Басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеуді жетілдіру

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 657. 1 Қолжазба құқында

РАХМЕТОВ ОЛЖАС УМИРЗАКОВИЧ

Басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеуді жетілдіру

08. 00. 12 - Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның

Авторефераты

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Диссертациялық жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалған.

Ғылыми жетекші: экономика ғылымдарының

докторы Ә. Ә. Әбішев

Ресми оппоненттері: экономика ғылымдарының

докторы А. М. . Жұманов

экономика ғылымдарының

кандидаты Б. Б. Сұлтанова

Жетекші ұйым: М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан

мемлекеттік университеті

Диссертация 2010 жылы «27» қазан күні сағат «13 ⁰⁰ »-те Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетіндегі ғылымдар докторы дәрежесін беру жөніндегі Д14. 45. 10 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.

Мекен жайы: 050035, Алматы қ., О. Жандосов көшесі, 55 үй, 144 бөлме.

Диссертациямен Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.

Автореферат «27» қыркүйек 2010 жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым-хатшысы,

экономика ғылымдарының докторы У. А. Текенов

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі заманда мұнай және мұнай өнімдерінің адамзат өмірінде маңыздылығы қарқынды өсіп, әлемдік экономиканың, соның ішінде Қазақстан экономикасының қозғаушы күшіне айналып отыр. «Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама» туралы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы мұнай саласының ел экономикасының тұрақты дамуының қайнар-көзі екендігін айқындайды1. Осы бағдарлама бойынша 2014 жылға дейін мұнай өндіру көлемін 2009 жылға қарағанда 11 пайызға ұлғайту, яғни 76. 5-тен 85 млн. тоннаға, ішкі мұнай өнімдерін 15 млн. тоннаға дейін жеткізу, шикізатты экспортқа толықтай шығарғанша ішкі нарықта өңдеп, өнімдерді өндіруді ұлғайтуды көздейді. Қазіргі күні Қазақстанда мұнайдың ішкі бағасы, мысалы Европа елдерінен, тіпті Ресейден әлде қайда төмен екендігі белгілі. Сондықтан мұнай өндіретін ұйымдар өз қызметтерінің тиімділігін арттыруға аса мән беріп, бәрінен бұрын мұнай шығару мен мұнай өңдеу шығындарын төмендетуге ұмтылады. Қазір бұл екеуі де меншіктіліктің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда негізгі факторлардың бірі болып табылады.

Соңғы жылдары Қазақстан экономикасының дамуы мұнай өндірісі секторында бірқатар өзгерістерге алып келді. Ұйымның өндірістік-шаруашылық қызмет нәтижесін талдау мен жоспарлау үдерісінің қағидаларын қайта ойластыру қарқынды орын алуда. Олардың міндеті - осы ұйымдарды тиімді басқаруды жүзеге асыру. Ал басқарушылық есептегі бюджеттеу жүйесі - ұйымды басқару жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады.

Әлемдік дағдарыс мұнай саласына, мұнай бағасына тікелей өз әсерін тигізді, осындай жағдайда өмір сүру қабілеттілігін сақтап қалу үшін мұнай өңдеуші ұйымдар басшылары өз ұйымдарындағы көптеген қаржылық және ақпараттық үрдістерді жетілдіруді қажет етеді. Соңғы жылдары ірі және орта ұйымдар арасында басқарушылық есепті құрастырудың маңыздылығы ретінде өздерінің бюджеттеу жүйесін жетілдіруге, жоспарлау жүйесін автоматтандыруды бағдарламалық қамтамасыз ету ұсыныстары өсті, басқарушылық есеп шеңберінде алдыңғы қатарлы кеңесшілердің тапсырыс портфелінде жоспарлау жүйесін жетілдіруде тапсырыс үлесі әлде қайда артты, жоспарлы және нақты мәліметтерді бірлесіп талдау мен салыстыруға қызығушылықтарының артуы бұл саланы ғылыми түрде негіздеп қарастыруды қажет етеді.

Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Отандық және басқа мемлекеттердің экономикалық зерттеулері мен әдебиеттерінде мұнай өндіретін ұйымдар үшін бюджеттеу жүйесін құрудың әдістемесі әзірге нақты зерттеліп көрсетілмеген.

Басқарушылық есептегі бюджеттеу мәселесі ғылыми жұмыстың жеке нысанасы ретінде қарастырылмағанымен де, бюджетті жоспарлау, оның ішінде мемлекеттік бюджетті жоспарлау сұрақтары шетелдік әдебиеттерде терең зерттелген. Аталмыш мәселелер Е. Ю. Добровольский, Б. М. Карабанов, П. С. Боровков, Е. В. Глухов, Е. П. Бреслав, Ф. Джойс, Р. Ли, Р. Джонсон, Дж. Хоул, Р. Фрейзер, Дж. Шим, Дж. Сигел, И. Б. Немировский, И. А. Старожукова, А. Карпов, Л. С. Шаховская, В. В. Хохлов, О. Г. Кулакова, И. Годунов, К. Друри, Д. Хан, О. Е. Николаева, Т. В. Шишкова, Е. П. Чувашин, А. Аткинсон, Р. Каплан, С. Йонг және басқалардың еңбектерінде қарастырылған.

Басқарушылық есептегі бюджеттеудің кейбір мәселелері отандық авторлардың: Х. Ш. Дүйсенбаев, М. С. Ержанов, К. Т. Тайгашинова, Ж. Н. Айтжанова, Т. К. Төлешева, Э. Т. Төлегенов, А. М. Жұманов, А. А. Сатмұрзаев, С. Т. Мыржақыповалардың жұмыстарында көрініс тапты. Алайда басқарушылық есептегі бюджеттеуді мұнай саласына икемдеп жетілдіру бағытындағы, оның ішінде мемлекеттік тілде жазылған ғылыми еңбектер аз.

Мұнай өнеркәсібінде бюджеттеуді кешенді құрастыруды ұйымдастыруды жетілдіру қажеттілігі, отандық ғылымның экономика саласында осы тақырыптың қазіргі кезге дейін толыққанды зерттелмегендігі диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға, зерттеудің жұмысының мақсаты мен міндеттерін айқындауға ықпалын жасады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері мұнай шығаратын ұйымдарда басқарушылық есеп жүйесінің маңызды бөлігі ретінде бюджеттеу әдістемесін қалыптастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:

ұйымның басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттік жоспарлау әдістерін талдау және бюджеттеудің тиімді әрі жүйелі әдістемелік қағидаларының ғылыми-теориялық тәсілдемелерін зерттеу;
мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есеп пен бюджеттік жоспарлау жүйесінің ерекшеліктерін негіздеу;
Қазақстанда мұнай өндіретін ұйымдардағы бюджетті жоспарлау жүйесінің ерекшеліктеріне, осы саладағы жүргізілген реформаларға сипаттама жасап, басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеудің әдістемелік жұмысына талдау жасау;
бюджеттік көрсеткіштердің иерархиясын (төменнен жоғары қарай) жасау, бюджеттеу жүйесін жүргізудің халықаралық тәжірибеге сәйкестендіру әдістемесін қалыптастыруды жетілдіру;
мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есеп жүйесінде бюджеттеудің шоттар жоспарын жетілдірудің және оны пайдаланудың әдістемелерін ұсыну.

Жұмыстың зерттеу нысаны қазақстандық орта деңгейдегі мұнай өндіретін ұйымдар болып табылады.

Зерттеу пәні - ұйымдардағы басқарушылық есептің маңызды бөлігі ретінде бюджеттеу жүйесі.

Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздеріне

басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеу мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік ұсынымдары негіз болды. Зерттеу барысында басқарушылық есебінің түрлі тәсілдері, әлем елдерінің бухгалтерлік стандарттары, есептің және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары, кәсіби мұнай саласындағы ұйымдардың әдістемелік материалдары мен ұсыныстары, Қазақстан Республикасының нормативтік актілері зерттеліп сарапталынды. Сонымен қатар, зерттеушінің шетелде білім алу кезінде талдаған әлемдік тәжірибе материалдарына негізделген.

Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы республикамыздың мұнай өндіруші ұйымдарын қазіргі заманғы аймақтық бәсекелестікке қабілетті болу үшін басқарушылық есеп жүйесін бюджеттеудің әдіснамасы зерттеліп және ағымдағы үдерістері талданып, оның тиімділігін бағалау негізінде әлемдік тәжірибеге сәйкестендіру әдістемесі жасалынды.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар мыналар болып табылады:

ұйымдарда қолданылатын бюджеттеу әдістерінің кемшіліктерін ескеретін ұсыныстар: бөлімшелерде өзара байланысты интеграциялық деңгейді төмендету, бақылау мүмкіндігін арттыру, ресурстарды тиімді бөлу негізделді;
бюджеттеуде бухгалтерлік есеп жүйесінде қолданылатын шоттар жоспары бойынша екі жақты жазу әдістерінің артықшылықтары анықталып, қолдану әдістемесі қарастырылды;
мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есептің негізгі элементтерінің бірі болып табылатын бюджеттеудің бағытын анықтайтын ерекшеліктері ашылып, басқарма тарапынан шұғыл жоспарлы ақпараттарға қойылатын талаптары айқындалды;
қазақстандық мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеу үшін қолданылатын шоттар жоспары жетілдірілді; әрбір шотқа қосымша аналитикалық белгілер мен субшоттар ұсынылып жетілдірілген шоттар жоспарын қолданудың әдістемесі нақтыланды;
бюджеттеу реттілігі бойынша шоттар жоспарында жүргізілетін «сату бюджеті», «табыстар мен шығыстар бюджеті», «ақша қаражаттарының қозғалысы» және «болжамдық баланс» сияқты бюджеттердің моделі жасалынды, әрбір шоттардың қатысуымен негізгі ұйымдық операциялары ұсынылды.

Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысы мұнай саласындағы ұйымдардың басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеуді жетілдіру мәселелерінің теориялық, әдістемелік және талдамалық негіздерін дамытуға үлкен үлесін қосады. Диссертацияда берілген теориялық ұсыныстар мен қорытындылар, оның ішінде ұғымдар мен олардың анықтамалары, бюджеттеудің бағытын анықтайтын ерекшеліктері, мұнай өндіретін ұйымдарда басқарма тарапынан шұғыл жоспарлы ақпараттарға қойылатын талаптар; мұнай өндіретін ұйымдарда бюджеттік көрсеткіштердің иерархиялығы, жұмыста көрсетілген жіктемелер мен шоттар жоспары тағы сол сияқты бюджеттеу мәселелеріне байланысты жасалған ұсыныстар мұнай саласындағы ұйымдардың қызметін бюджеттеу кезеңінде практикалық көмегін тигізеді. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында «Басқарушылық есеп» пәнін және ұйым деңгейінде бюджеттеу мәселелерінің әдістемелік құралдары ретінде пайдануға болады.

Диссертациялық зерттеудің ғылыми негізделген тұжырымдары мен ұсыныстары ЖШС «НЕФТЭК» қарастырылып, пайдалануға қабылданды.

Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Жұмыстың негізгі нәтижелері мынадай халықаралық ғылыми практикалық конференцияларда баяндалды: «Жастардың тілегі -жасампаз Қазақстан» /Алматы аймағындағы жоғары оқу орындарының студенттерінің, аспиранттардың және ғалымдардың ғылыми конференциясы. Алматы, 2006 ж. ; «Ғаламдық экономикалық дағдарыс: себептері, мәні және еңсеру жолдары»/ IV Рысқұлов оқулары. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2009. ; «Қазақстанның инновациялық экономикасы және болашаққа зияткерлік ұмтылыс»/ІХ Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы. Алматы, 2010.

Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертация тақырыбы бойынша 3, 38 баспа табақ бетті құрайтын 6 ғылыми жұмыс ресми баслымдарда жарияланған.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі . Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Осы уақытқа дейін қалыптасқан ғалымдар мен практиктердің бюджеттеу теориясына байланысты тағлымдарының бір-бірінен негізгі айырмашылықтары қамтылу ауқымында. Біреулері бюджеттеуді тек шұғыл және ағымдық жоспарлау міндеттері деп шектесе, екіншілері оны ұйымның ерекше философиясы ретінде қарастырады. Яғни ұйымдық құрылымын қалыптастыру қағидаларын, жауапкершілік орталығын түгелдей жоспарлау жүйесін қамтитын, сонымен бірге нақты мәліметтердің жоспардан ауытқуын бақылауға мүмкіншілік беретін басқарушылық есеп жүйесі деп қарастырады. Бірақ, біздің көзқарасымыз бойынша басқарушылық есептің ең ауқымды түсіндірмесі бюджеттеу емес, бәрінен бұрын бюджеттік басқару, бұл негізінен бюджеттеу қағидалары жататын ұйымды басқарудың философиясы.

Бюджет - бұл жоспар, негізінде қысқа немесе орта мерзімді болып келіп, соның мәліметтерін ағымдық және шұғыл басқарушылық шешімдерді қабылдау барысында қолданылады. Осы жұмыстың негізгі акценті ретінде ұйымда шұғыл жоспарлауды ұйымдастырудың әлдеқайда жүйелі әрі кешенді әдісін ұсынуға бағытталған. Сол себепті зерттеу жұмысында «шұғыл және ағымдық жоспарлау жүйесі» деген бюджеттеу түсінігі қолданылады. Өз іс-шараларын болжамдау - бұл жоспарлау, ал бюджеттеу - бұл осы жоспарлаудың қаржылық сипаттамасы, жоспарланған іс-әрекеттердің қаржылық көрсеткіштерге ауысуы деп есептеуге болады.

Мұнай өндіруші ұйымдары қазіргі заманғы аймақтық бәсекелестікке қабілетті болу үшін басшыларға шұғыл әрі дұрыс шешім қабылдауға қажетті нақты ақпараттардың болмауы немесе тез жиналғандықтан шынайылық деңгейі төмен болуы практикалық тұрғыдан қиындылықтар туындатып отыр. Қазақстандық алдыңғы қатарлы консалтингтік ұйымдардың тәжірибесі көрсеткендей, ұйымдарда ақпараттар жинақтауда қиыншылықтар кездеседі, атап айтқанда, оларды жинастыру ұзақ уақытқа созылады, ал ол тиімді басқару үшін қолайсыз болып табылады.

Консалтингтік ұйымдардың зерттеулері көрсеткендей қазақстандық ірі ұйымдар, оның ішінде мұнай өндіретін сала ұйымдарында, қазіргі бюджеттеу жүйесі нақты бөлімшелерден тұратын кестелік нысан жиынтығы ретінде көрсетіледі. Бірақ, бұл бюджеттеу кестесін жүйе деп айтуға болмайды, себебі оның компоненттерінің өзара толық байланыстылығы жоқ, бұл кестедегі көрсеткіштер ағымдық жағдайда жүзеге асырылатын операцияларды сипаттамайды, өте абстрактілі немесе ескірген болып табылады.

Мысалға, мұнай өндіретін ұйымдарда негізгі көрсеткіштердің бірі 1 тонна өндірілген мұнайдың шығын көрсеткішінің үлесі болып табылады. Бұл көрсеткіш үшін норматив белгіленген. Бірақ, мұнай ұйымдарындағы нақты пайдаланатын нормативтер кеңес заманынан қалған және қазіргі қалыптасқан экономикалық жағдайға байланысты қайта қаралмаған. Қандай да бір шығын түрлері есептеу барысында ескерілмеген, ал кейбіреулері керісінше бұрыс ескерілген. Бұл бюджетті құруда жүйелі тәсілдердің болмағандығының көрінісі. Зерттеу жұмысымызда жүйелі көрсеткіштер мен кестелер құру арқылы бюджеттеу жүйесін жетілдіруді көздейді. Ол үшін, біріншіден, бюджеттеу жүйесін ұйымның бизнес-операцияларына сәйкес дәрежеде құру, екіншіден, олардың арасындағы өзара байланыстылығын сілтемелер мен формулалар деңгейінде көрсету қарастырылды.

Ірі ұйымдарда немесе күрделі бизнесте бюджеттеуді дәстүрлі түрде қолмен жүргізу жоспарлау үрдісі мен шоттар консолидациясында еңбек шығынын қажет етеді. Сонымен қатар еңбек шығынына қоса, адами фактор себебінен қателіктер ықтималдылығы шын мәнінде артып, жоспар мен нақты мәліметтерді салыстырып талдауда қиындықтар туады, әдетте нақты мәліметтер бухгалтерлік есептен алынады. Жалпы қазақстандық ұйымдардың іс-тәжірибесіндегі бюджеттеу жүйесін қалыптастыруда мынадай кемшіліктер кездеседі:

- бюджетті жоспарлау еңбекті көп қажет ететін үдеріс;

- бюджеттеу тәсілдері жүйесіз, жоспарлау көрсеткіштері өзара байланысқан түрде түзетілмейді, жоспарлау реттілігі барлық уақытта түсінікті бола бермейді, жоспарлы сандардың сенімділік дәрежесі төмендейді және басқа жоспарлы көрсеткіштер мәнінің өзгерісі барысында көрсеткіштерді қайта сапалы зерттеу жүргізіп жоспарлау мүмкін емес;

- бюджеттеу үдерісі уақытты көп алғандықтан шұғыл оперативтік шешімдерді қабылдау үшін оның жарамдылығы төмендейді;

- жоспар мен нақты нәтижелерді талдауға түзету жүргізудің қиындығы;

- қазіргі жоспарлау жүйесінде жаңа ақпараттық технологияларды қолданбау, ереже бойынша өзгермелі жоспарлауды жүргізуді күрделі етеді;

- экономикалық жоспарлау қаржылық жоспарлауға дейін жеткізілмейді (мұның себебі - жоспардағы міндетті байланыстардың жоқтығы), соның салдарынан қаржыландырудың қажеттілігін анықтауға мүмкіндік болмайды.

Нақты ұйымдардың бюджетті жоспарлау барысымен танысу және талдау жасау арқылы айқындалған кемшіліктерге байланысты зерттеу жұмысы жүргізілді.

Бюджеттеу жүйесін қарастыру барысында операцияларды және олардың қаржы-экономикалық сипаттамасын жоспарлауымыз қажет. Операцияларды жоспарлау үшін ең тиімді тәсіл бухгалтерлік есепте қолданатын екі жақты жазу әдісі мен шоттар жоспарын пайдалану болып табылады. Зерттеу жұмысының барысында қарастырылған жұмыстардың ешқайсысында бюджеттеу жүйесінде, оның ішінде мұнай өндіретін ұйымдарда шоттар жоспары мен оларды қолдану әдістемесі ұсынылмаған.

Бюджеттеу жүйесін жетілдірудің маңызды бөлігі - оны құру технологиясын тиімді ұйымдастыруға байланысты іс-шараларды жүзеге асыру және бюджеттеу мен басқарушылық есеп жүйесін құруды кешенді әрі жүйелі етіп қамтамасыздандыру. Басқарушылық есеп пен бюджеттеу жүйесін ауқымды түрде жетілдіру үшін ұйымның құрылымын қайта қарауды қажет етуі мүмкін. Бюджеттеу жүйесі мен басқарушылық есепті құруда ұйым мына іс-шараларды жүзеге асырады: ұйым міндеттеріне қатысты түсінікті көріністерді түзету, қаржылық мақсаттарын әрбір қызметкерге жеткізу; әртүрлі бөлімше-лердің қызметін қайталайтын қажет емес құрылымдарды ескере отырып, анық ұйымдастырылу құрылымын құру; ынталандыру жүйесін ұйымдастыру, сол арқылы әрбір қызметкер өзінің міндеттерін әлдеқайда тиімді орындауға талпынады және олар жалпы корпоративтік жүйе мақсатында қажетті буын болып табылатындығын білдіру; бюджеттеудің мақсаты мен басқарушылық есепті қызметкерлердің ұғынуын қамтамасыз ету, оларды компьютерлік бағдарламалық өнімдермен жұмыс жасауға үйрету.

Осы айтылған талаптарды ескере отырып басқарушылық есеп пен бюджеттеу жүйесін қайта құру үшін қажетті келесідей іс-шараларды ұсынамыз:

ұйымның бизнес үдерісінің сызбасын жасау;
бизнес үдерісінің сызбасын ескере отырып қажетті қызметтердің тізімін жасау және оны орындау үшін ұйымдастырылу құрылымын анықтау;
әрбір құрылымдық бірлікке «жауапты орталық» статусын беру. Дәстүрлі басқарушылық есептегі «шығындар орталығы» немесе «табыстар орталығы» деп жеке қоюдың қажеті жоқ, себебі бұл кері әсер етуі мүмкін;
әрбір қызметкер үшін міндеттерін айқындау, бұл жерде: біріншіден, қызметі мен міндеттерін; екіншіден, жауапкершілігін түсінуі, яғни қорытынды қаржылық көрсеткіштерге әсерін тигізетіндігі көрсетіледі;
ұйымның қаржы-экономикалық қызметкерлерінің күшімен басқа бөлімшелер қызметкерлеріне, яғни инженерлік, техникалық, әкімшілік және тағы да басқаларға басқару есеп туралы семинарлар өткізу.

Басқарушылық есеп пен бюджеттеу жүйесін жетілдірудің нәтижесі дайындалу сатысында қол жеткізіледі. Бюджеттеу жүйесі мен басқарушылық есеп - бұл ұйымның ақпараттық жүйесі, іс-жүзінде бұл көрсеткіштер жүйесі мен талдамалық белгілер ресми бизнесті сипаттайды. Технологиясы бойынша бюджеттеу үдерісі мен есеп үдерісінің айырмашылығы аз. Екі жағдайда да бұл жұмыс ақпараттарды жіктеу болып табылады. Негізгі айырмашылығы біреу - бухгалтерлік есеп үдерісінде құжатпен негізделген операциялар жазылады да, ал бюджеттеу үдерісінде жүзеге асырылуы қажет операциялар сипаттамасы жазылады. Бірақ бұл айырмашылық оның технологиясы үшін жарамсыз. Сондықтан есеп жүйесінде қолданылатын екі жақты жазу қағидасы жоспарлау жүйесінде де қолданылуы керек, бұл жағдайда шаруашылықтың операциялар жүйесін объективті көрсетеді және кез-келген операция өзінен-өзі тұйықталған болып табылмайды. Ол ұйым қызметінің екі аспектісін өзгерістерге ұшыратқандықтан оны екі орында да ескеру қажет. Бұл жоспарлау жүйесін құрылымды, анық және түсінікті етеді. Компьютерлік технологияның қазіргі дамуы барысында жоспарды өзара байланыстыра отырып екі жақты жазу әдістерін бұрын қолмен толтырылған кестелер формасына келтіріп қолданылады.

Сату бюджетін қарастыру арқылы ақпараттық жүйе қалай құрылуы тиіс екені көрінеді. Ақпараттық жүйе бюджеттің әрбір мәліметі келесі міндетті жоспарлы кезең, контрагент, өнім түрі, қарыздарға әсер ету тәсілдері сияқты аналитикалық белгілермен сипатталатындай түрде құрылуы тиіс. Аталған көрсеткіштердің болуы екі жақты жазу қағидасынан көрініс табады. Нақты қарыздарды қосу тәсілі сату шоты бойынша корреспонденциялық шот болып табылады. Егер өнім несиеге жөнелтілсе, онда дебиторлық қарыздардың ұлғайғанын көруге болады, егер шотта алдын-ала алынған аванстар болса, кредиторлық қарыздар төмендейді, ал ағымдық мерзімде төленетін болса - ақша құралдарының түсу үдерісі қалыптасады. «Қарыздарға әсері» деген шектеуді толтырмаған жағдайда жүйе мәліметтерді енгізуге мүмкіндік бермейді, осылай екі жақты жазу әдісі автоматты түрде орындалады.

Осы әдістермен жоспарды толтырған қызметкер екі жақты жазу қағидасын қолданғанын ескермей қалады және оның принциптері өз еркімен сақталады. Бірақ, бұл қағида тікелей қолданылатын болса, онда келесідей қосымша артықшылықтар туындайды:

- ақпараттық технологиялардың даму деңгейіне тәуелділігі төмендейді, - қарапайым ақпараттық жүйеде жоспарлардың өзара байланыстылық мүмкіндігі пайда болады;

- жоспарлы ақпараттың жүйелілігіне қол жеткізіледі;

- жиынтық жоспарды дайындау үдерісінде қателер ықтималдылығы төмендейді, есепке алынбай қалған ақпарат болмайды және көрсеткіштер арасындағы өзара байланыстылық жоғалмайды;

- жоспарлау тетігі жеңілдетіледі, бұл алуан түрлі сценарийлер құруға мүмкіншілік береді. Сондай-ақ дәстүрлі жоспарлау үдерісіне қажет болған ағымдық шығындарды қысқартады;

- жоспарлы ақпараттар мәліметтер базасында сақталады және кез-келген ауқымда жоспарлы есепті таңдау мен топтастыру жолымен алуға болады;

- бухгалтерлік есеппен мүмкіндігінше тығыз ұқсастыққа жету арқылы жоспар мен нақты мәліметтерді талдауды тиімді өткізуді қолдайды.

Екі жақты жазу әдісі кез-келген субъектінің шаруашылық қызметінде көптеген өзара байланыстың барлығын көрсетеді. Осы философияны ұғыну және оны жұмыста қолдану дайындығы жоқ персоналдар мен бухгалтерлік салада бұрын жұмыс істемегендер үшін оңай емес, бірақ бизнесті басқару мен жоғары деңгейде түсіну әлде қайда сапалы болады.

Жоғарыда айтылғандай ірі ұйымдарда барлық бизнес-үдерістерді қамтитын масштабты, өзара байланысты бюджеттеу жүйесін құру қажет. Жоспарлау жүйесінің тиімділігін бағалауға болатын кейбір бақылау нүктелерін келтіруге болады. Сонымен, осы жүйенің сапалылығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жоспарлау жүйесінің негізгі сипаттамалары: құжаттық қамтамасыз ету деңгейі; ұйымдастырылу деңгейі; тығыздылық деңгейі; дәлелділік деңгейі; жоспарлаудың егжей-тегжейлі деңгейі деп те атайды; жоспардың келісушілік деңгейі; жоспарлау жүйесінің басқа да ерекшеліктері ұсынылады.

Әрбір ұйымда бюджеттеуді ұйымдастыру тәсілі қалыптасқан корпоративтік мәдениет пен басқару стиліне байланысты. Бизнесі қарқынды даму үстіндегі ұйымдарда стандартты операция ағыны тұрақты емес, керісінше, үнемі өзгермелі жағдайлар мен стохастикалық оқиғалардан тұрады. Мұндай жағдайда ұйым қызметін қатаң тәртіпке келтіру дұрыс емес. Бірақ, түсініксіз сатысы аяқталған мезетте дұрыс есептеу және басқару жүйесі реттелген жүйеге ауыстыру қажет.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.