Отырарда өлеңі
Ә.Ө.Ж. 821.512.122:82-1 Қолжазба құқығында
ХАЛМУРЗАЕВА ҚҰРАЛАЙ ӘМЗЕҚЫЗЫ
Поэзиядағы формалық ізденістер
(1950-1970 ж.ж.)
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
.
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ
әдебиеті кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы, профессор
Қ.Алпысбаев
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
доцент С.Ержанова
филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Д.Ислам
Жетекші ұйым: Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық
университеті
Диссертация 2010 жылы 1 шілдеде сағат 14.00-де Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетіндегі 10.01.02 – қазақ әдебиеті және 10.01.07 –
салыстырмалы әдебиеттану мамандықтары бойынша филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д.14.31.03 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекенжайы: Астана қаласы, Қажымұқан көшесі, 5
Диссертациямен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы ___ ____________ таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы
М.Б.Шындалиева
К І Р І С П Е
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі қазақ поэзиясының
көркемдік жүйесінде соны ізденістер мазмұндық тұрғыдан ғана емес, сыртқы
құрылымы жағынан да көбейе түсті. Соның ішінде әсіресе ХХ ғасырдың 50-70
жылдар поэтикалық ізденістердің аса үлкен өнім берген жылдары болғаны
мәлім. Қоғамдағы түрлі сабақтас мәселелер уақыт мінберінен орын алды.
Сондықтан диссертациялық жұмыстың нысанына айналған шығармаларда кеңестік-
саясаттың, Ұлы Отан соғысының әлеуметтік көңіл-күйге әсері, тың игеру
тақырыбы басты орын алды. Қазақ поэзиясының үлгісі өзгеріске еніп, лирика
мен эпикалық туындылардың будандасқан түрлері туындады. Әсіресе адамзаттық
құндылықтар қатарынан орын алатын ұлттық руханият пен дәстүр жалғастығының
маңызы ерекшеленді.
Диссертаиялық жұмыс осы ой-толғам негізінде дүниеге келген
туындыларындағы формалық ізденістерді жан-жақты талдауға арналады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихында поэзияның формалық
құрылым жүйесіне теориялық талдау жасап, зерттеген, зерделеген ғылыми
еңбектер жеткілікті. Кез-келген дүние болсын есейіп, күйреп, қайтадан
жаңарып жататыны сияқты қатып қалған конондық қағидалар уақыт тезіне
түскенде өзгеріске ұшырайды десек жаңылыспаймыз. Себебі өлең формасы
бүгінге дейін әбден қалыптасқан дегенімізбен, біздің зерттеу обьектімізге
айналған жылдарда туған жырлар формасын таразылағанымызда тоқтаусыз жаңару,
толысу үстінде болатынын байыптаймыз.
Ширек ғасырға тақау уақыт кеңістігінде қалам сілтеген қазақ ақындарының
құрметтеуге әбден лайықты формалық ізденістері – алуан түрлі, сан қырлы.
Кейде өздері де аңғара бермейтін ізденіс іздері қағаз бетіне қалқып
шыққанда – бұл форманың бұрын әдебиет теориясы айналымында болмағанына,
ғылыми айналымға түспегеніне қуанасың. Өзгеріске түсіп жатқан форманың
бастауынан алыстаған сайын күрделене беретініне де көз жеткізесің.
Шығармашылық адамдарының формалық ізденіс үстіндегі ашқан жаңалықтары
жаңаша пайымдауды қажет ететіні сөзсіз. Сондықтан да зерттеу жұмысының
өзектілігі талас тудырмайды. Бұл шын мәнінде осы күнге дейін әдебиеттану
ғылымында ерекшеленіп, аталып көрсетілмеген өзгешеліктер болатын.
Зерттелу нысаны. ХХ ғасырдың елуінші-жетпісінші жылдарында дүниеге
келген қазақ поэзиясының формалық ізденісі бар туындылары алынады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. 1950-1970 жылдар аралығындағы
қазақ поэзиясының көзге түскен өлең формасының тың құрылымдық ерекшелігін
ашып көрсету, оған талдау нәтижесінде туған тұжырымдарымызды білдіру.
Зерттеу барысында мынадай міндеттер қойылды: қазақ поэзиясына жаңа ағымның
келгенін, кезеңдік алмасу нәтижесінде туындаған жаңа форма-қалыптың
қалыптасқанын көрсету; жыр құрылысындағы мол өзгерістің, жаңа ізденістің
обьективті, субьективті себептерін ашу; қазақ поэзиясындағы формалық
өзгерістердің тақырып, мазмұн және құрылымдық өзгешеліктермен, қоғамдық
өмірмен тығыз байланысты екенін дәлелдеу; аталмыш жылдардағы қазақ
өлеңіндегі формалық құрылымның орыс және шығыс әдебиетінің әсерінен жүйелік
өзгерістерге түскендігін көрсету; дәстүрлік сарынды, ауыз әдебиетінің
әсерін анықтау, жаңалығы мен ерекшелігін ашу. Әртүрлі ақындық
лабораториялардағы стильдік ұқсастықтар; 1950-1970 жылдардағы шығармашылық
белсенділігімен ерекшеленген ақындардың қазақ поэзиясынан алған орны мен
қосқан үлесін пайымдау; 1950-1970 жылдардағы қазақ поэзиясында орын алған
формалық ізденістерді жіктеп мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Диссертацияда ақындардың шеберлігі мен
тақырыптық ерекшеліктері, өмір шындығы, лириканың көркемдік әлемі өзара
байланыста қарастырылды. Ежелгі дәуір әдебиеті мен ауыз әдебиеті жырларын
және олардың жиырмасыншы ғасырдың алғашқы ширегіндегі қаламгерлердің
шығармаларымен өзара байланысы екшеліп көрсетілді, ерекшеліктері әр алуан
зерттеулермен, дерек көздерімен салыстыра ашылды. Қазақ Ұлттық мұрағаты
деректерін, еліміздің кітапханаларындағы құжаттар мен ақындардың мұрасын,
бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі материалдарын, әдебиет зерттеушілері
еңбектерін негізгі назарда ұстадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1950-1970 жылдар аралығындағы қазақ
поэзиясының формалық ізденістері біртұтас зерттеліп, қарастырылмаған. Тек
1960-1970 жылдар арасындағы ішінара ақындардың шығармаларына жасалған
ғылыми зерттеу еңбектері бар. Ал алғашқы он жыл аралығындағы ақындар
поэзиясының формалық ізденістері жайында жазылған тұшымды еңбек жоқтың
қасы. Әрине, жалпы қазақ поэзиясын зерттеген ғалымдардың: Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, Қ.Жұмалиев, Қ.Өмірәлиев,
Е.Ысмайылов, С. Қирабаев, М. Қаратаев, З. Ахметов, М. Дүйсенов, Р. Нұрғали,
С.Негимов, Қ.Алпысбаев, Б.Кәрібаева тағы да басқа авторлардың еңбектері мен
мақалаларында поэзияның түрлі мәселелері жайында құнды-құнды пікірлер бар.
Ал кейінгі жылдардағы С.Елікбаевтың 60-80 ж.ж. өлең құрылымы (ұйқас,
тармақ, шумақ ерекшелігі), Ш.Сариевтің 60-70 жылдардағы қазақ лирикасы,
К.Хамидуллаевтың Мақатаевтың ақындық шеберлігі, З.Мүтиевтің Фариза
Оңғарсынованың лирикасы, Б.Баткееваның Мұзафар Әлімбаевтың лирикасы,
С.Сәрсембекованың Cырбай Мәуленовтың шығармашылық лабораториясы,
С.Нұрахметовтың Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі, Т.Тоқсанбаеваның
І.Мәмбетовтың шығармашылығы (1950-70 жылдардағы әдеби процесс
контексінде) атты кандидаттық диссертатцияларында формалық ізденістер жеке
ақындар поэзиясын талдау барысындағы сөз арасында ғана тілге тиек етіледі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Жалпы, әдебиеттану
ғылымы салаларының өзіндік мақсат-міндеттерін ескере отырып, ХХ ғасырдың
елуінші-жетпісінші жылдардағы поэзияның жай-күйіне терең зерделеу арқылы,
жинақтау мен жүйелеу, салыстыру сияқты әдістері кеңінен қолданылды.
Диссертацияны жазу барысында әдебиет теориясы туралы іргелі
зерттеулердегі өлеңнің өлшем-өрнектері жөнінде, қаламгерлер стилі туралы
айтылған пікірлер мен озық ойлар негізге алынды.
Қазақ әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Ә.Нарымбетов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, Қ.Өмірәлиев, С.Қирабаев, Р.Нұрғали,
А.Егеубаев, Б.Кәрібаева, С.Негимов, Қ.Алпысбаев және орыс ғалымдары
В.В.Радлов, Е.Корш, Т.Ковальский, А.Поцелуевский, А.Бомбачи, М.Хамраев,
В.Г.Белинский, В.Маяковский, В.М.Жирмунский, Э.Я.Фесенко, Б.В.Томашевский,
М.Исаковский және т.б. зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің теориялық - практикалық маңызы. Зерттеу жұмысындағы ғылыми
нәтижелер мен тұжырымдарды қазақ әдебиеті тарихын жаңадан толықтыру
барысындағы еңбектерге, әдебиеттің теориялық мәселелерін оқытқанда, жоғары
оқу орындары филология факультеттерінде қазақ әдебиеті тарихын оқыту
барысында қазіргі заман әдебиеті курсы бойынша арнаулы курстар мен
семинарлар өткізуге, сондай-ақ орта мектептердің жоғарғы сыныптарында,
гимназия, лицейлерде, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын
арнайы мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын, көмекші құралдар жазу
барысында пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Шығарманың тууына себеп болған заман мен қоғам кезең
кестелері ақындардың туындыларына әсер еткендігі ескерілді. Олардың
жанрлық, түрлік мазмұнын тану, бірнеше ақындардың көркем шығармаларын
формалық өлшем түрлеріне қарай топтап, жіктеп талдау, бір-бірімен
салыстыру, сараптау, теориялық қалыпқа салып топшылау әдістері қолданылды.
Сонымен қатар, обектімізге алынған поэзиялық шығармаларды талдау
барысында объективті – аналитикалық талдау тәсілі пайдаланылса, ал оларды
саралауда кешенді тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. 1960-1970 жылдар аралығындағы бірқатар
ақындардың шығармалары әдеби зерттеу-монографияларында қарастырылған.
Алайда, 1950-1970 жылдарда қазақ поэзиясы формалық ізденістер тұрғысынан
біртұтас қарастырылып әліге дейін зерттелген жоқ. Көзделген тақырып бұған
дейін шола, жалпылама қарастырылып келген болатын. Яғни, дәлірек айтқанда,
объектіге алынған өлеңнің бүкіл болмыс-бітімін жіктеп, зерттеу барысында
өлең тудырудағы тың ізденістер, буын мен бунақтардың, тармақ пен
шумақтардың бұрынғы қалыптағы формадан өзгешелігін ашып көрсету ғылыми
еңбектің басты жаңалығы болып табылған. Негізге алынған жылдар ішінде
поэзияда туып, қалыптасқан ерекшеліктерді, көркемдік ізеністерді жан-жақты
талдау барысында ашылған. Дәстүрлі ұйқастық үндесімнің келісті дамып
күрделенуі көрсетіледі. Бұл формалық ізденістердің әсері тиуімен, одан жаңа
түр мен пішін жасалып, сонымен қатар, жаңа ізденіс формалары айқындалған.
1950-1970 жылдар аралығында туған шығармалардың қазақ поэзиясы әлеміне
әкелген тақырыптық, құрылымдық, ұйқастық, тармақтық, бунақтық жаңа
үлгілерінің кейінгі жылдар поэзиясына тигізген әсерін саралау, салыстыру,
сол уақыттық кезеңде атқарған рөлін көрсету – еңбектің негізі мәні.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. 1950-1970 жылдар поэзиясының
формалық ізденістері ғылыми тұрғыдан зерттеуге әбден тұрарлық. Себебі бұл
кезеңдегі қазақ өлеңіндегі өлшем өрнектердің ықпал-әсері ХХ ғасырдың соңы
мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің қалыптық жаңаруына елеулі роль
атқарды. Жиырма жыл аралығында кейбір ақындар қалыптастырған формалық
қолтаңбасы кейінгі жылдарда әдебиетке келген қаламгерлердің жетілуіне негіз
қалады.
- Қазақ ақындары төрт түрлі поэзиялық-жүйелік бағытта ізденгенін
көреміз: силлабикалық, тоникалық, силлабо-тоникалық, орыс-шығыс әсерімен
қатар, қазақ ауыз әдебиетінің қабыса байланысуы нәтижесінде – ортақ түр
жасау.
- Өлең құрылысында тармақты көбейту немесе азайту жолындағы мол
ізденісімен де (қосарлама тармақ, сындырма тармақ) ерекшеленеді.
Сонымен қатар, тармақтық шумақтағы орналасу тәртібін дыбыстық темп-
интонация арақылы құбылту ерекшеліктері айқын көрініс тапқан.
- Ұйқастағы ізденіс жолдары мол дер едік. Бұл ұйқасу тәсілдері әсіресе
Ә.Сәрсенбаев пен С. Мәуленовтен кейін, М.Мақатаев, Т.Айбергенов,
Қ.Мырзалиев, М.Шаханов, Ф.Оңғарсыноваларда сан құбылып беріледі.
- Буын, бунақ саны жағынан ізденістер алуан түрлі. Сондықтан болар, осы
кезеңде қалыптасқан түрлік өзгешеліктер әліге дейін өз құнын жоғалтқан жоқ.
Себебі Абайдан кейін дәл осы кезеңде өлең формасында ауыз толтырып
айтарлықтай реформалар жасалған. Осы себепті бұл тақырыпты қарастырудың
маңызы ерекше зор.
Зерттеу жұмысының сарапталуы, мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның
негізгі мазмұны мен тұжырымдары, нәтижелері, оның бөлімдерінде айтылған
негізгі мәселелер Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Білім
және ғылым саласындағы бақылау комитеті белгілеген республикалық ғылыми
басылымдарда жарияланды. Республикалық және халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияларда баяндама түрінде тыңдалып, ғылыми жинақтарда басылды.
Диссертациялық жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, іштей тарауларға
жіктелген екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі және мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық
мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, жұмыстың жариялануы мен талқылануы
туралы сөз болады.
Диссертацияның бірінші бөлімінің Ақындар шығармаларындағы уақыт
тынысы тақырыбындағы тараушасында 1950-1970 жылдар аралығындағы қазақ
өлеңінің өшпестей өрнек салған сілемдері туралы ғалымдардың пікіріне сүйене
отырып, қаламгерлер шығармалары жөнінде ой өрбіту үшін әуелі сол дәуірдің
бастан өткерген уақыт тынысына, әлеуметтік тұрмыс жағдайына, қысқартып
айтқанда Ұлы Отан соғысынан бұрынғы ұлттың басынан өткерген саяси ақуалының
көрінісін ашу көзделеді. Өлеңде тақырыпты тудырушы – орта, қоғам екені
ақиқат болса, өлең формасын тудырушы тақырып пен мазмұн екендігі де шындық.
Ақынның көңіл күйіне әсер, ықпал еткен жағдай өлеңнің ырғақ екпініне ықпал
етпек. Яғни өлеңді өмірдің өзі деген тұрғыдан қарағанда ізденіс жолындағы
қазақ әдебиеті жанрының қай түрі болмасын осы уақытта елеулі өзгерістерге
түсіп, мазмұн мен формалық жағынан байыды. Оған уақыт талабы айрықша әсер
ететіндігінің маңызы зор екендігі сараланады. Саясаттың соңынан
әдебиетімізге айтарлықтай өзгерісті ағын алып келген Ұлы Отан соғысы әсері
әрбір ақынның өлең әлеміндегі жан жүйесіне жол бастады. Бұл жылдардағы
поэзияда дәстүр жалғастығы болды ма, қандай жаңа ізденістер бар, мазмұн мен
түр жаңалығы қаншалықты дәрежеде көрініс таба алды деген ақын-жазушылар
мен сыншылар екі түрлі пікірлік-позицияны ұстанғаны туралы сөз болады. Атап
айтқанда ондай пікірлер М.Қаратаев, кейінгі жылдардың өкілі А.Егеубаев және
тағы да басқа ғалымдардың ғылыми-зерттеу мақалалары, монографиялары сияқты
елеулі еңбектерінен көрініс табады. Аталмыш жылдар тақырыбын туындыларында
көтерген ақындардың ізденістері соғыстан кейінгі жылдардағы халық
шаруашылығын жырлайтын әдебиеттен бастау алды. Бұл – С.Мұқанов,
Қ.Аманжолов, А.Тоқмағанбетов, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, Қ.Бекхожин,
Ж.Саин, Ә.Сәрсенбаев, Д.Әбілов сынды көрнекті ақындардың әр алуан өлең
жинақтарының жарық көрген кезеңі деген сөз. Осы шоғырдың соңынан әдебиетке
қосылып, өлеңдерінен жаңа ұшқын көріне бастаған Х.Ерғалиев, С.Мәуленов,
Ж.Молдағалиев, Қ.Жармағанбетовтар да өз жинақтарын ұсынғандығы басты
назарға алынады. Әсіресе 1948-1955 жылдар аралығы бір буыннан екінші буынға
ауысу процесі жүрген өзгеше кезең екендігін сыншы М.Дүйсенов Шамамен
шартты түрде айтсақ, қазақ поэзиясының үш-төрт буыны бар деп көрсетеді
[1.5]. Осындағы үшінші буын Ғ.Қайырбеков пен Ө.Нұрғалиевке дейінгі аралықты
қамтиды. Яғни олардың ең соңы екі-үш кітап беріп үлгергендер деп көрсетсе,
ғалымның бұл пікірін С.Әшімбаев Бұл буынның өз үнін танытып үлгеруі 1965
жылға дейінгі уақыт екендігіне көз жеткізуге болады. Оған Тұманбай, Сағи,
Қадыр, Мұқағали, Жұмекен т.б. алпысыншы жылдардың о жақ, бұ жағында поэзия
босағасын аттағандар жатады. Ал төртінші буын өкілдері алпысыншы жылдардың
екінші жартысында көріне бастайды деген пікірі бұл ойларды айқындай түседі
[2.201]. Сондықтан, осы уақытқа дейінгі зерттеу немесе монографиялық
еңбектерді алып қарағанда 1960-1970 жылдар аралығындағы поэзияны зерттеген
әдебиетші ғалымдар көптеп табылса, 1950-1960 жылдар аралығы зерттеушілері
саусақпен санарлықтай аз екендігі де ескеріледі.
Тақырып аясындағы жыл аралығы ақындары, туылған жылдарымен есепке
алынып: Н.Ахметбеков, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин,
Қ.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ә.Шалабаева, С.Сейітов, Қ.Жармағанбетов,
М.Хакімжановалардан соң, Қ.Шаңғытбаев, А.Әбдікәрім, М.Байсейітов,
Т.Бердияров, Е.Әукебаев, Ө.Жайлауов, М.Жаманбалинов (балалар әдебиеті),
Т.Әбдірахманова, Ғ.Жұмабаев, мен кейінгі толқын З.Шүкіров, А.Шамкенов,
Ғ.Қайырбеков, Ә.Жәмішов, І.Мәмбетов, С.Жиенбаев, Ә.Дүйсенбиевтер әдеби
ағымдағы тақырыптар мен форма, түр, пішінді эстафета сияқты бірінен-біріне
берілгендігіне тоқталады. Аталған алдыңғы буын ағалардың соңынан
М.Мақатаев, Ә.Абайділданов, О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев,
Ж.Нәжмеденов, М.Айтхожина, Т.Айбергенов, С.Асанов, Ө.Нұрғалиев,
М.Сатыбалдиев, Ф.Оңғарсынова, С. Баймолдин, С.Иманасов, Д.Қанатбаев,
Ж.Қыдыров сынды қазақ поэзиясының талантты толқыны ере түскендігі жөнінде
хабардар еткен.
Елуінші жылдардың басынан басталған поэзиядағы кезең алмасу немесе
ақындық лабораторияның қарқынды ізденіс жылдары өз басынан мазмұндық-
пішіндік көркею кезеңін өткерген. Осы көркею кезеңін қалай айқын көрсету
керек деген сауалға орай ой ұғынықтылығы мен жиырма жылдық тұтастыққа көз
жеткеру мақсатында, зерттеу желісін негізінен ізденісті өлеңдер жүйесіне
құрып, көтерілген тақырыпты айқындайды.
Поэзиядағы мазмұн мен форма бірлігі атты тараушада поэзиядағы мазмұн
мен форма бірлігі туралы түрлі сыншылардың пікірлеріне сүйене отырып пайым-
тұжырым жасалады. Ақындар тундыларының мазмұнын ұлттық дәстүрмен шебер
ұштастырумен қатар, жарасымды жаңа формалар мен түрлер табуда қазақ, араб,
орыс өлеңдерінің өлшемдері сабақтаса қарастырылады. Айырмашылықтары мен
ұқсастықтары салыстырылады. Әрі өлеңдегі өзгерістер нышаны жөнінде сөз
болады. Бұл жөнінде В.Брюсов Поэзиядағы өзгеріс – үнемі, тынбай жаңа түр
іздеу, адамның ойын, сезімін дәл, терең, әсем бейнелейтін құралдар табу
дейді де, сол өзгерісті тудырушы құралдар ...тіл, үн, бейне. Ақын соларды
жақсы білуге, сезуге, орынды және жарасты қиыстыруға тиісті. Әдебиетке
келген әрбір жаңа ақын оған өзімен бірге жаңа сөз, жаңа ырғақ, жаңа бейне
ала келеді. Сонымен бірге бұрынғыны өңдейді, ұстартады, ілгерілетеді,
дамытады [3.182] деп өзінің ғылыми тұжырымын ортаға салады.
Зерттеу жұмысының негізгі ұстанар бағыты – лирика. Лирика, – дейді
З.Қабдолов, – (грекше lyra – ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка
аспабы) әдебиеттің Аристотель заманынан келе жатқан дәстүрлі үш тегінің
бірі, шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра
суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі [4.312], - десе,
В.Белинский лириканы өнердің барлық элементін бойына сіңірген нағыз өнер
туындысы ретінде танып, оған поэзия деген айдар тағады. Ғалымның осы
пікірін Ә.Тәжібаев өзінің Өмір және поэзия (1960) деген кітабында талдап,
түсіндіреді. Ал араб және қазақ поэзиясын салыстыра зерттеген Ә.Дербісәлі
форма іздеудегі ақындық шеберліктер жөнінде көңілге қонымды ой айтады.
Әсіресе, ерекше қарастыратыны араб өлең өлшемдері. Олар: тауил (ұзақ,
созылыңқы), басит (кең, мол), камил (толық), рамал (жүгіргіш),
хафиф (жеңіл), мутақариб (із тастаушы), уафир (мол), мадид (ұзын),
хазадж (тарсыл), раджаз (көркемдеу, тақпақтау), сари (жай),
мунсарих (еркін, бос), мудари (мударлық), муқтадаб (қысқа),
мутадари (толассыз). Қазақ өлеңдерінде осы араб өлең өлшемдерінің біршама
элементтері кездеседі. Ұлы Даланың ортағасырлық перзенттері Жүсіп
Баласағұнның Құдатғу білік, Хорезмидің Мухаббатнама, тіпті Қ.А.Ясауидің
Хикметтерінде шығыстың, соның ішінде араб поэзиясына тән нақыштар мол. Ал
бұл дүниелер бүгінгі қазақ поэзиясының бастаулары. Мәселен, ірге тасы
исламға дейінгі кезеңде қаланған күні бүгінге дейін қолданылып жүрген
қасыда (көлемі кішігірім поэма) әдетте елу немесе жүз бәйіттен тұрған
тұрпатындағы қиса-дастандар тууына ықпал етті. Осы жанрлық форма да қазақ
ауыз әдебиетінде қанат жайып, кейіннен елуінші-жетпісінші жылдардағы өлеңде
де түрленіп, түлейтіндігі басты назарға алынған.
Сонымен қатар бәдәуи поэзиясындағы хиджа (сатира), газал (махаббат
лирикасы), уасф (табиғатты суреттеу), мадх (мадақ), фахр (өзін-өзі
мақтау), риса (элегия), хамрийат (шарап жыры), тардийат (аңшылық
суреттері), зухд (діни сарындағы жырлар), нақаид (мысқыл), насиб
(әйел сұлулығын жырлау) секілді т.б жанрлар [5.18-19] қазақ поэзиясының
тақырыбына қарай жіктелген. Олар саяси лирика, философиялық лирика, табиғат
лирикасы, махаббат лирикасымен қоса, ауыз әдебиетіндегі жырлардың
бағыттарымен де ұқсас келеді. Жалпы алғанда қазақ поэзиясы славянтілді өлең
формаларына қарағанда араб-парсы ғазалдарымен болмыс-бітімі жағынан
үйлесімді екендігі кескінделеді.
Тараушада бір-бірімен салыстырыла келтірілген ғалымдардың пікірлерін
дұрыс деп қабылдай отырып, Э.Хэмингуэйдің: Айзберг қозғалысының
айбындылығы сонда, оның сегізден бір бөлігі ғана су бетіне шығып жатады
дейтін Айзберг теориясы айтылады. Яғни өлеңді алып оқығанда алдымен оның
мазмұнына мән беріледі, содан соң оның пішінінен және сол пішіннің қандай
тәсілдермен құралғанына назар аударады. Қорытындылағанда 1950-1970
жылдардағы поэзия топырағына тыңнан түрен салушылардың формалық ізденiсі
жөнінде ең алдымен өлең-өрнегі ерекше ақындарды белгілі бір жылдар
аралығына екшеп, даралап және топтап алады. Жұмыстың ізденісі ұғынықты
болуы үшін 1950-1970 жылдар аралығындағы халыққа мәлім және беймәлім
ақындарды жеке-жеке атап, олардың осы жиырма жыл аралығында жарыққа шыққан
туындыларын жалпылама шолу түрінде көрсетуді жөн көредi. Жинақтап айтқанда,
сол кездің өзінде қазақ поэзиясы жайында пікір білдірушілер ақындарды:
алдыңғы буын, орта буын, жас буын ақындары деп бөле-жара атаған болса, ал
бұл үш буынның өлеңдегі көрініс көкжиегі жарты ғасырдан аса уақыт ауқымын
қамтыған. Осы жарты ғасырлық поэтикалық уақыттың жиырма жылдық эпицентрі –
негізгі зерттеу объектісі. Диссертациялық жұмыста зерделенген жетпістен аса
ақын еңбектерінің көрсетілім-кестесі сілтемелік тарауда келтіріледі.
Дегенмен бұл санамалаған ақындардың барлығының шығармаларында формалық
ізденіс бар деген сөз емес. Өлеңдерінде формалық ізденісі бар ақындардың
туындыларына арнайы тоқталып мысал келтірілген.
Диссертацияның бірінші бөлімінің Бунақ пен буын өлшеміндегі
ізденістер атты тараушасында 1950-1970 жылдардағы қазақ өлеңдеріндегі
бунақ пен буын өлшемдерінің формалық ізденістері қарастырлады. Орыс
ғалымдары көп буынды қатарды: Буын туу табиғаты мен орналасу жағдайына
қарай созылыңқы болады. Табиғатына қарай созылыңқы болатын буын деп –
созылыңқы дауысты дыбысты немесе дифтонгты дыбысты айтады. Ал орналасу
жағдайына қарай болатын созылыңқы дыбыс деп – қысқа дауысты дыбыстан соң
екі дауыссыз дыбыстың келуін айтады; бұл екі дауыссыз дыбыс буынды
созылыңқы етеді - деп түсіндірсе [6.266], негізінен буын санынының аз-
көптігі, бунақтағы дауысты дыбыстардың орналасу тәртібінен болады. Ал, екі
тіркес арасында қосарлана келген дауысты дыбыстар болса, ол буынға
созылмалы түр бермейді, керісінше түсіп қалады. Бір қызығы, әдебиет
формалары әрдайым дамып, жетіліп отырады деген қағидаға қазіргі қазақ
поэзиясының силлабикалық өлең өлшемімен жазылған шығармаларын зерттеу
барысында, жаңа элементтер мен детальдарды кездестіргенде көз жеткізеді.
Мұндай жаңа форманың тууы соңғы елу жылдың еншісіне тиесілі. Мәселен, латын
немесе грек жырлары секілді квантитативті болып келетін араб өлең өлшемі
(аруд) созылыңқы дыбыстар мен әрқилы буындардың түрленіп келуінен тұрады
(метрикалық өлең созылып айтылатын буындар мен қысқа буындардың алмасуына
негізделеді). Бұл жүйеде қысқа және созылыңқы буындар жиылып бунақ құраса,
ал екі және үш бунақ жарты өлең (полустишия) түзеді, ал екі жарты өлең
міндетті түрде үзілістік арақатынаспен бөлініп, бәйіт деп аталатын өлең
формасын тудырады. Міне осындай бәйіттер қазақ өлеңінде ара-тұра кездессе,
прозаизмі басым екпінге негізделген тоникалық жүйемен қатар, квалитативті
топтың силлабо-тоникалық жүйесі де көрініс табады. Тек айырмашылығы: буын
санындағы өлшемдерден, көбіне тармақ соңында келетін бунақтардағы ұйқасым
бірлігінен көрінеді. Әр халық поэзиясының тілдік нормасына тән белгілі бір
буын өлшемдері болады. З.Ахметовтың: Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын
өлең өлшемдері – жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он бір буынды. Алты буынды
өлең, онан да қысқарақ төрт буынды өлең сиректеу кездеседі. Он төрт, он бес
буынды өлеңдердің тармағы құрама болып келеді, яғни жеті буынды екі
тармақтан, не жеті, сегіз буынды екі тармақтан құралған болады деген
пікірі келтіріліп [7.132], өлеңнің негізінен 11 буынмен жазылатындықтан,
бұл өлшем – өнімді буын өлшемі, ақындар үшін ең қолайлы өлшем екендігі де
паймдалады. Ойларын жеткізу үшін қысқа да емес, ұзын да емес болып
табылатын аталмыш өлшемді түрлендіріп, дамыту үшін ақындар түрлі
ізденістерге барады. Осындай өнімді өлшемді барлық қаламгерлер түрлі
формаға салып ұштаған. Мысалы сондай ақынның бірі Ә.Сәрсенбаевта буындық
құрылысы мен ұйқастық түзілісі ерекше жырлар бар. Аз буынды түзген
Армысың, атамекенім, 14 буынды аәаббвгв егіз ұйқасты жолдарға арнайы
семантикалық мағына үстейтін тармақ кірістірілген Мұнайшылар астанасы
және егіз ұйқасу тәсілімен қатар, барлық тармақтағы он алты буын өлшемі
түрінде қалыптасқан Ақша бұлт сынды дүниелер бар. Солардың бірі
Отырарда өлеңі. Әр түрлі буын санды болып келетін бунақтардың өзі алтыншы
тармаққа дейін үш бөлікті құраса, жетінші тармақ төрт бөлікті бунақты
құраған. Мұндағы ізденіс табы – бунақтарға енген буындардың әрқилылығында.
Онда жеті тармақтың буын құрылысында бірнеше бунақтық компоненттер топтасып
берілген. Әлденеше бунақтардың топтастырылып бір қатарға осылай берілуін
әдеби терминде цезура деп атайды. Яғни бірнеше қысқа тармақтардан
(полустишие) құралған ұзын тармақтың арасы ажырымын белгілейтін, әлде
жалғастыратын тұрақты сөз жігі – цезура. Ақын мұндай ізденіске эпикалық
дәстүрді түрлендіру үшін ғана емес, ауқымды ойларды ұйқасқа бағындыру үшін,
қысқасы поэзиялық қасаң шаблон-қалыптан шығу үшін барады. Дегенмен ақын дәл
осы жеті тармақты жаппай ұйқастырған. Ол бунақтардағы буынның көбейіп, яки
азайғанын, тіпті бунақтардың көбейгенін байқатпай жіберген. Өлеңнің буын
формасы қалыптан шығып екпінге (тоника) ыңғайлана бастаған. Осындай көп
бунақты тармақтан тұрмаса да І.Мәмбетов, А.Шәмкенов, Ә.Абайділданов,
Ғ.Ормановта өнімді тармақ-жол бір-бірімен тұтас жалғасқан үстіне жалғаса
береді. Дәл осы қалып ақындар позиясының 60% қамтиды. Үнемі араласып келіп
отыратын жеті-сегіз буынды тунындылары ақын жырының 20-30 пайыздық
көрсеткішін шамалайды. Ғ.Жұмабаевтың Жылда жапырақ сарғаяды атты өлеңінің
сегіз жолдық шумағында бунақтық түрлі түзілістердің қатары ретсіз берілген.
Бұл ақын ізденісі, бірақ осы қалып әрі қарай дамып, жетілдіріліп, поэзияда
қалыптаса алмаған. Бұл шумақтың буын саны өлшеміндегі сәтсіз ізденістен
емес, мазмұн күрделігінен – ақын шешендік өнер мен өмір философиясын
ұштастыра алған. Өте аз бунақтарды (4-11 буын аралығында) өлеңдерінде
ойнатып беретін – Қ. Жармағанбетов. Созылды ауру үшінші айға атты
өлеңінде сындырма тармақ арқылы берілген қайда тіркесі қара өлең
ұйқасымымен берілетін шумаққа (үшінші айға, түсімде айға) тіркестіріліп,
ондағы бунақтық тізбектер сатылай жүйеленген. Міне осыдан буындық сан мен
бунақтық өлшем құбылған. 1-2-4 тармақтар 4 буынды болса, қайталанатын 6-7
тармақтар 2 буынды құраған. Қайнекей ақынның бұл ұйқасқа түскен буындары –
құбылмалы, формалық ізденісі өте аз үш буынды тармақтар әкеледі, бір
буындық ұйқастар құрайды (Келді күз (екі, бір бунақтан үш буын құрайды),
өзенде мұз (үш, бір бунақтан төрт буын құрайды), жерде сыз, аспан сұр,
солды гүл, кетті түр); Ұйқас әлсіздігі табиғат пен өмір ұйқастығының
философиясын егіздеген жолдарда байқала бермейді. Жалпы алғанда, ақын
өлеңдерінде көбіне қолданылатын өлшем жүйесі төрт, бес, алты, жеті, он, он
бір буын формасында. Қ.Жармағанбетов, Қ.Жұмағалиев өлеңдерінде аз және көп
бунақтар мен буындардың алмасып келуінен 6-11 бунды өлеңдермен қатар 12-15
буынды да өлшемдерді қолданады. Ал Т.Әбдірахманова өлеңіндегі мазмұнға
өзгеше мән беру үшін бунақ дәстүрін арнайы бұзатыны айқын байқалады.
Ақынның кейде бір шумақ өлеңінде (он тоғыз, он сегіз, жиырма бір, он екі)
буындар мен бунақтарды құбылту ізденісі – мазмұндағы ойды қысылып-
қымтырылмай еркін жеткеруге жол ашқан. Сол сияқты аталған ақындар
замандастарының бірі – Зейнолла Шүкіров. Ол буын мен бунақтың формалық
ізденіс сілемдерін салған теңіз жырларында жол сындырып, шумақтағы тармақ
санын көбейтіп, буын өлшемін азайтатын әдетін Дала атты өлеңінде де
жалғастырады. Бұл өлеңі а-а-б-а ұйқасымен жазылған 15 буынды өлең.
Т.Әбдрахмановадан өзгешелігі ұйқасқа түспеген азат жолдағы буын саны қысқа,
11 буын, үш бунақ. Көптеген ақындар осы азат буынды жиі айналдырады,
ізденіс обьектісі етеді. Бір тармақтағы бунақтардың бөліну шегарасы –
шартты. Ол – ақынның айтуына, ойдың екпініне байланысты. Шумақтағы жолдарды
қаншалықты көп тармаққа сындырғанымен, қанша тармақты және буынды өлең
екенін айқындайтын – қатал қалыпқа түсірілген ұйқас. Көп жағдайда, бұл –
аксиома. Осы тұрғыдан қарағанда көптеген ақындар ерекше ізденіс іздерін
көрсете алмаған. С.Жиенбаев болса, көбіне а-б-а-б формасындағы егіз ұйқасты
аз буын өлшемін түрлі сындырма-тармаққа айналдырып, сатылама-бунақтар
тудырып, бунақ санын араластырып берсе, С.Мәуленов өлеңдеріндегі буын мен
бунақ ізденістері Өлмес өмір (Кімсін сен, кімсін сөйле, кімсін, дейді.
Ол үнсіз. Ешқайсысын менсінбейді. Ұр кәне, бір, екі, үш тағы. Тұралап тіл
қатпаса өлсін мейлі!) атты жырынан көрінеді. Ол жыр жолдарын просодиялық-
екпінге құра отырып, әр сөзді буындап бөліп, жеке-жеке тармақ жасайды.
Просодия дегеніміз (греч. рrosodia – екпін, дыбыстық қайталау) – тілдегі
дыбыстық өлшемнің классификациясын білдіретін өлеңтанудың бір элементі.
Мұндай элементтен диалогты шумақ жасамақ болса да, автор әрбір сөзге ырғақ,
леп, екпінді салмақ сала келе, тармақ соңындағы бунақтарды өзара
ұйқастыруға тырысады. Әрі қаламгердің бұл ізденісі, шындығында оң нәтижесін
береді. Тармақтардағы бунақтарды немесе жай тілмен айтқанда, арнайы
сөздерді қолдану, ақынның қалыптасқан стилі болғандықтан ол өлең формасын
әрлендіре түсетіндей. Ал тармақты шартты паузаға (Ол үнсіз), және де
интонациялық-екпінді паузаға (ұр кәне, бір, екі, үш) құру, өлеңдегі дауыс
ырғағын айшықтай түседі. Жеке дара алып қарағанда өзінше машақаты көп
көрінетін өлеңнің формасы. Бірақ оны өз мақамымен кедір-бұдыр жерлерін
жатыстырып оқып шыққанда, кәдімгі (кімсін, дейді-менсінбейді-өлсін мейлі)
ааәа ұйқас өлшеміндегі шумаққа айналады. Ақын ізденісі Сұрақ жауап
өлеңінен де айқын сипат алады. С.Мәуленовта мұндай аздан көпке қарай
жайыла, кейін көптен азға қарай кеми түскен, жасанды немесе арнайы
сындырылған тармақ жолдар жиі кездессе, замандасы Ә.Дүйсенбиевтің
өлеңдерінде олар айқын көрінеді. Қаламгердің шығармаларының басым
көпшілігі аз буынды (7-11) өлшеммен және ааәа, аәаә қара өлең, кезектес
ұйқасты тәсілмен жасалатындықтан, ақындық лабораториясынан бірен-саран
болмаса формалық ізденіс байқалмайды.
Алғашқы қадамынан-ақ қазақ поэзиясына өзгеше үн, ырғақ, ең бастысы
нәзік сезім мен логикалық үйлесім әкелгенін паш еткен лирик ақындарымыз
М.Әлімбаев, Т.Молдағалиев, М.Мақатаев, М.Шаханов, М.Сатыбалдиевтерде 7, 8,
11, 13, 15 буын өлшеміне құрылады. Ал Ж.Нәжімеденов өлеңдері С.Ерубаев
салған ізбен жүретіндігі, өлеңіндегі тармақ санының ұзын сонар созылуы, бір
тармақтағы көп бунақты буын саны 14, 15, 16 тіпті одан да асып кетуі –
өлеңдегі ауқымды ойдың шашауын шығармай түйсінуін қиындатып, психологиялық
салмақ салатындығы көрінеді. Аталмыш ақынның Бауырына ап тау мен қырды түн
қызғанды атты өлеңінде Абай қалыптастырған сегіз буынды шалыс ұйқасты
өлеңдер он бір, он екі, он үш буынды өлең өлшеміне айналған. Ақын айтпақ
ойдың ауқымдылығына сай ұйқастың көтеретін жүгін азайтқан. Есесіне айтпақ
ойдың мазмұнын тереңдеткен. Мұнда 18 буынды бір тармақты өлең – 9 буынды
екі жол-тармақ. Сонда бір-бірімен ұйқаспайтын алғашқы екі тармақтан 9
буынды бір шумақ шығар еді (18+18=36:4=9). Ал ол ең кемінде а-ә-а-ә болып
шалыс ұйқасар еді. Онда бірде-бір ұйқас жоқ, яғни өлеңде прозаизм басым.
Сондай-ақ әдеттегі дәстүрлі шалыс ұйқас бунақтарын алмастырып түсірген.
Ұйқастары әр алуан, бай: шалыс ұйқас, егіз ұйқас, қаусырма ұйқас және
ерікті ұйқасқа негізделеді. Бес шумақ та 6, 8, 11, 13 тармақтан құралып 4-
тен 19 буынға дейін жетеді. Бұл ақынның өзіндік ізденіс-жаңалығы. Ғылым
тілімен айтар болсақ экспромт, яки жазбашадағы импровизация [8.373].
Т.Айбергенов жырларында бунақ пен буын өлшемдірінің формалық ізденісі
көп байқалмайды. Бірақ аз буыннан көп буынды өлшемге ізденіс ізін алғаш
ерекше нақышпен салғандардың бірі осы дарабоз ақын. Оны мазмұн мен пішін
үйлесімін және ой тығыздығын бір форманың бойына сіңістірген Сағынбай
барсаң таулар да сенің алдыңнан шықпас асқақтап және Аруана жаудың қолына
түссе ботасын шайнап өлтіріп деп аталатын өлеңдерінде көрініс тапқан.
Бiрiншi өлең шумағынан екiншi өлең шумағының өзгешелiгi – төртінші тармақ
тоғыз буынға түсіріледі. Бұл жаңалық – өлеңге ерекше әуен-муза береді.
Сонымен қатар, алғашқы шумақтың әр тармақ-жолы үш бунақты болса, екінші
шумақтың соңғы тармағы екі бунақ өлшеміне түскені олардың ұйқас жасаудағы
әдісіне де әсер еткен. Ал Ф.Оңғарсынованың өлең-өрнегінің күрделі кестесі
Тың туралы жыр атты үш бунақты, көп буынды өлеңінде көрініс табады. Ақын
негізінде он үш буынымен келетін жолдарды бунақтық дыбыс үстеу арқылы он
бес өлшемімен береді. Бұл үстеу буындар – дыбысталу барысында буындардың
үндестік заңына сәйкес (ашық буын мен тұйық буын қатар келгенде бір дауысты
дыбыс естілмей, түсіп қалады) білінбейді, ал жекелеген жікке бөліп қараған
тұста айқындалады. Алғашқы тармақ – кейінгі келетін ойдың бағыныңқылы
сабақтас сөйлем-тіркесі, ой диапазонын айқындау үшін кірістіріледі.
Сондықтан да бағыныңқылы тармақ бола тұра, мұнда – басыңқы тармақ
тіркесінде, шумақтағы ойда басты рөл ойнайды. Бұл өлеңде буын сандары
тармақ санына қатысты жұмырланып, жасырын ұйқас түзуге әсер етсе, Медеуде
туған ойлар атты толғанысының (ақын толғау, толғаныс деп атамаған) басқа
туындыларынан өзіндік формалық-айырым белгілері бар: Қосарлама-үстеме
тармақты бұл өлең – ауқымды, ІІІ бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім өз ішінде
бес шумақты, ал әр шумақ: бірінші, екінші шумақ бес, үшінші шумақ төрт
(бес); бесінші шумақ сегіз сияқты әртүрлі тармақ санын түзеді. Екінші бөлім
екі шумақты: бірнші шумақ алты; екінші шумақ он төрт тармақты құраса, ІІІ
бөлім топтама тармақты тұтас шумақты құрайтын отыз төрт тармақтан тұрады.
Өлеңнің негізгі өлшемі бес буынды тармақтан басталып, он үш буынды және он
сегіз буынды болып жүйеленсе, шумақтардағы аллитерациялық әуен (дауысты
дыбыстар ырғағы) толымды және толымсыз ұйқастарды жасаған. Дәл осындай ІІІ
бөлімді Қасірет пен ерлік жыры он бір буын санымен жүйеленеді. Ондағы
ерекшелік бунақ сандары бірдей болғанымен әр тармақта орын ауыстырып
тұрады. Осындағы төрт, үш, төрт буынын сипаттайтын ІІ бөлімнің қалыбында
буын мен бунақтың ұйқас жасаудағы ізденістеріне тигізген әсері бар.
Он бір буынды өлеңнің хас шеберінің бірі – Қ.Мырзалиев, Өлең - өзге
туыстарына тартпай тууға тиісті перзент деп өзі айтқандай [1.23],
қаламынан туған өлең-өрмегін бір-біріне әрқашан да ұқсатпай тоқуға
тырысқан, ізденген. Ақынның екі, үш, төрт, жеті, сегіз, он бір, он төрт
буынды компазициялық-құрылымды өлеңдері талданады – балалар әдебиетінен
бастап, фәлсафалық туындыларына дейін қамтылған.
Диссертациялық жұмыста обьектідегі жылдар аралығына жататын т.б.
көптеген ақындардың шығармалары қарастырылған. Бірақ олардың барлығында
формалық ізденістер ізі болмағандықтан арнайы тоқтала бермеген. Тек
формалық ізденісі немесе жаңалығы бар деген шығармалардан мысал келтіріліп,
өзге де ғалымдардың пікірлерімен қатар салыстыра отырып анализ жасалған.
Екінші бөлімнің Поэзиядағы күрделі ой тізбегі – тармақ, шумақ өлшем-
түрлерінің көрінісі атты бірінші тараушасында өлеңнің бітім-құрылысын
жасайтын өлшемнің бірі – тармақты өзге өлшемдерден бөле-жара қарастырса да,
оның өзге де дәстүрлі бірлігін сақтайды. Себебі олардың байланысы: Қазақ
поэзиясында ырғақ туғызатын – өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектері...
Осындай бөлшектердің негізгісі, бастысы – тармақ, яғни өлең жолы. (Біз
кейде өлеңнің әр қатарын үзіп-үзіп, шашыратып жіберетін қысқа жолдарды
емес, белгілі мөлшері бар толық жолды – тармақты айтып отырмыз) [9.125]
деген дәлелді пікірге сүйене отырып, тармақтың өзіндік форма жасап,
түрленімге түсуі оның жасалу жолдарын көрсетеді. Себебі 1950-1970 жылдарда
тармақ өлшемі түзілісінде айтарлықтай өзгешеліктер болды. Ізденіс Абайдың
реформалы өлеңдерінен бастап, Сәкенннің сындыра сызған тармақ жүйелерінен
бастау алады. Тармақ, шумақтағы ізденістер Ә.Сәрсенбаевтың тармақ
өлшеміндегі Гүл атты өлеңінде келтіріледі. Онда шумақ тармақтары ретсіз
орналасып, бір жолға орналасу керек болатын үш буынды бунақтар, ырғақ
әуезіне бағынып, әр жолға сындырыла сатыланып беріледі. Прозалық сөйлем
тіркесін де еске түсіреді. Сатылана берілгендіктен әр жол арнайы мақаммен
оқылу формасына ие болады да, өзінен кейінгі жол-тармақтардың мәнін ашу
қызметін атқарады. Негізі қара өлең ұйқасты өлең – 9 жолға түсірілген. Егер
оны ұйқас заңдылығына сай тармақта формаға түсірсек: 133=7 буын
(а); 34=7 буын (а); 63=9 буын (ә); 5413=11(а); Мұндай
буын түрленімі поэзияда өте сирек кездеседі. В.Маяковский мен С.
Сейфуллиннің қатал қалыпқа түскен баспалдақты-сатылы тармақтарынан өзгеше:
дәстүрлі екпінге құрылған жырмен будандасқан. Демек бұл, аралас буынды және
аралас тармақты өлең. Ондай тәсілдер өлшемі бірде көп буынды ауқымды
шумақты қамтитын өлеңдерде, немесе осы ойымызға қарама-қарсы өте аз санды
буынды тармақтарда кездеседі. Ол Келеміз деген Ә.Тәжібаевтың алты буын
уәзінді, егіз тармақты да, үш тағанды тармақтан да құрылады. Шумақтағы үш
тағанның жасалуы тікелей екпінді рифмаға қатысты. Мұны ...такая рифма
называется перекрестной дейді В.Жирмунский [10.13-14]. Шумақтағы үш
тармақтың ұйқас-екіпінінде екі бірдей егіз үндесіммен қатар, дара тұратын
шешуші бір дыбыс болады. Ондағы аа деген егіз ұйқасым бұрыштың екі беті
болса, үшінші бұрыштың еншісінде ә әріпі болады. Барлық үш тағанды жырлар
да осы формамен бәдізделеді. Сондықтан да мұндай үш жолды зерттеу жұмыста
үш бұрышты кезектес тармақ деп атайды. Осы үш бұрышты кезектес тармақты
шумақтар М.Мақатаев, Қ.Жұмағалиев, З.Шүкіров, Қ.Шаңғытбаев, Ж.Қыдыров,
С.Сейітов, Е.Әукебаев өлеңдерінде кезеседі.
Талантты ақын С. Жиенбаев тармақтың өлшем формасын түрленімге көбірек
салған-ды. Туыстық! деп басталатын ақынның өлеңі қазақы менталитетке
мәлім негізгі ой өзегін ортаға тастап, сол арқылы жырдың өрімін ішкі үндес
дыбыстармен және сыртқы келісті ұйқаспен жалғастырады. Он бір буынды өлеңді
алғашқы шумақты егіз ұйқас арқылы берсе, екінші шумақты сатылы сындырма
тармақ жасай отырып қара өлеңнің ұйқасымен келтіреді. Ақын әрдайым төрт
жолдық шумақ түрін нақтылы сандық өлшемге негіздемейді. Керісінше шумақтағы
тармақ санын мазмұн талабына қарай көбейтеді. Өлең түрін жасауда беріліп
отырған мәнді күшейту үшін тармақ-жол қайталау, жол аяғындағы сөзді
қайталау – қазақ поэзиясында бұрыннан бар құбылыс. Осындай құбылыс Сағи
стиліне тән. Сондай-ақ бірыңғайлас мазмұнды образды зат есімдер тіркесіп
келсе міндетті түрде әр жолға түсіріледі. Мысалы алғашқы шумақтың 2 тармағы
мен екінші шумақтың 2-4 тармағы ұқсас формалы мағыналас сөздің ұйқасында
тұр, интонациялық жігі де – бір тұста. Керісінше Күтем сені атты бәйіт
үлгісіндегі өлеңінде автор тармақаралық ұйқас үлгісін жасайды. Және де
шумақ іші композициялық-синтаксистік құрылымымен қатар, онда қосымша
тармақтар да орын алады. Қосымша тармақ дегеніміз – өлеңдегі шумаққа тән
өлшем-өрнекті, бірақ ұйқас, интонация, логикалық паузаларды тануға көп
септігін тигізетін, шумақ ішінде өз алдына дербес толымды ойды білдіретін
қосымша жол. Талдау барысында Қосымша тармақтарды алып тастаса да өлеңнің
сыны кетпейтіндігі дәлелденеді. Негізгі тұжырым С.Елікбаевтың зерттеу
еңбегіндегі пікірімен астасады. Сағидың сыршыл інісі Т.Молдағалиев
шығармаларында қосарлама тармақ жиі кездеседі. Зерттеу жұмысында бір немесе
бірнеше қос тармақтардың бір қатар-жолда берілуін қосарлама тармақ деп
атайды. Сонымен қатар ақынның Жарты бақыт жетеді маған, Бір-бірімізді
ұмытып жүрдік талай жыл, Іренжіттім, досым, сені іренжіттім мен деген
сияқты жырларында тармақ-жол мен ондағы белгілі бір тіркестер қайталануымен
қатар айшықты қайталаудың алуан түрін жиі, әрі тиімді қолданылады. Мұндай
шумақ ішіндегі тармақ қайталаулар Қ.Шаңғытбаев (Жан жүрегім елжіреп,
Түркістан), Ә.Ахметов (Уақыт – аю, басым тас, Мен бір жалғыз ағашпын
жерден өнген), Ө.Нұрғалиев (Нөсер, Жесірдің таға туралы өлеңі)
өлеңдерінде кездеседі. Ал М. Әлімбаевтың Терезенің алдында атты жырында
әр шумақ топтасқан тармақтардан тұрады. Мәселен, бірінші шумақ – 37 ұзынды-
қысқалы тармақ-жол формасымен беріледі. Мұнда ақынның шумақ ізденістегі
айқындығы көрінеді. Ал Күрсініс атты өлеңнің өлшемі өзгерек. Тармақтық,
шумақтық, ұйқастық ізденіс сілемдері бар: үш шумақтық өлеңнің бірінші
шумағы – алты, екінші-үшінші шумақтары үш тармақ-жолдан тұрады. Осы
Күрсініс өлеңі М.Әлімбаевтың формалық ізденісіндегі оқшау үлгісі. Себебі
талдау барысында зерттеу жұмысында а-ә-ә-а-а-а; а-ә-ә; а-ә-ә
ұйқасу қалып формасына түскен шумақтары – 6 жол тармақты және үшем тармақты
шумақ кездеспеген.
Көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХАЛМУРЗАЕВА ҚҰРАЛАЙ ӘМЗЕҚЫЗЫ
Поэзиядағы формалық ізденістер
(1950-1970 ж.ж.)
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
.
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ
әдебиеті кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы, профессор
Қ.Алпысбаев
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
доцент С.Ержанова
филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Д.Ислам
Жетекші ұйым: Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық
университеті
Диссертация 2010 жылы 1 шілдеде сағат 14.00-де Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетіндегі 10.01.02 – қазақ әдебиеті және 10.01.07 –
салыстырмалы әдебиеттану мамандықтары бойынша филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д.14.31.03 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекенжайы: Астана қаласы, Қажымұқан көшесі, 5
Диссертациямен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы ___ ____________ таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы
М.Б.Шындалиева
К І Р І С П Е
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі қазақ поэзиясының
көркемдік жүйесінде соны ізденістер мазмұндық тұрғыдан ғана емес, сыртқы
құрылымы жағынан да көбейе түсті. Соның ішінде әсіресе ХХ ғасырдың 50-70
жылдар поэтикалық ізденістердің аса үлкен өнім берген жылдары болғаны
мәлім. Қоғамдағы түрлі сабақтас мәселелер уақыт мінберінен орын алды.
Сондықтан диссертациялық жұмыстың нысанына айналған шығармаларда кеңестік-
саясаттың, Ұлы Отан соғысының әлеуметтік көңіл-күйге әсері, тың игеру
тақырыбы басты орын алды. Қазақ поэзиясының үлгісі өзгеріске еніп, лирика
мен эпикалық туындылардың будандасқан түрлері туындады. Әсіресе адамзаттық
құндылықтар қатарынан орын алатын ұлттық руханият пен дәстүр жалғастығының
маңызы ерекшеленді.
Диссертаиялық жұмыс осы ой-толғам негізінде дүниеге келген
туындыларындағы формалық ізденістерді жан-жақты талдауға арналады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихында поэзияның формалық
құрылым жүйесіне теориялық талдау жасап, зерттеген, зерделеген ғылыми
еңбектер жеткілікті. Кез-келген дүние болсын есейіп, күйреп, қайтадан
жаңарып жататыны сияқты қатып қалған конондық қағидалар уақыт тезіне
түскенде өзгеріске ұшырайды десек жаңылыспаймыз. Себебі өлең формасы
бүгінге дейін әбден қалыптасқан дегенімізбен, біздің зерттеу обьектімізге
айналған жылдарда туған жырлар формасын таразылағанымызда тоқтаусыз жаңару,
толысу үстінде болатынын байыптаймыз.
Ширек ғасырға тақау уақыт кеңістігінде қалам сілтеген қазақ ақындарының
құрметтеуге әбден лайықты формалық ізденістері – алуан түрлі, сан қырлы.
Кейде өздері де аңғара бермейтін ізденіс іздері қағаз бетіне қалқып
шыққанда – бұл форманың бұрын әдебиет теориясы айналымында болмағанына,
ғылыми айналымға түспегеніне қуанасың. Өзгеріске түсіп жатқан форманың
бастауынан алыстаған сайын күрделене беретініне де көз жеткізесің.
Шығармашылық адамдарының формалық ізденіс үстіндегі ашқан жаңалықтары
жаңаша пайымдауды қажет ететіні сөзсіз. Сондықтан да зерттеу жұмысының
өзектілігі талас тудырмайды. Бұл шын мәнінде осы күнге дейін әдебиеттану
ғылымында ерекшеленіп, аталып көрсетілмеген өзгешеліктер болатын.
Зерттелу нысаны. ХХ ғасырдың елуінші-жетпісінші жылдарында дүниеге
келген қазақ поэзиясының формалық ізденісі бар туындылары алынады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. 1950-1970 жылдар аралығындағы
қазақ поэзиясының көзге түскен өлең формасының тың құрылымдық ерекшелігін
ашып көрсету, оған талдау нәтижесінде туған тұжырымдарымызды білдіру.
Зерттеу барысында мынадай міндеттер қойылды: қазақ поэзиясына жаңа ағымның
келгенін, кезеңдік алмасу нәтижесінде туындаған жаңа форма-қалыптың
қалыптасқанын көрсету; жыр құрылысындағы мол өзгерістің, жаңа ізденістің
обьективті, субьективті себептерін ашу; қазақ поэзиясындағы формалық
өзгерістердің тақырып, мазмұн және құрылымдық өзгешеліктермен, қоғамдық
өмірмен тығыз байланысты екенін дәлелдеу; аталмыш жылдардағы қазақ
өлеңіндегі формалық құрылымның орыс және шығыс әдебиетінің әсерінен жүйелік
өзгерістерге түскендігін көрсету; дәстүрлік сарынды, ауыз әдебиетінің
әсерін анықтау, жаңалығы мен ерекшелігін ашу. Әртүрлі ақындық
лабораториялардағы стильдік ұқсастықтар; 1950-1970 жылдардағы шығармашылық
белсенділігімен ерекшеленген ақындардың қазақ поэзиясынан алған орны мен
қосқан үлесін пайымдау; 1950-1970 жылдардағы қазақ поэзиясында орын алған
формалық ізденістерді жіктеп мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Диссертацияда ақындардың шеберлігі мен
тақырыптық ерекшеліктері, өмір шындығы, лириканың көркемдік әлемі өзара
байланыста қарастырылды. Ежелгі дәуір әдебиеті мен ауыз әдебиеті жырларын
және олардың жиырмасыншы ғасырдың алғашқы ширегіндегі қаламгерлердің
шығармаларымен өзара байланысы екшеліп көрсетілді, ерекшеліктері әр алуан
зерттеулермен, дерек көздерімен салыстыра ашылды. Қазақ Ұлттық мұрағаты
деректерін, еліміздің кітапханаларындағы құжаттар мен ақындардың мұрасын,
бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі материалдарын, әдебиет зерттеушілері
еңбектерін негізгі назарда ұстадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1950-1970 жылдар аралығындағы қазақ
поэзиясының формалық ізденістері біртұтас зерттеліп, қарастырылмаған. Тек
1960-1970 жылдар арасындағы ішінара ақындардың шығармаларына жасалған
ғылыми зерттеу еңбектері бар. Ал алғашқы он жыл аралығындағы ақындар
поэзиясының формалық ізденістері жайында жазылған тұшымды еңбек жоқтың
қасы. Әрине, жалпы қазақ поэзиясын зерттеген ғалымдардың: Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, Қ.Жұмалиев, Қ.Өмірәлиев,
Е.Ысмайылов, С. Қирабаев, М. Қаратаев, З. Ахметов, М. Дүйсенов, Р. Нұрғали,
С.Негимов, Қ.Алпысбаев, Б.Кәрібаева тағы да басқа авторлардың еңбектері мен
мақалаларында поэзияның түрлі мәселелері жайында құнды-құнды пікірлер бар.
Ал кейінгі жылдардағы С.Елікбаевтың 60-80 ж.ж. өлең құрылымы (ұйқас,
тармақ, шумақ ерекшелігі), Ш.Сариевтің 60-70 жылдардағы қазақ лирикасы,
К.Хамидуллаевтың Мақатаевтың ақындық шеберлігі, З.Мүтиевтің Фариза
Оңғарсынованың лирикасы, Б.Баткееваның Мұзафар Әлімбаевтың лирикасы,
С.Сәрсембекованың Cырбай Мәуленовтың шығармашылық лабораториясы,
С.Нұрахметовтың Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі, Т.Тоқсанбаеваның
І.Мәмбетовтың шығармашылығы (1950-70 жылдардағы әдеби процесс
контексінде) атты кандидаттық диссертатцияларында формалық ізденістер жеке
ақындар поэзиясын талдау барысындағы сөз арасында ғана тілге тиек етіледі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Жалпы, әдебиеттану
ғылымы салаларының өзіндік мақсат-міндеттерін ескере отырып, ХХ ғасырдың
елуінші-жетпісінші жылдардағы поэзияның жай-күйіне терең зерделеу арқылы,
жинақтау мен жүйелеу, салыстыру сияқты әдістері кеңінен қолданылды.
Диссертацияны жазу барысында әдебиет теориясы туралы іргелі
зерттеулердегі өлеңнің өлшем-өрнектері жөнінде, қаламгерлер стилі туралы
айтылған пікірлер мен озық ойлар негізге алынды.
Қазақ әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Ә.Нарымбетов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, Қ.Өмірәлиев, С.Қирабаев, Р.Нұрғали,
А.Егеубаев, Б.Кәрібаева, С.Негимов, Қ.Алпысбаев және орыс ғалымдары
В.В.Радлов, Е.Корш, Т.Ковальский, А.Поцелуевский, А.Бомбачи, М.Хамраев,
В.Г.Белинский, В.Маяковский, В.М.Жирмунский, Э.Я.Фесенко, Б.В.Томашевский,
М.Исаковский және т.б. зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің теориялық - практикалық маңызы. Зерттеу жұмысындағы ғылыми
нәтижелер мен тұжырымдарды қазақ әдебиеті тарихын жаңадан толықтыру
барысындағы еңбектерге, әдебиеттің теориялық мәселелерін оқытқанда, жоғары
оқу орындары филология факультеттерінде қазақ әдебиеті тарихын оқыту
барысында қазіргі заман әдебиеті курсы бойынша арнаулы курстар мен
семинарлар өткізуге, сондай-ақ орта мектептердің жоғарғы сыныптарында,
гимназия, лицейлерде, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын
арнайы мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын, көмекші құралдар жазу
барысында пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Шығарманың тууына себеп болған заман мен қоғам кезең
кестелері ақындардың туындыларына әсер еткендігі ескерілді. Олардың
жанрлық, түрлік мазмұнын тану, бірнеше ақындардың көркем шығармаларын
формалық өлшем түрлеріне қарай топтап, жіктеп талдау, бір-бірімен
салыстыру, сараптау, теориялық қалыпқа салып топшылау әдістері қолданылды.
Сонымен қатар, обектімізге алынған поэзиялық шығармаларды талдау
барысында объективті – аналитикалық талдау тәсілі пайдаланылса, ал оларды
саралауда кешенді тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. 1960-1970 жылдар аралығындағы бірқатар
ақындардың шығармалары әдеби зерттеу-монографияларында қарастырылған.
Алайда, 1950-1970 жылдарда қазақ поэзиясы формалық ізденістер тұрғысынан
біртұтас қарастырылып әліге дейін зерттелген жоқ. Көзделген тақырып бұған
дейін шола, жалпылама қарастырылып келген болатын. Яғни, дәлірек айтқанда,
объектіге алынған өлеңнің бүкіл болмыс-бітімін жіктеп, зерттеу барысында
өлең тудырудағы тың ізденістер, буын мен бунақтардың, тармақ пен
шумақтардың бұрынғы қалыптағы формадан өзгешелігін ашып көрсету ғылыми
еңбектің басты жаңалығы болып табылған. Негізге алынған жылдар ішінде
поэзияда туып, қалыптасқан ерекшеліктерді, көркемдік ізеністерді жан-жақты
талдау барысында ашылған. Дәстүрлі ұйқастық үндесімнің келісті дамып
күрделенуі көрсетіледі. Бұл формалық ізденістердің әсері тиуімен, одан жаңа
түр мен пішін жасалып, сонымен қатар, жаңа ізденіс формалары айқындалған.
1950-1970 жылдар аралығында туған шығармалардың қазақ поэзиясы әлеміне
әкелген тақырыптық, құрылымдық, ұйқастық, тармақтық, бунақтық жаңа
үлгілерінің кейінгі жылдар поэзиясына тигізген әсерін саралау, салыстыру,
сол уақыттық кезеңде атқарған рөлін көрсету – еңбектің негізі мәні.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. 1950-1970 жылдар поэзиясының
формалық ізденістері ғылыми тұрғыдан зерттеуге әбден тұрарлық. Себебі бұл
кезеңдегі қазақ өлеңіндегі өлшем өрнектердің ықпал-әсері ХХ ғасырдың соңы
мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің қалыптық жаңаруына елеулі роль
атқарды. Жиырма жыл аралығында кейбір ақындар қалыптастырған формалық
қолтаңбасы кейінгі жылдарда әдебиетке келген қаламгерлердің жетілуіне негіз
қалады.
- Қазақ ақындары төрт түрлі поэзиялық-жүйелік бағытта ізденгенін
көреміз: силлабикалық, тоникалық, силлабо-тоникалық, орыс-шығыс әсерімен
қатар, қазақ ауыз әдебиетінің қабыса байланысуы нәтижесінде – ортақ түр
жасау.
- Өлең құрылысында тармақты көбейту немесе азайту жолындағы мол
ізденісімен де (қосарлама тармақ, сындырма тармақ) ерекшеленеді.
Сонымен қатар, тармақтық шумақтағы орналасу тәртібін дыбыстық темп-
интонация арақылы құбылту ерекшеліктері айқын көрініс тапқан.
- Ұйқастағы ізденіс жолдары мол дер едік. Бұл ұйқасу тәсілдері әсіресе
Ә.Сәрсенбаев пен С. Мәуленовтен кейін, М.Мақатаев, Т.Айбергенов,
Қ.Мырзалиев, М.Шаханов, Ф.Оңғарсыноваларда сан құбылып беріледі.
- Буын, бунақ саны жағынан ізденістер алуан түрлі. Сондықтан болар, осы
кезеңде қалыптасқан түрлік өзгешеліктер әліге дейін өз құнын жоғалтқан жоқ.
Себебі Абайдан кейін дәл осы кезеңде өлең формасында ауыз толтырып
айтарлықтай реформалар жасалған. Осы себепті бұл тақырыпты қарастырудың
маңызы ерекше зор.
Зерттеу жұмысының сарапталуы, мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның
негізгі мазмұны мен тұжырымдары, нәтижелері, оның бөлімдерінде айтылған
негізгі мәселелер Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Білім
және ғылым саласындағы бақылау комитеті белгілеген республикалық ғылыми
басылымдарда жарияланды. Республикалық және халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияларда баяндама түрінде тыңдалып, ғылыми жинақтарда басылды.
Диссертациялық жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, іштей тарауларға
жіктелген екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі және мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық
мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, жұмыстың жариялануы мен талқылануы
туралы сөз болады.
Диссертацияның бірінші бөлімінің Ақындар шығармаларындағы уақыт
тынысы тақырыбындағы тараушасында 1950-1970 жылдар аралығындағы қазақ
өлеңінің өшпестей өрнек салған сілемдері туралы ғалымдардың пікіріне сүйене
отырып, қаламгерлер шығармалары жөнінде ой өрбіту үшін әуелі сол дәуірдің
бастан өткерген уақыт тынысына, әлеуметтік тұрмыс жағдайына, қысқартып
айтқанда Ұлы Отан соғысынан бұрынғы ұлттың басынан өткерген саяси ақуалының
көрінісін ашу көзделеді. Өлеңде тақырыпты тудырушы – орта, қоғам екені
ақиқат болса, өлең формасын тудырушы тақырып пен мазмұн екендігі де шындық.
Ақынның көңіл күйіне әсер, ықпал еткен жағдай өлеңнің ырғақ екпініне ықпал
етпек. Яғни өлеңді өмірдің өзі деген тұрғыдан қарағанда ізденіс жолындағы
қазақ әдебиеті жанрының қай түрі болмасын осы уақытта елеулі өзгерістерге
түсіп, мазмұн мен формалық жағынан байыды. Оған уақыт талабы айрықша әсер
ететіндігінің маңызы зор екендігі сараланады. Саясаттың соңынан
әдебиетімізге айтарлықтай өзгерісті ағын алып келген Ұлы Отан соғысы әсері
әрбір ақынның өлең әлеміндегі жан жүйесіне жол бастады. Бұл жылдардағы
поэзияда дәстүр жалғастығы болды ма, қандай жаңа ізденістер бар, мазмұн мен
түр жаңалығы қаншалықты дәрежеде көрініс таба алды деген ақын-жазушылар
мен сыншылар екі түрлі пікірлік-позицияны ұстанғаны туралы сөз болады. Атап
айтқанда ондай пікірлер М.Қаратаев, кейінгі жылдардың өкілі А.Егеубаев және
тағы да басқа ғалымдардың ғылыми-зерттеу мақалалары, монографиялары сияқты
елеулі еңбектерінен көрініс табады. Аталмыш жылдар тақырыбын туындыларында
көтерген ақындардың ізденістері соғыстан кейінгі жылдардағы халық
шаруашылығын жырлайтын әдебиеттен бастау алды. Бұл – С.Мұқанов,
Қ.Аманжолов, А.Тоқмағанбетов, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, Қ.Бекхожин,
Ж.Саин, Ә.Сәрсенбаев, Д.Әбілов сынды көрнекті ақындардың әр алуан өлең
жинақтарының жарық көрген кезеңі деген сөз. Осы шоғырдың соңынан әдебиетке
қосылып, өлеңдерінен жаңа ұшқын көріне бастаған Х.Ерғалиев, С.Мәуленов,
Ж.Молдағалиев, Қ.Жармағанбетовтар да өз жинақтарын ұсынғандығы басты
назарға алынады. Әсіресе 1948-1955 жылдар аралығы бір буыннан екінші буынға
ауысу процесі жүрген өзгеше кезең екендігін сыншы М.Дүйсенов Шамамен
шартты түрде айтсақ, қазақ поэзиясының үш-төрт буыны бар деп көрсетеді
[1.5]. Осындағы үшінші буын Ғ.Қайырбеков пен Ө.Нұрғалиевке дейінгі аралықты
қамтиды. Яғни олардың ең соңы екі-үш кітап беріп үлгергендер деп көрсетсе,
ғалымның бұл пікірін С.Әшімбаев Бұл буынның өз үнін танытып үлгеруі 1965
жылға дейінгі уақыт екендігіне көз жеткізуге болады. Оған Тұманбай, Сағи,
Қадыр, Мұқағали, Жұмекен т.б. алпысыншы жылдардың о жақ, бұ жағында поэзия
босағасын аттағандар жатады. Ал төртінші буын өкілдері алпысыншы жылдардың
екінші жартысында көріне бастайды деген пікірі бұл ойларды айқындай түседі
[2.201]. Сондықтан, осы уақытқа дейінгі зерттеу немесе монографиялық
еңбектерді алып қарағанда 1960-1970 жылдар аралығындағы поэзияны зерттеген
әдебиетші ғалымдар көптеп табылса, 1950-1960 жылдар аралығы зерттеушілері
саусақпен санарлықтай аз екендігі де ескеріледі.
Тақырып аясындағы жыл аралығы ақындары, туылған жылдарымен есепке
алынып: Н.Ахметбеков, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин,
Қ.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ә.Шалабаева, С.Сейітов, Қ.Жармағанбетов,
М.Хакімжановалардан соң, Қ.Шаңғытбаев, А.Әбдікәрім, М.Байсейітов,
Т.Бердияров, Е.Әукебаев, Ө.Жайлауов, М.Жаманбалинов (балалар әдебиеті),
Т.Әбдірахманова, Ғ.Жұмабаев, мен кейінгі толқын З.Шүкіров, А.Шамкенов,
Ғ.Қайырбеков, Ә.Жәмішов, І.Мәмбетов, С.Жиенбаев, Ә.Дүйсенбиевтер әдеби
ағымдағы тақырыптар мен форма, түр, пішінді эстафета сияқты бірінен-біріне
берілгендігіне тоқталады. Аталған алдыңғы буын ағалардың соңынан
М.Мақатаев, Ә.Абайділданов, О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев,
Ж.Нәжмеденов, М.Айтхожина, Т.Айбергенов, С.Асанов, Ө.Нұрғалиев,
М.Сатыбалдиев, Ф.Оңғарсынова, С. Баймолдин, С.Иманасов, Д.Қанатбаев,
Ж.Қыдыров сынды қазақ поэзиясының талантты толқыны ере түскендігі жөнінде
хабардар еткен.
Елуінші жылдардың басынан басталған поэзиядағы кезең алмасу немесе
ақындық лабораторияның қарқынды ізденіс жылдары өз басынан мазмұндық-
пішіндік көркею кезеңін өткерген. Осы көркею кезеңін қалай айқын көрсету
керек деген сауалға орай ой ұғынықтылығы мен жиырма жылдық тұтастыққа көз
жеткеру мақсатында, зерттеу желісін негізінен ізденісті өлеңдер жүйесіне
құрып, көтерілген тақырыпты айқындайды.
Поэзиядағы мазмұн мен форма бірлігі атты тараушада поэзиядағы мазмұн
мен форма бірлігі туралы түрлі сыншылардың пікірлеріне сүйене отырып пайым-
тұжырым жасалады. Ақындар тундыларының мазмұнын ұлттық дәстүрмен шебер
ұштастырумен қатар, жарасымды жаңа формалар мен түрлер табуда қазақ, араб,
орыс өлеңдерінің өлшемдері сабақтаса қарастырылады. Айырмашылықтары мен
ұқсастықтары салыстырылады. Әрі өлеңдегі өзгерістер нышаны жөнінде сөз
болады. Бұл жөнінде В.Брюсов Поэзиядағы өзгеріс – үнемі, тынбай жаңа түр
іздеу, адамның ойын, сезімін дәл, терең, әсем бейнелейтін құралдар табу
дейді де, сол өзгерісті тудырушы құралдар ...тіл, үн, бейне. Ақын соларды
жақсы білуге, сезуге, орынды және жарасты қиыстыруға тиісті. Әдебиетке
келген әрбір жаңа ақын оған өзімен бірге жаңа сөз, жаңа ырғақ, жаңа бейне
ала келеді. Сонымен бірге бұрынғыны өңдейді, ұстартады, ілгерілетеді,
дамытады [3.182] деп өзінің ғылыми тұжырымын ортаға салады.
Зерттеу жұмысының негізгі ұстанар бағыты – лирика. Лирика, – дейді
З.Қабдолов, – (грекше lyra – ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка
аспабы) әдебиеттің Аристотель заманынан келе жатқан дәстүрлі үш тегінің
бірі, шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра
суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі [4.312], - десе,
В.Белинский лириканы өнердің барлық элементін бойына сіңірген нағыз өнер
туындысы ретінде танып, оған поэзия деген айдар тағады. Ғалымның осы
пікірін Ә.Тәжібаев өзінің Өмір және поэзия (1960) деген кітабында талдап,
түсіндіреді. Ал араб және қазақ поэзиясын салыстыра зерттеген Ә.Дербісәлі
форма іздеудегі ақындық шеберліктер жөнінде көңілге қонымды ой айтады.
Әсіресе, ерекше қарастыратыны араб өлең өлшемдері. Олар: тауил (ұзақ,
созылыңқы), басит (кең, мол), камил (толық), рамал (жүгіргіш),
хафиф (жеңіл), мутақариб (із тастаушы), уафир (мол), мадид (ұзын),
хазадж (тарсыл), раджаз (көркемдеу, тақпақтау), сари (жай),
мунсарих (еркін, бос), мудари (мударлық), муқтадаб (қысқа),
мутадари (толассыз). Қазақ өлеңдерінде осы араб өлең өлшемдерінің біршама
элементтері кездеседі. Ұлы Даланың ортағасырлық перзенттері Жүсіп
Баласағұнның Құдатғу білік, Хорезмидің Мухаббатнама, тіпті Қ.А.Ясауидің
Хикметтерінде шығыстың, соның ішінде араб поэзиясына тән нақыштар мол. Ал
бұл дүниелер бүгінгі қазақ поэзиясының бастаулары. Мәселен, ірге тасы
исламға дейінгі кезеңде қаланған күні бүгінге дейін қолданылып жүрген
қасыда (көлемі кішігірім поэма) әдетте елу немесе жүз бәйіттен тұрған
тұрпатындағы қиса-дастандар тууына ықпал етті. Осы жанрлық форма да қазақ
ауыз әдебиетінде қанат жайып, кейіннен елуінші-жетпісінші жылдардағы өлеңде
де түрленіп, түлейтіндігі басты назарға алынған.
Сонымен қатар бәдәуи поэзиясындағы хиджа (сатира), газал (махаббат
лирикасы), уасф (табиғатты суреттеу), мадх (мадақ), фахр (өзін-өзі
мақтау), риса (элегия), хамрийат (шарап жыры), тардийат (аңшылық
суреттері), зухд (діни сарындағы жырлар), нақаид (мысқыл), насиб
(әйел сұлулығын жырлау) секілді т.б жанрлар [5.18-19] қазақ поэзиясының
тақырыбына қарай жіктелген. Олар саяси лирика, философиялық лирика, табиғат
лирикасы, махаббат лирикасымен қоса, ауыз әдебиетіндегі жырлардың
бағыттарымен де ұқсас келеді. Жалпы алғанда қазақ поэзиясы славянтілді өлең
формаларына қарағанда араб-парсы ғазалдарымен болмыс-бітімі жағынан
үйлесімді екендігі кескінделеді.
Тараушада бір-бірімен салыстырыла келтірілген ғалымдардың пікірлерін
дұрыс деп қабылдай отырып, Э.Хэмингуэйдің: Айзберг қозғалысының
айбындылығы сонда, оның сегізден бір бөлігі ғана су бетіне шығып жатады
дейтін Айзберг теориясы айтылады. Яғни өлеңді алып оқығанда алдымен оның
мазмұнына мән беріледі, содан соң оның пішінінен және сол пішіннің қандай
тәсілдермен құралғанына назар аударады. Қорытындылағанда 1950-1970
жылдардағы поэзия топырағына тыңнан түрен салушылардың формалық ізденiсі
жөнінде ең алдымен өлең-өрнегі ерекше ақындарды белгілі бір жылдар
аралығына екшеп, даралап және топтап алады. Жұмыстың ізденісі ұғынықты
болуы үшін 1950-1970 жылдар аралығындағы халыққа мәлім және беймәлім
ақындарды жеке-жеке атап, олардың осы жиырма жыл аралығында жарыққа шыққан
туындыларын жалпылама шолу түрінде көрсетуді жөн көредi. Жинақтап айтқанда,
сол кездің өзінде қазақ поэзиясы жайында пікір білдірушілер ақындарды:
алдыңғы буын, орта буын, жас буын ақындары деп бөле-жара атаған болса, ал
бұл үш буынның өлеңдегі көрініс көкжиегі жарты ғасырдан аса уақыт ауқымын
қамтыған. Осы жарты ғасырлық поэтикалық уақыттың жиырма жылдық эпицентрі –
негізгі зерттеу объектісі. Диссертациялық жұмыста зерделенген жетпістен аса
ақын еңбектерінің көрсетілім-кестесі сілтемелік тарауда келтіріледі.
Дегенмен бұл санамалаған ақындардың барлығының шығармаларында формалық
ізденіс бар деген сөз емес. Өлеңдерінде формалық ізденісі бар ақындардың
туындыларына арнайы тоқталып мысал келтірілген.
Диссертацияның бірінші бөлімінің Бунақ пен буын өлшеміндегі
ізденістер атты тараушасында 1950-1970 жылдардағы қазақ өлеңдеріндегі
бунақ пен буын өлшемдерінің формалық ізденістері қарастырлады. Орыс
ғалымдары көп буынды қатарды: Буын туу табиғаты мен орналасу жағдайына
қарай созылыңқы болады. Табиғатына қарай созылыңқы болатын буын деп –
созылыңқы дауысты дыбысты немесе дифтонгты дыбысты айтады. Ал орналасу
жағдайына қарай болатын созылыңқы дыбыс деп – қысқа дауысты дыбыстан соң
екі дауыссыз дыбыстың келуін айтады; бұл екі дауыссыз дыбыс буынды
созылыңқы етеді - деп түсіндірсе [6.266], негізінен буын санынының аз-
көптігі, бунақтағы дауысты дыбыстардың орналасу тәртібінен болады. Ал, екі
тіркес арасында қосарлана келген дауысты дыбыстар болса, ол буынға
созылмалы түр бермейді, керісінше түсіп қалады. Бір қызығы, әдебиет
формалары әрдайым дамып, жетіліп отырады деген қағидаға қазіргі қазақ
поэзиясының силлабикалық өлең өлшемімен жазылған шығармаларын зерттеу
барысында, жаңа элементтер мен детальдарды кездестіргенде көз жеткізеді.
Мұндай жаңа форманың тууы соңғы елу жылдың еншісіне тиесілі. Мәселен, латын
немесе грек жырлары секілді квантитативті болып келетін араб өлең өлшемі
(аруд) созылыңқы дыбыстар мен әрқилы буындардың түрленіп келуінен тұрады
(метрикалық өлең созылып айтылатын буындар мен қысқа буындардың алмасуына
негізделеді). Бұл жүйеде қысқа және созылыңқы буындар жиылып бунақ құраса,
ал екі және үш бунақ жарты өлең (полустишия) түзеді, ал екі жарты өлең
міндетті түрде үзілістік арақатынаспен бөлініп, бәйіт деп аталатын өлең
формасын тудырады. Міне осындай бәйіттер қазақ өлеңінде ара-тұра кездессе,
прозаизмі басым екпінге негізделген тоникалық жүйемен қатар, квалитативті
топтың силлабо-тоникалық жүйесі де көрініс табады. Тек айырмашылығы: буын
санындағы өлшемдерден, көбіне тармақ соңында келетін бунақтардағы ұйқасым
бірлігінен көрінеді. Әр халық поэзиясының тілдік нормасына тән белгілі бір
буын өлшемдері болады. З.Ахметовтың: Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын
өлең өлшемдері – жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он бір буынды. Алты буынды
өлең, онан да қысқарақ төрт буынды өлең сиректеу кездеседі. Он төрт, он бес
буынды өлеңдердің тармағы құрама болып келеді, яғни жеті буынды екі
тармақтан, не жеті, сегіз буынды екі тармақтан құралған болады деген
пікірі келтіріліп [7.132], өлеңнің негізінен 11 буынмен жазылатындықтан,
бұл өлшем – өнімді буын өлшемі, ақындар үшін ең қолайлы өлшем екендігі де
паймдалады. Ойларын жеткізу үшін қысқа да емес, ұзын да емес болып
табылатын аталмыш өлшемді түрлендіріп, дамыту үшін ақындар түрлі
ізденістерге барады. Осындай өнімді өлшемді барлық қаламгерлер түрлі
формаға салып ұштаған. Мысалы сондай ақынның бірі Ә.Сәрсенбаевта буындық
құрылысы мен ұйқастық түзілісі ерекше жырлар бар. Аз буынды түзген
Армысың, атамекенім, 14 буынды аәаббвгв егіз ұйқасты жолдарға арнайы
семантикалық мағына үстейтін тармақ кірістірілген Мұнайшылар астанасы
және егіз ұйқасу тәсілімен қатар, барлық тармақтағы он алты буын өлшемі
түрінде қалыптасқан Ақша бұлт сынды дүниелер бар. Солардың бірі
Отырарда өлеңі. Әр түрлі буын санды болып келетін бунақтардың өзі алтыншы
тармаққа дейін үш бөлікті құраса, жетінші тармақ төрт бөлікті бунақты
құраған. Мұндағы ізденіс табы – бунақтарға енген буындардың әрқилылығында.
Онда жеті тармақтың буын құрылысында бірнеше бунақтық компоненттер топтасып
берілген. Әлденеше бунақтардың топтастырылып бір қатарға осылай берілуін
әдеби терминде цезура деп атайды. Яғни бірнеше қысқа тармақтардан
(полустишие) құралған ұзын тармақтың арасы ажырымын белгілейтін, әлде
жалғастыратын тұрақты сөз жігі – цезура. Ақын мұндай ізденіске эпикалық
дәстүрді түрлендіру үшін ғана емес, ауқымды ойларды ұйқасқа бағындыру үшін,
қысқасы поэзиялық қасаң шаблон-қалыптан шығу үшін барады. Дегенмен ақын дәл
осы жеті тармақты жаппай ұйқастырған. Ол бунақтардағы буынның көбейіп, яки
азайғанын, тіпті бунақтардың көбейгенін байқатпай жіберген. Өлеңнің буын
формасы қалыптан шығып екпінге (тоника) ыңғайлана бастаған. Осындай көп
бунақты тармақтан тұрмаса да І.Мәмбетов, А.Шәмкенов, Ә.Абайділданов,
Ғ.Ормановта өнімді тармақ-жол бір-бірімен тұтас жалғасқан үстіне жалғаса
береді. Дәл осы қалып ақындар позиясының 60% қамтиды. Үнемі араласып келіп
отыратын жеті-сегіз буынды тунындылары ақын жырының 20-30 пайыздық
көрсеткішін шамалайды. Ғ.Жұмабаевтың Жылда жапырақ сарғаяды атты өлеңінің
сегіз жолдық шумағында бунақтық түрлі түзілістердің қатары ретсіз берілген.
Бұл ақын ізденісі, бірақ осы қалып әрі қарай дамып, жетілдіріліп, поэзияда
қалыптаса алмаған. Бұл шумақтың буын саны өлшеміндегі сәтсіз ізденістен
емес, мазмұн күрделігінен – ақын шешендік өнер мен өмір философиясын
ұштастыра алған. Өте аз бунақтарды (4-11 буын аралығында) өлеңдерінде
ойнатып беретін – Қ. Жармағанбетов. Созылды ауру үшінші айға атты
өлеңінде сындырма тармақ арқылы берілген қайда тіркесі қара өлең
ұйқасымымен берілетін шумаққа (үшінші айға, түсімде айға) тіркестіріліп,
ондағы бунақтық тізбектер сатылай жүйеленген. Міне осыдан буындық сан мен
бунақтық өлшем құбылған. 1-2-4 тармақтар 4 буынды болса, қайталанатын 6-7
тармақтар 2 буынды құраған. Қайнекей ақынның бұл ұйқасқа түскен буындары –
құбылмалы, формалық ізденісі өте аз үш буынды тармақтар әкеледі, бір
буындық ұйқастар құрайды (Келді күз (екі, бір бунақтан үш буын құрайды),
өзенде мұз (үш, бір бунақтан төрт буын құрайды), жерде сыз, аспан сұр,
солды гүл, кетті түр); Ұйқас әлсіздігі табиғат пен өмір ұйқастығының
философиясын егіздеген жолдарда байқала бермейді. Жалпы алғанда, ақын
өлеңдерінде көбіне қолданылатын өлшем жүйесі төрт, бес, алты, жеті, он, он
бір буын формасында. Қ.Жармағанбетов, Қ.Жұмағалиев өлеңдерінде аз және көп
бунақтар мен буындардың алмасып келуінен 6-11 бунды өлеңдермен қатар 12-15
буынды да өлшемдерді қолданады. Ал Т.Әбдірахманова өлеңіндегі мазмұнға
өзгеше мән беру үшін бунақ дәстүрін арнайы бұзатыны айқын байқалады.
Ақынның кейде бір шумақ өлеңінде (он тоғыз, он сегіз, жиырма бір, он екі)
буындар мен бунақтарды құбылту ізденісі – мазмұндағы ойды қысылып-
қымтырылмай еркін жеткеруге жол ашқан. Сол сияқты аталған ақындар
замандастарының бірі – Зейнолла Шүкіров. Ол буын мен бунақтың формалық
ізденіс сілемдерін салған теңіз жырларында жол сындырып, шумақтағы тармақ
санын көбейтіп, буын өлшемін азайтатын әдетін Дала атты өлеңінде де
жалғастырады. Бұл өлеңі а-а-б-а ұйқасымен жазылған 15 буынды өлең.
Т.Әбдрахмановадан өзгешелігі ұйқасқа түспеген азат жолдағы буын саны қысқа,
11 буын, үш бунақ. Көптеген ақындар осы азат буынды жиі айналдырады,
ізденіс обьектісі етеді. Бір тармақтағы бунақтардың бөліну шегарасы –
шартты. Ол – ақынның айтуына, ойдың екпініне байланысты. Шумақтағы жолдарды
қаншалықты көп тармаққа сындырғанымен, қанша тармақты және буынды өлең
екенін айқындайтын – қатал қалыпқа түсірілген ұйқас. Көп жағдайда, бұл –
аксиома. Осы тұрғыдан қарағанда көптеген ақындар ерекше ізденіс іздерін
көрсете алмаған. С.Жиенбаев болса, көбіне а-б-а-б формасындағы егіз ұйқасты
аз буын өлшемін түрлі сындырма-тармаққа айналдырып, сатылама-бунақтар
тудырып, бунақ санын араластырып берсе, С.Мәуленов өлеңдеріндегі буын мен
бунақ ізденістері Өлмес өмір (Кімсін сен, кімсін сөйле, кімсін, дейді.
Ол үнсіз. Ешқайсысын менсінбейді. Ұр кәне, бір, екі, үш тағы. Тұралап тіл
қатпаса өлсін мейлі!) атты жырынан көрінеді. Ол жыр жолдарын просодиялық-
екпінге құра отырып, әр сөзді буындап бөліп, жеке-жеке тармақ жасайды.
Просодия дегеніміз (греч. рrosodia – екпін, дыбыстық қайталау) – тілдегі
дыбыстық өлшемнің классификациясын білдіретін өлеңтанудың бір элементі.
Мұндай элементтен диалогты шумақ жасамақ болса да, автор әрбір сөзге ырғақ,
леп, екпінді салмақ сала келе, тармақ соңындағы бунақтарды өзара
ұйқастыруға тырысады. Әрі қаламгердің бұл ізденісі, шындығында оң нәтижесін
береді. Тармақтардағы бунақтарды немесе жай тілмен айтқанда, арнайы
сөздерді қолдану, ақынның қалыптасқан стилі болғандықтан ол өлең формасын
әрлендіре түсетіндей. Ал тармақты шартты паузаға (Ол үнсіз), және де
интонациялық-екпінді паузаға (ұр кәне, бір, екі, үш) құру, өлеңдегі дауыс
ырғағын айшықтай түседі. Жеке дара алып қарағанда өзінше машақаты көп
көрінетін өлеңнің формасы. Бірақ оны өз мақамымен кедір-бұдыр жерлерін
жатыстырып оқып шыққанда, кәдімгі (кімсін, дейді-менсінбейді-өлсін мейлі)
ааәа ұйқас өлшеміндегі шумаққа айналады. Ақын ізденісі Сұрақ жауап
өлеңінен де айқын сипат алады. С.Мәуленовта мұндай аздан көпке қарай
жайыла, кейін көптен азға қарай кеми түскен, жасанды немесе арнайы
сындырылған тармақ жолдар жиі кездессе, замандасы Ә.Дүйсенбиевтің
өлеңдерінде олар айқын көрінеді. Қаламгердің шығармаларының басым
көпшілігі аз буынды (7-11) өлшеммен және ааәа, аәаә қара өлең, кезектес
ұйқасты тәсілмен жасалатындықтан, ақындық лабораториясынан бірен-саран
болмаса формалық ізденіс байқалмайды.
Алғашқы қадамынан-ақ қазақ поэзиясына өзгеше үн, ырғақ, ең бастысы
нәзік сезім мен логикалық үйлесім әкелгенін паш еткен лирик ақындарымыз
М.Әлімбаев, Т.Молдағалиев, М.Мақатаев, М.Шаханов, М.Сатыбалдиевтерде 7, 8,
11, 13, 15 буын өлшеміне құрылады. Ал Ж.Нәжімеденов өлеңдері С.Ерубаев
салған ізбен жүретіндігі, өлеңіндегі тармақ санының ұзын сонар созылуы, бір
тармақтағы көп бунақты буын саны 14, 15, 16 тіпті одан да асып кетуі –
өлеңдегі ауқымды ойдың шашауын шығармай түйсінуін қиындатып, психологиялық
салмақ салатындығы көрінеді. Аталмыш ақынның Бауырына ап тау мен қырды түн
қызғанды атты өлеңінде Абай қалыптастырған сегіз буынды шалыс ұйқасты
өлеңдер он бір, он екі, он үш буынды өлең өлшеміне айналған. Ақын айтпақ
ойдың ауқымдылығына сай ұйқастың көтеретін жүгін азайтқан. Есесіне айтпақ
ойдың мазмұнын тереңдеткен. Мұнда 18 буынды бір тармақты өлең – 9 буынды
екі жол-тармақ. Сонда бір-бірімен ұйқаспайтын алғашқы екі тармақтан 9
буынды бір шумақ шығар еді (18+18=36:4=9). Ал ол ең кемінде а-ә-а-ә болып
шалыс ұйқасар еді. Онда бірде-бір ұйқас жоқ, яғни өлеңде прозаизм басым.
Сондай-ақ әдеттегі дәстүрлі шалыс ұйқас бунақтарын алмастырып түсірген.
Ұйқастары әр алуан, бай: шалыс ұйқас, егіз ұйқас, қаусырма ұйқас және
ерікті ұйқасқа негізделеді. Бес шумақ та 6, 8, 11, 13 тармақтан құралып 4-
тен 19 буынға дейін жетеді. Бұл ақынның өзіндік ізденіс-жаңалығы. Ғылым
тілімен айтар болсақ экспромт, яки жазбашадағы импровизация [8.373].
Т.Айбергенов жырларында бунақ пен буын өлшемдірінің формалық ізденісі
көп байқалмайды. Бірақ аз буыннан көп буынды өлшемге ізденіс ізін алғаш
ерекше нақышпен салғандардың бірі осы дарабоз ақын. Оны мазмұн мен пішін
үйлесімін және ой тығыздығын бір форманың бойына сіңістірген Сағынбай
барсаң таулар да сенің алдыңнан шықпас асқақтап және Аруана жаудың қолына
түссе ботасын шайнап өлтіріп деп аталатын өлеңдерінде көрініс тапқан.
Бiрiншi өлең шумағынан екiншi өлең шумағының өзгешелiгi – төртінші тармақ
тоғыз буынға түсіріледі. Бұл жаңалық – өлеңге ерекше әуен-муза береді.
Сонымен қатар, алғашқы шумақтың әр тармақ-жолы үш бунақты болса, екінші
шумақтың соңғы тармағы екі бунақ өлшеміне түскені олардың ұйқас жасаудағы
әдісіне де әсер еткен. Ал Ф.Оңғарсынованың өлең-өрнегінің күрделі кестесі
Тың туралы жыр атты үш бунақты, көп буынды өлеңінде көрініс табады. Ақын
негізінде он үш буынымен келетін жолдарды бунақтық дыбыс үстеу арқылы он
бес өлшемімен береді. Бұл үстеу буындар – дыбысталу барысында буындардың
үндестік заңына сәйкес (ашық буын мен тұйық буын қатар келгенде бір дауысты
дыбыс естілмей, түсіп қалады) білінбейді, ал жекелеген жікке бөліп қараған
тұста айқындалады. Алғашқы тармақ – кейінгі келетін ойдың бағыныңқылы
сабақтас сөйлем-тіркесі, ой диапазонын айқындау үшін кірістіріледі.
Сондықтан да бағыныңқылы тармақ бола тұра, мұнда – басыңқы тармақ
тіркесінде, шумақтағы ойда басты рөл ойнайды. Бұл өлеңде буын сандары
тармақ санына қатысты жұмырланып, жасырын ұйқас түзуге әсер етсе, Медеуде
туған ойлар атты толғанысының (ақын толғау, толғаныс деп атамаған) басқа
туындыларынан өзіндік формалық-айырым белгілері бар: Қосарлама-үстеме
тармақты бұл өлең – ауқымды, ІІІ бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім өз ішінде
бес шумақты, ал әр шумақ: бірінші, екінші шумақ бес, үшінші шумақ төрт
(бес); бесінші шумақ сегіз сияқты әртүрлі тармақ санын түзеді. Екінші бөлім
екі шумақты: бірнші шумақ алты; екінші шумақ он төрт тармақты құраса, ІІІ
бөлім топтама тармақты тұтас шумақты құрайтын отыз төрт тармақтан тұрады.
Өлеңнің негізгі өлшемі бес буынды тармақтан басталып, он үш буынды және он
сегіз буынды болып жүйеленсе, шумақтардағы аллитерациялық әуен (дауысты
дыбыстар ырғағы) толымды және толымсыз ұйқастарды жасаған. Дәл осындай ІІІ
бөлімді Қасірет пен ерлік жыры он бір буын санымен жүйеленеді. Ондағы
ерекшелік бунақ сандары бірдей болғанымен әр тармақта орын ауыстырып
тұрады. Осындағы төрт, үш, төрт буынын сипаттайтын ІІ бөлімнің қалыбында
буын мен бунақтың ұйқас жасаудағы ізденістеріне тигізген әсері бар.
Он бір буынды өлеңнің хас шеберінің бірі – Қ.Мырзалиев, Өлең - өзге
туыстарына тартпай тууға тиісті перзент деп өзі айтқандай [1.23],
қаламынан туған өлең-өрмегін бір-біріне әрқашан да ұқсатпай тоқуға
тырысқан, ізденген. Ақынның екі, үш, төрт, жеті, сегіз, он бір, он төрт
буынды компазициялық-құрылымды өлеңдері талданады – балалар әдебиетінен
бастап, фәлсафалық туындыларына дейін қамтылған.
Диссертациялық жұмыста обьектідегі жылдар аралығына жататын т.б.
көптеген ақындардың шығармалары қарастырылған. Бірақ олардың барлығында
формалық ізденістер ізі болмағандықтан арнайы тоқтала бермеген. Тек
формалық ізденісі немесе жаңалығы бар деген шығармалардан мысал келтіріліп,
өзге де ғалымдардың пікірлерімен қатар салыстыра отырып анализ жасалған.
Екінші бөлімнің Поэзиядағы күрделі ой тізбегі – тармақ, шумақ өлшем-
түрлерінің көрінісі атты бірінші тараушасында өлеңнің бітім-құрылысын
жасайтын өлшемнің бірі – тармақты өзге өлшемдерден бөле-жара қарастырса да,
оның өзге де дәстүрлі бірлігін сақтайды. Себебі олардың байланысы: Қазақ
поэзиясында ырғақ туғызатын – өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектері...
Осындай бөлшектердің негізгісі, бастысы – тармақ, яғни өлең жолы. (Біз
кейде өлеңнің әр қатарын үзіп-үзіп, шашыратып жіберетін қысқа жолдарды
емес, белгілі мөлшері бар толық жолды – тармақты айтып отырмыз) [9.125]
деген дәлелді пікірге сүйене отырып, тармақтың өзіндік форма жасап,
түрленімге түсуі оның жасалу жолдарын көрсетеді. Себебі 1950-1970 жылдарда
тармақ өлшемі түзілісінде айтарлықтай өзгешеліктер болды. Ізденіс Абайдың
реформалы өлеңдерінен бастап, Сәкенннің сындыра сызған тармақ жүйелерінен
бастау алады. Тармақ, шумақтағы ізденістер Ә.Сәрсенбаевтың тармақ
өлшеміндегі Гүл атты өлеңінде келтіріледі. Онда шумақ тармақтары ретсіз
орналасып, бір жолға орналасу керек болатын үш буынды бунақтар, ырғақ
әуезіне бағынып, әр жолға сындырыла сатыланып беріледі. Прозалық сөйлем
тіркесін де еске түсіреді. Сатылана берілгендіктен әр жол арнайы мақаммен
оқылу формасына ие болады да, өзінен кейінгі жол-тармақтардың мәнін ашу
қызметін атқарады. Негізі қара өлең ұйқасты өлең – 9 жолға түсірілген. Егер
оны ұйқас заңдылығына сай тармақта формаға түсірсек: 133=7 буын
(а); 34=7 буын (а); 63=9 буын (ә); 5413=11(а); Мұндай
буын түрленімі поэзияда өте сирек кездеседі. В.Маяковский мен С.
Сейфуллиннің қатал қалыпқа түскен баспалдақты-сатылы тармақтарынан өзгеше:
дәстүрлі екпінге құрылған жырмен будандасқан. Демек бұл, аралас буынды және
аралас тармақты өлең. Ондай тәсілдер өлшемі бірде көп буынды ауқымды
шумақты қамтитын өлеңдерде, немесе осы ойымызға қарама-қарсы өте аз санды
буынды тармақтарда кездеседі. Ол Келеміз деген Ә.Тәжібаевтың алты буын
уәзінді, егіз тармақты да, үш тағанды тармақтан да құрылады. Шумақтағы үш
тағанның жасалуы тікелей екпінді рифмаға қатысты. Мұны ...такая рифма
называется перекрестной дейді В.Жирмунский [10.13-14]. Шумақтағы үш
тармақтың ұйқас-екіпінінде екі бірдей егіз үндесіммен қатар, дара тұратын
шешуші бір дыбыс болады. Ондағы аа деген егіз ұйқасым бұрыштың екі беті
болса, үшінші бұрыштың еншісінде ә әріпі болады. Барлық үш тағанды жырлар
да осы формамен бәдізделеді. Сондықтан да мұндай үш жолды зерттеу жұмыста
үш бұрышты кезектес тармақ деп атайды. Осы үш бұрышты кезектес тармақты
шумақтар М.Мақатаев, Қ.Жұмағалиев, З.Шүкіров, Қ.Шаңғытбаев, Ж.Қыдыров,
С.Сейітов, Е.Әукебаев өлеңдерінде кезеседі.
Талантты ақын С. Жиенбаев тармақтың өлшем формасын түрленімге көбірек
салған-ды. Туыстық! деп басталатын ақынның өлеңі қазақы менталитетке
мәлім негізгі ой өзегін ортаға тастап, сол арқылы жырдың өрімін ішкі үндес
дыбыстармен және сыртқы келісті ұйқаспен жалғастырады. Он бір буынды өлеңді
алғашқы шумақты егіз ұйқас арқылы берсе, екінші шумақты сатылы сындырма
тармақ жасай отырып қара өлеңнің ұйқасымен келтіреді. Ақын әрдайым төрт
жолдық шумақ түрін нақтылы сандық өлшемге негіздемейді. Керісінше шумақтағы
тармақ санын мазмұн талабына қарай көбейтеді. Өлең түрін жасауда беріліп
отырған мәнді күшейту үшін тармақ-жол қайталау, жол аяғындағы сөзді
қайталау – қазақ поэзиясында бұрыннан бар құбылыс. Осындай құбылыс Сағи
стиліне тән. Сондай-ақ бірыңғайлас мазмұнды образды зат есімдер тіркесіп
келсе міндетті түрде әр жолға түсіріледі. Мысалы алғашқы шумақтың 2 тармағы
мен екінші шумақтың 2-4 тармағы ұқсас формалы мағыналас сөздің ұйқасында
тұр, интонациялық жігі де – бір тұста. Керісінше Күтем сені атты бәйіт
үлгісіндегі өлеңінде автор тармақаралық ұйқас үлгісін жасайды. Және де
шумақ іші композициялық-синтаксистік құрылымымен қатар, онда қосымша
тармақтар да орын алады. Қосымша тармақ дегеніміз – өлеңдегі шумаққа тән
өлшем-өрнекті, бірақ ұйқас, интонация, логикалық паузаларды тануға көп
септігін тигізетін, шумақ ішінде өз алдына дербес толымды ойды білдіретін
қосымша жол. Талдау барысында Қосымша тармақтарды алып тастаса да өлеңнің
сыны кетпейтіндігі дәлелденеді. Негізгі тұжырым С.Елікбаевтың зерттеу
еңбегіндегі пікірімен астасады. Сағидың сыршыл інісі Т.Молдағалиев
шығармаларында қосарлама тармақ жиі кездеседі. Зерттеу жұмысында бір немесе
бірнеше қос тармақтардың бір қатар-жолда берілуін қосарлама тармақ деп
атайды. Сонымен қатар ақынның Жарты бақыт жетеді маған, Бір-бірімізді
ұмытып жүрдік талай жыл, Іренжіттім, досым, сені іренжіттім мен деген
сияқты жырларында тармақ-жол мен ондағы белгілі бір тіркестер қайталануымен
қатар айшықты қайталаудың алуан түрін жиі, әрі тиімді қолданылады. Мұндай
шумақ ішіндегі тармақ қайталаулар Қ.Шаңғытбаев (Жан жүрегім елжіреп,
Түркістан), Ә.Ахметов (Уақыт – аю, басым тас, Мен бір жалғыз ағашпын
жерден өнген), Ө.Нұрғалиев (Нөсер, Жесірдің таға туралы өлеңі)
өлеңдерінде кездеседі. Ал М. Әлімбаевтың Терезенің алдында атты жырында
әр шумақ топтасқан тармақтардан тұрады. Мәселен, бірінші шумақ – 37 ұзынды-
қысқалы тармақ-жол формасымен беріледі. Мұнда ақынның шумақ ізденістегі
айқындығы көрінеді. Ал Күрсініс атты өлеңнің өлшемі өзгерек. Тармақтық,
шумақтық, ұйқастық ізденіс сілемдері бар: үш шумақтық өлеңнің бірінші
шумағы – алты, екінші-үшінші шумақтары үш тармақ-жолдан тұрады. Осы
Күрсініс өлеңі М.Әлімбаевтың формалық ізденісіндегі оқшау үлгісі. Себебі
талдау барысында зерттеу жұмысында а-ә-ә-а-а-а; а-ә-ә; а-ә-ә
ұйқасу қалып формасына түскен шумақтары – 6 жол тармақты және үшем тармақты
шумақ кездеспеген.
Көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz