Жансүгіров поэзиясындағы тілдік бірліктердің қатысымдық және танымдық мәні, мазмұны

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 811. 512. 122' 42 Қолжазба құқығында

КАСЕНОВ ЕРЛАН СЛАМБЕКОВИЧ

І. Жансүгіров поэзиясының қатысымдық және танымдық табиғаты

10. 02. 02 - Қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Қазіргі қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекшісі:

педагогика ғылымдарының докторы,

профессор Оразбаева Ф. Ш.

Ғылыми жетекшісі:: Ресми оппоненттер:

педагогика ғылымдарының докторы,профессорОразбаева Ф. Ш.:

филология ғылымдарының докторы,

доцент Қоянбекова С. Б.

Ғылыми жетекшісі::

педагогика ғылымдарының докторы,профессорОразбаева Ф. Ш.:

филология ғылымдарының кандидаты

Жонкешов Б. С.

Ғылыми жетекшісі:: Жетекші ұйым:

педагогика ғылымдарының докторы,профессорОразбаева Ф. Ш.: Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті

Диссертация 2010 жылы «28» желтоқсанда сағат 14. 00-де Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде (050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13, кіші конференцзал) филология, педагогика ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14. 09. 04 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 30)

Автореферат 2010 жылы «27» қарашада таратылды.

Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,

филология ғылымдарының докторы,

профессор Қосымова Г. С.

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адамзат баласының ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, ұлт болмысының тікелей көрінісі болып табылатын қымбат дүниесі - оның тілі. Әрбір тіл адам баласының қатынас құралы болуымен қатар, сол халықтың мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік күйін, дүниетанымын бейнелеуде маңызды және шешуші рөл атқарады. Қазақ тілінің сөз байлығы халықтың рухани өмірін, тарихын, ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесін сипаттау құралы болып табылады. Қазіргі таңда тілдің табиғатын жан-жақты тануға арналған тіл біліміндегі зерттеу жұмыстары ұлттың ойлау жүйесіне тән ерекшеліктерімен және этностың өмір сүру болмысымен тығыз бірлікте алынып, коммуникативтік, когнитивтік тұрғыдан зерделеу бүгінгі күн тәртібінің көкейкесті мәселелерінің біріне айналды.

Тілдің өзіндік заңдылықтары тіл иесі этностың ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан тарихының қалың беттерін, мәдениетін, ұлттық мінез-құлқын сипаттауда ерекше орны бар көркем туынды тілі арқылы да танылады. Себебі, көркем туынды ұлттық болмысқа қатысты мәселелерді жинақтайтын күрделі құбылыс, біртұтас дүние ретінде әр ұлттың өзіне тән мәдениетінен, мінез-құлық, жан-дүниесінен хабардар етеді, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді. Осымен байланысты ақын Ілияс Жансүгіров поэзиясының тілінде халықтың мәдени өмірі мен тарихы, мыңдаған жылдар бойы жинақтаған танымы мен білімінің көрінісі жатыр.

І. Жансүгіров поэзиясының тілдік табиғатын халқымыздың тарихымен, таным-түсінігімен байланыста қарастыру қазақ тіл білімінде ұлттық танымға негізделген жаңа үрдістегі зерттеудің мәнін ғылыми тұрғыдан байытады. Мұндай бағыттағы зерттеу жұмыстарының жүргізілуі ұлттық болмыс пен халықтың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына қатысты ерекшеліктерді сипаттап, тіл мен ұлттың, тіл мен сананың тығыз бірлікте екендігін дәлелдейді. Осы орайда, І. Жансүгіров поэзиясындағы тілдік бірліктерді қатысымдық және танымдық тұрғыдан қарастырып, олардың коммуникативтік, когнитивтік қызметін көрсету суреткер өмір сүрген заманның болмысын зерделеумен қатар қазіргі қазақ ұлтының қоғамдық-әлеуметтік жай-күйін, психологиялық жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.

Ақын Ілияс Жансүгіров поэзиясындағы тілдік бірліктердің қолданыс барысындағы коммуникативтік ерекшелігі сөздің, сөйлемнің поэзиялық мәтін құрамында келіп, аталымдық мағынамен қатар баяндалатын жүйелі ойға сәйкес қатысымдық мағыналық реңктерді білдіруінен көрінеді. Ақын поэзиясындағы тілдік бірліктердің қолданыстағы қызметі олардың қатысымдық және танымдық мазмұнын анықтап, тұтас ойды жеткізудегі ақынның сөз саптау шеберлігін де көрсетеді. Осыдан ақынның жалпыхалықтық тілді пайдалану үлгісін коммуникативтік, когнитивтік тұрғыдан зерттеу қажеттілігі туындайды. Сондықтан да, ақын поэзиясындағы бірліктердің тілдік табиғатын қатысымдық, танымдық тұрғыдан зерделеп, зерттеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселе қатарына жатады.

Зерттеу нысаны. І. Жансүгіров поэзиясындағы тілдік бірліктердің қатысымдық және танымдық мәні, мазмұны.

Зерттеу пәні. Көркем мәтіннің қатысымдық мағынасы және тіл арқылы әлем бейнесін суреттеудегі танымдық сипаты мен қызметі.

Зерттеу жұмысының болжамы. І. Жансүгіров поэзиясындағы номинативті қызмет атқаратын тілдік бірліктер автордың мақсатына қарай түрлі қатысымдық мәнде қолданылып, тілдік қатынас үдерісін дүниетанымдық тұрғыдан жан-жақты жүзеге асырады. Ақын поэзиясының тілі қазақ халқының тарихын, таным-түсінігін, ұлт болмысын бейнелеумен бірге ұлт пен тіл, тіл мен сана, тіл мен таным бірлігін сипаттайды.

Зерттеудің жетекші идеясы. Ақын поэзиясы тіліндегі тілдік бірліктерді қатысымдық тұрғыдан қарастыру қолданыстағы сөз, сөйлем, мәтіннің негізгі хабарламалық мәнін толық түсінуге, қатысымдық мақсатқа сәйкес суреткердің бейнелі ойын, көзқарасын дәйектеп талдауға жол ашады. Көркем шығарманы танымдық тұрғыдан зерделеу ұлттың ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшелігін айқындауға, ақиқат дүниені, ғаламның тілдік бейнесін танып-білуге мүмкіндік береді.

Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың зерттеу нысанына орай дереккөз ретінде ақын І. Жансүгіровтың поэзиясын қамтитын «І. Жансүгіров» атты шығармалар жинағының I, II томдары («ҚМКӘБ», 1960 ж. ), «І. Жансүгіров» жинағының І томы («Жазушы», 2002 ж. ) «Құлагер» жинағы («Атамұра», 2003 ж. ) пайдаланылды.

Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында дәстүрлі ғылыми сипаттама әдісі, тарихи-салыстырмалы, лексика-грамматикалық талдау, жүйелеу, компоненттік, этимологиялық, семантикалық, концептуалдық талдау жинақтау, жіктеу әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысында жалпы тіл біліміндегі, орыс, қазақ тіл білімдеріндегі қатысым, таным, семантика теорияларының басты тұжырымдары мен қағидалары, заңдылықтары негізге алынды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - І. Жансүгіров поэзиясындағы тілдік бірліктерді ұлт болмысымен байланыста қарастыра отырып, олардың қатысымдық, танымдық табиғатын ашу. Бұл мақсатты орындау үшін тіл біліміндегі коммуникативтік және когнитивтік лингвистика теорияларының қағидаларына сүйене отырып, мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:

- І. Жансүгіров поэзиясындағы тілдік бірліктерді коммуникативтік-функционалдық қырынан қарастырып, олардың қатысымдық қызметін айқындау;

- ақын поэзиясындағы аталым бірліктерінің ақпараттық мәнін дәйектеу;

- І. Жансүгіров поэзиясындағы кірме сөздер мен диалектілік лексикаға сараптама жасау арқылы олардың қатысымдық бірлік ретінде қолданылу ерекшеліктерін, ақпараттық мәнін анықтау;

- ақын поэзиясы бойынша анықталған концептілерді когнитивтік тұрғыдан жүйелеп, олардың ішкі мазмұнын ашу;

- концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттерді айқындау;

- І. Жансүгіров поэзиясы тіліндегі түр-түс атауларының таныммен өзектес тұстарын көрсету және олардың қолданылу үдерісін зерделеу;

- ақын поэзиясындағы фразеологизмдердің ерекшелігін лингвотанымдық тұрғыдан талдау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында І. Жансүгіров поэзиясы тіліндегі бірліктердің қатысымдық, танымдық сипаты алғаш рет кешенді түрде зерттеліп, мына мәселелер ғылыми тұрғыда шешімін тапты:

- І. Жансүгіров шығармаларындағы тілдік бірліктер коммуникативтік-функционалдық тұрғыдан қарастырылып, олардың қатысымдық қызметі мен ақпараттық мәні дәйектелді;

- ақын поэзиясындағы тілдік бірліктер коммуникация теориясының «өмір - автор - мәтін - идея - оқырман» жүйесінде зерделеніп, олардың коммуникативтік-функционалдық тұтастық екендігі дәлелденді;

- ақын поэзиясы тіліндегі кірме сөздер мен диалектілік лексиканың коммуникативтік-функционалдық қызметі, өзіне тән белгілері, ақпаратық мазмұны айқындалды;

тіл мен этнос тұтастығынан тұратын ұлт дүниетанымының көрсеткіші болып табылатын І. Жансүгіров поэзиясының тілі когнитивтік ғылыми-теориялық негізде зерделеніп, оның танымдық табиғаты мен құрылымы тұрғыдан дәйектелді;
ақын шығармалары мәтініндегі концепт түрлері анықталып, олардың танымдық ерекшелігі, семантикалық өрісі антропоөзектік бағытта сараланды;
І. Жансүгіров поэзиясындағы фразеологизмдер мен түр-түстерге қатысты тілдік бірліктердің қолданылу ерекшелігі айқындалып, олардың танымдық мәні мен қатысымдық қызметі талданды.

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу жұмысы нәтижелері қазақ тіл біліміндегі коммуникативтік және когнитивтік лингвистика негіздерінің теориясын ғылыми тұрғыдан толықтыруға септігін тигізеді. Диссертацияның ғылыми тұжырымдары коммуникативтік және когнитивтік лингвистика теорияларына қосылған үлес болып табылады. Қазақ тіл біліміндегі қатысымдық және танымдық бағыттағы зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін айқындауға мүмкіндік береді.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Диссертацияның негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде коммуникативтік және когнитивтік лингвистика, этнолингвистика, лексикология салалары бойынша оқытылатын дәрістер мен семинарларда, арнайы курстарда пайдалануға болады.

Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы. Зерттеу жұмысы бойынша түйінделген теориялық қағидалардың көркем мәтін арқылы ғылыми тұрғыдан тұжырымдалуымен, талдануымен дәлелденеді. Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін іске асыратын теориялық талдаулар қатысым теориясы мен когнитивтік лигвистика салаларын тоғыстыра отырып, нақты нәтижелерді дәйектейді.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

жеке тұрғанда, заттың, сынның, қимылдың т. б. атауы болып номинативті қызмет атқаратын тілдік бірліктер көркем шығарма мәтіні құрамында қатысымдық бірлікке айналып, коммуникативтік қызмет атқарады. Осылайша, адам ойын жарыққа шығаратын, қарым-қатынас құралы саналатын тіл көркем шығарманың да өзегі бола отырып, белгілі бір ақпаратты, хабарды оқырманға жеткізеді. Сондықтан автор мен оқырман арасындағы қарым-қатынас жалпы пресуппозициялардың қатысуымен -«өмір - автор - мәтін - идея - оқырман»жүйесінде жүзеге асатын күрделі үдеріс;
ақын поэзиясынан көрініс тапқан монолог пен диалог - кейіпкер бейнесін ашуға лайықты тілдік бірліктермен өрілген, экспрессивті-эмотивті интонацияға ие коммуникативтік-функционалдық тұтастық. Ақын поэзиясының мәтіні - ақпараттылық құндылығы жағынан заман мен уақыт заңдылықтарын жан-жақты қамтыған, ұлттық мәдениет пен жалпы адамзатқа ортақ идеяны бойына жинаған танымдық кеңістік;
ақын поэзиясындағы топонимдер, антропонимдер, фитонимдер, кірме сөздер мен диалектілер - автор (адресант) мен оқырман (адресат) арасындағы сан қырлы қарым-қатынас ерекшеліктерін білдіретін, коммуникациялық кеңістікті қамтитын қатысымдық бірлік болып табылады;
концепт - әлем бейнесін сипаттайтын тілдік құралдардың(лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық т. б. ) жиынтығы. Бүтін бір ұлттың ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшелігін айқындауда зор маңызға ие концептілер - ақиқат дүниені, ғаламның тілдік бейнесін түсінуге мүмкіндік беретін құбылыс. Осыған орай ақын поэзиясындағы«атамекен», «жылқы», «соғыс», «қайғы», «жалғыздық»концептілерінің ішкі құрылымы арқылы ұлттық ұғым-түсініктердің танымдық мәні ұғынылады;
І. Жансүгіров поэзиясы тіліндегі түр мен түс атаулары және оған қатысты тілдік бірліктер когнитивтік семантика аясында ғаламның этникалық бейнесін көрсетуде айрықша мазмұнға ие. Ақын шығармаларындағы фразеологизмдер ғаламның ассоциативтік бейнесін танытып, бейнелік мәнге ие болуымен, окказионалды қолданылуымен ерекшеленеді. Сондықтан І. Жансүгіров поэзиясындағы түр-түс атаулары мен фразеологизмдердің қолданылу ерекшелігін және танымдық табиғатын зерделеу таным мен тіл бірлігін айқындауға мүмкіндік береді.

Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен нәтижелері: 7 халықаралық, 1 республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарында баяндалды.

Диссертациялық жұмыстың мазмұны бойынша 6 мақала ғылыми басылымдарда жарияланды. Диссертациялық жұмыс бойынша барлығы 14 ғылыми мақала жарық көрді.

Диссертациялық жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Қазіргі қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасының мәжілісінде, лингвистикалық семинарда талқыланып, мақұлданды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың жалпы сипаты, зерттеу нысаны, өзектілігі, негізі мақсаты мен міндеттері, дереккөздері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңыздылығы анықталып, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен зерттеу жұмысының жариялануы туралы мәлімет берілді.

Жұмыстың бірінші бөлімі «І. Жансүгіров поэзиясы тіліндегі тілдік бірліктердің коммуникативтік-функционалдық сипаты» деп аталады. Мұнда І. Жансүгіров поэзиясы тілінің зерттелуі қарастырылады. Ақын шығармаларындағы тілдік бірліктердің коммуникативтік-функционалдық қызметі қатысымдық тұрғыдан талданады, олардың ақпараттық сипаты айқындалады.

1. 1 І. Жансүгіров поэзиясының зерттелуі. Тараушада поэзия тілінің зерттелуі кеңінен сөз етіледі. І. Жансүгіров шығармаларына байланысты алғашқы ғылыми зерттеулер қатарына жататын Ғ. Тоғжанов, Қ. Жұмалиев, М. Қаратаев, Ә. Тәжібаев, Т. Нұртазин, М. Дүйсенов, Т. Әбдірахманова, Ә. Дайырова еңбектерінің маңызы зор. Бертінгі кезеңде ақын шығармашылығын арнайы зерттеген ғалымдар қатарында Л. Әділбекова, М. Иманғазинов, М. Әбілқақов, З. Османова бар. Ғалым Л. Әділбекова «І. Жансүгіров прозасының идеялық-көркемдік ерекшеліктері» атты зерттеуінде І. Жансүгіровтың прозалық туындыларының ерекшелігі, әдеби-сын еңбектерінің стилі жөнінде өзіндік ой-пікір білдірсе [1, 88 б. ], М. Иманғазинов «І. Жансүгіровтың шығармашылық лабораториясы» тақырыбындағы зерттеуінде ақынның қара сөздегі шеберлігін жалпы психологиясымен ұштастыра зерделеген [2, 5 б. ] . М. Иманғазинов І. Жансүгіровтың прозалық туындыларда кейіпкер характерін ашудағы шеберлігіне, пейзаж, конфликт, монолог, диалог сияқты көркемдік құралдарды қолданудағы машығына талдау жасаған.

«І. Жансүгіровтың драмалық шығармаларындағы тартыс пен қаһарман» атты кандидаттық диссертациясында М. Әбілқақов ақынның драма жазу барысында қолданған көркемдік құралдарын, тәсілдерін айқындайды [3, 8 б. ] . І. Жансүгіров поэзиясын тілші З. Османова «І. Жансүгіров поэзиясы тілінің көркемдік ерекшеліктері» атты зерттеу еңбегінде қарастырып, ақын поэзиясының әуезділігін аңғартатын дыбыстық үйлесімділік жүйесін, фразеологизмдердің стильдік мақсатта қолданылуын анықтаған [4, 22 б. ] .

Көркем туынды тілін талдау мен І. Жансүгіров поэзиясына қатысты жоғарыда аталған ғалымдар еңбектерін зерделей келе, ақын тілі танымдық, қатысымдық тұрғыда ғылыми-теориялық негізде зерттелмейінше, тіл мен ұлт, тіл мен таным сабақтастығы дараланып көрінбейді деген қорытындыға келуге болады.

1. 2 Жансүгіров поэзиясындағы тілдік бірліктердің коммуникативтік-функционалдық қызметі. Қоғамдағы әлеуметтік сипаты басым қарым-қатынас жасау құралы болып табылатын тілдің негізгі элементі - сөз. Сөз белгілі бір ойды білдіріп, нақты бір ұғымдарға атау болады. Демек, көркем мәтіндегі тілдік бірліктер оқырманын маңызды сипатқа ие оқиғалардан не автор толғанысынан хабардар етіп, қатысымдық сипатқа ие болады. Мағыналық және құрылымдық жағынан тиянақталған мәтін коммуникативтік жағдаятқа байланысты қатысымдық сипатқа ие болады. Ал мәтіннің коммуникативтік қызметі қаламгердің белгілі бір мақсат көздеуімен (автордың идеясы, ойы) өлшенуге тиіс. Сондықтан да І. Жансүгіров заман келбетін, жаңа өмірді, туған жер табиғатын жырлай отырып, тыңдаушысының дүниетанымын арттыратын, оған ой салатын ауқымды мәселелерді қозғайды. Бұл - өлең мәтіні коммуникациясындағы түпкі мақсат және күллі поэзия табиғатына тән ерекше болмыс. Бұл ретте тыңдаушы психикасына ерекше әсер ететін, тыңдаушының эмотивтілігін арттыратын экспрессивті, эмоционалды сөздер, бағалауыштық қолданыстар таңдалынады. Мысалы:

Дауылдат!

Дауыл,

Дабыл қақ!

Ұшықта!

Шалқыт, ұшыршы!

Ұшқыр ұшта

Дамылдат,

Ойдағы жерге түсірші! («Жел» өлеңінен) .

Мұнда қабылдаушы тез түсінетін ұғымдар, жеңіл ұйқастар алынған. Ақынның мұндай туындыларында автордың дүниеге көзқарасы айқындалады. Оқырман авторлық ойдан, оның жеткізер мағлұматынан хабардар болады, ақпарат алады. Жеке тұрғанда, заттың, сынның, қимылдың т. б. атауы болып номинативті қызмет атқаратын тілдік бірліктер көркем шығарма мәтіні құрамында қатысымдық бірлікке айналып, коммуникативтік қызмет атқарады. Осылайша, адам ойын жарыққа шығаратын, қарым-қатынас құралы саналатын тіл көркем шығарманың да басты құралы бола отырып, нақты бір мағлұматты, хабарды оқырманға жеткізеді. Сонымен ақын поэзиясы тіліндегі қатысымдық бірліктер автордың айтайын деген ойын іске асыру мақсатында тұтас мазмұнын түсінуге септігін тигізіп, идеялық мақсатын ашып беруге мүмкіндік береді.

1. 2. 1 І. Жансүгіров поэзиясындағы автор мен оқырман қатынасындағы қатысымдық бірліктердің қолданылу ерекшеліктері.

Адам ойының көрінісі, тілдік қатынастың негізі тіл болса, тіл деректерінің тоғысар жері - көркем туынды. Ол - ұлт болмысына қатысты мәселелерді жинақтайтын күрделі құбылыс, біртұтас әлем. Коммуникативтік қызмет атқару барысындағы көркем шығарма авторының негізгі ұстанымы - оқырманына маңызды сипатқа ие деректерді түсіндіру, адамзат қоғамының әр кезеңіндегі түрлі тарихи, мәдени, әлеуметтік жайлардан хабардар ету. Көркем шығарманың оқырман тарапынан оқылуына қатысты қатысымдық қызмет жүзеге асады.

Тіл білімінде автор мен оқырман арасындағы қатысымдық үдеріске қатысты түрлі үлгілер кездеседі. Атап айтсақ: «замысел - произведение - восприятие» (Б. С. Мейлах), «действительность - автор - произведение - читатель» (А. М. Левидов), «автор - текст - читатель» (У. Эко), «замысел - художественное произведение - читатель» (В. В. Молчанов), «адресант - текст - адресат» (В. Г. Благова) . Осы үлгілердің бәрінде автор - мәтін - оқырман жүйелі тізбегі сақталғандығы аңғарылады.

Белгілі ғалым Қ. Күдеринова ойлау-сөйлеу-жазу үдерісінің өзара ерешеліктері жөнінде айта келе: «жазу процесінде адресат - жазарманның өзі болса, адресант - қағазға түскен мәтін болады да, алдымен жазарман-ЖМ арасында коммуникация орнайды» - деген пікір айтады[5, 58 б. ] . Синтаксистік бірліктердің ғылыми мәтін құрудағы қызметі мен ерекшелігін құрылымдық және коммуникативтік негізде қарастырған ғалым С. Әлісжанов тілдік қарым-қатынас жөнінде айта келе: «ғылыми аядағы қарым-қатынас «автор - мәтін - адресат», сондай-ақ жалпы пресуппозициялардың қатысуымен жүзеге асатын үдеріс» деген тұжырым жасайды [6, 28 б. ] . Біздің пайымдауымызша, автор мен оқырман арасындағы қатысымдық үдерістің «ақпараттық» моделі бес бөліктен тұрады, оның алғашқы бөлігіне өмір (ақиқат шындық), екіншісіне - автор (қаламгер), үшіншісіне - мәтін (көркем туынды), төртіншісіне мәтін арқылы көрінетін идея (авторлық ой), бесіншісі - осы көркем дүниені қабылдаушы оқырман (адресат) енеді.

Қатысым үдерісі оқырманның қабылдауына, көп жағдайда автор мен оқырманның бірлігіне тәуелді. Жалпы қатысым үдерісіне автор мен оқырман теңдей қатысады, екеуінің бірі жоқ болған жағдайда қатысымдық үдеріс жүзеге аспайды. Осыған сәйкес ақын шығармаларының мәтіні автор мен оқырманның тікелей қарым-қатынас ерекшеліктерін бойына сақтайды.

Ақынның өнеге беру, ақыл-өсиет айту мазмұнындағы «Ғұрыптар» өлеңінде өмір - автор (адресант) - мәтін - идея - оқырман (адресат) тізбегіндегі хабардың адресаттылығы - имплицитті болып келеді. Мысалы:

Шапса балта өтер ме?

Табиғи таудың тасына,

Дауасыз ғұрып кетер ме?

Басыңа сіңген жасыңда.

Аштық көрмей тоқ болмас,

Қайғысыз адам ой таппас.

Көзі көрмей тоқталмас,

Дегенге шабан қой шаппас («Ғұрыптар» өлеңінен) .

Мұнда ақын - ақыл айтушы емес, өз алдына қойған мақсаты арқылы коммуникативтік стратегия құрушы. Ол - адресатқа әсер ету, әлеуметтік-саяси жағдайды ұғындыру, өмір, тіршілік философиясына қатысты ақпарат беру. Ақынның осы өлеңі арқылы « өмір-автор-мәтін-идея-оқырман» қатысымдық моделінің құрылымын талдауға болады. Өмір - белгілі бір уақыт пен кеңістік шеңберіндегі әлемдегі бұлжымас заңдылықтар жиынтығы. Тасқа балта өтпеу, аштық көру, қайғы басу тіршіліктегі бұлжымас заңдылық деп танысақ, оны сезіну, білу өмірден өзіндік тұжырым түю болып табылады.

Автор - белгілі бір қоғамдағы адамзат баласының іс-әрекетін, қасиет-құндылықтарын тілдік бірліктер арқылы көркем түрде жеткізуші. Ақын І. Жансүгіров белгілі бір қоғамдағы адам басынан өткерген құбылыстарды қатысымдық бірліктер арқылы өлеңдерінде көркем түрде бейнелеп отырады.

Мәтін - өмір, оның заңдылықтары туралы автор ойының мазмұны мен формасын жүйелі түрде жинақтаған тұтас күрделі бірлік. Мәтін арқылы автордың өмірден жинақтаған түйіндері көрініс табады.

Идея - мәтін арқылы берілетін автордың өмірдегі заттар мен құбылыстар, заңдылықтар жөніндегі пайымдау, түйіндерінің және ақпараттарының жиынтығы. Бейнелі түрде жеткізілген мәтін арқылы автордың өмір, қоғам турасындағы ойы беріледі.

Оқырман - сөз, сөйлем, мәтіннен тұратын көркем туындыдағы ақпаратты ойлау қабілетіне сай қабылдаушы жеке тұлға. Көркем туынды арқылы берілген ақпарат пен мағлұматты қабылдай отырып, оқырманның өз көзқарасы қалыптасып, дүниетанымы кеңейеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.