін құрастырды. Бұл сөздікке қосымша ретінде жергілікті тілдің
қысқаша грамматикасы берілген.
Ғалым Халид-Саид Ходжаев (этникалық өзбек, Бакуде тұрған) 1926 жылы
әзірлеген ХХ ғасыр лексикографиясының олжасы саналатын “Осман, өзбек және
қазақ тілдері салыстырмалы грамматикасының сөздігі” жөніндегі дерек отандық
тіл ғылымы тарихына беймәлім. Бұл еңбекті сол кезеңдегі салыстырмалы
грамматика бойынша сүбелі еңбектердің қатарына жатқызуға болады.
ХІХ және ХХ ғасырларда шыққан қазақ тіліндегі қос тілді сөздіктерді
В.Радлов, Н.И.Ильминский, Ы.Алтынсарин, Е.Букин, В.В.Катаринский, Т.Бокин,
Қ.Кемеңгерұлы, К.К.Юдахин, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев,
А.Ысқақов, С.Аманжолов секілді ғалымдардың есімімен байланыстыруға негіз
бар.
Қазір заман ағымына қарай сөздіктердің сан түрі шығып жатыр. Тіл
үйретуші сөздіктер құрастыруда көптеген ғалымдар тілдің теориялық негізіне
және жалпы тіл мәдениеті заңдылықтарына сүйенеді. Тіл мәдениетін көтеруге
мақсатталған міндеттер ғылыми пән ретінде анықталуы керек. Оның
проблемалары оқыту нормаларына сай шешілуі тиіс.
Тілдік норма ережесіне қатысты академик Р.Сыздықтың: Тілдік норманың
табиғаты екі түрлі: бірі тілдің өзінде қалыптасқан нормалар және ереже
бойынша ұсынылған нормалар. Соңғыларды ереже бойынша деп атауымыз шартты.
Бұл жердегі ереже дегеніміз – грамматика оқулықтары мен әр алуан сөздіктер,
анықтағыштар т.т. - деген тұжырымын ескерген жөн [5, 45].
Демек, сөздіктердің қалыптасу тарихы мен дамуын зерттеу қос тілді
сөздіктердің әр кезеңдегі түрлерін анықтауға, атқаратын рөлін зерделеуге
көмектеседі, сөздіктердің тіл мүддесіне жұмсалудағы артықшылықтары мен
кемшіліктерін саралауды үйретеді, сөздік жасаудағы озық тәжірибелерді
меңгеріп, кемшін тұстарын ескеруді түсіндіреді. Лексикография тарихын білу
қос тілді сөздіктердегі лексика-грамматикалық құбылыстардың атқаратын
қызметі мен олардың күнделікті сөйлеу тәжірибесінде алатын орны және тілдік
орта сұранысын өтеудегі маңызын анықтайды.
1 бөлімнің 1.2 Тіл үйретуші сөздіктер жасаудың ғылыми негіздемесі
тараушасында жалпы “лексикография”, “сөздік” деген ұғымдарға сипаттамалар
беріледі. Тіл білімі маманы, профессор Б.Қалиев былай деп жазады:
“Лексикография (грек. lexikos – сөз туралы, сөзге қатысты, grapho -
жазамын) – қолданбалы тіл білімінің өз алдына бөлек, жетекші саласы. Ол
сөздік жасаудың теориясы мен тәжірибесімен айналысады, олардың ғылыми
ұстанымдарын (принциптерін) жасайды. Лексикография ұлт тілінің лексикалық
байлығын жинастыру, оларды ретке келтіріп, жүйеге түсіру ісімен
шұғылданатындықтан, ол жалпыхалықтық тілді байытады, әдеби тілдің нормасын
қалыптастырады, тіл мәдениетін арттырады” [6, 255].
Бұл тараушада сөздік жасау ісінің принциптері анықталып, ғылыми
негіздемесі зерделенеді. Зерттеу нысаны болған “принцип” сөзіне орыстың ірі
ғалымы С.И.Ожегов мынандай түсініктеме береді: “1. Основное, исходное
положение какой-н. теории, учения, мировозрения, теоретической программы.
Принципы науки. Эстетические принципы. 2. Убеждение, взгляд на вещи.
Держаться твердых принципов. Отказаться от чего-н. из принципа. 3. Основная
ососбенность в устройстве чего-н. Механизмы действуют по принципу насоса.
◊В принципе – в основном, в общем, в целом. В принципе я согласен” [7,
594]. Сөздіктегі бірінші ереже – тілге тиек етіп отырған “принциптің”
анықтамасы. Демек, сөздік жасаудың принциптері дегенде, алдымен оның
теориялық негіздерін анықтап алу маңызды.
Көптеген сөздіктердің аты затына сай келмей жатқан тұстары немесе екі
түрлі сөздіктің бір міндетті атқаратын жақтары кездеседі. Мұндай көріністі
академик Л.В.Щерба қайшылыққа теңеп, оларды алтыға бөліп қарап, талдап
жіктейді. Ғалымның пікірінше, жақсы нормативті сөздік тілдік нормаларды
ойдан құрастырмайды. Егер тілдік норманы сөздік бере алмаса, онда
зерттеушінің (жасаушының) жолы болмағандығы саналады. Л.В.Щерба норма
туралы айтқанда, адамдар әңгіменің басқа нормаларға қарағанда маңыздырақ
саналатын стильдік норма жөнінде екенін ұмытпауы тиіс деп санайды [8,
276].
Аталған тараушада сөздіктердің алуан түріне тоқталып, әрқайсысының
жасалу принциптеріне талдау жасалынады. Мәселен, терминологиялық,
диалектологиялық, орфографиялық, орфоэпиялық, салалық, философиялық,
энциклопедиялық, лингвистикалық сөздіктерге қоса омонимдер сөздігі,
антонимдер сөздігі, сирек қолданылатын сөздердің сөздігі, қысқарған
сөздердің сөздігі, шет тілдері сөздерінің сөздігі, жер-су атауларының
сөздігі, өсімдік атауларының сөздігі, түбір сөздердің сөздігі, қосымша
морфемалардың сөздігі, сөз тіркестерінің сөздігі, идеографиялық сөздік,
кері сөздіктерін жасаудың ғылыми негіздемесі туралы сөз қозғалады.
Сөздік жасаушылар сөздіктің атына (бағытына) сай міндеттерін
атқаруын; cөздік мақалалардың түсінікті түзілуін; тек өз саласына қатысты
лексиканы қамтуын; терминдерді Мемтерминкомның бекітуін; арналған ортасы
мен деңгейінің анықталуын (үлкендерге, балаларға, студенттерге);
пайдаланушының сұранысын есепке алынуын; сөздік құрамның алфавиттік ретпен
берілуін; тілдік материал ұсынуда жүйеліліктің сақталуын; пайдаланушының
білімін жетілдіру мақсатында қолжетімді болуын; танымдық ақпараттармен
қамтамасыз етілуін (ғылым, тарих, әдебиет, өнер т.б.); тіл мәдениетін
көтерудегі рөлінің артуын; әдеби тілдік норма сақтаудағы міндеттердің
атқарылуын; сөздіктің түріне қарай грамматикалық ережелерді ұсынуын;
грамматикалық норманы есепке ала отырып сөйлеу стилін қалыптастыруын;
шартты таңбалардың берілуін; сөздік құрылымындағы белгілер мен таңбалардың
түсіндірілуін; сөздік ұяшықтардың (словарное гнездо) дұрыс берілуін; сөздік
мақалалардың көлемінің қысқа, түсінікті болуының есепке алынуын; көрнекілік
(иллюстративті) материалдардың енгізілуін қадағалап, ескеруі тиіс.
Жоғарыда аталған ұстанымдар негізге алынған жағдайда сөздіктің сапасы
жақсарып, мән-маңызы артады.
1.3 Қазақ тіліндегі сөздіктердің сұранысты өтеу дәрежесі және тіл
білімінің осы бағыттағы мақсат-міндеттері тараушасында зерттеу нысанасы
А.Д.Скалонның 1774 жылы жарық көрген “Русско-киргизский словарь”
(С.Буличтің мәліметі бойынша “Русско-казахский словарь”) сөздігінен
басталады. Қолжазба түрінде құрастырылған бұл сөздікте қазақша терминдер
мен сөздер түзілген. Бұл құнды мұраның сол кездегі Қазақстанды танып-
білгісі келген орыс зиялыларының зерттеу жұмысына жәрдем тигізгені нақты
анықтауды қажет етеді. Алайда аталған сөздік сол уақытта сұраныс туғызғаны
анық. ХІХ ғасырдың басында А.С.Пушкин қазақ жеріне келіп, танымал әдеби
мұраларды жинауға талпыныс жасады. Осындай мәдени саяхатшылар үшін қос
тілді сөздіктер елеулі қызмет атқаруы мүмкін. Бұл уақыттың сөздіктері тек
аудармамен шектеліп қоймай, грамматикалық түсініктемелерге де орын берген.
1861 жылы жарық көрген Н.И.Ильминскийдің “Материалы к изучению
киргизского (казахского) наречия” еңбегі қазақ лексикография ғылымына
қосылған құнды мұра саналады. Бұл еңбектің 162 беті орысша-қазақша
сөздіктен тұрса, 35 беті қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикасына
арналған. А.Н.Кононов осы еңбектің негізінде В.В.Катаринский “Қазақ
тілінің грамматикасы” атты кітап жазып, П.М.Мелиоранскийден жоғары баға
алғанын айтады [3, 121].
Белгілі түрколог В.В.Радловтың еңбектері жайында аз жазылған жоқ.
А.А.Юлдашев көрсеткендей, оның сөздігі (“Опыт словаря тюркских наречий”)
фонетика, морфология, лексиканы зерттеуде теориялық дереккөз ретінде
пайдаланылды. Тіл білімінің маманы, ғалым К.Аханов осы сөздік туралы
ілтипатпен жазады [9, 195].
Аталған сөздіктерге сүйенгендердің ішінде П.М.Мелиоранский “Краткая
грамматика казак-киргизского языка. Синтаксис” еңбегін жазса, қазақ тілін
зерттеуші И.П.Лаптев 1889 жылы “Грамматика киргиз-кайсакского языка”
кітабын жариялап, 1900 жылы “Материалы по казак-киргизскому языку” еңбегін
басып шығарды. Жоғарыда аталған сөздіктермен қатар М.А.Машановтың “Русско-
киргизский словарь” (1898), Т.Бокиннің “Русско-киргизский словарь” (1913),
К.К. Юдахиннің “Киргизско-русский словарь” (1940) сөздіктерін ерекше атауға
болады. Тілші-ғалым М.Малбақов: “Шоқан Уәлиханов арнайы сөздік жасау ісімен
айналыспағанымен, өзінің жазған еңбектерінде әрқашан қазақ сөздерін
түсіндіріп, жан-жақты сипаттама береді” дейді [10, 24].
Ыбырай Алтынсарин 8 бөлімнен тұратын (зат есім, сын есім, сан есім,
есімдік, үстеу мен жалғаулық, предлог, етістік және аударма үлгілері)
“Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку” (1879) атты
кітабында сөз таптарын атап көрсетіп, оларға қатысты сөздік ұсынады. Әрі
қарай сын есімге затты сипаттайтын сөздерді, сан есімге сандардың т.б.
етістіктер мен есімдіктердің тәржімасын енгізеді. Арасында әр тақырыпқа
байланысты грамматикалық ережелер беріп отырады.
Мәселен, “Нәрселердің аттары [Зат есім]. (Имя существительное)” деген
1 бөлімді құдай бог, пайғамбар пророк деп бастап, заттардың орыс тіліндегі
аудармасын беріп отырады [11, 232]. Кейбір жерінде таңқалдыратын тұстары да
бар. Қазір біз ауызекі тілде қолданып жүрген сюртук сөзіне бешмент, бешмет
деген балама берген [11, 234]. Бұл сөз “Орысша-қазақша cөздікте” сюртук м.
сюртук (еркектердің ұзын етекті киімі) деп аударылады [12, 405]. Тілдік
қолданыс тарихында бар (қолданылған) сөздердің сақталуына қазақ сөздіктері
мүдделі болуы тиіс.
Ұлт сөздіктері тілдік ортаның сұранысын өтеп қана қойған жоқ, сонымен
бірге оларда сол кездегі көзқарастарға байланысты кемшіліктер де кездесті.
Мысалы, Мәскеуден шыққан Қ.Кемеңгерұлының сөздігіне Еңбекші қазақ
газетінің 1926 жылы 12 қазандағы нөмірінде оң пікірмен қоса сын да
айтылады. Оны оқушының мынадай ескертпесінен көреміз: Жоғарыда айтылғандай
кемшіліктер кітапты пайдасыздыққа айналдырарлық емес, бірақ тіл
үйренушілерді бір сыпыра сөздер жөнінен адастыруға жарарлық [13, 239].
Оқушы біраз сөздерді тізіп көрсетіп, олардың жатық та, қазақша да емес
екенін айтып, қайта түзетуді ұсынады.
А.А.Юлдашев түркі тілдерінде шыққан қос тілді сөздіктердің сапасын
жақсы бағаласа, кейбір ғалымдар сын-пікір айтады. Әсіресе, терминологиялық
сөздіктердің хал-ахуалына көптеген тілшілер қам жейді. Мәселен, кірме
сөздердің түп төркінін сақтай отырып, өз тілімізге икемдеуді мақсат ететін
зиялы қауым аз болған жоқ. Алаш қайраткерлерінің де көздегені осы болатын.
Біз тілімізге жат сөз кіргізгенде, оның түбірін ғана кіргізуіміз керек,
жаңа түбірінің өзін де қазақ тілінің заңдарына келтіріп өзгертіп алуымыз
керек. Жат тілдің жұрнақтарын алудың жөні жоқ, жат тілден алынған түбірге
біз өз жұрнақтарымызды жалғайтұн болуымыз керек деген еді Х.Досмұхамедұлы
[14, 102]. Бұл пікір кейінгі ғалымдардың тарапынан да қолдау тапты. Атап
айтсақ, С.Исаев, К.Аханов, Ы.Маманов, Ө.Айтбайұлы, С.Мырзабек т.б.
К.Аханов 1959-1961 жылы шыққан түсіндірме сөздік пен 1960 жылы
шыққан “Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі” туралы
сын да айтады. Кейін шыққан орфографиялық сөздіктегі қайын аға деген екі
сөзден тұратын сөздің қайнаға деп жазылып, осы тектес қайын бике сөзінің
екі бөлек жазылғанында бірізділіктің жоқтығын дәйектейді.
Ы.Маманов “Орфографиялық сөздіктегі олқылықтар” атты мақаласында
жоғарыда сөз болған сөздіктің екінші басылымына (1978) мынандай сын тақты:
“Тағы бір көңіл аударатын нәрсе: сөздікте дыбысталуы біртектес түбір
сөздерге тәуелдік жалғауы жалғанғанда, солардың бір тобының құрамындағы
қысаң ы,і әріптері түсіріліп жазылған, ал енді бір тобы түбірін сақтап
жазылған. Солардың біразын оқып көрейік: ауыл – аулы, дауыл – дауылы, ауыз
– аузы, қауыз – қауызы, мұрын – мұрны, жұрын – жұрыны, мойын – мойны, ойын
– ойыны т.б.” [15, 451]. Ол мұндай сөздердің құрамындағы ы, і әріптері
барлық жағдайда сақталып жазылғаны жөн деп есептеді. Ал осы әріптерге
қатысты бөрік – бөркі, көрік –көркі, мүлік – мүлкі, халық – халқы, әріп –
әрпі сөздерінде олардың кейінді ықпал заңына бағынбайтынын жазады.
Алғаш шыққан Ж.Досқараев пен С.Аманжоловтың диалектологиялық
сөздіктеріне ғалым К.Мұсаев сыни пікірмен қоса ескертпелер де айтады.
Алайда С.Аманжоловтың сөздігін қазақ тіліне аударған ғалым Ғ.Қалиев соңғы
кездері осы тақырып айналасындағы зерттеліп жатқан еңбектердің 50-жылдары
жазылған диалектологиялық сөздіктен аса қоймағанын көрсетеді.
Көптеген лексикографтар сөздік құрастыру ісінің оңай шаруа еместігін
дәлелдеп те жатады. Ол пікірді қолдайтындар қатарында орыс лексикографтары
С.И.Ожегов, Л.В.Щерба және Қазақстан ізденуші-зерттеушілері Г.Бельгер,
Х.Садықов т.б. бар. Қос тілді сөздіктердің ішінде қазақ грамматикасының
таңбалар арқылы көрсетілуі академик М.Серғалиевтің Орысша-қазақша
сөздігінде кездеседі [16, 96; 111]. Мысалы:
Тема тақырып -тың, -(б)ым, -тар
Язык тіл -дің, -ім, -дер
Ғалым бұл жерде ілік септік, тәуелдік, көптік жалғауларын көрсетеді.
Бұл әдіс тіл үйренушінің үндестік заңына қатысты ережені сақтай отырып,
әрбір жалғау түрін есіне түсіруіне септігін тигізеді. Ал етістіктерді дұрыс
қолдану үшін олардың тұсына келер және ауыспалы осы шақ пен өткен шақтың І
жақ жалғауларын ұсынады. Мәселен, поздравить құттықтау -й-мын, -ды-м [16,
65].
Тіл үйретуші сөздіктер құрастырған ғалымдар тілдің теориялық негізін
және жалпы тіл мәдениеті заңдылықтарын басшылыққа алады. Ендігі кезекте тіл
мәдениетінің міндеттері ғылыми-практикалық пән ретінде айқындалуы тиіс.
Оның шетін, дау туғызатын мәселелері оқыту нормаларына сай шешілгені жөн.
“Қос тілді сөздіктердегі септік сипаты: ғылыми жүйесі мен ерекшелігі”
атты 2 бөлімде септіктерге негізделіп жасалған қос тілді сөздіктің
грамматикалық және лексикалық жүйесіне талдау жасалады. 2.1.1 Қос тілді
сөздіктердің лексика-грамматикалық құрылымы тармақшасы туыс емес тілдердегі
тәжірибеде қарастырылады. Мәселен, неміс тіліндегі сөздіктердің
артықшылықтары мен ерекшеліктері, олардың құрылымдарының тіл үйретудегі
маңызы туралы сөз қозғалады.
Германияда шыққан кез келген ҚТС-ны алып қарасаңыз, грамматикалық
оқулық ашқандай әсерде қаласыз. Сөзімізге дәлел ретінде авторларының
тегімен Даум Шенк аталып кеткен (Edmund Daum und Werner Schenk) “Немісше-
орысша сөздікті” ашып көрелік. Мұқабаның ішкі және соңғы қабатына
Erklärungen zur Benutzung деп жазылып сөздікті пайдалану ережесі
түсіндіріледі. Ол 5 тақырыптан тұрады: Zeichen – таңбалар, Ziffern und
Buchstaben – сандар мен әріптер, Aussprache und Betonung – дыбыстау, екпін
қою, Aufbau der Artikel – артикль құрылымы, Abkürzungen – қысқартулар.
Мұндағы әрбір таңбаға тоқталып, сөздікті пайдалануда атқаратын
қызметтеріне түсініктеме беріледі. Мысалы, ; ~; ≈; ∻; -; ⋮ таңбалары; ׀
жарты тік сызық; () дөңгелек жақша; [] тік жақша; бұрышты жақша; ₊
таңбасы; * белгісі; ´ үтірі; ; үтір нүктесі; : қос нүктесі; ! леп белгісі;
ıİ таңбасы қандай жағдайларда қолданылатынын білдіреді.
Бірінші тақырып таңбалар – Zeichen деп беріліп‚ () тік сызықтың
қойылу ретін түсіндіреді. Бұл сызық негізгі немесе түбір сөзден кейін,
олар түленетін жағдайда қойылады. Зат есім мен сын есім болса, ол белгіден
соң сөз тудырушы жұрнақтар, сөздер (біріккен сөздер жасауда), ал етістік
болса, префикстен соң түбір бола алатын етістік жалғана береді деген сөз.
Қайталанатын болғандықтан, негізгі сөз бір рет берілген соң жазылмай, одан
кейін келетін жұрнақтар мен етістіктердің алдында ~ таңбасы тұрады.
Мәселен, аталмыш сөздікте Entwickler m Foto проявитель 1; ~ ung f
развитие 5: einer Maschine разработка 6; Foto проявление 5; Darlegung
изложение 5 деген белгімен зат есім берілсе, келесі префиксті үлгідегі
етістік
entweichen intr убегать -бежать; Gas выходить выйти (aus из
G); ~ weihen tr осквернять -ить 3 деп беріледі [17, 163].
Артикль құрылымы жөнінен айтар болсақ, неміс тілінде зат есімдер
белгілі және белгісіздік артикльдері арқылы жасалады. Алайда сөздікте
олардың екеуі де көрсетілмейді. Олардың орнына род түрі көрсетіледі.
Мәселен, скамья – Bank f..., банк – Bank f ..., озеро – See m..., море – See
f...деп ұсынылады. Мұндағы – f женский род, m мужской род деген сөз. Ал
средний род n арқылы беріледі.
Қысқартулар отандық тәжірибеде бар үлгіде жасалады. Мысалы, a auch, A
Akkusativ, Abk Abkürzung, Adj Adjektiv, Adv Adverb т.т.
Енді грамматика бөліміне келсек, оның ҚТС үшін маңызы зор екенін
аталмыш сөздіктен байқаймыз. Айта кететін жайт, мұнда ережелер салыстыру
арқылы орыс тілінің грамматикасына икемделіп жасалып, неміс тілінде
беріледі. Бұл бөлім дыбыстардың (Lautregeln) артикуляциясынан басталады.
Олардың бір-біріне ықпалы, өзгеруі кесте түрінде түсіндіріледі [17, 695].
2.1.2 тармақшада орыс және қазақ тілдеріндегі септік категориясына
байланысты қазақ тіліндегі зат есімдердің септік категориясы, олардың
А.Байтұрсынұлы берген үлгілері көрсетіледі. Қазақ тіліндегі септіктердің
орыс тіліндегі және орыс тіліндегі предлогтердің қазақ тіліндегі баламалары
ұсынылып, мысалдар келтіріледі.
Қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынұлы мұраларында
септіктің 6 түрі ғана берілген [18, 203].
Қошке Кемеңгерұлы оқулығында да әрбір жұрнақ пен жалғаудың қолдану
аясына мән беріліп, ережелермен қоса, кестелер де ұсынылады. Мысалы,
септелу кестесінің қарапайым түрінен соң [13, 27] оқулық зат есімдерді
тәуелдеудің жекеше түрдегі кестесін көрсетіп, оның көпше түріне қосымша
анықтамалар береді [13, 28]. Бұдан соң тәуелденген зат есімдердің септелу
кестесін ұсынады [13, 29].
Мектеп оқушысына дейін білетіндей, орыс тілінде – алты, қазақ тілінде
– жеті септік бар. Жалпы әлемде 2-ден бастап 46-ға дейін септігі бар
тілдер тіркелген. Септіктердің сөзжасам мен сөйлемдер құрастыруда рөлі
айрықша. Жоғарыдағы мәселелер дұрыс шешімін табу үшін бір сөзді әр тілде
септеп шығу аз. Олардың екі тіл арасындағы ұқсас жақтары мен ерекшеліктерін
жан-жақты зерттеп қана қоймай, тәжірибеде көрсетуді мақсат еткен дұрыс.
Мәселен, орыс тілінің (атау септігінен басқа) родительный, дательный,
винительный атты септіктері жасалу тұрпаты жағынан қазақ тілінің ілік,
барыс, табыс септіктеріне сәйкестенеді. Дегенмен, барлық жағдайда сай келе
бермейді. Себебі, қазақ тіліндегі септіктердің кейбір жалғаулары орыс
тілінде предлогтер мен септіктердің тіркесуі арқылы көрінеді. Ілік септігі
туралы төмендегідей анықтамаларды ұсынамыз:
1. ол орыс қазақ тілдерінде де тәуелділікті білдіреді: игрушка ребенка –
(чей?) – баланың ойыншығы (кімнің?);
2. родительный падеж сын есімнің салыстырмалы шырайында жасалғанда қазақ
тілінің шығыс септік жалғауын алады. Мысалы, умнее тебя – сенен
ақылдырақ (кого? – кімнен?)
3. орыс тілінің біраз етістіктері зат есіммен родительный падеж арқылы
байланысса, қазақ тілінде дәл сол етістіктер әр түрлі септік жалғауын
талап етеді. Мысалы:
а) желаю здоровья (чего?) – денсаулық (не? нені?) тілеймін;
ә) достоен награды (чего) – марапатқа (неге?) лайық;
б) боюсь темноты (чего?) – қараңғылықтан (неден?) қорқамын.
Етістіктің нет, не болымсыз түрінен кейін родительный падеж қазақ
тілінде атау септігінде беріледі: нет времени (чего?) – уақыт (не?) жоқ, не
было студентов (кого?) – студенттер (кімдер?) болған жоқ.
Орыс тілінде предлогтер, жоғарыда мысалдардан байқағанымыздай,
міндетті түрде зат есімнен бұрын орналасып, сол зат есім белгілі бір септік
жалғауында тұрады. Неміс тілінде предлогтар белгілі артикльдің алдында
көрінеді. Ал артикльдер септеледі кейде предлогпен қосылып бір сөзге
айналып кетеді. Мысалы, zu предлогы әр род алдында тұрып, барыс септігінде
zu+der =zur (женский), zu+dem=zum (мужской, средний) болып шығады.
Белгілілік және белгісіздік категориясы шет тілдерінде артикльдер
арқылы берілсе, қазақ тілінде жалғаулар арқылы көрініс табады. Бұл жөнінде
тілшілер Қ.Кемеңгерұлы және Ш.Бектұров жақсы түсіндіреді. Ш.Бектұров: нем.
Ich las ein Buch; англ.I read a book; нем. Ich las das Buch; англ. I read
the book. Асты сызылған артикльдердің алғашқылары белгісіз, кейінгілері
белгілі артикльдер болып табылады. Қазақшаға аударсақ: мен кітап оқыдым;
мен кітап-ты оқыдым болып шығады. Мұнан соң тәуелдене септелетін зат
есімдердің септелу үлгілеріне тоқталып, маңызы түсіндіріледі.
Қорыта айтқанда, кез келген тіл грамматикалық категорияларға бай.
Алайда тілдік коммуникация кезінде олардың айырмашылықтары мен
ерекшеліктерін ескерген маңызды.
2.1.3 Септіктерге негізделіп жасалатын жаңа қос тілді сөздіктің
лексика-семантикалық және грамматикалық сипаты туралы айтқанда, жаңа
тұрпаттағы сөздіктің құрылымына, атқаратын қызметі мен маңызына талдау
жасалады.
Құрылымы жағынан сөздіктің ерекшелігі – сөздердің зат есімдерге,
етістіктерге және басқа да сөз тіркестерінің тобына бөлінеді. Мұндай жіктеу
тәжірибесі Ы.Алтынсарин сөздігінде кездеседі. Жаңа тұрпаттағы сөздіктің
қазақша-орысша нұсқасынан кейін грамматика бөлімі беріледі. Енді сөздіктің
осындай ерекше құрылымда жасалуының себебіне тоқталып өтейік.
Мысалы, зат есімдер топтамасында олардан кейін көптік жалғауы жазған
дұрыс. Осы жалғаулар қандай қызмет атқарады? Қазақ тіліндегі үндестік
заңына сәйкес, әрбір сөз құрамындағы дауысты дыбыстарға қарай жуан және
жіңішке түбір болып бөлінеді. Сөз түбірі дұрыс қосымша алу үшін біз көптік
жалғауын негізге аламыз. Егер көптік жалғауы құрамында жуан дауыстылар
болса, бұл сөзге жалғанатын септік, жіктік, тәуелдік т.б. қосымшалар жуан
дауыстылардан болуы тиіс. Керісінше, жіңішке түбірге жіңішке дауысты
дыбыстардан құралған жалғаулар жалғанады. Мысалы, ҚТС-ның қазақша бағанына
қала, - лар деп берген жөн. Мұндағы -лар бұл сөздің -ның, -ға, -ны, -мыз,
-ңыз, -сы секілді жуан дыбысты жалғауларды алатынын көрсетеді. ҚТС-дағы
университет, -тер сөзі басқаша түрленгенде жіңішке дауыстысы бар -тің, -ке,
-ті, -іміз, -іңіз, -і сияқты жалғауларды алады.
Уважать, дарить, гордиться етістіктерінің орысша-қазақша сөздікте
лексикографиялануын көрсетсек, мысалы, гордиться несов.1. кем-чем мақтану,
мадақтану, мақтаныш ету; гордиться своими успехами өз табыстарына мақтану;
2. чем (кичиться) тәкаппарлану, менменсу, көзге ілмеу [19, 163]; дарить
несов. 1. сыйлау,тарту; старший брат подарил мне свой велосипед ағайым
велосипедін маған сыйлады; 2. чем (удастаивать) ілтипатқа алу, назар салу;
дарить вниманием кого-либо біреуді ілтипатқа алу, біреуге көңіл бөлу [19,
176]; уважать несов. кого что құрметтеу, қадірлеу; уважать чужое мнение
басқаның пікірін құрметтеу [19, 448]. Сөздік авторлары орысша нұсқада
септіктерді сұрақтары арқылы береді. Мысалы, кем-чем, чем, кого что. Бірақ
барлық жерде емес, дарить кому что деп берілсе, дұрыс болған болар еді. Ал
қазақша нұсқасында ешқандай септіктің сұрағы да, өз атауы да берілмейді.
Мысалы, неміс сөздіктерінде септік атауы қысқартылған формада ұсынылады.
Э.Рымашевская орысша-немісше сөздігінде дарить schenken vt; ~ что-л. кому-
л. на память j-m etw. zum Andenken [zur Erinnerung] schenken деп
түсіндіреді [20, 542]. Мұндағы vt сабақты етістік дегенді білдіреді.
Грамматика бөлімі барлық сөздіктердегідей, алфавит кестесінен, қазақ
тілінің үндестік заңынан басталып, жазу емлесіне қарай ережелер беріледі.
Бір ғана зат есімге байланысты жалғау түрлері, түрленуі, көмекші есімдер
т.б. зат есімнің соңғы дыбысы мен грамматикалық тұлғасына қарай бірнеше
септеу үлгісі бойынша ережелер, сызбалар, мысалдар мен кестелер ұсынылады.
Неміс сөздігі (DaumSchenk. Typ der Deklination) тәжірибесіндегідей,
септелу үлгісі бірнеше түрде түсіндіріледі. Мұндай үлгілер
Э.Рымашевскаяның да, М.Тәттібаеваның да т.б. немісше сөздіктерінде көрініс
тапқан.
Қазақ тіліндегі сөздіктерде септеу үлгілерін жікке бөліп, топтаудың
да өзіндік орны бар. Орысша-қазақша қос тілді сөздіктерде мұндай үлгіні
қалай беруге болатынына тоқталайық. Мысалы, қазақ тілінде ерекшелігіне –
құрамы мен соңғы дыбысына қарай жинастырсақ, септеудің жиырма шақты үлгісін
жасауға болады. Солардың кейбірін ұсынып көрейік. Ережелер, мысалдар орысша
түсіндіріледі.
18 септеу. Склонение 18 (мягкая основа со звуком “і” в последнем
слоге и их склонение притяжательной форме).
• Звук “і” в словах көрік (красота), ерік (воля) и т.д. опускается,
когда к ним прибавляются окончания притяжательной формы: көркім (моя
красота), көркің (твоя красота), көркіңіз (Ваша красота), көркі (его,
их красота).
Атау көрік, көркім, көркің, көркіңіз, көркі
Ілік көріктің, көркімнің, көркіңнің, көркіңіздің, көркінің
Барыс көрікке, көркіме, көркіңе, көркіңізге, көркіне
Табыс көрікті, көркімді, көркіңді, көркіңізді, көркн
Жатыс көрікте, көркімде, көркіңде, көркіңізде, көркінде
Шығыс көріктен, көркімнен, көркіңнен, көркіңізден, көркінен
Көмектес көрікпен, көркіммен, көркіңмен, көркіңізбен, көркімен
Ал етістікке келетін болсақ, негізгі үш шағы беріліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz