Ғылыми кеңесші экономика ғылымдарының докторы
ӘОЖ 339.727.01.02 Қолжазба құқығында
ОМАРБАЕВА АРДАҚ КЕНЖЕБЕКОВНА
Ұлттық экономиканың жаһандануы жағдайындағы кәсіпкерлік және ссудалық
капиталдың халықаралық мобильділігі:
теориясы, әлемдік тәжірибесі және реттеу проблемалары
08.00.14 – Әлемдік шаруашылық және халықаралық
экономикалық қатынастар
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
іздену үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010 жыл
Жұмыс Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде
орындалды
Ғылыми кеңесші экономика ғылымдарының докторы
Челекбай А.Д.
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы
Мадиярова Д.М.,
экономика ғылымдарының докторы
Қазбеков Б.К.,
экономика ғылымдарының докторы
Елемесов Р.Е.
Жетекші ұйым ҚР білім және ғылым
министрлігі экономика институты
Диссертация 7 шілдеде 2010 ж. сағат 11-де Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы дәрежесін
тағайындау жөніндегі Д 14.45.10 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55-ші үй,
144-ші бөлме
Диссертациямен Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады
Автореферат _____________________2010 ж. таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы У.А. Текенов
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Капитал жұмысшы күші, табиғи ресурстар
және кәсіпкерлік сынды өндірістің маңызды факторларының бірі ретінде
халықаралық мобильділік сипатқа ие, сондай-ақ ол бір елден екінші елге
еркін ауыса алады. Бүгінде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық
қозғалысы әлемдік экономиканың қызметін жақсартуға және түрлі халықаралық
шаруашылық байланыс шарттары мен формаларын жетілдіруге бағытталған шешуші
элементке айналып отыр.
Капитал ауысымын тудыратын негізгі факторлар – сұраныс және ұсыныс.
Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде капитал көлемінің өсуі, ал
екінші бір елдерде капитал көлемінің құлдырауы себепкер болады. Өндірісі
дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін инвестициялық қорлар
санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл елдерде ұлттық өндірісті
дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты қызмет етуге ұмтылысының
және шетелдік капиталға деген сұраныстың артуына әсер етіп отыр.
Ішкі капиталға қарағанда шетелдік капиталдың бірқатар өзіндік
артықшылықтары бар: шетелдік капитал қазіргі заманғы жаңа өндірістік
технологияларды ендіруге ықпал етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге
және кәсіби мамандар мен жұмысшы күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық
басқару дағдыларын қалыптастырады; тауар экспорты мен қызмет түрлерін
кеңейтеді; шетелдік компаниялармен бәсекелес жергілікті фирмалардың
қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Қазіргі таңда әлемдік шаруашылық шетелден капитал тартудың, олардың
аймақтық көлемде немесе халықаралық деңгейде ұлттық экономикаға қызмет
етуінің нақтылы ережелерін қалыптастырды. Шетелдік капиталды саналы және
сауатты пайдалана білу – бәсекелестік жағдайында ұлттық шаруашылықтың
табысты қызмет етуінің кепілі болатыны әлемдік тәжірибе дәлелденген.
Ұлттық экономикаға шетелдік капитал тарту шаралары тікелей инвестиция,
қарыз, ссуда формалары арқылы жүзеге асырылады.
Шетелдік капиталдың халықаралық қозғалысының түрлі формаларының ішінде
кәсіпкерлік инвестиция ең маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ олардың
қозғалыс механизмі мен ауысу арналары әлемдік шаруашылық ағымының
құрылымының өзгеруімен бірге күннен күнге өзгеріп, жаңаланып отырады.
Әлемдік капитал ағынының жағымды жақтарымен қатар, жағымсыз сипаттары да
жетерлік.
Әлемдік капитал ағыны тұрақсыз болуы мүмкін. Бұрын капитал ағынының көп
бөлігі капитал алушы елде тұрақтанатын, яғни кәсіпкерлік салада, жеке
меншік және инфрақұрылым салаларына тікелей инвестиция формасында пайдаға
асырылатын. Бүгінде капитал ағыны жеңіл қабылданады да, тұрақты және ұзақ
мерзімді міндеттемелерге айналмайды. Капитал ағыны портфелінің
кемшіліктерінің бірі дағдарысқа бейімділігі болып табылады. Бұл дамушы
елдерді капитал ағынын мерзімсіз ырықтандырудан сақтандыру қажеттілігін
көрсетеді.
Капитал ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да
туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын
жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде
сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның
нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы
экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер
туындайды.
Сонымен қатар, капитал ағыны белгілі бір мерзім аралығында ұлттық валюта
бағамының ауытқуына ықпал етуі мүмкін. Соның салдарынан баға тұрақтылығы
бұзылып, сауда-саттық және инвестиция саласында тиімсіз шешімдердің
қабылдануы ықтимал. Сондықтан көптеген елдер мұндай капитал ағынына
тосқауыл қоюға тырысады. Капитал ағыны елдің салықтық базасын әлсіретіп,
мемлекетті шамадан тыс инвесторлар тартуға мәжбүр етуі мүмкін.
Сол себепті түрлі мемлекеттер өз дамуының әр түрлі сатыларында ішкі
нарықты сыртқы капитал әсерінен қорғау мақсатында шетелдік инвестиция
ағынына түрлі әкімшілік шектеулер мен кедергілер қойып отырған. Аталмыш
шектеулер мен тиымдарды алып тастап, олардың орнына капиталдың кіріс-шығыс
ағынын реттеу жолдарын қарастыру қаржы қорларын тиімді түрде қайта бөлуге
ықпал етеді. Жаңа ақпараттық технология дамып, қаржы саласы жетілдірілген
сайын, осындай мүмкіндіктер арта түседі.
Біз диссертациялық жұмысымызда шетелдік тәжірибені жан-жақты зерттеп,
кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық мобильділігі жөніндегі
отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне сыни тұрғыдан терең
сараптамалық талдау жасай отырып, жаһандану жағдайында бұл үрдісті дамыту
моделі мен барысын айқындау негізінде халықаралық деңгейде капитал
қозғалысын жандандырудың концептуалды тәсілдерін құруға және оларды алушы-
елде тиімді пайдалану жолдарын айқындауға тырыстық.
Аталмыш үрдісті әр түрлі қырынан қарастырған бұрынғы көзқарастар және
бұған дейін қолданылған капиталды халықаралық мобилизациялаудың
монетаристік және кейнсиандық модельдері саясаттандырылған прагматикалық
сипатта болды.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысын реттеудің әдістерінде
жүйеліліктің, бірізділіктің болмауы жаһандандық дағдарыс басталған кезде
көптеген елдердің экономикасының дамуына кері әсерін тигезді. Сондай-ақ,
жүйелі түрде қайталанып отыратын дағдарыстар экономиканың рецессиялық
жағдайдан шығуына тосқауыл болды. Сол себепті кәсіпкерлік және ссудалық
капиталдың халықаралық мобильділігін реттеудің әдіснамалық аспектілерін
анықтау және олардың қаржы қорлары қозғалыстарын ұйымдастыру формаларымен
байланысын айқындау – бүгінгі күнгі экономика ғылымындағы өзекті
мәселелердің бірі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықаралық капитал қозғалысы – күрделі
экономикалық, әлеуметтік және саяси мәселелердің бірі. Бұл мәселенің
көпжылдық зерттелу тарихы бар. Атап айтар болсақ, аталмыш мәселемен түрлі
экономикалық ағымдар мен мектептердің өкілдері айналысқан: ХІХ ғасырдың
басында классикалық саяси экономика мектебінің өкілдері – А. Смит,
Д. Рикардо, Дж. С. Миллем шетке капитал шығарудың негізгі себептері мен
мақсаттарын түсіндіретін теориялық ережелерді қалыптастыруға тырысты,
кейінгі жылдары Дж. М. Кейнстің, Б. Олиннің, Э. Хекшердің, К. Маркс,
Дж. Стиглицтің, Л. Вальрас, И. Иверсен т.б ғалымдар өздерінің ғылыми
тұжырымдамаларында халықаралық капитал ағынының теориялық ережелерін тарихи
кезеңдердің ерекшеліктері мен әр түрлі әлеуметтік топтардың экономикалық
мүдделерін ескере отырып әрі қарай дамытқан.
Біз зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізі ретінде С. Хаймер,
Р. Вернон, Ч. Киндлебергер, Р. Коуз, Р. Манделл, Т. Озава, К. Кодзима,
М. Портер сынды шетелдік экономист ғалымдардың реципиент – елдерге шетелдік
капитал тартудың экономикалық мақсаттылығы жөніндегі ғылыми мәліметтерін
қолдандық.
Сондай-ақ, Р. Зименков, В. Супян, М. Портной, А. Пороховский,
А. Парканский, А. Давыдов, Л. Лебедева, А. Корнеев, В. Васильев,
Р. Хасбулатов, Т. Шаклеина т.б. сынды көрнекті ресейлік ғалымдардың әлемдік
экономика, халықаралық экономикалық қатынастар, сонымен қатар шетел
экономикасы (АҚШ) саласына арналған еңбектерін де пайдаландық.
Қазақстандық ғалымдар арасында қаржы капиталының әлемдік мобильділігіне
байланысты мәселелерді У. Баймұратов, А.Қ. Қошанов, О. Сәбден,
Н.К. Нурланова, Б.Д. Хусаинов, А.Е. Есентүгелова, Ш.Р. Әбділманова,
Н. Нұрсейт, Е.С. Карибжанов, В. Додонов, О.Егоров, К.Ш. Дүйсенбаев,
Б.К. Қазбеков, А.И. Оңдасынова, Р.А. Қамшыбаев, Д.М. Мадиярова,
З.С. Кенжебаева, А.Д. Челекбай сияқты экономист-ғалымдар зерттеп жүр.
Әйтсе де, біздің ойымызша кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың қаржы
капиталының халықаралық мобильділігінің заманауи ағымдарына қатысты кейбір
мәселелер, әсіресе Қазақстан жағдайына байланысты ерекшеліктері әлі күнге
дейін талас тудырып келеді. Экономикамызға халықаралық кәсіпкерлік және
ссудалық капитал тартуды реттеу мәселелерінің теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі зерттеу жұмысымыздың мақсаттары мен
міндеттерін айқындауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында қаржы
капиталының халықаралық мобильділігінің зерттелу тәжірибесіне сүйене
отырып, Қазақстан экономикасына кәсіпкерлік және ссудалық капитал тарту
мәселелерін басқару-реттеудің ғылыми және әдіснамалық негіздерін жасау
болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу барысында зерттеу жұмысымызда төмендегідей
міндеттерді шешу көзделеді:
– қаржы капиталының халықаралық мобильділігінің концептуалдық негіздері
мен модельдерін зерттеу;
– ашық экономика жағдайында елге сырттан кіретін және сыртқа шығатын
шетелдік капитал ағыны үдерісінің ерекшеліктерін айқындау;
– кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық ауысымының дамушы
елдердің экономикасын жетілдірудегі рөлі мен мәнін негіздеу;
– экономиканың маңызды салаларын дамытуға бағытталған халықаралық қаржы
капиталын реттеудің әдістемелік негіздерін жасау;
– Қазақстанға шетелдік капитал тарту үшін пайыздық көрсеткіштердің
жасырын (жабық) паритеттерінің шарттарының маңызын айқындау;
– кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық қозғалысын ырықтандыру
барысында ақшалай-несиелік, фискальді және валюталық саясатты ұстану
әдістеріне байланысты ұсыныстар жасау;
– қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандыру барысында елде
қаржы тұрақсыздығын туындататын негізгі қауіп-қатерлерді айқындау;
– әлемдік қаржы дағдарысының кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың
халықаралық мобильділігіне тигізер әсерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Әлемдік валюта-қаржы және тауар нарығын, дамыған және
дамушы елдердің, экономикасы өтпелі елдердің экономикалық мәселелерін,
сондай-ақ Қазақстанда халықаралық қаржы капиталын реттеу шаралары жүзеге
асырылатын қаржы және валюта секторларын зерттеу – жұмысымыздың негізгі
ғылыми нысандары болып табылады.
Зерттеу пәні. Диссертациялық жұмысымыздың зерттеу пәні ретінде нарықтағы
кәсіби қатысушылар жүзеге асыратын халықаралық қаржы-валюта операцияларын,
сондай-ақ кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық қозғалысын
мемлекеттік реттеу шараларын алып отырмыз.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Экономикалық
теория классиктерінің ғылыми еңбектері, халықаралық экономикалық қатынастар
саласы бойынша, әсіресе капиталдың халықаралық қозғалысын зерттеуге
арналған Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен
қатар дамыған және дамушы елдердің экономикалары жөніндегі зерттеу
жұмыстары мен Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтерді
реттеуші заңдар мен нормативтік-құқықтық құжаттар – зерттеу жұмысымыздың
теориялық және әдіснамалық негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Халықаралық ұйымдардың: БҰҰ (UNSTAD) сауда
және оны дамыту бойынша конференцияларының, Дүниежүзілік банктің,
Халықаралық валюта қорының, Экономикалық даму және байланыс ұйымдарының
және де басқа мекемелердің үдерістері мен тенденциялары айқын көрініс
табатын ғылыми және статистикалық мәліметтерін диссертациялық жұмысымызға
ақпараттық негіз ретінде алуға тырыстық. Сонымен қатар жетекші рейтингілік
компаниялардың, отандық және шетелдік баспасөз құралдарының АҚШ
корпорацияларының тікелей инвестицияларына қатысты мәліметтері, Қазақстан
Ұлттық банкінің және ҚР Статистикалық Агенттігінің мәліметтері
пайдаланылды.
Сол сияқты зерттеу жұмысымызда АҚШ институтының және Канада РҒА, Әлемдік
экономика және халықаралық қатынастар Институты РҒА, Еуропа Институты РҒА,
Азия және Африка институты РҒА ресейлік ғалымдарының еңбектерін
пайдаландық.
Алға қойған мақсаттарымыз бен міндеттеріміздің ерекшеліктеріне сәйкес
зерттеу жұмысымызда әр түрлі зерттеу әдістері қолданылды: теориялық талдау
әдісі (жүйелілік тұрғыда), логикалық және құрылымдық әдістері, талдау және
қорытындылау әдістері, салыстырмалы және жалпылама әдістер, экономикалық-
математикалық әдіс, сараптамалық бағалау әдісі, экономикалық және
салыстырмалы талдау (бақылау, өлшеу және салғастыру) әдістері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұлттық валютаға жасалатын
спекулятивтік шабуылдарды стерилизациялауға және қаржы тұрақсыздығына
байланысты қауіптердің алдын алу мақсатында кәсіпкерлік және ссудалық
капиталдың халықаралық мобильділігін монетарлық, фискальді және валюта
саясатының құралдарын пайдалана отырып реттеудің теориялық және әдіснамалық
аспектілерін зерттеу жұмысымыздың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Экономист – ғалымдардың теориялық пайымдаулары халықаралық қаржы
ресурстарының мобильділігіне қатысты мәселелерді айқындауда
фундаментальды негіз болып табылады:
– халықаралық қаржы капиталы қозғалысын реттеудің неоклассикалық
доктрина, монетаристік және кейнсиандық тұжырымдамаларын теориялық
тұрғыдан жалпылау.
2. Халықаралық капитал қозғалысын бақылауға бағытталған жүйелі және
бірізді сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін келесі
шараларды іске асыру қажет:
– елге келетін және елден кететін кәсіпкерлік және ссудалық капитал
ағындарын реттеу бойынша ұсыныстарды негіздеу, ал егер қаржы нарығындағы
экономикалық жағдай күрт нашарлаған жағдайда – төтенше және дағдарысқа
қарсы шара ретінде капиталдың кету ағынын шектеу бойынша ұсыныстарды
негіздеу;
– дағдарыстан кейінгі кезеңде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың
халықаралық ағындарын ырықтандыруды реттеу механизмдерін жетілдіру
жолдарын ұсыну;
– сырттан көлемді қарыз алуға бағытталған, американдық ипотекалық жүйенің
және әлемдік қаржы нарығының күйреуіне әкеліп соқтырған, АҚШ монетарлық
саясатының тиімсіздігін айқындау;
3. Экспансионистік ақша - несие саясаты несие дақпыртының туындауына алып
келеді, ол өз кезегінде шамадан тыс қарыздың шоғырлануына ықпал етеді.
Соған байланысты келесі іс - шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:
– қаржылық-банктік секторларды шетелдік қаржы көздері арқылы қорландыру
кезінде қауіптердің көбеюінің алдын алу үшін, экономикалық өсу кезінде
қадағалау күштерін мобилизациялауға, ал құлдырау кезінде, керісінше,
қадағалау шараларын жеңілдету үшін қаржы секторын циклге қарсы реттеу
қағидаларын қолдану ұсынылады;
– дағдарыс жағдайында елдің берешек міндеттемелерін бір жылдың ішінде
қандай да бір сыртқы займдардың қатысынсыз қамтамасыз ету үшін, елдің
қысқа мерзімдік сыртқы берешегін өтейтіндей көлемде халықаралық
өтемпаздық қор құру қажеттілігін ғылыми негіздеу;
4. Қаржы мекемелерінің агрессивті әрекетіне, активтер бағасының жедел
өсуіне, сондай – ақ ақша ұсынысы мен несиенің өсуіне қарсы күресу үшін
төмендегі шараларды атқару қажет:
– экономиканың қаржы секторларында дисбаланстардың орын алуын айқындау
және алдын алудың әдіс – тәсілдері, активтер нарығында жүйелі қауіптерді
азайту үшін желбуаз бағаны жою жолдары бойынша ұсыныстар жасау;
– елдің экономикалық дамуына ықпал ететін стратегиялық маңызы бар ірі
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мақсатында тікелей инвестициялау
әдісі арқылы шетелдік капиталды тарту және пайдалану бойынша ұсыныстарды
жүйелеу;
Зерттеудің ғылыми-практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының ғылыми
нәтижелерін Қазақстан Республикасы Заң шығару және атқару органдарына
кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық мобильділігін реттеуге
арналған ережелер ретінде ұсынуға болады.
Диссертация мазмұнындағы қорытындыларды, ережелерді ғылыми тұжырымдар
мен нәтижелерді ішкі экономикалық байланысты дамытуға арналған
бағдарламалар мен концептуалды құжаттарды даярлауға және ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жүргізілетін
монетарлық, фискальдық және валюталық саясатты жетілдіру құралы ретінде
пайдалануға болады.
Сондай-ақ, аталмыш зерттеу жұмысының материалдарын оқу үдерісінде,
Әлемдік экономика, Халықаралық валюталық-қаржы және несиелік қатынас,
Халықаралық инвестициялық байланыс, Халықаралық бизнес пәндері бойынша
дәріс оқуда және арнайы курстардың бағдарламаларын жасауда пайдасын
тигізеді.
Зеттеу нәтижелерінің жүзеге асырылуы. Диссертациялық жұмыстың ғылыми
тұжырымдары мен ұсыныстары Жетісу әлеуметтік – кәсіпкерлік
корпорациясының және Қазақстанның Ұлттық банкінің қызметіне енгізілді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі ғылыми
нәтижелері мен қорытындылары, тұжырымдары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда: Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі: факторлары,
шарттары мен даму тетіктері (Алматы, 2008); Қазіргі заманғы бизнес білім:
прогрессивтік бағыттар және технологиялар (Алматы, 2008); Ғаламданудағы
Қазақстан: әлеуметтік – экономикалық және мәдени салалары (Алматы, 2009);
Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, IV Рысқұлов оқулары, Ғаламдық экономикалық
дағдарыс: себептері, мәні және еңсеру жолдары (Алматы, 2009);
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда: Бүгінгі Қазақстандағы
инновациялық даму және ғылымның қажеттігі (Алматы, 2007) оң бағаланды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша 40,6 б.т.
көлемінде барлығы 33 мақалалар жарияланды, оның ішінде 1 монография бар.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, бес
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертацияда тақырыптың мазмұнын нақтылау және дәйектеу мақсатында 14
кесте және 24 сурет пайдаланылды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі заманғы ашық экономикалық байланыс жағдайында ішкі экономика мен
макроэкономикалық саясатқа капиталдың халықаралық мобильділігі сияқты
маңызды фактордың тигізер әсері барған сайын артып келеді. Бүгінгі таңда
валюта нарығында, халықаралық қаржы және ссудалық капитал нарықтарында
жүзеге асырылатын келісімдер көлемі халықаралық сауда көлемінен бірнеше есе
жоғары. Бүгінгі әлемдік қаржы дағдарысы көрсетіп отырғандай, қысқа мерзімді
капитал ағыны экономиканы тез арада тұрақсыздандырып, макроэкономикалық
реттеу шараларының тиімділігін төмендетеді.
Экономикалық жүйенің жалпы балансына байланысты мәселелерді шешуде және
валюта-қаржы саласын тұрақтандыру барысында капитал мобильділігі мәселесі,
яғни оған пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруінің тигізер әсері және оның
мемлекеттер арасында тасымалдану мүмкіндігі – бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелердің бірі.
Инвесторлар өздерінің қай елдердің акцияларын иеленетіндіктеріне көңіл
аудармайды. Егер ішкі пайыздық мөлшерлеме шетелдік пайыздық мөлшерлемеден
жоғары болса, мөлшерлемелер теңеспейінше елге құйылатын капитал ағыны
тоқтамайды. Тепе-теңдік жағдайда ішкі пайыздық мөлшерлеменің әлемдік
пайыздық мөлшерлемеден айырмашылығы болмауы тиіс.
Егер ішкі пайыздық мөлшерлеме әлемдік мөлшерлемеден төмен болатын болса,
(rr*), отандық инвесторлар өз капиталын шетелдік валютаға айырбастап,
сыртқа шығара бастайды. IS-LM моделімен салыстырғанда Манделл–Флеминг
моделінде әлемдік және ішкі пайыздық мөлшерлемелер арақатынасын
қарастыратын теңдеу бар, ол капитал мобильділігі теңдеуі деп аталады.
Манделл – Флеминг моделі маңызды үш компоненттен тұрады. Оны келесі
теңдеулерден көруге болады:
(IS) Y = C (Y–T) + I (r) + G + NX (Y, e), (1)
(LM) MP = L (r, Y), (2)
r = r*, (3)
(1) теңдеу – қисық IS теңдеуі деп аталады, ол тауар нарығындағы тепе-
теңдіктің сақталу жағдайындағы кіріс Ү пен пайыздық мөлшерлеме r арасындағы
байланысты көрсетеді. Бұл теңдеуден жалпы жиынтық табыс тұтыну сомасы С
(Ү–Т кірісінің функциясы), инвестиция І (пайыздық мөлшерлеме қызметі
ретінде), мемлекеттік шығындар (G) және таза экспорт (NX) (кіріс қызметі Ү
мен айырбастау курсы е) сомаларының қосындысына тең екендігін байқауға
болады.
IS-LM стандартты моделіне қарағанда Манделл–Флеминг моделіндегі IS
қисық теңдеуінде таза экспорт көлеміне әсер ететін айырбастау бағамы сияқты
қосымша параметр қамтылған: айырбастау бағамы өскен кезде, таза экспорт
қысқарады, төмендеген сайын таза экспорт көлемі өседі.
(2) теңдеу – қисық LM теңдеуі деп аталады. Ол кіріс Ү пен пайыздық
мөлшерлеменің r өзара байланысын сипаттайды. Бұл теңдеу бойынша нақтылы
ақша ұсынысы (МР) ақшаға деген сұранысқа (L) тең болуы тиіс, ол өз
кезегінде пайыздық мөлшерлеме r мен кіріс Ү қызметі болып табылады. Орталық
банк арқылы анықталатын ақша ұсынысы М және баға деңгейі Р ауыспалы
экзогенді болып табылады.
Соңғы (3) теңдеу ішкі пайыздық мөлшерлеме r әлемдік пайыздық
мөлшерлемеге r* қатысты айқындалатынын дәлелдейді. Басқаша айтар болсақ,
Манделл–Флеминг моделі әлемдік қаржы нарығында кез-келген мөлшердегі
несиені ала алатын немесе бере алатын, соған қарамастан әлемдік пайыздық
мөлшерлеме деңгейіне әсер етпейтін кіші ашық экономикаға лайықтап құрылған.
Капитал ағынының толық мобильділігі жүзеге асырылған жағдайда, яғни
капитал шығаруға және кіргізуге ешқандай шектеулер қойылмайтын жағдайда,
бұл теңдеу төмендегіше көрініс табады:
r = r*
Аталмыш теңдеу тек валюта бағамы өзгермейтін жағдайда ғана нақты, әрі
дәл болады. Валюта бағамы өзгеретін болса, ол былайша өзгереді:
r = (Дее) · (l + r*) + r* (4)
Теңдеу пайыздық паритет теориясының нәтижесі болып табылады.
Бірінші суреттегі үш қисық сызықтың барлығы бір нүктеге келіп қиылысады.
Басқаша айтқанда, IS және LM қисық сызықтарының түйісетін нүкте арқылы
айқындалатын пайыздық мөлшерлеме деңгейі әлемдік пайыздық мөлшерлемеге тең
болады. Бұл кездейсоқтық емес, кіші ашық экономикалық жағдай үшін табиғи
құбылыс, ол валюта нарығы қызметінің механизмі арқылы қамтамасыз етіледі.
Мысалы, кіші ашық экономикадағы ішкі пайыздық мөлшерлеме әлемдік пайыздық
мөлшерлемеден жоғары болсын делік (rr*)
(1-сурет).
Ескерту – Манделл-Флеминг теориясы бойынша автор құрастырған.
1-сурет – Ішкі пайыздық мөлшерлеме әлемдік мөлшерлемеден жоғары
(ұлттық валюта бағамы құбылмалы)
Шетелдік инвесторлардың мұндай елдің ішкі активтеріне деген қызығушылығы
артады (егер кірісі көп болса) және оларды сатып алуға тырысады. Соған
қарамастан аталмыш елдердің резиденттері шетелдік активтерді сатып алудан
бас тартады және олар активтерді шетелден әлдеқайда төмен пайыздық
мөлшерлемемен сатып алуды мақсат тұтады. Нәтижесінде елге сырттан келетін
капитал ағыны көбейіп, сыртқа шығатын капитал ағыны азаяды.
Валюта бағамының құбылмалылығы, маневрлігі мақсатты түрде девальвациялау
саясатының жүргізіліп отырғанын білдіреді, бұл жағдайда шетелдік тауар
шығыны ұлттық тауарға алмастырылады, ішкі өндіріске, экспортқа қолдау
көрсетіледі, импорт көлемі қысқартылады және төлем балансы тапшылығы
төмендетіледі немесе ревальвациялау саясаты жүргізіледі, ол ұлттық тауар
шығынын шетелдік тауар шығынына алмастырады, ұлттық өндірістердің,
экспорттың қысқаруына әкеліп соқтырады және төлем балансының қажетсіз оң
сальдосын жоюға пайдаланылады.
Теңдестірілген айырбастау бағамына экономикадағы ішкі және сыртқы баланс
арасында тепе-теңдік орнауы нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Макроэкономикалық баланс теориясы ішкі нақтылы сұраныс пен нақтылы
айырбастау бағамы арасында тәуелділік орнатады. Ол келесі мәселелерге
байланысты:
– ішкі баланс – толық жұмыспен қамтамасыз ететін және инфляцияның тұрақты
төменгі деңгейін ұстап тұратын ел ішіндегі өндіріс деңгейі. Ішкі
балансты бейнелейтін қиғаш сызық ішкі нақтылы сұраныс пен нақтылы
айырбастау бағамы арасындағы кері байланысты көрсетеді, өйкені нақтылы
айырбастау бағамының өсуіне байланысты, нақтылы ішкі сұраныстың көп
бөлшегі ішкі нарықта қымбаттап кеткен импорт тауарлардан жергілікті
тауарларға ауысады.
– ішкі баланс – ұлттық қор балансы мен инвестицияны қамтамасыз ететін
таза капитал ағыны. Ішкі баланстың қиғаш сызығы ауыспалы баланстар
арасындағы тәуелділікті көрсетеді, себебі нақтылы ішкі сұраныстардың
өсуі ішкі балансты нашарлатады және ішкі тепе-теңдікті ұстап тұру
мақсатында валютаның құнсыздануына әкеліп соқтырады.
IS – LM – BR моделіндегі төлем балансын бейнелейтін қиғаш сызық BR ішкі
тепе-теңдік жағдайында, яғни ресми есеп-қисап балансы нөлге тең болған
жағдайдағы Ү және пайыздық мөлшерлеме r арасындағы өзара байланысты
көрсетеді.
Төлем балансы NX ағымдық операциялар мен капитал есебі операциялары және
KА қаржы операциясынан тұрады. Қорыта келгенде, қиғаш BR теңдеуі
төмендегідей болуы мүмкін:
BR = NX + KA = NX (RER) – M (Y, RER) + KA (r – r*) = 0,
мұндағы (r – r*) – ішкі және әлемдік пайыздық мөлшерлеме арасындағы
айырмашылық;
RER – нақтылы айырбастау бағамы;
М – орталық банк арқылы бақыланып отыратын ақша ұсынысы.
Халықаралық капитал ағынына әсер ететін көптеген факторлар бар. Олардың
ішіндегі ең маңыздысы – әр қилы елдердің өз активтерін қамтамасыз ететін
табыс, яғни кіріс көзі.
Макроэкономикалық реттеу механизмі екі түрлі экономикалық саясат құралын
пайдаланады: бюджеттік-салықтық және ақшалай-несиелік, олар нақтылы елдің
ақша билігінің капитал қозғалысына деген қарым-қатынасы түрлі спекторлары
аясында жүзеге асырылуы мүмкін – толық еркіндіктен түбегейлі тиымдарға
дейін, сонымен қатар ол айырбастау бағамының тұрақтандырылған немесе
өзгермелі тәртібін орната алады.
Елден сыртқа капитал шығарудың негізгі себебі және басты алғышарты –
аталмыш елде артық капитал қорының жиналуы. Мұндай жағдайда кәсіпкерлік
табыс табу немесе үстеме пайыз көру мақсатында артық капитал қоры шетелге
шығарылады. Жоғарыда аталғандармен қатар шетке капитал шығаруға ықпал
ететін тағы бірнеше себептері бар:
– әлемдік шаруашылықтың түрлі салаларында капитал сұранысы мен ұсынысы
мөлшерінің сәйкессіздігі;
– капитал алушы елдегі жергілікті нарықты монополизациялау мүмкіндіктері;
– экспортқа капитал шығарылатын елде шикізат пен жұмыс күшінің арзан
болуы;
– донор-елмен салыстырғанда қабылдаушы елде саяси тұрақтылықтың және
инвестицияға қолайлы климаттың туындауы.
Қазіргі таңдағы халықаралық капитал қозғалысының негізгі факторлары
төмендегідей:
– өндірістік, сауда-саттық және де басқа шетелдік мекемелерге шығарылатын
тікелей инвестициялар;
– шетелдік облигация, акция және басқа құнды қағаздар түріндегі
портфельдік инвестициялар;
– өндіріс және сауда кәсіпорындарына, банктерге және де басқа қаржы
мекемелеріне берілетін халықаралық ссудалық капитал несиелері
(қарыздар);
– экономикалық көмек: тегін немесе жеңілдікпен берілетін несиелер.
Жеткілікті қор жинағы (ақша формасындағы капитал) инвестиция тартуға
және өндірісті жетілдіруге, кеңейтуге арналған ең басты алғышарттардың бірі
болып табылады. Соған байланысты, бір елдерде артық капитал қорының
жинақталуы, ал екінші бір елдерде капитал тапшылығы орын алуы мүмкін, соған
сәйкес кейбір елдердің капитал көздерін іздеуге және шетелден капитал тарту
жолдарын қарастыруға мәжбүр болса, келесі елдер капиталын өсіру мақсатында
тиімді өндіріс орындарын іздеуі керек.
Ал нәтижесінде бір елдерде тағы да бір капитал көзі – шетелдік капитал
ағыны пайда болады да, екінші елдер өздеріне неғұрлым тиімді капитал салу
жолдарын іздейді. Капиталды қарыз немесе несие түрінде алуға болады, бірақ
оны уақыты келгенде пайыздық үстемемен қайтару қажет, сонымен қатар
өндіріске инвестиция ретінде тартуға болады, ал ондай капиталды қайтарудың
қажеті жоқ, тіпті инвесторлар тауарды сатқаннан кейін үстінен табыс көруіне
болады (капиталды қайтару формасы), және мемлекетке салық ретінде пайда
әкеледі (мемлекеттің таза табысының формасы).
Ал егер мемлекеттің нарықтық және инфрақұрылымдық жүйелері дамымаған
болса, онда мұндай мемлекеттердің территориясына шетелдік капитал тарту
қиынға соғады, себебі ол өз елімен салыстырғанда аз шығынмен алуға, яғни ең
жақсы немесе тең шарттар бойынша алуға тырысады. Біздің ойымызша, бұған
Вальрастың ережесі негіз бола алады. Ол ережеге сәйкес елдегі импорт құны
экспорт құнына және шетелге сатылған таза активтер мен олардан түскен
пайыздық үстемелерге тең болады:
JM = X + NA + NR, (5)
мұндағы JM – импорт;
X – экспорт;
NA – таза актив сатылымдары ( шетелдіктерге сатылған активтер құны мен
олардан сатып алынған активтер құнының арасындағы айырма);
NR – таза пайыздық төлемдер (шетелден сатып алынған капиталдың пайыздық
құны мен шетелдіктерге төленген пайыздық құн арасындағы айырым қалдық).
Қандай формада болмасын активтерді сату (жекеменшік құқық, құнды
қағаздар, алтын және басқа) елге капитал ағынын әкеледі. Ал пайыздық
төлемдер дегеніміз бұрын алған капиталды пайдаланғаны үшін төленетін ақы.
Салық – бүгінгі төлемдер. Соған сәйкес, таза мезгілдік активтер сатылымы
неғұрлым жоғары болса (NA), болашақта алынатын таза пайыздық үстемелер
соғұрлым төмен болады (NR).
5 теңдеуін құрастыра отырып, 6 теңдеуге келеміз, теңдеудің сол жағы –
капитал саудасы ретінде қарастырылатын ағымдағы тауарлар мен қызметтер
балансы және капиталға төленетін таза пайыздық төлемдер, ал оң жағы –
капитал қозғалысының балансы.
JM – X – NR = NA (6)
Сөйтіп, Вальрас ережесіне сәйкес тауар және қызмет сатылымдарының
баланстары қарама-қарсы капитал қозғалысы балансы заңына сай болуы шарт.
Егер мұндай тепе-теңдік болмаса, одан қалдық қалады, ол қателік деп
аталады.
Қабылдаушы ел ұтады, себебі базалық елден келіп түсетін қаржы активтері
ағынымен бәсекеге түсуге мәжбүр болатын қабылдаушы елдің инвесторларының
шығындарымен салыстырғанда, жұмысшылар мен басқа топтағы адамдарға түсетін
пайда көлемі артық болады. Қабылдаушы ел өз жеріндегімен салыстырғанда
арзанырақ несие алу арқылы капитал өндірісін арттырады, сол арқылы ұтады.
Кез-келген капитал қозғалысы үшін елдің инвестициялық ұстанымы, яғни
елдің шетке шығарған активтері мен шетелдіктердің аталмыш елдегі
активтерінің арасалмағы маңызды рөл атқарады.
Жағымды инвестициялық климат құру түрлі формадағы капитал ағынын тартуға
ықпал етеді:
а) шетелде бас компанияларының филиалдарын ашу;
ә) бас компанияның бөлімдерін ашу;
б) еншілес компания ашу;
в) ассоциацияланған компаниялар ашу;
г) өндіріс және сауда салаларында жаңа нысандар ашу;
д) әрекет етуші компаниялардың материалдық және қаржылай активтерін
сатып алу (біріктіру, өзіне тартып алу);
е) бірлескен жобалар мен компаниялар құру.
Шетелде жинақталған тікелей инвестициялары бойынша АҚШ әлемдік көшбасшы
болып табылатыны жалпыға мәлім. Соңғы 30 жылдың ішінде шетелге шығарылатын
американдық тікелей инвестициялардың жылдық көлемі 16 есеге артқан. Соңғы
13 жылда (1990–2008 жж.) олардың көлемі 4,8 есе және 2008 ж. – 2,1 трлн.
доллар сомасына немесе әлемдегі тікелей шетелдік инвестициялардың 19,2%
құрайды. Салыстыру үшін келесі көрсеткіштерді мысалға келтірейік, сол
жылдардағы Ұлыбританияның үлес салмағы 11,6%, аталмыш көрсеткіштер
Германияда – 9%, Францияда – 7,9%, Нидерландияда – 6%, Канадада – 3,7%,
Швейцарияда – 3,6%. Ал салыстырмалы түрде жақында ғана, 1980 ж., әлемдік
экономикадағы американдық тікелей инвестицияның көлемі бар жоғы 215,3 млрд.
доллар. болған. Басқа бірде-бір ел шетелде жинақталған капитал мөлшері
бойынша АҚШ-ның деңгейіне жете алмады.
Он жылда (1998–2008 жж.) американдық корпорациялар тікелей инвестиция
түрінде шетелге 1 трлн. долл. көлемінде капитал шығарған. 2001 ж.
американдық корпорациялардың шетелге шығарған тікелей инвестицияларының
мөлшері қысқарып, 124,8 млрд. доллар. құрады. Тіпті төмендеген күннің
өзінде, АҚШ тікелей инвестиция тасымалдаушы негізгі экспортер болып
табылады.
Көптеген сарапшылардың пайымдауынша, тікелей инвестициялар АҚШ –ның
екінші экономикасын қалыптастырды, ол шетелдік филиалдар мен еншілес
фирмалардың өндірістік қуаттылығына негізделген және әлемдік шаруашылықта
маңызды орын алады. АҚШ екінші экономикасы өзінің ғылыми-техникалық және
өндірістік потенциалы жағынан Еуропаның және Жапонияның аталмыш
құрылымдарымен салыстырғанда артық болып саналады.
Біздің ойымызша, қазіргі таңда әлемдегі бірде-бір мемлекеттің
экономикасы шетелдік инвестициясынсыз жүзеге асырылмайды. Егер мемлекет
ашық қоғам құрғысы келсе, ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылыққа енгізудің
ең тиімді жолдарының бірі – тікелей шетелдік инвестиция тарту.
Шетелге ұлттық капитал шығару және ұлттық капиталға шетелдік капиталды
тарту арқылы халықаралық қаржы нарығы құрылады, ол белгілі бір қарым-
қатынастар жүйесі болып табылады және елдер, региондар, салалар және
институционалды бірліктер арасында бәсекелестік негізде қаржы ресурстарын
жинау және бөлу механизмі болып саналады.
Қызметтік тұрғыдан алғанда халықаралық қаржы нарығы дегеніміз-ұлттық
және халықаралық нарықтардың жиынтығы, ол капитал сұранысы мен ұсынысы
арасында дұрыс байланыс орнату мақсатында нарық субъектілері арасында қаржы
капиталын шоғырландыру, қайта бөлу шараларын жүзеге асырады.
Халықаралық қаржы нарығының қызметі несие қызметіне ұқсайды:
– капиталды қайта бөлу және қайта құю;
– капитал айналымы шығындарын азайту;
– капиталды орталықтандыру және шоғырландыру;
– мерзімдік сауда;
– экономикалық циклдер шығындарын азайту;
– үздіксіз қайта өндіру үдерістерін қамтамасыз ету.
Экономикалық теорияда халықаралық қаржы нарығы екі топқа бөлінеді: ақша
нарығы және капитал нарығы. Ақша ссудасы дегеніміз- ағымдық өтемпаздық және
несиелік қарызды жабу үшін қарызгерлердің бір жылға дейінгі мерзімге қаржы
алуы. Капитал ссудасы дегеніміз- қарызгерлердің ұзақ мерзімдік қаржы алуы.
Әр түрлі елдер арасында капиталды шоғырландыру және қайта бөлу арқылы
әлемдік ссудалық капитал нарығы ақша және капитал ссудалары түрінде ұдайы
өндірістің үздіксіз қызметін қамтамасыз етеді.
Банк несиелерін құнды қағаздар несиесіне алмастыру нәтижесінде
секьюритизация үдерісі дами бастады, сол арқылы шеттен алынған капитал
шаруашылықпен айналысатын субъектілер қарамағына түседі.
Әлемдік ссудалық капитал нарығының басты белгілерінің бірі – еуровалюта
және еурокапитал нарығы.
Қаржы капиталының өзі қағаздан басқа ештеңе өндірмейді, ол бүкіл
экономикалық жүйені байланыстырып, біріктіріп тұрады, жүйедегі барлық
элементтер арысындағы өзара байланыстар мен әрекеттестікті айқындайды.
Қаржы капиталының маңызды ерекшеліктерінің бірі – басқа капитал
түрлерімен салыстырғанда оның дамуында шек болмайды, яғни қаржы капиталы
ешқашан көптік етпейді. Оның шамадан тыс өсуі капиталдың күйреуіне әкеліп
соқтырмайды, тек қана басқа салалар мен құрылымдарға кетіп отырады. Қаржы
капиталының дамуына шектеудің қойылмауы түрлі капиталдар: өнеркәсіптік,
тауарлық, ақшалай, өндірістік, қаржы және басқалар арасында дөрекі
(қисынсыз) қарым-қатынастың орнауына әкеледі.
Қаржы капиталының пайда болуы мен дамуы экономикалық себептерге
байланысты анықталады. Ол айтарлықтай экономикалық пайда әкеледі. Ақша
айналымының бір бөлігінің ерекше қаржы саласына оңашалануы капиталды
мамандандыруды тереңдетті және қоғамдағы транзакциондық шығындарды азайтты.
Бір жағынан шашыраңқы капитал ағынын концентрациялауға және
мобилизациялауға (орталықтандыруға және жұмылдыруға) ықпал етеді, қоғамның
экономикалық потенциалын арттыра отырып, оның инвестицияларға айналуына
әсерін тигізеді. Ол өзіне капиталдың өзге де түрлерін бағындырады –
өнеркәсіптік, сауда, ссудалық. Сөйтіп, ол инвестициялық және инновациялық
үдерістердің жеделдеуіне ықпал етеді.
Жағымды әсерлерімен бірге, ол қоғамда жағымсыз жағдайлар да туғызды, ірі
экономикалық ресурстарды шығындайды, капиталдың нақты секторларында залалды
экономикалық берішке (шоғырға) айналып, экономиканың дамуын тежейді.
Қазіргі заманғы экономикадағы қаржы капиталының рөлі қор нарығы мен
экономиканың нақты секторларының арақатынасынан жақсы байқалады. Қор нарығы
барған сайын экономиканың нақтылы секторларынан алшақтап барады және
олардың арасындағы байланыс күрделене түсуде.
Егер қор нарығы экономиканың нақтылы секторына капитал түсуіне ықпал
ететін болса, онда ол прогрессивті рөл атқарады. Егер ол капиталдың нақтылы
секторлардан қаржы саласына кетуіне ықпал етсе, онда жағымсыз рөл атқарады.
Өкінішке орай, экономикада біріншіге қарағанда екінші үдеріс жиі орын
алады да, капиталистік қоғамда қарама-қайшылықтар тудырады.
Қаржы капиталының рөлінің артқанын барлық басқа капиталдан жоғары
тұратындығынан және оларды басқаратындығынан байқаймыз.
Басқа елдермен салыстырғанда онша дамымағанына қарамастан, Қазақстанда
қаржы секторлары экономиканың нақты секторларын артқа тастап отыр. Қаржы
секторы нақтылы секторға қарағанда тез дамиды, оған капиталдың нақтылы
сектордан қаржы секторына ауысуы дәлел бола алады.
1999–2007 жылдары аралығында, қаржы қызметінің көлемі – 6,7 есе өскен,
көтерме және жеке сауда – 4,3 есе өскен, ал ЖІӨ бірнеше ондаған пайызға
өсті. Өндіруші салаларға келетін болсақ, бірде бір өндірістік сала қаржы
саласындағыдай жетістікке жетпеген. Қаржы капиталының даму қарқыны нақтылы
сектордан бірнеше есе артық болды.
Банк капиталы мен активтерінің өсу қарқыны, мемлекеттік бюджеттің кіріс
және шығыс көлемі, алтын-валюта қоры тұрақты және резервтік қор және де
басқа қаржы ағыны ЖІӨ өсу қарқынынан бірнеше есе артты. Қаржы саласы
капиталдың өсуіне ең қолайлы сала болып табылады, өйткені одан түсетін
табыс әлдеқайда жоғары және капитал айналымы да жылдам болады.
Экономикадағы нақтылы сектордан гөрі қаржы саласында үлкен байлыққа қол
жеткізуге болады. Капитал нақтылы сектордан қаржы саласына көшеді, соның
нәтижесінде қаржы дағдарыстары мен қиындықтарын тудыратын бос қаржы
кеңістіктері пайда болады.
Қазіргі (2007–2009 жж.) экономикалық қаржы дағдарысы кезінде қаржы
капиталының рөлінің басымдылығы ерекше байқалады. Ол қаржы саласында,
ипотекалық несиеде басталды да, тез арада өте күрделі циклдік экономикалық
дағдарысқа айналды. Оның пайда болуы мен дамуының басты себебі капиталдың
табиғатында жатыр, сондықтан да оның алдын алу немесе одан құтылу мүмкін
емес. Бірақ дағдарысты жеңілдетуге немесе шығындарды барынша азайтуға
болады.
Барлық елдер дағдарыстан қорқады және оның алдын алу немесе оны
жеңілдету мақсатында қомақты қаржы жұмсайды. Алдыңғы қатарлы 50 елдің
дағдарысқа қарсы шараларының сомалық пакеттерінің құны 4 трлн. долл. Бұл
өте қомақты қаржы, бірақ олар дағдарысты күрделендіруге ықпал етіп отырған
жалған капиталмен салыстырғанда өте аз. Ең төменгі есеппен алған күннің
өзінде оның құны – 100 трлн. долл.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысы – әр түрлі несиегерлер мен
қарызгерлердің, меншік иелері мен олардың шетелдегі фирмаларының арасында
жүзеге асырылатын қаржы ағынының қозғалысы.
Алайда, өзінің дамуының әр түрлі сатысында әр түрлі елдер өзін ішкі
экономикалық дағдарыстан қорғау мақсатында халықаралық капитал қозғалысына
тосқауылдар мен шектеулер қойып отырған. Бұл шектеулер мен кедергілерді
ығыстыру қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандыру болып
табылады.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандырудың мәні мен рөлі
оның қаржы қорларын жаһандық деңгейде тиімді қайта бөлуге ықпал етуінде.
Мұндай мүмкіндіктер жаңа ақпараттық технологиялардың дамуына және қаржы
саласының жетілдірілуіне байланысты арта түседі. Капиталдың ең басты
қозғаушы күштерінің бірі – халықаралық капитал ағындарын реттеуші және
бағыттаушы халықаралық капитал ұйымдары. Олар жекеменшік коммерциялық және
мемлекеттік құрылымдармен қатар, әлемдік шаруашылықтағы капитал
қозғалысының субъектілері және оның шығу көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік және қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандыру
екі негізгі факторға байланысты: біріншіден, ішкі валюта нарықтарының
ырықтандырылуына байланысты (валюта операцияларына қойылатын талаптардың
азаюына, валюталық бағам мен валюталық операцияларды бәсеңдетуге),
екіншіден, валюта нарығындағы операцияларға жаңа технологиялар енгізуге
байланысты болады.
Шектеулердің азайтылуы капитал ағынының өсуіне айтарлықтай ықпал етеді.
Халықаралық деңгейде капитал қозғалысын ырықтандыру аймақтар, елдер және
нарықтар арасында қаржы қорларын тиімді бөлуге мүмкіндік береді.
Халықаралық қаржы ұйымдары капитал ағынын реттейді, бағыттайды және
қозғаушы күші болып табылады. Бұл ұйымдар жеке коммерциялық және
мемлекеттік құрылымдармен қатар әлемдік шаруашылықта капитал қозғалысының
субьектісі және оның шығу көзі болып табылады.
Тікелей шетелдік инвестициялар ағынының шамадан тыс жиі келуі, әсіресе,
қысқа мерзімді және жоғары өтімді инвестициялар ағыны әлі де тұрақтана
қоймаған қаржы және экономика жүйесінде тұрақсыздықты үдетті. Қысқа
мерзімдік жекеменшік капитал ағынының бірнеше есе көбеюі, спекулятивтік
трансферттер санының артуы жаңадан дамып келе жатқан нарықтарда акция
бағамдарының тұрақсыздығына, құбылмалылығына әкеліп соқтырды. Халықаралық
капитал қозғалысы ырықты болған жағдайда жоғары мобильді портфельдік
инвестициялардың бір елден екінші елге аз ғана уақытта түсуіне мүмкіндік
туды, бұл әлемдік қаржы және валюта нарықтарындағы қауіпті сегменттердің
(белгілердің) бірі болып табылады.
1997 ж. Азия дағдарысы және 1998 ж. тамыз айындағы Ресейде болған дефолт
жағдайы ырықтандырудың кері әсерлерінің көріністері деуге болады, бұл
құбылыс тез арада көршілес елдерге ғана таралып қоймай, белгілі бір
дәрежеде бүкіл әлемдік қаржы және валюта нарықтарына да өз ықпалын тигізді.
Валюта-қаржы дағдарысы болардың алдында дағдарысқа ұшыраған елдерде ұзақ
уақыт бойы төленбеген сыртқы қарыздары өсіп кеткен еді.
Мұндай жағдай ХХ ғ. 80 ж. және 90 ж. алдында да орын алған болатын.
Реттеуші және бақылаушы құралдардың әлсіздігінен әлемдік және халықаралық
деңгейдегі қаржы дағдарыстарының алдын алу немесе оларды алдын ала болжау
мүмкін болмады.
1981 ж. Чилидегі банк секторларында болған қиындықтар қайта құру
әрекеттерінен кейін бірден пайда болды. Халықаралық тәжірибеге сүйенер
болсақ, қаржы ырықтылығының жағымды жақтарын болашақта қаржы тұрақсыздығын
туындататын жағымсыз әсерлерімен салыстырмалы түрде қарастыру қажет
екендігін көрсетті. Елге әкелінетін шетелдік капитал ағынын ырықтандыру
себептерін анықтау барысында жаһандану үдерісінің рөлін ерекше атап өткен
жөн. Жаһандану сауда, туризм, миграцияны және технологиялар алмасуын дамыту
арқылы елге қысым жасайды. Сонымен қатар, халықаралық қаржы нарығына еркін
шығуға мүмкіндіктің тууы ішкі нарыққа қаржы ресурстарының шамадан тыс
ағылуына жол ашады.
Халықаралық қаржы ағынының еркін мобильділігі кез-келген елді күрделі
қаржы ағынына көңіл бөлуге, оны реттеу жолдарын іздестіруге мәжбүр етеді.
Ондай шаралар инвестицияның түріне (тікелей немесе портфельдік), оның
бағытына (елге келетін, елден шығатын), сондай-ақ елдің немесе аймақтың
экономикалық даму деңгейіне байланысты жүзеге асырылады. Өнеркәсібі дамыған
елдерде капитал қозғалысын бақылау қажет емес, себебі ондай елдерде
макроэкономикалық тұрақтылық өз деңгейінде жолға қойылған және қаржы ағынын
бақылау мақсатында сан түрлі жаңа қаржылық құралдар пайдаланылады.
Ішкі валюта және қаржы нарықтарына шетелдік банктердің емін-еркін енуіне
жол ашылуы, шетелдік қаржы көздері мен күдікті инвестициялардың шамадан тыс
көбеюі валюта дағдарысына немесе девальвацияға әкелуі мүмкін. Отандық қаржы
институттарының кірістерінің азаюы банктер мен олардың салымшыларының төлем
қабілеттілігін төмендетеді. Салымшылар өздерін валюта бағамының өзгерісінен
қорғауға қабілетсіз болады. Төлем балансының негізгі шоттарын ырықтандыру
капиталдың сыртқа күрт ауа бастауына ықпал етеді. Банк жүйесінің әлсіреуіне
байланысты, орталық банк ұлттық валютаны қорғау үшін амалсыз пайыздық
мөлшерлемені көтеруге мәжүр болады. Сондықтан да халықаралық капиталдың
келу, кету операцияларын ырықтандыру біртіндеп, жүйелі түрде жүзеге
асырылуы қажет. Олай болмаған жағдайда, ұлттық банк жүйесі мен ақша
бірлігіне деген сенімсіздік туындайды.
Халықаралық қаржы қозғалысын ырықтандыру барысында ішкі қаржы және
валюта нарықтары мен қаржы делдалдарына валюталық қауіп төнеді, ол қауіп –
қатерлер халықаралық қаржы нарығынан ссудалық қарыздар алып, оны ұлттық
тұтынушыларға несиеге беруге байланысты туындайды. Валюта қауіпі несиелік
қауіптерге ұштасуы мүмкін, ал ол біртіндеп банк дағдарыстарына айналуы
ықтимал.
Капитал қозғалысы шоттарын жедел ырықтандыру тек бірқатар талаптар
орындалған жағдайда ғана сәтті болатыны дәлелденді. Ондай талаптарға
макроэкономикалық саясаттың дұрыс ұйымдастырылуы, қаржы жүйесін күшейту
және құрылымдық реформалар жүргізу жатады. Қажетті макроэкономикалық және
қаржы саясаты болмаған жағдайда, ырықтандыру үдерісі елдің ішкі-сыртқы
шоктарға (соққыларға) қарсы тұру қабілетін әлсіретеді.
Сонымен қатар, мемлекеттің экономикасының даму дәрежесіне байланысты
капиталдың келу, кету ағынына қойылатын шектеулер барған сайын тиімсіз
болып барады. Егер ішкі қаржы және валюта саясаты ұлттық валютаның
құнсыздануына негізгі себеп болатын болса, онда шектеулер валюта бағамын
тұрақты ұстап тұруға әсер ете алмайды, бұған дәлел ретінде Ресейдегі
1998 ж. девальвацияны алуға болады.
Капиталдың келу, кету ағынына қойылатын шектеулерді азайтып, біртіндеп
мүлдем алып тастаған жағдайда, елге келетін капитал ағыны артады.
Инвесторлар қажет кезінде өздерінің капиталын мобильді түрде және емін-
еркін билік жүргізе алатындарына сенімді болады. Олар капиталды сыртқа
шығаруға, қайта экспорттауға, түскен пайданы қайта бөлуге және қайта
инвестициялауға құқылы болады. Сындарлы және дұрыс ұйымдастырылған қаржы
және валюта саясаты капиталдың кіру, шығу ағынына және оның мобильділігіне
қойылатын шектеулерді алып тастау шараларының әсер-күшін айқындайды. Бұл
халықаралық капитал ауысымына үлкен әсер етеді, оның жеделдеуіне ықпал
етеді.
Қазақстандағы ырықтандыру реформаларының басталуының да негізгі
себептері болды: халықаралық сауданың ілгері басуына байланысты елдің
экономикалық дамуының қарқынды өсуі, тікелей инвестициялар тарту және жаңа
технологиялар мен әдістердің келуі, ішкі нарыққа жол ашылуы арқылы
кәсіпорындардың қаржымен және инвестициялармен қамтамасыз етілуі. Капиталды
ырықтандыру сауда саласын ырықтандырудың логикалық жалғасы, оны толықтырушы
қосымша шаралар ретінде қарастырылады.
Қазақстанның саясаты үнемі ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз етуге, инфляциялық үдерістерді тежеуге, сондай-ақ
банк жүйесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОМАРБАЕВА АРДАҚ КЕНЖЕБЕКОВНА
Ұлттық экономиканың жаһандануы жағдайындағы кәсіпкерлік және ссудалық
капиталдың халықаралық мобильділігі:
теориясы, әлемдік тәжірибесі және реттеу проблемалары
08.00.14 – Әлемдік шаруашылық және халықаралық
экономикалық қатынастар
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
іздену үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010 жыл
Жұмыс Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде
орындалды
Ғылыми кеңесші экономика ғылымдарының докторы
Челекбай А.Д.
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы
Мадиярова Д.М.,
экономика ғылымдарының докторы
Қазбеков Б.К.,
экономика ғылымдарының докторы
Елемесов Р.Е.
Жетекші ұйым ҚР білім және ғылым
министрлігі экономика институты
Диссертация 7 шілдеде 2010 ж. сағат 11-де Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы дәрежесін
тағайындау жөніндегі Д 14.45.10 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55-ші үй,
144-ші бөлме
Диссертациямен Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады
Автореферат _____________________2010 ж. таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы У.А. Текенов
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Капитал жұмысшы күші, табиғи ресурстар
және кәсіпкерлік сынды өндірістің маңызды факторларының бірі ретінде
халықаралық мобильділік сипатқа ие, сондай-ақ ол бір елден екінші елге
еркін ауыса алады. Бүгінде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық
қозғалысы әлемдік экономиканың қызметін жақсартуға және түрлі халықаралық
шаруашылық байланыс шарттары мен формаларын жетілдіруге бағытталған шешуші
элементке айналып отыр.
Капитал ауысымын тудыратын негізгі факторлар – сұраныс және ұсыныс.
Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде капитал көлемінің өсуі, ал
екінші бір елдерде капитал көлемінің құлдырауы себепкер болады. Өндірісі
дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін инвестициялық қорлар
санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл елдерде ұлттық өндірісті
дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты қызмет етуге ұмтылысының
және шетелдік капиталға деген сұраныстың артуына әсер етіп отыр.
Ішкі капиталға қарағанда шетелдік капиталдың бірқатар өзіндік
артықшылықтары бар: шетелдік капитал қазіргі заманғы жаңа өндірістік
технологияларды ендіруге ықпал етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге
және кәсіби мамандар мен жұмысшы күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық
басқару дағдыларын қалыптастырады; тауар экспорты мен қызмет түрлерін
кеңейтеді; шетелдік компаниялармен бәсекелес жергілікті фирмалардың
қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Қазіргі таңда әлемдік шаруашылық шетелден капитал тартудың, олардың
аймақтық көлемде немесе халықаралық деңгейде ұлттық экономикаға қызмет
етуінің нақтылы ережелерін қалыптастырды. Шетелдік капиталды саналы және
сауатты пайдалана білу – бәсекелестік жағдайында ұлттық шаруашылықтың
табысты қызмет етуінің кепілі болатыны әлемдік тәжірибе дәлелденген.
Ұлттық экономикаға шетелдік капитал тарту шаралары тікелей инвестиция,
қарыз, ссуда формалары арқылы жүзеге асырылады.
Шетелдік капиталдың халықаралық қозғалысының түрлі формаларының ішінде
кәсіпкерлік инвестиция ең маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ олардың
қозғалыс механизмі мен ауысу арналары әлемдік шаруашылық ағымының
құрылымының өзгеруімен бірге күннен күнге өзгеріп, жаңаланып отырады.
Әлемдік капитал ағынының жағымды жақтарымен қатар, жағымсыз сипаттары да
жетерлік.
Әлемдік капитал ағыны тұрақсыз болуы мүмкін. Бұрын капитал ағынының көп
бөлігі капитал алушы елде тұрақтанатын, яғни кәсіпкерлік салада, жеке
меншік және инфрақұрылым салаларына тікелей инвестиция формасында пайдаға
асырылатын. Бүгінде капитал ағыны жеңіл қабылданады да, тұрақты және ұзақ
мерзімді міндеттемелерге айналмайды. Капитал ағыны портфелінің
кемшіліктерінің бірі дағдарысқа бейімділігі болып табылады. Бұл дамушы
елдерді капитал ағынын мерзімсіз ырықтандырудан сақтандыру қажеттілігін
көрсетеді.
Капитал ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да
туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын
жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде
сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның
нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы
экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер
туындайды.
Сонымен қатар, капитал ағыны белгілі бір мерзім аралығында ұлттық валюта
бағамының ауытқуына ықпал етуі мүмкін. Соның салдарынан баға тұрақтылығы
бұзылып, сауда-саттық және инвестиция саласында тиімсіз шешімдердің
қабылдануы ықтимал. Сондықтан көптеген елдер мұндай капитал ағынына
тосқауыл қоюға тырысады. Капитал ағыны елдің салықтық базасын әлсіретіп,
мемлекетті шамадан тыс инвесторлар тартуға мәжбүр етуі мүмкін.
Сол себепті түрлі мемлекеттер өз дамуының әр түрлі сатыларында ішкі
нарықты сыртқы капитал әсерінен қорғау мақсатында шетелдік инвестиция
ағынына түрлі әкімшілік шектеулер мен кедергілер қойып отырған. Аталмыш
шектеулер мен тиымдарды алып тастап, олардың орнына капиталдың кіріс-шығыс
ағынын реттеу жолдарын қарастыру қаржы қорларын тиімді түрде қайта бөлуге
ықпал етеді. Жаңа ақпараттық технология дамып, қаржы саласы жетілдірілген
сайын, осындай мүмкіндіктер арта түседі.
Біз диссертациялық жұмысымызда шетелдік тәжірибені жан-жақты зерттеп,
кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық мобильділігі жөніндегі
отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне сыни тұрғыдан терең
сараптамалық талдау жасай отырып, жаһандану жағдайында бұл үрдісті дамыту
моделі мен барысын айқындау негізінде халықаралық деңгейде капитал
қозғалысын жандандырудың концептуалды тәсілдерін құруға және оларды алушы-
елде тиімді пайдалану жолдарын айқындауға тырыстық.
Аталмыш үрдісті әр түрлі қырынан қарастырған бұрынғы көзқарастар және
бұған дейін қолданылған капиталды халықаралық мобилизациялаудың
монетаристік және кейнсиандық модельдері саясаттандырылған прагматикалық
сипатта болды.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысын реттеудің әдістерінде
жүйеліліктің, бірізділіктің болмауы жаһандандық дағдарыс басталған кезде
көптеген елдердің экономикасының дамуына кері әсерін тигезді. Сондай-ақ,
жүйелі түрде қайталанып отыратын дағдарыстар экономиканың рецессиялық
жағдайдан шығуына тосқауыл болды. Сол себепті кәсіпкерлік және ссудалық
капиталдың халықаралық мобильділігін реттеудің әдіснамалық аспектілерін
анықтау және олардың қаржы қорлары қозғалыстарын ұйымдастыру формаларымен
байланысын айқындау – бүгінгі күнгі экономика ғылымындағы өзекті
мәселелердің бірі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықаралық капитал қозғалысы – күрделі
экономикалық, әлеуметтік және саяси мәселелердің бірі. Бұл мәселенің
көпжылдық зерттелу тарихы бар. Атап айтар болсақ, аталмыш мәселемен түрлі
экономикалық ағымдар мен мектептердің өкілдері айналысқан: ХІХ ғасырдың
басында классикалық саяси экономика мектебінің өкілдері – А. Смит,
Д. Рикардо, Дж. С. Миллем шетке капитал шығарудың негізгі себептері мен
мақсаттарын түсіндіретін теориялық ережелерді қалыптастыруға тырысты,
кейінгі жылдары Дж. М. Кейнстің, Б. Олиннің, Э. Хекшердің, К. Маркс,
Дж. Стиглицтің, Л. Вальрас, И. Иверсен т.б ғалымдар өздерінің ғылыми
тұжырымдамаларында халықаралық капитал ағынының теориялық ережелерін тарихи
кезеңдердің ерекшеліктері мен әр түрлі әлеуметтік топтардың экономикалық
мүдделерін ескере отырып әрі қарай дамытқан.
Біз зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізі ретінде С. Хаймер,
Р. Вернон, Ч. Киндлебергер, Р. Коуз, Р. Манделл, Т. Озава, К. Кодзима,
М. Портер сынды шетелдік экономист ғалымдардың реципиент – елдерге шетелдік
капитал тартудың экономикалық мақсаттылығы жөніндегі ғылыми мәліметтерін
қолдандық.
Сондай-ақ, Р. Зименков, В. Супян, М. Портной, А. Пороховский,
А. Парканский, А. Давыдов, Л. Лебедева, А. Корнеев, В. Васильев,
Р. Хасбулатов, Т. Шаклеина т.б. сынды көрнекті ресейлік ғалымдардың әлемдік
экономика, халықаралық экономикалық қатынастар, сонымен қатар шетел
экономикасы (АҚШ) саласына арналған еңбектерін де пайдаландық.
Қазақстандық ғалымдар арасында қаржы капиталының әлемдік мобильділігіне
байланысты мәселелерді У. Баймұратов, А.Қ. Қошанов, О. Сәбден,
Н.К. Нурланова, Б.Д. Хусаинов, А.Е. Есентүгелова, Ш.Р. Әбділманова,
Н. Нұрсейт, Е.С. Карибжанов, В. Додонов, О.Егоров, К.Ш. Дүйсенбаев,
Б.К. Қазбеков, А.И. Оңдасынова, Р.А. Қамшыбаев, Д.М. Мадиярова,
З.С. Кенжебаева, А.Д. Челекбай сияқты экономист-ғалымдар зерттеп жүр.
Әйтсе де, біздің ойымызша кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың қаржы
капиталының халықаралық мобильділігінің заманауи ағымдарына қатысты кейбір
мәселелер, әсіресе Қазақстан жағдайына байланысты ерекшеліктері әлі күнге
дейін талас тудырып келеді. Экономикамызға халықаралық кәсіпкерлік және
ссудалық капитал тартуды реттеу мәселелерінің теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі зерттеу жұмысымыздың мақсаттары мен
міндеттерін айқындауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында қаржы
капиталының халықаралық мобильділігінің зерттелу тәжірибесіне сүйене
отырып, Қазақстан экономикасына кәсіпкерлік және ссудалық капитал тарту
мәселелерін басқару-реттеудің ғылыми және әдіснамалық негіздерін жасау
болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу барысында зерттеу жұмысымызда төмендегідей
міндеттерді шешу көзделеді:
– қаржы капиталының халықаралық мобильділігінің концептуалдық негіздері
мен модельдерін зерттеу;
– ашық экономика жағдайында елге сырттан кіретін және сыртқа шығатын
шетелдік капитал ағыны үдерісінің ерекшеліктерін айқындау;
– кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық ауысымының дамушы
елдердің экономикасын жетілдірудегі рөлі мен мәнін негіздеу;
– экономиканың маңызды салаларын дамытуға бағытталған халықаралық қаржы
капиталын реттеудің әдістемелік негіздерін жасау;
– Қазақстанға шетелдік капитал тарту үшін пайыздық көрсеткіштердің
жасырын (жабық) паритеттерінің шарттарының маңызын айқындау;
– кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық қозғалысын ырықтандыру
барысында ақшалай-несиелік, фискальді және валюталық саясатты ұстану
әдістеріне байланысты ұсыныстар жасау;
– қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандыру барысында елде
қаржы тұрақсыздығын туындататын негізгі қауіп-қатерлерді айқындау;
– әлемдік қаржы дағдарысының кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың
халықаралық мобильділігіне тигізер әсерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Әлемдік валюта-қаржы және тауар нарығын, дамыған және
дамушы елдердің, экономикасы өтпелі елдердің экономикалық мәселелерін,
сондай-ақ Қазақстанда халықаралық қаржы капиталын реттеу шаралары жүзеге
асырылатын қаржы және валюта секторларын зерттеу – жұмысымыздың негізгі
ғылыми нысандары болып табылады.
Зерттеу пәні. Диссертациялық жұмысымыздың зерттеу пәні ретінде нарықтағы
кәсіби қатысушылар жүзеге асыратын халықаралық қаржы-валюта операцияларын,
сондай-ақ кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық қозғалысын
мемлекеттік реттеу шараларын алып отырмыз.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Экономикалық
теория классиктерінің ғылыми еңбектері, халықаралық экономикалық қатынастар
саласы бойынша, әсіресе капиталдың халықаралық қозғалысын зерттеуге
арналған Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен
қатар дамыған және дамушы елдердің экономикалары жөніндегі зерттеу
жұмыстары мен Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтерді
реттеуші заңдар мен нормативтік-құқықтық құжаттар – зерттеу жұмысымыздың
теориялық және әдіснамалық негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Халықаралық ұйымдардың: БҰҰ (UNSTAD) сауда
және оны дамыту бойынша конференцияларының, Дүниежүзілік банктің,
Халықаралық валюта қорының, Экономикалық даму және байланыс ұйымдарының
және де басқа мекемелердің үдерістері мен тенденциялары айқын көрініс
табатын ғылыми және статистикалық мәліметтерін диссертациялық жұмысымызға
ақпараттық негіз ретінде алуға тырыстық. Сонымен қатар жетекші рейтингілік
компаниялардың, отандық және шетелдік баспасөз құралдарының АҚШ
корпорацияларының тікелей инвестицияларына қатысты мәліметтері, Қазақстан
Ұлттық банкінің және ҚР Статистикалық Агенттігінің мәліметтері
пайдаланылды.
Сол сияқты зерттеу жұмысымызда АҚШ институтының және Канада РҒА, Әлемдік
экономика және халықаралық қатынастар Институты РҒА, Еуропа Институты РҒА,
Азия және Африка институты РҒА ресейлік ғалымдарының еңбектерін
пайдаландық.
Алға қойған мақсаттарымыз бен міндеттеріміздің ерекшеліктеріне сәйкес
зерттеу жұмысымызда әр түрлі зерттеу әдістері қолданылды: теориялық талдау
әдісі (жүйелілік тұрғыда), логикалық және құрылымдық әдістері, талдау және
қорытындылау әдістері, салыстырмалы және жалпылама әдістер, экономикалық-
математикалық әдіс, сараптамалық бағалау әдісі, экономикалық және
салыстырмалы талдау (бақылау, өлшеу және салғастыру) әдістері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұлттық валютаға жасалатын
спекулятивтік шабуылдарды стерилизациялауға және қаржы тұрақсыздығына
байланысты қауіптердің алдын алу мақсатында кәсіпкерлік және ссудалық
капиталдың халықаралық мобильділігін монетарлық, фискальді және валюта
саясатының құралдарын пайдалана отырып реттеудің теориялық және әдіснамалық
аспектілерін зерттеу жұмысымыздың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Экономист – ғалымдардың теориялық пайымдаулары халықаралық қаржы
ресурстарының мобильділігіне қатысты мәселелерді айқындауда
фундаментальды негіз болып табылады:
– халықаралық қаржы капиталы қозғалысын реттеудің неоклассикалық
доктрина, монетаристік және кейнсиандық тұжырымдамаларын теориялық
тұрғыдан жалпылау.
2. Халықаралық капитал қозғалысын бақылауға бағытталған жүйелі және
бірізді сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін келесі
шараларды іске асыру қажет:
– елге келетін және елден кететін кәсіпкерлік және ссудалық капитал
ағындарын реттеу бойынша ұсыныстарды негіздеу, ал егер қаржы нарығындағы
экономикалық жағдай күрт нашарлаған жағдайда – төтенше және дағдарысқа
қарсы шара ретінде капиталдың кету ағынын шектеу бойынша ұсыныстарды
негіздеу;
– дағдарыстан кейінгі кезеңде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың
халықаралық ағындарын ырықтандыруды реттеу механизмдерін жетілдіру
жолдарын ұсыну;
– сырттан көлемді қарыз алуға бағытталған, американдық ипотекалық жүйенің
және әлемдік қаржы нарығының күйреуіне әкеліп соқтырған, АҚШ монетарлық
саясатының тиімсіздігін айқындау;
3. Экспансионистік ақша - несие саясаты несие дақпыртының туындауына алып
келеді, ол өз кезегінде шамадан тыс қарыздың шоғырлануына ықпал етеді.
Соған байланысты келесі іс - шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:
– қаржылық-банктік секторларды шетелдік қаржы көздері арқылы қорландыру
кезінде қауіптердің көбеюінің алдын алу үшін, экономикалық өсу кезінде
қадағалау күштерін мобилизациялауға, ал құлдырау кезінде, керісінше,
қадағалау шараларын жеңілдету үшін қаржы секторын циклге қарсы реттеу
қағидаларын қолдану ұсынылады;
– дағдарыс жағдайында елдің берешек міндеттемелерін бір жылдың ішінде
қандай да бір сыртқы займдардың қатысынсыз қамтамасыз ету үшін, елдің
қысқа мерзімдік сыртқы берешегін өтейтіндей көлемде халықаралық
өтемпаздық қор құру қажеттілігін ғылыми негіздеу;
4. Қаржы мекемелерінің агрессивті әрекетіне, активтер бағасының жедел
өсуіне, сондай – ақ ақша ұсынысы мен несиенің өсуіне қарсы күресу үшін
төмендегі шараларды атқару қажет:
– экономиканың қаржы секторларында дисбаланстардың орын алуын айқындау
және алдын алудың әдіс – тәсілдері, активтер нарығында жүйелі қауіптерді
азайту үшін желбуаз бағаны жою жолдары бойынша ұсыныстар жасау;
– елдің экономикалық дамуына ықпал ететін стратегиялық маңызы бар ірі
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мақсатында тікелей инвестициялау
әдісі арқылы шетелдік капиталды тарту және пайдалану бойынша ұсыныстарды
жүйелеу;
Зерттеудің ғылыми-практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының ғылыми
нәтижелерін Қазақстан Республикасы Заң шығару және атқару органдарына
кәсіпкерлік және ссудалық капиталдың халықаралық мобильділігін реттеуге
арналған ережелер ретінде ұсынуға болады.
Диссертация мазмұнындағы қорытындыларды, ережелерді ғылыми тұжырымдар
мен нәтижелерді ішкі экономикалық байланысты дамытуға арналған
бағдарламалар мен концептуалды құжаттарды даярлауға және ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жүргізілетін
монетарлық, фискальдық және валюталық саясатты жетілдіру құралы ретінде
пайдалануға болады.
Сондай-ақ, аталмыш зерттеу жұмысының материалдарын оқу үдерісінде,
Әлемдік экономика, Халықаралық валюталық-қаржы және несиелік қатынас,
Халықаралық инвестициялық байланыс, Халықаралық бизнес пәндері бойынша
дәріс оқуда және арнайы курстардың бағдарламаларын жасауда пайдасын
тигізеді.
Зеттеу нәтижелерінің жүзеге асырылуы. Диссертациялық жұмыстың ғылыми
тұжырымдары мен ұсыныстары Жетісу әлеуметтік – кәсіпкерлік
корпорациясының және Қазақстанның Ұлттық банкінің қызметіне енгізілді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі ғылыми
нәтижелері мен қорытындылары, тұжырымдары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда: Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі: факторлары,
шарттары мен даму тетіктері (Алматы, 2008); Қазіргі заманғы бизнес білім:
прогрессивтік бағыттар және технологиялар (Алматы, 2008); Ғаламданудағы
Қазақстан: әлеуметтік – экономикалық және мәдени салалары (Алматы, 2009);
Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, IV Рысқұлов оқулары, Ғаламдық экономикалық
дағдарыс: себептері, мәні және еңсеру жолдары (Алматы, 2009);
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда: Бүгінгі Қазақстандағы
инновациялық даму және ғылымның қажеттігі (Алматы, 2007) оң бағаланды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша 40,6 б.т.
көлемінде барлығы 33 мақалалар жарияланды, оның ішінде 1 монография бар.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, бес
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертацияда тақырыптың мазмұнын нақтылау және дәйектеу мақсатында 14
кесте және 24 сурет пайдаланылды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі заманғы ашық экономикалық байланыс жағдайында ішкі экономика мен
макроэкономикалық саясатқа капиталдың халықаралық мобильділігі сияқты
маңызды фактордың тигізер әсері барған сайын артып келеді. Бүгінгі таңда
валюта нарығында, халықаралық қаржы және ссудалық капитал нарықтарында
жүзеге асырылатын келісімдер көлемі халықаралық сауда көлемінен бірнеше есе
жоғары. Бүгінгі әлемдік қаржы дағдарысы көрсетіп отырғандай, қысқа мерзімді
капитал ағыны экономиканы тез арада тұрақсыздандырып, макроэкономикалық
реттеу шараларының тиімділігін төмендетеді.
Экономикалық жүйенің жалпы балансына байланысты мәселелерді шешуде және
валюта-қаржы саласын тұрақтандыру барысында капитал мобильділігі мәселесі,
яғни оған пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруінің тигізер әсері және оның
мемлекеттер арасында тасымалдану мүмкіндігі – бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелердің бірі.
Инвесторлар өздерінің қай елдердің акцияларын иеленетіндіктеріне көңіл
аудармайды. Егер ішкі пайыздық мөлшерлеме шетелдік пайыздық мөлшерлемеден
жоғары болса, мөлшерлемелер теңеспейінше елге құйылатын капитал ағыны
тоқтамайды. Тепе-теңдік жағдайда ішкі пайыздық мөлшерлеменің әлемдік
пайыздық мөлшерлемеден айырмашылығы болмауы тиіс.
Егер ішкі пайыздық мөлшерлеме әлемдік мөлшерлемеден төмен болатын болса,
(rr*), отандық инвесторлар өз капиталын шетелдік валютаға айырбастап,
сыртқа шығара бастайды. IS-LM моделімен салыстырғанда Манделл–Флеминг
моделінде әлемдік және ішкі пайыздық мөлшерлемелер арақатынасын
қарастыратын теңдеу бар, ол капитал мобильділігі теңдеуі деп аталады.
Манделл – Флеминг моделі маңызды үш компоненттен тұрады. Оны келесі
теңдеулерден көруге болады:
(IS) Y = C (Y–T) + I (r) + G + NX (Y, e), (1)
(LM) MP = L (r, Y), (2)
r = r*, (3)
(1) теңдеу – қисық IS теңдеуі деп аталады, ол тауар нарығындағы тепе-
теңдіктің сақталу жағдайындағы кіріс Ү пен пайыздық мөлшерлеме r арасындағы
байланысты көрсетеді. Бұл теңдеуден жалпы жиынтық табыс тұтыну сомасы С
(Ү–Т кірісінің функциясы), инвестиция І (пайыздық мөлшерлеме қызметі
ретінде), мемлекеттік шығындар (G) және таза экспорт (NX) (кіріс қызметі Ү
мен айырбастау курсы е) сомаларының қосындысына тең екендігін байқауға
болады.
IS-LM стандартты моделіне қарағанда Манделл–Флеминг моделіндегі IS
қисық теңдеуінде таза экспорт көлеміне әсер ететін айырбастау бағамы сияқты
қосымша параметр қамтылған: айырбастау бағамы өскен кезде, таза экспорт
қысқарады, төмендеген сайын таза экспорт көлемі өседі.
(2) теңдеу – қисық LM теңдеуі деп аталады. Ол кіріс Ү пен пайыздық
мөлшерлеменің r өзара байланысын сипаттайды. Бұл теңдеу бойынша нақтылы
ақша ұсынысы (МР) ақшаға деген сұранысқа (L) тең болуы тиіс, ол өз
кезегінде пайыздық мөлшерлеме r мен кіріс Ү қызметі болып табылады. Орталық
банк арқылы анықталатын ақша ұсынысы М және баға деңгейі Р ауыспалы
экзогенді болып табылады.
Соңғы (3) теңдеу ішкі пайыздық мөлшерлеме r әлемдік пайыздық
мөлшерлемеге r* қатысты айқындалатынын дәлелдейді. Басқаша айтар болсақ,
Манделл–Флеминг моделі әлемдік қаржы нарығында кез-келген мөлшердегі
несиені ала алатын немесе бере алатын, соған қарамастан әлемдік пайыздық
мөлшерлеме деңгейіне әсер етпейтін кіші ашық экономикаға лайықтап құрылған.
Капитал ағынының толық мобильділігі жүзеге асырылған жағдайда, яғни
капитал шығаруға және кіргізуге ешқандай шектеулер қойылмайтын жағдайда,
бұл теңдеу төмендегіше көрініс табады:
r = r*
Аталмыш теңдеу тек валюта бағамы өзгермейтін жағдайда ғана нақты, әрі
дәл болады. Валюта бағамы өзгеретін болса, ол былайша өзгереді:
r = (Дее) · (l + r*) + r* (4)
Теңдеу пайыздық паритет теориясының нәтижесі болып табылады.
Бірінші суреттегі үш қисық сызықтың барлығы бір нүктеге келіп қиылысады.
Басқаша айтқанда, IS және LM қисық сызықтарының түйісетін нүкте арқылы
айқындалатын пайыздық мөлшерлеме деңгейі әлемдік пайыздық мөлшерлемеге тең
болады. Бұл кездейсоқтық емес, кіші ашық экономикалық жағдай үшін табиғи
құбылыс, ол валюта нарығы қызметінің механизмі арқылы қамтамасыз етіледі.
Мысалы, кіші ашық экономикадағы ішкі пайыздық мөлшерлеме әлемдік пайыздық
мөлшерлемеден жоғары болсын делік (rr*)
(1-сурет).
Ескерту – Манделл-Флеминг теориясы бойынша автор құрастырған.
1-сурет – Ішкі пайыздық мөлшерлеме әлемдік мөлшерлемеден жоғары
(ұлттық валюта бағамы құбылмалы)
Шетелдік инвесторлардың мұндай елдің ішкі активтеріне деген қызығушылығы
артады (егер кірісі көп болса) және оларды сатып алуға тырысады. Соған
қарамастан аталмыш елдердің резиденттері шетелдік активтерді сатып алудан
бас тартады және олар активтерді шетелден әлдеқайда төмен пайыздық
мөлшерлемемен сатып алуды мақсат тұтады. Нәтижесінде елге сырттан келетін
капитал ағыны көбейіп, сыртқа шығатын капитал ағыны азаяды.
Валюта бағамының құбылмалылығы, маневрлігі мақсатты түрде девальвациялау
саясатының жүргізіліп отырғанын білдіреді, бұл жағдайда шетелдік тауар
шығыны ұлттық тауарға алмастырылады, ішкі өндіріске, экспортқа қолдау
көрсетіледі, импорт көлемі қысқартылады және төлем балансы тапшылығы
төмендетіледі немесе ревальвациялау саясаты жүргізіледі, ол ұлттық тауар
шығынын шетелдік тауар шығынына алмастырады, ұлттық өндірістердің,
экспорттың қысқаруына әкеліп соқтырады және төлем балансының қажетсіз оң
сальдосын жоюға пайдаланылады.
Теңдестірілген айырбастау бағамына экономикадағы ішкі және сыртқы баланс
арасында тепе-теңдік орнауы нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Макроэкономикалық баланс теориясы ішкі нақтылы сұраныс пен нақтылы
айырбастау бағамы арасында тәуелділік орнатады. Ол келесі мәселелерге
байланысты:
– ішкі баланс – толық жұмыспен қамтамасыз ететін және инфляцияның тұрақты
төменгі деңгейін ұстап тұратын ел ішіндегі өндіріс деңгейі. Ішкі
балансты бейнелейтін қиғаш сызық ішкі нақтылы сұраныс пен нақтылы
айырбастау бағамы арасындағы кері байланысты көрсетеді, өйкені нақтылы
айырбастау бағамының өсуіне байланысты, нақтылы ішкі сұраныстың көп
бөлшегі ішкі нарықта қымбаттап кеткен импорт тауарлардан жергілікті
тауарларға ауысады.
– ішкі баланс – ұлттық қор балансы мен инвестицияны қамтамасыз ететін
таза капитал ағыны. Ішкі баланстың қиғаш сызығы ауыспалы баланстар
арасындағы тәуелділікті көрсетеді, себебі нақтылы ішкі сұраныстардың
өсуі ішкі балансты нашарлатады және ішкі тепе-теңдікті ұстап тұру
мақсатында валютаның құнсыздануына әкеліп соқтырады.
IS – LM – BR моделіндегі төлем балансын бейнелейтін қиғаш сызық BR ішкі
тепе-теңдік жағдайында, яғни ресми есеп-қисап балансы нөлге тең болған
жағдайдағы Ү және пайыздық мөлшерлеме r арасындағы өзара байланысты
көрсетеді.
Төлем балансы NX ағымдық операциялар мен капитал есебі операциялары және
KА қаржы операциясынан тұрады. Қорыта келгенде, қиғаш BR теңдеуі
төмендегідей болуы мүмкін:
BR = NX + KA = NX (RER) – M (Y, RER) + KA (r – r*) = 0,
мұндағы (r – r*) – ішкі және әлемдік пайыздық мөлшерлеме арасындағы
айырмашылық;
RER – нақтылы айырбастау бағамы;
М – орталық банк арқылы бақыланып отыратын ақша ұсынысы.
Халықаралық капитал ағынына әсер ететін көптеген факторлар бар. Олардың
ішіндегі ең маңыздысы – әр қилы елдердің өз активтерін қамтамасыз ететін
табыс, яғни кіріс көзі.
Макроэкономикалық реттеу механизмі екі түрлі экономикалық саясат құралын
пайдаланады: бюджеттік-салықтық және ақшалай-несиелік, олар нақтылы елдің
ақша билігінің капитал қозғалысына деген қарым-қатынасы түрлі спекторлары
аясында жүзеге асырылуы мүмкін – толық еркіндіктен түбегейлі тиымдарға
дейін, сонымен қатар ол айырбастау бағамының тұрақтандырылған немесе
өзгермелі тәртібін орната алады.
Елден сыртқа капитал шығарудың негізгі себебі және басты алғышарты –
аталмыш елде артық капитал қорының жиналуы. Мұндай жағдайда кәсіпкерлік
табыс табу немесе үстеме пайыз көру мақсатында артық капитал қоры шетелге
шығарылады. Жоғарыда аталғандармен қатар шетке капитал шығаруға ықпал
ететін тағы бірнеше себептері бар:
– әлемдік шаруашылықтың түрлі салаларында капитал сұранысы мен ұсынысы
мөлшерінің сәйкессіздігі;
– капитал алушы елдегі жергілікті нарықты монополизациялау мүмкіндіктері;
– экспортқа капитал шығарылатын елде шикізат пен жұмыс күшінің арзан
болуы;
– донор-елмен салыстырғанда қабылдаушы елде саяси тұрақтылықтың және
инвестицияға қолайлы климаттың туындауы.
Қазіргі таңдағы халықаралық капитал қозғалысының негізгі факторлары
төмендегідей:
– өндірістік, сауда-саттық және де басқа шетелдік мекемелерге шығарылатын
тікелей инвестициялар;
– шетелдік облигация, акция және басқа құнды қағаздар түріндегі
портфельдік инвестициялар;
– өндіріс және сауда кәсіпорындарына, банктерге және де басқа қаржы
мекемелеріне берілетін халықаралық ссудалық капитал несиелері
(қарыздар);
– экономикалық көмек: тегін немесе жеңілдікпен берілетін несиелер.
Жеткілікті қор жинағы (ақша формасындағы капитал) инвестиция тартуға
және өндірісті жетілдіруге, кеңейтуге арналған ең басты алғышарттардың бірі
болып табылады. Соған байланысты, бір елдерде артық капитал қорының
жинақталуы, ал екінші бір елдерде капитал тапшылығы орын алуы мүмкін, соған
сәйкес кейбір елдердің капитал көздерін іздеуге және шетелден капитал тарту
жолдарын қарастыруға мәжбүр болса, келесі елдер капиталын өсіру мақсатында
тиімді өндіріс орындарын іздеуі керек.
Ал нәтижесінде бір елдерде тағы да бір капитал көзі – шетелдік капитал
ағыны пайда болады да, екінші елдер өздеріне неғұрлым тиімді капитал салу
жолдарын іздейді. Капиталды қарыз немесе несие түрінде алуға болады, бірақ
оны уақыты келгенде пайыздық үстемемен қайтару қажет, сонымен қатар
өндіріске инвестиция ретінде тартуға болады, ал ондай капиталды қайтарудың
қажеті жоқ, тіпті инвесторлар тауарды сатқаннан кейін үстінен табыс көруіне
болады (капиталды қайтару формасы), және мемлекетке салық ретінде пайда
әкеледі (мемлекеттің таза табысының формасы).
Ал егер мемлекеттің нарықтық және инфрақұрылымдық жүйелері дамымаған
болса, онда мұндай мемлекеттердің территориясына шетелдік капитал тарту
қиынға соғады, себебі ол өз елімен салыстырғанда аз шығынмен алуға, яғни ең
жақсы немесе тең шарттар бойынша алуға тырысады. Біздің ойымызша, бұған
Вальрастың ережесі негіз бола алады. Ол ережеге сәйкес елдегі импорт құны
экспорт құнына және шетелге сатылған таза активтер мен олардан түскен
пайыздық үстемелерге тең болады:
JM = X + NA + NR, (5)
мұндағы JM – импорт;
X – экспорт;
NA – таза актив сатылымдары ( шетелдіктерге сатылған активтер құны мен
олардан сатып алынған активтер құнының арасындағы айырма);
NR – таза пайыздық төлемдер (шетелден сатып алынған капиталдың пайыздық
құны мен шетелдіктерге төленген пайыздық құн арасындағы айырым қалдық).
Қандай формада болмасын активтерді сату (жекеменшік құқық, құнды
қағаздар, алтын және басқа) елге капитал ағынын әкеледі. Ал пайыздық
төлемдер дегеніміз бұрын алған капиталды пайдаланғаны үшін төленетін ақы.
Салық – бүгінгі төлемдер. Соған сәйкес, таза мезгілдік активтер сатылымы
неғұрлым жоғары болса (NA), болашақта алынатын таза пайыздық үстемелер
соғұрлым төмен болады (NR).
5 теңдеуін құрастыра отырып, 6 теңдеуге келеміз, теңдеудің сол жағы –
капитал саудасы ретінде қарастырылатын ағымдағы тауарлар мен қызметтер
балансы және капиталға төленетін таза пайыздық төлемдер, ал оң жағы –
капитал қозғалысының балансы.
JM – X – NR = NA (6)
Сөйтіп, Вальрас ережесіне сәйкес тауар және қызмет сатылымдарының
баланстары қарама-қарсы капитал қозғалысы балансы заңына сай болуы шарт.
Егер мұндай тепе-теңдік болмаса, одан қалдық қалады, ол қателік деп
аталады.
Қабылдаушы ел ұтады, себебі базалық елден келіп түсетін қаржы активтері
ағынымен бәсекеге түсуге мәжбүр болатын қабылдаушы елдің инвесторларының
шығындарымен салыстырғанда, жұмысшылар мен басқа топтағы адамдарға түсетін
пайда көлемі артық болады. Қабылдаушы ел өз жеріндегімен салыстырғанда
арзанырақ несие алу арқылы капитал өндірісін арттырады, сол арқылы ұтады.
Кез-келген капитал қозғалысы үшін елдің инвестициялық ұстанымы, яғни
елдің шетке шығарған активтері мен шетелдіктердің аталмыш елдегі
активтерінің арасалмағы маңызды рөл атқарады.
Жағымды инвестициялық климат құру түрлі формадағы капитал ағынын тартуға
ықпал етеді:
а) шетелде бас компанияларының филиалдарын ашу;
ә) бас компанияның бөлімдерін ашу;
б) еншілес компания ашу;
в) ассоциацияланған компаниялар ашу;
г) өндіріс және сауда салаларында жаңа нысандар ашу;
д) әрекет етуші компаниялардың материалдық және қаржылай активтерін
сатып алу (біріктіру, өзіне тартып алу);
е) бірлескен жобалар мен компаниялар құру.
Шетелде жинақталған тікелей инвестициялары бойынша АҚШ әлемдік көшбасшы
болып табылатыны жалпыға мәлім. Соңғы 30 жылдың ішінде шетелге шығарылатын
американдық тікелей инвестициялардың жылдық көлемі 16 есеге артқан. Соңғы
13 жылда (1990–2008 жж.) олардың көлемі 4,8 есе және 2008 ж. – 2,1 трлн.
доллар сомасына немесе әлемдегі тікелей шетелдік инвестициялардың 19,2%
құрайды. Салыстыру үшін келесі көрсеткіштерді мысалға келтірейік, сол
жылдардағы Ұлыбританияның үлес салмағы 11,6%, аталмыш көрсеткіштер
Германияда – 9%, Францияда – 7,9%, Нидерландияда – 6%, Канадада – 3,7%,
Швейцарияда – 3,6%. Ал салыстырмалы түрде жақында ғана, 1980 ж., әлемдік
экономикадағы американдық тікелей инвестицияның көлемі бар жоғы 215,3 млрд.
доллар. болған. Басқа бірде-бір ел шетелде жинақталған капитал мөлшері
бойынша АҚШ-ның деңгейіне жете алмады.
Он жылда (1998–2008 жж.) американдық корпорациялар тікелей инвестиция
түрінде шетелге 1 трлн. долл. көлемінде капитал шығарған. 2001 ж.
американдық корпорациялардың шетелге шығарған тікелей инвестицияларының
мөлшері қысқарып, 124,8 млрд. доллар. құрады. Тіпті төмендеген күннің
өзінде, АҚШ тікелей инвестиция тасымалдаушы негізгі экспортер болып
табылады.
Көптеген сарапшылардың пайымдауынша, тікелей инвестициялар АҚШ –ның
екінші экономикасын қалыптастырды, ол шетелдік филиалдар мен еншілес
фирмалардың өндірістік қуаттылығына негізделген және әлемдік шаруашылықта
маңызды орын алады. АҚШ екінші экономикасы өзінің ғылыми-техникалық және
өндірістік потенциалы жағынан Еуропаның және Жапонияның аталмыш
құрылымдарымен салыстырғанда артық болып саналады.
Біздің ойымызша, қазіргі таңда әлемдегі бірде-бір мемлекеттің
экономикасы шетелдік инвестициясынсыз жүзеге асырылмайды. Егер мемлекет
ашық қоғам құрғысы келсе, ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылыққа енгізудің
ең тиімді жолдарының бірі – тікелей шетелдік инвестиция тарту.
Шетелге ұлттық капитал шығару және ұлттық капиталға шетелдік капиталды
тарту арқылы халықаралық қаржы нарығы құрылады, ол белгілі бір қарым-
қатынастар жүйесі болып табылады және елдер, региондар, салалар және
институционалды бірліктер арасында бәсекелестік негізде қаржы ресурстарын
жинау және бөлу механизмі болып саналады.
Қызметтік тұрғыдан алғанда халықаралық қаржы нарығы дегеніміз-ұлттық
және халықаралық нарықтардың жиынтығы, ол капитал сұранысы мен ұсынысы
арасында дұрыс байланыс орнату мақсатында нарық субъектілері арасында қаржы
капиталын шоғырландыру, қайта бөлу шараларын жүзеге асырады.
Халықаралық қаржы нарығының қызметі несие қызметіне ұқсайды:
– капиталды қайта бөлу және қайта құю;
– капитал айналымы шығындарын азайту;
– капиталды орталықтандыру және шоғырландыру;
– мерзімдік сауда;
– экономикалық циклдер шығындарын азайту;
– үздіксіз қайта өндіру үдерістерін қамтамасыз ету.
Экономикалық теорияда халықаралық қаржы нарығы екі топқа бөлінеді: ақша
нарығы және капитал нарығы. Ақша ссудасы дегеніміз- ағымдық өтемпаздық және
несиелік қарызды жабу үшін қарызгерлердің бір жылға дейінгі мерзімге қаржы
алуы. Капитал ссудасы дегеніміз- қарызгерлердің ұзақ мерзімдік қаржы алуы.
Әр түрлі елдер арасында капиталды шоғырландыру және қайта бөлу арқылы
әлемдік ссудалық капитал нарығы ақша және капитал ссудалары түрінде ұдайы
өндірістің үздіксіз қызметін қамтамасыз етеді.
Банк несиелерін құнды қағаздар несиесіне алмастыру нәтижесінде
секьюритизация үдерісі дами бастады, сол арқылы шеттен алынған капитал
шаруашылықпен айналысатын субъектілер қарамағына түседі.
Әлемдік ссудалық капитал нарығының басты белгілерінің бірі – еуровалюта
және еурокапитал нарығы.
Қаржы капиталының өзі қағаздан басқа ештеңе өндірмейді, ол бүкіл
экономикалық жүйені байланыстырып, біріктіріп тұрады, жүйедегі барлық
элементтер арысындағы өзара байланыстар мен әрекеттестікті айқындайды.
Қаржы капиталының маңызды ерекшеліктерінің бірі – басқа капитал
түрлерімен салыстырғанда оның дамуында шек болмайды, яғни қаржы капиталы
ешқашан көптік етпейді. Оның шамадан тыс өсуі капиталдың күйреуіне әкеліп
соқтырмайды, тек қана басқа салалар мен құрылымдарға кетіп отырады. Қаржы
капиталының дамуына шектеудің қойылмауы түрлі капиталдар: өнеркәсіптік,
тауарлық, ақшалай, өндірістік, қаржы және басқалар арасында дөрекі
(қисынсыз) қарым-қатынастың орнауына әкеледі.
Қаржы капиталының пайда болуы мен дамуы экономикалық себептерге
байланысты анықталады. Ол айтарлықтай экономикалық пайда әкеледі. Ақша
айналымының бір бөлігінің ерекше қаржы саласына оңашалануы капиталды
мамандандыруды тереңдетті және қоғамдағы транзакциондық шығындарды азайтты.
Бір жағынан шашыраңқы капитал ағынын концентрациялауға және
мобилизациялауға (орталықтандыруға және жұмылдыруға) ықпал етеді, қоғамның
экономикалық потенциалын арттыра отырып, оның инвестицияларға айналуына
әсерін тигізеді. Ол өзіне капиталдың өзге де түрлерін бағындырады –
өнеркәсіптік, сауда, ссудалық. Сөйтіп, ол инвестициялық және инновациялық
үдерістердің жеделдеуіне ықпал етеді.
Жағымды әсерлерімен бірге, ол қоғамда жағымсыз жағдайлар да туғызды, ірі
экономикалық ресурстарды шығындайды, капиталдың нақты секторларында залалды
экономикалық берішке (шоғырға) айналып, экономиканың дамуын тежейді.
Қазіргі заманғы экономикадағы қаржы капиталының рөлі қор нарығы мен
экономиканың нақты секторларының арақатынасынан жақсы байқалады. Қор нарығы
барған сайын экономиканың нақтылы секторларынан алшақтап барады және
олардың арасындағы байланыс күрделене түсуде.
Егер қор нарығы экономиканың нақтылы секторына капитал түсуіне ықпал
ететін болса, онда ол прогрессивті рөл атқарады. Егер ол капиталдың нақтылы
секторлардан қаржы саласына кетуіне ықпал етсе, онда жағымсыз рөл атқарады.
Өкінішке орай, экономикада біріншіге қарағанда екінші үдеріс жиі орын
алады да, капиталистік қоғамда қарама-қайшылықтар тудырады.
Қаржы капиталының рөлінің артқанын барлық басқа капиталдан жоғары
тұратындығынан және оларды басқаратындығынан байқаймыз.
Басқа елдермен салыстырғанда онша дамымағанына қарамастан, Қазақстанда
қаржы секторлары экономиканың нақты секторларын артқа тастап отыр. Қаржы
секторы нақтылы секторға қарағанда тез дамиды, оған капиталдың нақтылы
сектордан қаржы секторына ауысуы дәлел бола алады.
1999–2007 жылдары аралығында, қаржы қызметінің көлемі – 6,7 есе өскен,
көтерме және жеке сауда – 4,3 есе өскен, ал ЖІӨ бірнеше ондаған пайызға
өсті. Өндіруші салаларға келетін болсақ, бірде бір өндірістік сала қаржы
саласындағыдай жетістікке жетпеген. Қаржы капиталының даму қарқыны нақтылы
сектордан бірнеше есе артық болды.
Банк капиталы мен активтерінің өсу қарқыны, мемлекеттік бюджеттің кіріс
және шығыс көлемі, алтын-валюта қоры тұрақты және резервтік қор және де
басқа қаржы ағыны ЖІӨ өсу қарқынынан бірнеше есе артты. Қаржы саласы
капиталдың өсуіне ең қолайлы сала болып табылады, өйткені одан түсетін
табыс әлдеқайда жоғары және капитал айналымы да жылдам болады.
Экономикадағы нақтылы сектордан гөрі қаржы саласында үлкен байлыққа қол
жеткізуге болады. Капитал нақтылы сектордан қаржы саласына көшеді, соның
нәтижесінде қаржы дағдарыстары мен қиындықтарын тудыратын бос қаржы
кеңістіктері пайда болады.
Қазіргі (2007–2009 жж.) экономикалық қаржы дағдарысы кезінде қаржы
капиталының рөлінің басымдылығы ерекше байқалады. Ол қаржы саласында,
ипотекалық несиеде басталды да, тез арада өте күрделі циклдік экономикалық
дағдарысқа айналды. Оның пайда болуы мен дамуының басты себебі капиталдың
табиғатында жатыр, сондықтан да оның алдын алу немесе одан құтылу мүмкін
емес. Бірақ дағдарысты жеңілдетуге немесе шығындарды барынша азайтуға
болады.
Барлық елдер дағдарыстан қорқады және оның алдын алу немесе оны
жеңілдету мақсатында қомақты қаржы жұмсайды. Алдыңғы қатарлы 50 елдің
дағдарысқа қарсы шараларының сомалық пакеттерінің құны 4 трлн. долл. Бұл
өте қомақты қаржы, бірақ олар дағдарысты күрделендіруге ықпал етіп отырған
жалған капиталмен салыстырғанда өте аз. Ең төменгі есеппен алған күннің
өзінде оның құны – 100 трлн. долл.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысы – әр түрлі несиегерлер мен
қарызгерлердің, меншік иелері мен олардың шетелдегі фирмаларының арасында
жүзеге асырылатын қаржы ағынының қозғалысы.
Алайда, өзінің дамуының әр түрлі сатысында әр түрлі елдер өзін ішкі
экономикалық дағдарыстан қорғау мақсатында халықаралық капитал қозғалысына
тосқауылдар мен шектеулер қойып отырған. Бұл шектеулер мен кедергілерді
ығыстыру қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандыру болып
табылады.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандырудың мәні мен рөлі
оның қаржы қорларын жаһандық деңгейде тиімді қайта бөлуге ықпал етуінде.
Мұндай мүмкіндіктер жаңа ақпараттық технологиялардың дамуына және қаржы
саласының жетілдірілуіне байланысты арта түседі. Капиталдың ең басты
қозғаушы күштерінің бірі – халықаралық капитал ағындарын реттеуші және
бағыттаушы халықаралық капитал ұйымдары. Олар жекеменшік коммерциялық және
мемлекеттік құрылымдармен қатар, әлемдік шаруашылықтағы капитал
қозғалысының субъектілері және оның шығу көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік және қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ырықтандыру
екі негізгі факторға байланысты: біріншіден, ішкі валюта нарықтарының
ырықтандырылуына байланысты (валюта операцияларына қойылатын талаптардың
азаюына, валюталық бағам мен валюталық операцияларды бәсеңдетуге),
екіншіден, валюта нарығындағы операцияларға жаңа технологиялар енгізуге
байланысты болады.
Шектеулердің азайтылуы капитал ағынының өсуіне айтарлықтай ықпал етеді.
Халықаралық деңгейде капитал қозғалысын ырықтандыру аймақтар, елдер және
нарықтар арасында қаржы қорларын тиімді бөлуге мүмкіндік береді.
Халықаралық қаржы ұйымдары капитал ағынын реттейді, бағыттайды және
қозғаушы күші болып табылады. Бұл ұйымдар жеке коммерциялық және
мемлекеттік құрылымдармен қатар әлемдік шаруашылықта капитал қозғалысының
субьектісі және оның шығу көзі болып табылады.
Тікелей шетелдік инвестициялар ағынының шамадан тыс жиі келуі, әсіресе,
қысқа мерзімді және жоғары өтімді инвестициялар ағыны әлі де тұрақтана
қоймаған қаржы және экономика жүйесінде тұрақсыздықты үдетті. Қысқа
мерзімдік жекеменшік капитал ағынының бірнеше есе көбеюі, спекулятивтік
трансферттер санының артуы жаңадан дамып келе жатқан нарықтарда акция
бағамдарының тұрақсыздығына, құбылмалылығына әкеліп соқтырды. Халықаралық
капитал қозғалысы ырықты болған жағдайда жоғары мобильді портфельдік
инвестициялардың бір елден екінші елге аз ғана уақытта түсуіне мүмкіндік
туды, бұл әлемдік қаржы және валюта нарықтарындағы қауіпті сегменттердің
(белгілердің) бірі болып табылады.
1997 ж. Азия дағдарысы және 1998 ж. тамыз айындағы Ресейде болған дефолт
жағдайы ырықтандырудың кері әсерлерінің көріністері деуге болады, бұл
құбылыс тез арада көршілес елдерге ғана таралып қоймай, белгілі бір
дәрежеде бүкіл әлемдік қаржы және валюта нарықтарына да өз ықпалын тигізді.
Валюта-қаржы дағдарысы болардың алдында дағдарысқа ұшыраған елдерде ұзақ
уақыт бойы төленбеген сыртқы қарыздары өсіп кеткен еді.
Мұндай жағдай ХХ ғ. 80 ж. және 90 ж. алдында да орын алған болатын.
Реттеуші және бақылаушы құралдардың әлсіздігінен әлемдік және халықаралық
деңгейдегі қаржы дағдарыстарының алдын алу немесе оларды алдын ала болжау
мүмкін болмады.
1981 ж. Чилидегі банк секторларында болған қиындықтар қайта құру
әрекеттерінен кейін бірден пайда болды. Халықаралық тәжірибеге сүйенер
болсақ, қаржы ырықтылығының жағымды жақтарын болашақта қаржы тұрақсыздығын
туындататын жағымсыз әсерлерімен салыстырмалы түрде қарастыру қажет
екендігін көрсетті. Елге әкелінетін шетелдік капитал ағынын ырықтандыру
себептерін анықтау барысында жаһандану үдерісінің рөлін ерекше атап өткен
жөн. Жаһандану сауда, туризм, миграцияны және технологиялар алмасуын дамыту
арқылы елге қысым жасайды. Сонымен қатар, халықаралық қаржы нарығына еркін
шығуға мүмкіндіктің тууы ішкі нарыққа қаржы ресурстарының шамадан тыс
ағылуына жол ашады.
Халықаралық қаржы ағынының еркін мобильділігі кез-келген елді күрделі
қаржы ағынына көңіл бөлуге, оны реттеу жолдарын іздестіруге мәжбүр етеді.
Ондай шаралар инвестицияның түріне (тікелей немесе портфельдік), оның
бағытына (елге келетін, елден шығатын), сондай-ақ елдің немесе аймақтың
экономикалық даму деңгейіне байланысты жүзеге асырылады. Өнеркәсібі дамыған
елдерде капитал қозғалысын бақылау қажет емес, себебі ондай елдерде
макроэкономикалық тұрақтылық өз деңгейінде жолға қойылған және қаржы ағынын
бақылау мақсатында сан түрлі жаңа қаржылық құралдар пайдаланылады.
Ішкі валюта және қаржы нарықтарына шетелдік банктердің емін-еркін енуіне
жол ашылуы, шетелдік қаржы көздері мен күдікті инвестициялардың шамадан тыс
көбеюі валюта дағдарысына немесе девальвацияға әкелуі мүмкін. Отандық қаржы
институттарының кірістерінің азаюы банктер мен олардың салымшыларының төлем
қабілеттілігін төмендетеді. Салымшылар өздерін валюта бағамының өзгерісінен
қорғауға қабілетсіз болады. Төлем балансының негізгі шоттарын ырықтандыру
капиталдың сыртқа күрт ауа бастауына ықпал етеді. Банк жүйесінің әлсіреуіне
байланысты, орталық банк ұлттық валютаны қорғау үшін амалсыз пайыздық
мөлшерлемені көтеруге мәжүр болады. Сондықтан да халықаралық капиталдың
келу, кету операцияларын ырықтандыру біртіндеп, жүйелі түрде жүзеге
асырылуы қажет. Олай болмаған жағдайда, ұлттық банк жүйесі мен ақша
бірлігіне деген сенімсіздік туындайды.
Халықаралық қаржы қозғалысын ырықтандыру барысында ішкі қаржы және
валюта нарықтары мен қаржы делдалдарына валюталық қауіп төнеді, ол қауіп –
қатерлер халықаралық қаржы нарығынан ссудалық қарыздар алып, оны ұлттық
тұтынушыларға несиеге беруге байланысты туындайды. Валюта қауіпі несиелік
қауіптерге ұштасуы мүмкін, ал ол біртіндеп банк дағдарыстарына айналуы
ықтимал.
Капитал қозғалысы шоттарын жедел ырықтандыру тек бірқатар талаптар
орындалған жағдайда ғана сәтті болатыны дәлелденді. Ондай талаптарға
макроэкономикалық саясаттың дұрыс ұйымдастырылуы, қаржы жүйесін күшейту
және құрылымдық реформалар жүргізу жатады. Қажетті макроэкономикалық және
қаржы саясаты болмаған жағдайда, ырықтандыру үдерісі елдің ішкі-сыртқы
шоктарға (соққыларға) қарсы тұру қабілетін әлсіретеді.
Сонымен қатар, мемлекеттің экономикасының даму дәрежесіне байланысты
капиталдың келу, кету ағынына қойылатын шектеулер барған сайын тиімсіз
болып барады. Егер ішкі қаржы және валюта саясаты ұлттық валютаның
құнсыздануына негізгі себеп болатын болса, онда шектеулер валюта бағамын
тұрақты ұстап тұруға әсер ете алмайды, бұған дәлел ретінде Ресейдегі
1998 ж. девальвацияны алуға болады.
Капиталдың келу, кету ағынына қойылатын шектеулерді азайтып, біртіндеп
мүлдем алып тастаған жағдайда, елге келетін капитал ағыны артады.
Инвесторлар қажет кезінде өздерінің капиталын мобильді түрде және емін-
еркін билік жүргізе алатындарына сенімді болады. Олар капиталды сыртқа
шығаруға, қайта экспорттауға, түскен пайданы қайта бөлуге және қайта
инвестициялауға құқылы болады. Сындарлы және дұрыс ұйымдастырылған қаржы
және валюта саясаты капиталдың кіру, шығу ағынына және оның мобильділігіне
қойылатын шектеулерді алып тастау шараларының әсер-күшін айқындайды. Бұл
халықаралық капитал ауысымына үлкен әсер етеді, оның жеделдеуіне ықпал
етеді.
Қазақстандағы ырықтандыру реформаларының басталуының да негізгі
себептері болды: халықаралық сауданың ілгері басуына байланысты елдің
экономикалық дамуының қарқынды өсуі, тікелей инвестициялар тарту және жаңа
технологиялар мен әдістердің келуі, ішкі нарыққа жол ашылуы арқылы
кәсіпорындардың қаржымен және инвестициялармен қамтамасыз етілуі. Капиталды
ырықтандыру сауда саласын ырықтандырудың логикалық жалғасы, оны толықтырушы
қосымша шаралар ретінде қарастырылады.
Қазақстанның саясаты үнемі ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз етуге, инфляциялық үдерістерді тежеуге, сондай-ақ
банк жүйесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz