Зерттеу жұмысының сыннан өтуі

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 94:314(574.14)
Қолжазба құқығында

НАУШАБАЕВ ЖӘНІБЕК ӘБДІЛЛӘҰЛЫ

Түркістан өлкесіндегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы мен қызметі
(ХХ ғасыр басындағы Жетісу және Сырдария облыстарының материалдары бойынша)

07.00.02 – Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)

тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Шымкент институты Қазақстан және әлем тарихы кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор
Қойгелдиев М.Қ.

Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы
Махаева А.Ш.

тарих
ғылымдарының кандидаты

Рахымқұлов
Д.А.

Жетекші ұйым: ҚР БҒМ Ғылым комитетінің
Р.Б.
Сүлейменов атындағы Шығыстану
институты

Диссертация 2010 жылы 24 қараша күні сағат 14-00 -де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің жанындағы тарих ғылымдарының
кандидаттық ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.15.09 Диссертациялық кеңес
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Жамбыл көшесі, 25, мәжіліс залы.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады.

Мекен-жайы: Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 35

Автореферат 2010 жылы 23 қазанда таратылды

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы,
профессор
Г.С. Сұлтанғалиева

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы
Сырдария және Жетісу облыстары құрамында болған Түркістан өлкесінде ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы және олардың Уақытша үкімет жағдайында
атқарған қызметі мен 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі ұстанымдары
қарастырылады.
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан бүгінгі таңда күрделі бетбұрыс
кезеңін бастан кешіріп отыр. Республикамыз тәуелсіздік алып, дүниежүзілік
қауымдастық таныған егеменді мемлекетке айналып, биылғы 2010 жылы
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету мәртебесіне
ие болды. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп,
демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде қоғамдық-саяси
ұйымдардың белсенділігі артып келуде.
Елімізде халықтың шыншыл да ақиқаты ғана айтылатын тарихқа деген ынта-
ықыласы қауырт өсе түсуде. Болып жатқан өзгерістерге өткен кездерден
ұқсастық іздестіріліп, қазіргі заманның күрделі проблемаларын шешудің жолын
табуға талпыныс жасалуда. Осындай жағдайларда Қазақстанның тарихи өткен
жолын объективті, идеологиялық конъюктурадан ада көрінісін қалпына келтіру
халықтың тарихи зердесін қайта түлетудің негізі, ұлттық бірлікті
қалыптастырудың, өскелең жас ұрпақты азаматтылық пен отаншылдық рухта
тәрбиелеудің аса маңызды факторларының бірі болып табылады. Сондықтан да
отандық тарих ғылымында бұрындары идеологиялық талаптарға сәйкес біржақты
қарастырылған немесе бұрмаланған тарихи оқиғалар мен құбылыстардың тың
деректік материалдар негізінде, ұлттық мүдде тұрғысынан сараланып, ой
елегінен өткізілгені абзал. Бұл ретте ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде
елімізде қалыптасқан ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың алдына қойған мақсаты
мен мүддесін, осы мақсат-мүдде жолында атқарған қызметін объективті тұрғыда
зерттеудің қажеттігі назардан тыс қалмауы тиіс.
Еліміздің тарихшылары Алаш қозғалысына, Алаш партиясына қатысты
терең зерттеу жұмыстарын жүргізіп, бірқатар ғылыми еңбектерді дүниеге
әкелгені баршамызға аян. Алайда, отандық тарих ғылымында ХХ ғасырдың бас
кезінде еліміздің бірқатар өнірлерінде, соның ішінде Түркістан өлкесі
құрамында болған Жетісу және Сырдария облыстары ауқымында ұлттық қоғамдық-
саяси ұйымдардың құрылуы мен қызметі арнайы зерттеу объектісі ретінде
қарастырыла қойған жоқ. Мұның өзі біздің зерттеу тақырыбымыздың өзекті
мәселеге арналғанын аңғартса керек.
Түркістан өлкесінде ұлттық қоғамдық-саяси ұйым құру жолындағы ұлт
зиялыларының әрекеті ХХ ғасырдың бас кезінде бой көрсетіп, 1917 жылғы Ақпан
революциясынан кейінгі жағдайда мұндай ұйымдарды құру мүмкіндігі
қалыптасып, ондай ұйымдардың саны күрт өсті. Сол тарихи кезеңде Жетісу
облысында Қазақ комитеттері, Сырдария облысында Қазақ-қырғыз кеңестері,
одан бөлек Түркістан өлкесі ауқымындағы мұсылмандардың орталық кеңесі,
Түркістан өлкесі Қазақ-қырғыз кеңесі, Шуро-и-Ислам, Шуро-и-улема,
Тұран секілді т.б. ұйымдар құрылып, жергілікті халықтың мүддесін қорғауды
ту етіп ұстады. Сондай-ақ, ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар өздерінің
мақсатын жүзеге асыруда өзіндік ұстанымдарымен дараланды. Кеңестік билік
қару күшімен орнағаннан кейін бұл ұйымдарды заңнан тыс деп жариялап,
олардың жетекшілерін қуғындау жолына түсті. Міне, осындай жағдайдағы ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы мен қызметі кеңестік тарих ғылымында
маркстік-лениндік методология тұрғысынан халық тілегіне қайшы келетін
ұйымдар ретінде бағаланып, объективті түрде зерттелінбей қалды.
ХХ ғасыр басындағы ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы мен
қызметін объективті түрде зерттеу сол тұстағы ұлттық зиялы қауым
өкілдерінің саяси ұстанымдарын, ұлттық мүддені қорғау жолында жасаған
әрекеттерін терең түсінуге өз септігін тигізеді. Сондықтан мұндай бағыттағы
зерттеу жұмысын отандық тарих ғылымының сұраныстарымен толық үндесіп жатыр
деп тұжырымдауға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Түркістан өлкесінде ұлттық қоғамдық-
саяси ұйымдардың құрылуы мен қызметіне байланысты алғашқы пікірлер ХХ
ғасырдың алғашқы ширегінде жарияланған еңбектерде-ақ көрініс тапты. Бұл
ретте Т. Рысқұловтың, Г. Сафаровтың және С. Муравейскийдің еңбектерін[1]
ерекше атап өтуге болады. Осы аталған авторлардың еңбектерінде ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдардың ұстанымдарына оң баға беруге деген талпынушылық
байқалады.
С. Қожанов, М. Есболұлы, Қ. Кемеңгерұлы секілді қазақ
қайраткерлерінің еңбектерінде де [2] Түркістан өлкесіндегі қоғамдық-саяси
ұйымдардың қызметіне қатысты пікірлер білдірілген. С. Қожановтың еңбегінде
Түркістандағы қоғамдық-саяси ұйымдарға баға беруде кеңестік биліктің
ұстанымдары басшылыққа алынғаны аңғарылады. Дегенмен оның еңбегіндегі
мәліметтер сол тұстағы қоғамдық-саяси өмірдің астарларын аңғаруға өз
септігін тигізеді. М. Есболұлының еңбектерінде ұлттық қоғамдық-саяси
ұйымдардың жер мәселесіне байланысты ұстанымдары ұлттық мүддені қорғауға
бағытталғанын көрсеткен.
Көрнекті қазақ қайраткері М. Шоқайдың естелігінде Түркістан өлкесі
мұсылмандарының орталық кеңесі, Шуро-и-Ислам және Шуро-и-улема
ұйымдарының құрылуы мен қызметіне байланысты шынайы баға берілген. Оның
еңбегінде С. Лапин жеткшілік еткен Шуро-и-улема ұйымының ұстанымы сол
тұстағы түркістандық қоғамдық-саяси ұйымдардың бірлесе әрекет етуіне
кедергі келтіргені орынды сынға алынған.
Кеңестік тарих ғылымында ХХ ғасырдың бас кезінде Түркістанда бой
көтерген ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметін талдауда объективтілік
емес, белгілі бір саяси мүдделерді көздеу, тарихи фактілерді сол тұрғыда
сұрыптау үстемдік алып келді. Кеңес өкіметі кезінде ұлттық қоғамдық-саяси
ұйымдар жайлы жазу ресми саясатқа тікелей тәуелді болды. Ресей
империясындағы түркі-мұсылман халықтарының азаттық қозғалысының өрлеуі
барысында дүниеге келген қоғамдық-саяси ұйымдарды реакциялық сипаттағы етіп
көрсету кеңестік тарих ғылымына тән құбылысқа айналды. Мұны Б.
Сүлейменовтың Иттифақ ұйымы жайлы жазғанынан да аңғаруға болады [3,
с.72].
Түркістан өлкесіндегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар кеңестік тарих
ғылымында арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырылмады. Мұндай ахуал
негізінен сол кездегі идеологиялық талаптардан туындаған-ды. Маркстік-
лениндік методология талаптарына сәйкес ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар
кеңестік биліктің орнауына негізгі тосқауыл жасаған ұйымдар ретінде
бағаланды. Ондай бағалар негізінен 1917 жылғы революциялық өзгерістерге
арналған еңбектерде көбірек көрініс тапты. Бұл ретте Ф.
Маликовтың еңбегін [4] ерекше атауға болады. Автор Ақпан революциясынан
кейін құрылған ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды байлардың, үстем тап
өкілдерінің сойылын соғушы ретінде көрсетуге ерекше мән беріп, оларды
большевиктер партиясының негізгі қарсыластары деп бағалайды.
Қырғызстандық зерттеуші А.Г. Зиманың еңбегінде де [5] Жетісу
өңіріндегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметіне қатысты пікір
білдірілген. Автор кеңестік тарих ғылымында үстемдік еткен коммунистік
идеология талабына сай Қазақ-қырғыз комитетінде, Шуро-и-Ислам ұйымында
және Бұқара ұйымында халық тілегіне қайшы қызмет еткен өкілдер
басымдылылық танытты деп бағалап, тарихи шындықты бұрмалаушылыққа жол
берген. Сөйтіп, автор ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың қазақ және қырғыз
халықтарының мүддесін қорғау бағытында атқарған қызметін жоққа шығарған.
Өзбекстандық зерттеуші Х.Ш. Иноятов та өз еңбегінде [6] 1917 жылғы
саяси жағдайда ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды құруға қолдау танытқан және
олардың жұмысына атсалысқан М. Шоқай, Мүнауар қари секілді т.б.
қайраткерлерді барынша қаралап көрсетуге күш салған. Автор Сырдария
облысындағы ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды түгелімен халық мүддесіне сай
қызмет етпей, ұйымды құрушылардың пайдасына қызмет етті деуі шындыққа
жанаспайды.
Кеңестік биліктің Қазақстанда, Түркістан өлкесінде орнауы мәселесін
қарастырған Т. Елеуовтің, К.Е. Житовтың, П.П. Никишовтың,
С.Н. Покровскийдің, И. Юсуповтың және П.М. Пахмурный мен В.К.
Григорьевтің еңбектерінде [7] ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар маркстік-
лениндік методология талабына сай бағаланған.
В.К. Григорьевтің 1989 жылы жарық көрген еңбегінде [8] Шуро-и-
Ислам, Шуро-и-улема, Қазақ комитеттері секілді ұйымдар ұлттық мүддені
қорғаудан гөрі үстем таптың мүддесін қорғауды жоғары қойды деген пікір
білдірілген.
Кеңестер Одағы ыдырап, оның құрамындағы республикалар өз
тәуелсіздігін жариялағаннан кейінгі кезеңде жарық көрген еңбектерде ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдарға деген бұрынғы бағамдар өзгеріске түсті. Алаш
қозғалысын зерттеуге қомақты үлес қосқан М. Қойгелдиев, К. Нұрпейісов және
Д. Аманжолованың еңбектерінде [9] ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарға
объективті баға беруге деген алғашқы қадам жасалды.
К.Л. Есмағамбетовтың [10] М. Шоқайдың өмірі мен қызметіне арналған
еңбегінде Түркістан өлкесінде құрылған ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар
өзіндік шынайы бағасын алған. А. Ауанасова [11], А.Ш. Махаева [12],
С. Шілдебай [13] және Н.Д. Нұртазина [14] секілді т.б. авторлардың
еңбектерінде де түркістандық зиялы қауым өкілдерінің ұлттық қоғамдық-саяси
ұйымдардың қызметіне атсалысуы мәселесіне байланысты тың тұжырымдар
жасалған.
Ресейлік зерттеуші С.М. Исхаковтың еңбегінде [15] Түркістан
өлкесіндегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың ұлттық мүддені қорғауда
өзіндік бағдарлама ұсына білгендігі көрсетілген. Мұндай пікірді
қырғызстандық А. Джуманалиев, З. Курманов, өзбекстандық С.С.
Агзамходжаев, Н. Абдурахимова секілді т.б. авторлардың еңбектеріне
байланысты білдіруге болады. 2000 жылы Р.М. Абдуллаев, С.С. Агзамходжаев,
И.И. Алимова бастаған бір топ өзбекстандық зерттеушілер Туркестан в начале
ХХ века: К истории истоков национальной независимости атты еңбек [16]
шығарып, онда ХХ ғасыр басындағы ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметіне
объективті баға берді.
Б. Хайттың Түркі мемлекеттерінің ұлттық күресінің тарихы,
С. Зенковскийдің Ресейдегі түрікшілдік пен исламшылдық атты
еңбектерінде Түркістан өлкесіндегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметі
азаттық қозғалыспен байланыстырыла түсіндіріледі.
1985 жылы Ұлыбританиядағы Орталық Азияны зерттеу орталығы түркі-
мұсылман халықтарының ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси ұйымдарының
тарихына қатысты құжаттар жинағын шығарды. Бұл жинаққа енген құжаттардың
алғысөзінде ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың тарихына шолу жасалып, оларға
объективті баға беруге талпыныс жасалған.
Зәки Уәлиди Тоғанның Бүгінгі түркі елі. Түркістанның таяудағы
тарихы деген тпен түрік тілінде жарық көрген еңбегінде Түркістанда
құрылған ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың тарихына қатысты тың мәліметтер
берілген. Оның еңбегіндегі мәліметтер М. Сарайдың еңбегіне арқау болған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты – ХХ ғасырдың бас кезіндегі Түркістан өлкесіндегі ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуын және қызметін Сырдария және Жетісу
облыстарының материалдары негізінде объективті түрде ашып көрсетіп, оларға
ғылыми баға беру. Осыған орай диссертациялық зерттеуде төмендегі
міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылу алғышарттарын ашып көрсету;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуына отарлық билік орындары
тарапынан жасалған қысымшылықты объективті түрде баяндау;
– 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін қалыптасқан ахуал жағдайында
ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың бой көтеруіне әсер еткен факторларды
анықтау;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың ұстанымындағы ерекшеліктерді
айқындау;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың ұлттық мүддені қорғау бағытында
атқарған қызметін зерделеу;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар мен кеңестердің арақатынасына талдау
жасау;
– Түркістан автономиясы мен Алашорда үкіметіне ұлттық қоғамдық-саяси
ұйымдардың ұстанымын шынайы түрде түсіндіру.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысында қарастырылып
отырған мәселені ашып көрсету мақсатында мұрағат құжаттары, жарияланған
құжаттық материалдар жинағы, ғылыми еңбектердің мәліметтері, сол тарихи
кезеңде шығып тұрған баспасөз материалдары және ұлттық қоғамдық-саяси
ұйымдардың қызметіне атсалысқан қайраткерлердің естеліктері дерек көзі
ретінде ғылыми айналымға тартылды.
Тақырыпқа қатысты мұрағат құжаттары Қазақстан Республикасының орталық
мемлекеттік мұрағатынан, Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатынан,
Қазақстан Республикасының Алматы облыстық мұрағатынан, Өзбекстан
Республикасының орталық мелекеттік мұрағатынан, Өзбекстан Республикасының
Ташкент облыстық мемлекеттік мұрағатынан, Ресей Федерациясының мемлекеттік
мұрағатынан және Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих мұрағатынан
жинастырылды.
Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағатынан 44-қор
(Жетісу облыстық басқарма), 13-қор (Жетісу облыстық Қырғыз комитеті), 9-
қор (Уақытша үкіметтің Жетісу облыстық комиссары), 19-қор (Жетісу аудандық
қоныс аудару басқармасының меңгерушісі), 53-қор (Верный қаласының 2-полиция
бөлімінің приставы) бөлімі, Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының
811-қор (Қазақ КСР орталық партия комитеті жанындағы партия тарихы
институты) және Алматы облыстық мұрағатының 489-қор (Жетісу губерниялық
жұмысшылар, шаруалар және қызыл әскерлер депутаттарының атқару комитеті)
қаралып, олардан ұлттық саяси элита өкілдерінің қоғамдық-саяси ұйымдар құру
жолындағы әрекеттері және ондай ұйымдардың атқарған қызметі туралы
мәліметтер алынды. Ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы мен қызметіне
қатысты деректер Өзбекстан Республикасының орталық мемлекеттік
мұрағатындағы И-1-қордың (Түркістан генерал-губернаторының кеңсесі), И-1044-
қордың (Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті), И-461-қордың (Түркістан
аудандық күзет бөлімі), Өзбекстан Республикасының Ташкент облыстық
мемлекеттік мұрағатындағы И-528-қордың (Бүкілресейлік құрылтай жиналысына
сайлау істері бойынша Сырдария облыстық аймақтық комиссиясы), 2-қордың
(Сырдария облыстық Халық комиссарлары кеңесі), Ресей Федерациясының
мемлекеттік мұрағатындағы 102-қордың (Полиция департаменті), 124-қордың
(Әділет министрлігінің бірінші департаментінің қылмыстық істер жөніндегі
бөлімі), 9599-қордың (Революциялық қозғалыстар тарихы туралы құжаттар
коллекциясы) және Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих мұрағатындағы 71-
қордың (Марксизм-ленинизм институты) мәліметтерімен толықтырылды.
Зерттеу жұмысында Қазақ, Бірлік туы секілді ұлттық басылымдардың
беттерінде жарық көрген материалдар кеңінен қолданыс тапты. Түркістан
аймағындағы ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы мен қызметін зерттеуде
бұл басылымдардың мағлұматтарының орны ерекше. Әсіресе, Бірлік туы газеті
беттерінде сол кездегі Түркістан аймағындағы өңірлерде құрылған қоғамдық-
саяси ұйымдардың Уақытша үкімет жағдайында халықтың саяси белсенділігін
арттырып, Жетісу босқындарына көмек көрсету, жер мәселесіне қатысты
жергілікті халықтың талап-тілектерін қанағаттандыру, халықты Бүкілресейлік
құрылтай жиналысына сайлауға даярлау бағытында атқарған жұмыстары көрініс
тапқан. Сондай-ақ Бірлік туы газеті беттеріндегі материалдар ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдардың өзара қарым-қатынасын және олардың кеңестік
билікке байланысты ұстанымдарындағы ерекшеліктерді әрі олардың Түркістан
автономиясы мен Алашорда үкіметіне деген көзқарастарын аңғаруға мүмкіндік
береді.
Дерек көзі ретінде зерттеу жұмысында татар тіліндегі Улуг Туркестан
(Ұлы Түркістан), Вакыт (Уақыт) және Йолдыз (Жұлдыз), сондай-ақ
орыс тіліндегі Туркестанские ведомости, Свободный Самарканд,
Туркестанский курьер секілді басылымдардың материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертацияны жазу
барысында бүгінгі таңдағы отандық тарих ғылымында орныға бастаған жаңа
теориялық-методологиялық ұстанымдар басшылыққа алынды. Отандық және
посткеңестік тарих ғылымында өркениеттілік ұстаным перспективалы ұстаным
ретінде орнығуда. Өркениеттілік ұстаным тарихи үрдісті шынайы тұрғыда
түсіндіре алатын әрі ағартушылық пен тәрбиелілік функцияларды атқаратын
және ұлттық дәстүрді зерттеу мен ұлттық идеяның орнығуына қызмет ететін
әмбебап парадигма ретінде санала бастады. Оның үстіне өркениеттілік
ұстаным тарихи зерттеулер методологиясының тарихилық принципімен де толық
үйлесімділік табады. Осыған орай диссертациялық жұмыста өркениеттілік
ұстаным басты назарда болды.
Зерттеу жұмысы барысында зерттеудің логикалық тәсілімен тығыз
байланысты ғылыми таным принциптері – тарихилық, объективтілік, жүйелілік
кеңінен қолданылды. Сонымен қатар диссертацияда Қазақстан Республикасындағы
тарихи сананы қалпына келтіру тұжырымдамасындағы пікірлер де басты назарда
ұсталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Диссертацияда кең көлемдегі
деректік материалдар негізінде ХХ ғасырдың бас кезіндегі Сырдария және
Жетісу облыстарында бой көтерген ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың Түркістан
өлкесі аумағында атқарған қызметі қарастырылып, мынандай жаңалықтарға қол
жеткізілді:
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылу алғышарттары айқындалды;
– патшалық Ресейдің үстемдігі тұсында түркістандық зиялы қауым
өкілдері қоғамдық-саяси ұйым құру жолында әрекеттенгені, бірақ олардың
мұндай әрекеті отарлық билік орындарының қуғындау саясаты салдарынан жүзеге
аса қоймағандығы ашылып көрсетілді;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды құруға атсалысқан қайраткерлердің
қызметі өзіндік шынайы бағасын алды;

– Уақытша үкімет жағдайында ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың ұлттық
мүддені қорғау жолындағы ұстанымдарындағы ерекшеліктер нақтылы деректік
материалдар бойынша баяндалды;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың Бүкілресейлік құрылтай жиналысына
үлкен сенім артып, оған қызу әзірлік жұмыстарын жүргізгені нақтылы
мәліметтермен негізделді;
– кеңестік биліктің ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды қысымға алып,
олардың қызметін доғарту бағытында жүргізген саясатының астарына ғылыми
баға берілді.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Диссертацияда Түркістан
өлкесі құрамында болған Жетісу және Сырдария облыстарында ХХ ғасырдың бас
кезінде бой көтерген ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар қарастырылғандықтан
зерттеу жұмысының территориялық ауқымы Қазақстанның оңтүстік өңірін
қамтиды. Сондай-ақ қарастырылып отырған мәселені тереңірек ашып көрсету
мақсатында аталған облыстарға іргелес орналасқан өңірлерге қатысты
материалдар да қамтылды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Диссертацияда өткен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы мен қызметі баяндалады.
Зерттеудің соңғы хронологиялық шегін 1918 жылдың көктемі деп белгілеуге
болады. Бұл кезде билікке келген кеңес өкіметі өлкедегі барлық қоғамдық-
саяси ұйымдарды заңнан тыс деп жариялап, олардың жетекшілері мен мүшелерін
қуғындауды қолға алған болатын.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды құру жолындағы әрекеттер ХХ ғасыр
басында, дәлірек айтқанда, бірінші орыс революциясы тұсынан қарқын алды
және ондай әрекет азаттық қозғалыстың өрістеуімен тығыз байланыста жүрді;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды құру жолында жергілікті зиялы қауым
өкілдері белсенділік танытып, осы бағыттағы іс-шараларға жетекшілік жасады;
– жергілікті отарлық билік орындары ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың
құрылуына қарсы әрекетке көшіп, мұндай ұйымдарды құруға талпынғандарды
қуғындады;
– 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде қалыптасқан саяси
ахуал көптеген ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуына мүмкіндік берді;
– Уақытша үкімет жағдайында ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар жергілікті
халықтың саяси белсенділігін арттыру және олардың мүддесін қорғау бағытында
жұмыстар жүргізді;
– ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар большевиктер үстемдігі ұлттық мүддеге
қайшы келеді деп бағалап, кеңестік биліктің орнығуына қарсылық танытты;
– Түркістан автономиясының құрылуына және Алашорда үкіметінің
жариялануына ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар тарапынан қолдау танытылды.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы. Диссертацияда жасалған
тұжырымдар мен қорытындыларды және келтірілген мәліметтерді Қазақстан
тарихының ХХ ғасырдың бас кезіне арналған ғылыми-зерттеу жұмыстарында
қолдануға болады. Сонымен қатар зерттеу жұмысының нәтижелері Қазақстан
тарихы және Түркістан тарихы пәндері бойынша жоғары оқу орындарында
оқылатын леккциялар курсында пайдаланылғаны дұрыс.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен қорытындылары ғылыми журналдар мен ғылыми конференциялардың
материалдарында 11 ғылыми мақала түрінде жарық көрді. Диссертация Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагокикалық университетінің Магистратура және PhD
доктарантура институтының Гуманитарлық пәндер кафедрасында талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған деректер тізімінен тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының өзектілігі, мәселенің зерттелу
деңгейі айқындалып, зерттеудің мақсаты мен міндеттері және жаңалықтары
көрсетілген. Сонымен қатар бұл бөлімде Зерттеу жұмысының теориялық-
методологиялық негіздемесі, дерек көздері, қолданыстық маңызы және қорғауға
ұсынылған негізгі тұжырымдар жайлы мәліметтер берілген.
Ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы деп аталатын бірінші
тарауда патшалық Ресейдің үстемдігі жағдайында ұлттық қоғамдық-саяси
ұйымдар құру жолында Түркістандағы ұлттық саяси элита өкілдерінің атқарған
қызметі және ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың қалыптасуы, сондай-ақ бұл
ұйымдардың мақсаты мен міндеттері қарастырылады.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезі патшалық Ресейдің шет
аймақтарда жүргізген кертартпа, озбыр отаршылдық саясаты нәтижесінде
Түркістан өлкесінің жергілікті халқының терең саяси, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дағдарысқа келіп тірелген кезеңі болатын. Осындай
қиын ахуал жағдайындағы жергілікті халыққа ХІХ ғасырдың соңына қарай
жәдидтік қозғалыс өзінің оң ықпалын тигізе бастаған еді. Мәдени-ағартушылық
сипатта өріс алған жәдидтік қозғалыс Ресейдегі түркі- тілдес мұсылман
халықтарының саяси оянуына әсер еткен күштің бірі болды. Жәдидтердің сол
тұстағы қызметі мынандай үш бағыттан тұрды: жаңа оқу әдісіндегі мектептер
ашу арқылы ұлттық рух пен сана-сезімді көтеру; дарынды, жігерлі жастарды
шет елдерге жіберіп оқыту; қайрымдылық қорларын құру және ұлттық
басылымдарды шығару арқылы халықты мықты саяси ұйым құруға әзірлеу. Мұның
өзі жәдидтердің түркі-мұсылман халықтарының мүддесін қорғайтын қоғамдық-
саяси ұйым құруды көздегенін және осы бағытта жұмыстар атқарғанын білдірсе
керек.
Патша өкіметі жәдидтік бағыттағы мектептер ашқан адамдарды ашық түрде
қуғындауға бірден кірісе қоймады. Билік орындары мұндай әрекетке бару
жергілікті халықтың наразылығын туғызып, халықты көтеріліске шығарып
жібереме деп сескенді де. Оның үстіне патша өкіметі сол тұста шеткері
аймақтарда тұрақтылықты сақтауды көздеп, осы бағытта жұмыс жүргізуге
кіріскен еді [17, с. 129].
Түркістан өлкесінде патша өкіметінің тұрақтылықты сақтау бағытындағы
әрекеті нәтижелі бола қоймады. 1898 жылғы Әндіжан көтерілісінен кейін
Түркістан өлкесінде отаршылдық саясатқа қарсы әрекеттер тоқтай қоймады.
Өлкенің түрлі өңірлерінде, соның ішінде Сырдария облысы мен Жетісу
облыстарында да отарлық саясатқа наразылық танытуға үндеушілер және
жергілікті халықтың мүддесін қорғайтын ұйым құруды насихаттаушылар бой
көрсетіп жатты.
Патшалық Ресейдің отарлық саясатына қарсы Түркістан халықтарының
наразылықтары ХХ ғасырдың бас кезінде одан ары өрістей түсті. 1904 жылы
басталған орыс-жапон соғысы кезінде олардың отаршылдыққа қарсылық көрсетуі
жилей түскен және олардың арасында Азия – азияттықтар үшін деген
жапондықтардың ұраны да кең етек алған [12, 253-б.]. Мұнан соң отаршылдыққа
деген түркістандықтардың наразылықтарының екпін алуына бірінші орыс
революциясы тұсындағы оқиғалар онан әрі серпін берді. 1905 жылы 17 қазанда
жарияланған патша манифестін түркістандықтар зор ілтипатпен қарсы алды. Бұл
манифесте сөз, баспасөз бостандығы жария етіліп, халыққа ұйымдарға бірігуге
рұсат етіліп, жақын арада Мемлекеттік думаның шақырылатындығы мәлімделген
болатын. Осы манифестен соң Түркістан өлкесіндегі елдімекендерде қоғамдық
ұйымдар да бой көтере бастады. Мұндай ұйымдар Бостандық манифестін халық
арасында насихаттауды, материалдық жағдайы нашарларға жәрдем ұйымдастыруды
және ағартушылық бағыттағы жұмыстар жүргізуді көздеді. Сондай ұйымдардың
бірі Перовск қаласында Жамиат деген атпен бой көтерген еді. Бұл ұйым
Мемлекеттік думаға сайлау қарсаңында қаладағы мұсылман тұрғындарының
бірнеше жиынын өткізіп, Думаға депутат сайлау мәселесін талқылаған.
Бірінші орыс революциясы жылдары қазақ зиялылары патша өкіметіне
оппозицияда болған кадеттер партиясын белгілі дәрежеде үлгі тұтып, соған
ұқсас партия құрып, қазақ халқының мүддесін қорғауды көздеді. 1905 жылдың
соңына қарай қазақ зиялыларының Орал қаласында өткен жиынында Қазақ
конституциялық-демократиялық партиясын құру туралы шешім қабылдады. Бірақ
бұл шешім сол кездегі жағдайға байланысты империядағы қазақтар арасындағы
қоғамдық-саяси ұйым ретінде бой көтере алмады. Сондай-ақ 1905-1906 жылдары
Нижний-Новгород пен Санкт-Петербург қалаларында өткен үш бірдей
бүкілресейлік мұсылман съездерінің шешімдеріне сәйкес империядағы түркі-
мұсылман халықтарының мүддесін көздейтін әрі Түркістан өлкесіндегі
Перовскіде, Верныйда, Ташкентте, Ашхабатта бөлімшелері бар Ресей
мұсылмандары одағы атты қоғамдық-саяси ұйым құру ісі де жүзеге асусыз
қалды.
Патша үкіметі бірінші орыс революциясынан кейін етек алған
столыпиндік реакция жылдары ұлттық қоғамдық-саяси ұйым құру жолында әрекет
жасаған қайраткерлерді қуғындауды күшейтіп, мұндай ұйымдардың құрылуын
империяның мызғымастығына қарсы келеді деп бағалап, құрылған ұйымдарды
жауып та жатты. Отарлық жағдайда ұлттық мүддені қорғайтын ұйым құруға
мүмкіндік берілмегеніне қарамастан түркістандық зиялы қауым өкілдері ендігі
жерде түрлі жасырын үйірмелер құрып, ондай үйірмелердің жиналыстарында
қалыптасқан саяси ахуалға байланысты әрекет ету мәселесін талқылауға
кірісті. Мұндай үйірмелер столыпиндік реакцияның екпініне қарамастан 1908
жылы-ақ қалыптасты. Сол жылы Верный, Перовск, Әулиеата, Шымкент, Пішпек
қалаларында және т.б. елдімекендерде Гап немесе Машраб деп аталатын
үйірмелер бой көтерді. Осындай үйірмелердің жұмысына Б. Сыртанов, Е.
Қасымов, Қ. Қожықов секілді т.б. қазақ қайраткерлері де тартылды.
Жергілікті отарлық әкімшілік Жетісу және Сырдария облыстарындағы
Машраб, Гап деген атпен белгілі үйірмелерге қысым көрсетуді 1910 жылы
21 қазанда Ұзынағашта қазақ және қырғыз қайраткерлерінің бас қосқан
жиынынан кейін күшейте түсті. Ұзынағашта өткен бұл жиында жергілікті
халықтың отаршылдық саясат нәтижесінде бастан кешіп отырған тауқыметі
талқыланып, бұл мәселеге орталық билік орындарының назарын бұру үшін Санкт-
Петербургке Б. Сыртановты жіберу мәселесі қарастырылған болатын. Осы
оқиғадан кейін отарлық әкімшілік жергілікті халықтың мұндай әрекеттеріне
астыртын құрылған ұйымдар әсер етуде деп бағалап, олардың қызметіне қатаң
тыйым сала бастады. Машраб, Гап секілді ұйымдардан бөлек, Ферғанадағы
Тараки-парвар (Прогресс), Ташкентте Мүнауар қари жетекшілік ететін
Үміт ұйымдары қатаң бақылауға алынып, олардың қызметін доғарту жолдары
қарастырыла бастады [18, 4-п.].
Патшалық Ресейдің үстемдігі жағдайында ұлттық саяси элита өкілдерінің
талпынысына қармастан Түркістан өлкесінде ұлттық қоғамдық-саяси ұйым құру
жолындағы әрекет нәтижелі бола қоймады. Патша өкіметі мұндай ұйымның
құрылуына сескене қарап, осы бағыттағы әрекетттерге барынша тосқауыл қойды.
Сондықтан да Түркістан өлкесінде ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар патша
өкіметі құлатылғаннан кейінгі жағдайда ғана құрылу мүмкіндігіне ие болды.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін қалыптасқан Уақытша үкімет
жағдайында Жетісу және Сырдария облыстары аумағында ұлттық қоғамдық-саяси
ұйым құрып, ұлттық мүддені қорғау жолындағы әрекеттер қарқын алды. Сол
кезде алғашқылардың бірі болып Жетісуда облыстық Қазақ-қырғыз комитеті
құрылды. Бұл ұйымның осылайша аталуы Пішпек және Пржевальск уездеріндегі
қырғыздардың өз мүдделерін осы комитет арқылы қорғауды көздеп, оның
қызметіне тартылуына байланысты еді. Қазақ-қырғыз комитетінің төрағасы
көрнекті қазақ қайраткері И. Жайнақов болды. Комитеттің мүшелері қатарында
К. Шегіров, Ә. Кәкенов, М. Солтаев, И. Арабаев, Т. Есенғұлов
секілді қазақ-қырғыз қайраткерлері болды. Қоғамдық негізде құрылған Қазақ-
қырғыз комитеті өзінің алдына мынандай мақсат-міндеттер қойды: халықты жаңа
құрылыстың негіздерімен таныстыру, ел тыныштығын сақтау және халық мүддесін
қорғай отырып, оны Бүкілресейлік құрылтай жиналысына сайлауға әзірлеу.
Жетісу облысы аумағында 1917 жылдың наурыз айында З. Тазетдинов
жетекшілік ететін Құрылтай деп аталатын облыстық мұсылман комитеті де
құрылған болатын. Бұл ұйым өңірдегі мұсылман тұрғындарын ұлтына қарай
бөлмей, олардың мүддесін тұтастай қорғауды мақсат тұтты. Сонымен қатар бұл
ұйым мұсылмандар бірлігін насихаттап, олардың бірлесе әрекет етуін жақтады.
Құрылтай ұйымының жұмысына И. Жайнақов, И. Тергеусізов, Қ. Ордабаев
секілді облыстық Қазақ-қырғыз комитетінің мүшелері де атсалысты. Облыстық
мұсылман комитетінің жергілікті жерлерде де бөлімшелері ашылды. Мәселен,
Құрылтай ұйымының Үржардағы бөлімшесіне белгілі қазақ қайраткері С.
Аманжолов төрағалық етті [19].
Жетісу облысындағы мұсылмандардың Құрылтай ұйымына қазақ, татар,
ұйғыр халықтарының өкілдерімен қатар дүнгендердің өкілдері де тартылды.
Ұйғырлардың ұйымы сол кезде Тараншылар комитеті деген атауға ие болған
еді. Кейіннен, араға көп уақыт салмай ұйғырлар мен дүнгендер бірлесіп, бұл
ұйымды Милли шуро (Ұлттық кеңес) деп атады және ол Құрылтай ұйымының
бөлімшесі саналды. Құрылтай ұйымымен бірге Түркістан өлкесіндегі
жергілікті мұсылман халқының мүддесін тұтастай қорғауды көздеген ұйымдар да
құрылған болатын. Ол – Шуро-и-Ислам ұйымы болатын. Оны түркістандық саяси
күштерді барынша біріктіре түсуді, сөйтіп мұсылмандардың мүддесін нәтижелі
түрде қорғауды көздеген ұйым ретінде бағалауға болады.
Шуро-и-Ислам ұйымы 1917 жылы наурызда Ташкент қаласындағы
мұсылман тұрғындардың жиналысында құрылған болатын. Қысқа мерзімнің ішінде
бұл ұйымның Наманган, Скоблев, Марғұлан, Самарқан, Мерв, Пішпек, Шымкент,
Әулиеата қалаларында бөлімшелері ашылды. Шуро-и-Ислам ұйымының төрағасы
болып У. Ходжаев, оның орынбасары болып Мүнауар қари сайланды.
Ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың бой көтеруі жергілікті жерлерде
жұмысшы-солдат депутаттарының кеңесінің құрылуымен қатар жүрді. Мәселен,
1917 жылдың сәуір айында Сырдария облысының Перовск уезінде үш бірдей ұйым
болды. Олар – Ерәлі Қасымов жетекшілік еткен Перовск қалалық ұлттық
кеңесі, С. Лапин жетекшілік еткен Перовск уездік қазақ депутаттарының
кеңесі және Хұсан Ибраһим жетекшілік еткен Перовск уездік жұмысшы-солдат
депутаттарының кеңесі.
Перовск уездік қазақ депутаттарының кеңесіне жетекшілік еткен С.
Лапин Шуро-и-Ислам ұйымының мүшелерінің бірі болды. Ол Перовск қаласынан
Түркістан өлкесі мұсылмандарының 16-21 сәуір аралығында Ташкент қаласында
өткен бірінші съезіне қатысуға барғаннан кейін, өз пікірлестерімен бірге
Шуро-и-Ислам ұйымынан бөлініп шығуға бел буып, өлкедегі мұсылмандардың
мүддесін шариғат қағидаларымен үйлестіре жүргізу қажеттігі жөнінде мәселе
көтерді.
1917 жылдың 10 шілдесі күні Ташкент қаласындағы Биглер беги
мешітінің ауласында 25 мыңнан астам мұсылмандардың қатысуымен өткен
жиналыстың шешіміне орай Шуро-и-улема (Ғұламалар кеңесі) ұйымы құрылды.
Оның төрағасы болып С. Лапин сайланды. Ұйымның 500-ге жуық мүшесі болды.
Олардың қатарында Сейітқұмар Махдум, С. Жүсіпов, Пірмұхаммед Ачлам,
Ташпулат қари, Мұхаммед Қожа, Е. Мырзаев секілді азаматтар белсенділігімен
көзге түсті. Ұйымның мүшелері қатарында мектептер мен медреселердің
ұстаздары және дінбасылар – молдалар, ишандар басымдылық танытты.
Түркістан өлкесі мұсылмандарының бірінші съезінде өлке
мұсылмандарының белсенділігін арттыру және олардың қоғамдық-саяси
ұйымдарының іс-әрекеттерін үйлестіріп отыру мақсатында Түркістан өлкесі
мұсылмандарының орталық кеңесі атты ұйым құру және оның құрамын сайлау
жөнінде шешім қабылданған еді. Бұл қоғамдық-саяси ұйымның құрамына
сайланғандардың қатарына М. Шоқай (төраға), Зәки Уәлиди (хатшы), М.
Бехбудий, У. Ходжаев, Мүнауар қари, Т. Нарботабеков және т.б. енді.
Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі төңірегіне барлық ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдар топтасуы қажет еді. Алайда, С. Лапин жетекшілік
еткен Шуро-и-улема ұйымы оған ниет таныта қоймады.
Өлкелік деңгейдегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар құру ісі бұдан кейін
де өз жалғасын тапты. Сондай қоғамдық-саяси ұйымдардың бірі 1917 жылдың 2-5
тамыз аралығында Сырдария, Жетісу және Ферғана облыстарынан 82 делегаттың
қатысуымен өткен Түркістан өлкесіндегі қазақ-қырғыздардың жалпы жиналысының
шешімімен құрылған болатын. Ол ұйым Түркістан өлкесі қазақ-қырғыздарының
орталық кеңесі деп аталды. Жаңадан құрылған осы ұйымға өлкедегі қазақтар
мен қырғыздардың мүддесін қорғау жүктелді. Осы съезде Сырдария облыстық
Қазақ-қырғыз кеңесінің құрамы сайланды. Оған сайланғандардың қатарында Ә.
Көтібаров (төраға), С. Қожанов, Т. Рысқұлов секілді
қайраткерлер болды. Съез делегаттарының ұйғарымымен өлкелік Қазақ-қырғыз
кеңесінің төрағасы болып Е. Қасымов сайланды. Сонымен бірге бұл ұйымның
құрметті төрағасы М. Шоқай болсын деген ұсыныс та білдірілді. Осы жиналыста
өлкелік Қазақ-қырғыз кеңесіне хатшылыққа Т. Рысқұлов та сайланған болатын
[20]. Т. Рысқұлов сол кезде Меркеде 30-ға жуық жастарды біріктірген,
құрамында қырғыз жастары да бар Қазақ жастарының революциялық одағының
жетекшісі ретінде танымал еді. Ұйымның мүшелері қатарында Қ. Сармолдаев, Т.
Тоқбаев, К. Қошмамбетов, С. Абыланов сияқты жастар бар еді.
Сырдария облыстық Қазақ-қырғыз кеңесінің уездік деңгейдегі бөлімдері
де құрыла бастады. Мәселен, Әулиеата уездік Қазақ-қырғыз кеңесіне Ә.
Кенесарин төрағалық етті. Бұл ұйым Түркістан өлкелік Қазақ-қырғыз кеңесінің
шешімдерін өз қызметінде басшылыққа алып отыратындығын танытты.
Уақытша үкімет жағдайында Түркістан өлкесіндегі қазақ қайраткерлері
Ферғана өңіріндегі қазақтардың мүддесін қорғауды мақсат тұтқан ұйымдар
құруға атсалысты. Ферғана облысында қоныстанған қазақтардың Иллятия
(Көшпелі) атты қоғамдық-саяси ұйымының құрамында Қ. Қожықов (төраға), К.
Достов, С. Келгенбаев, Б. Мейірбеков секілді қазақ қайраткерлері болды.
Қырғыз халқының көрнекті қайраткері Қ. Сарықұлақов жетекшілік еткен
Пішпектегі Бұқара ұйымы құрамында қазақ өкілдері болды. Мәселен, осы
ұйымда хатшылық жұмыс атқарған Ж. Отарбаев Пішпек уезіне қарасты қазақ
ауылының өкілі тұғын. Ташкент қаласында құрылған Еңбекші мұсылмандардың
одағы атты қоғамдық-саяси ұйымның мүшелерінің бірі С. Асфендияров болды.
Жетісу және Сырдария облыстарына Ташкент қаласында 1917 жылы 14 шілде
күні құрылған Тұран ұйымы мен 23 тамыз күні құрылған Түрік Федералистік
партиясы да өз ықпалын жүргізуге тырысты. Тұран ұйымы Түркістанның
жергілікті халқын Бүкілресейлік құрылтай жиналысына сайлауға даярлау ,
түркі-мұсылман халықтарының бірлігін насихаттау және оларды өзін-өзі
билеуге баулу секілді міндеттерді жүзеге асыруды көздеді. Түрік
Федералистік партиясы Түркістанның жергілікті халықтарының өзге түркі-
мұсылман халықтарымен бірлікте болып Ресейдің федеративті негіздегі
республика болып құрылуына атсалысуын жақтады.
1917 жылғы ақпан революциясынан кейін қалыптасқан ахуал Түркістан
өлкесінде түрлі атауларға ие ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуына кең
жол ашты. Бұл қоғамдық-сяси ұйымдар өздерінің ұстанымдарындағы
ерекшеліктерге қарамастан жергілікті халықтың мүддесін қорғауды басты
міндеті етіп санады.
Ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың Уақытша үкімет жағдайындағы
қызметі деп аталатын екінші тарауда ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың
өлкенің саяси өміріне атсалысуы және әлеуметтік мәселелерді шешуге араласуы
талданады.
Түркістан өлкесіндегі саяси күштер Уақытша үкіметі жағдайында
жергілікті билік үшін талпынысын күшейтті. Мұндай талпыныстың соңы көп
жағдайда жанжалды түрде жүрді. Ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар Уақытша
үкіметке барынша қолдау танытатындығын білдіре отырып, уездік және облыстық
комиссарларды тағайындау кезінде Түркістан комитетінің өздерімен
есептесулерін талап етті. Түркістан комитеті Сырдария облысының және оның
уездерінің комиссарларын қоғамдық-саяси ұйымдардың келісімінсіз
тағайындауына Ташкент жұмысшы-солдат депутаттары кеңесі де наразылық
танытты. Түркістан комитетінің мұндай әрекеті өлкедегі қоғамдық-саяси
ұйымдар тарапынан революция жеңісіне қайшы келеді деп айыпталды. Қоғамдық-
саяси ұйымдар мен Түркістан комитеті арасындағы мұндай текетірес Түркістан
комитетінің Н.Н. Щепкин басқарған алғашқы құрамының отставкаға кетуіне әсер
етті.
М. Шоқай төрағалық ететін Түркістан өлкелік мұсылмандардың орталық
кеңесі Уақытша үкіметке жеделхат жолдап жаңадан тағайындалған Түркістан
комитеті мүшелерінің жартысы мұсылман болуы керектігін талап етті. Сонымен
қатар Түркістан комитетіне енетін адамдардың кандидатурасы өлкелік
мұсылмандық ұйыммен келістірілуі тиістігін де ескертті. 1917 жылдың 19
шілдесі күні Уақытша үкімет Түркістан комитетінің төрағасы етіп, Ферғана
облысының бұрынғы вице-губернаторы, өлкедегі меньшевиктер партиясының
жетекшісі В.П. Наливкинді тағайындады. Араға біраз уақыт салып, ұлттық
қоғамдық-саяси ұйымдардың талап етуімен Түркістан комитетінің мүшелері
қатарына М. Шоқай енді.
Түркістан өлкесіндегі ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың талап етуімен
жергілікті билік орындары өздерінің өкілдерін өлкелік және облыстық және
уездік деңгейдегі билік орындарына енгізу ісінде табандылық таныта білді.
Түркістан комитетінің алғашқы құрамы кезінде-ақ ұлттық қоғамдық-саяси
ұйымдардың бірқатар өкілдері облыстық және уездік комиссарлардың орынбасары
қызметін атқаруға қол жеткізген болатын.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейінгі саяси өзгерістер барысында
қоғамдық-саяси ұйымдардың өлкедегі бірқатар қалаларда, атап айтқанда,
Ташкент, Шымкент, Самарқан, Қоқан қалаларындағы билік орындарын құру халық
өкілдерінен сайланған қалалық думалардың қолына тапсырылатын болып шешілген
еді. Соған орай ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар бұл қалалардағы думаға өздері
ұсынған өкілдерді енгізуге күш салды. Сол тұста Шуро-и-Ислам және Тұран
ұйымдары Ташкенттен өз өкілдерін Шымкентке аттандырып, ондағы мұсылман
тұрғындарын қалалық думаға сайлау кезінде бірлікте болуға үндеді.
Шуро-и-Ислам ұйымы жергілікті халықтың мүддесін қорғау жолдарын
нақтылай түсу мақсатында 1917 жылдың қыркүйек айының бас кезінде Ташкент
қаласында Түркістан өлкесі мұсылмандарының кезекті екінші съезін шақырды.
Бұл съезге қатысқан ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың өкілдері жер мәселесін
қызу талқылап, патша өкіметінің қоныс аударушылар пайдасына тартып алған
жерлерді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.