Басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеуді жетілдіру

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 657.1
Қолжазба құқында

РАХМЕТОВ ОЛЖАС УМИРЗАКОВИЧ

Басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеуді жетілдіру

08.00.12 - Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның

Авторефераты

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

Диссертациялық жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университетінде орындалған.

Ғылыми жетекші: экономика
ғылымдарының

докторы Ә.Ә. Әбішев

Ресми оппоненттері: экономика
ғылымдарының

докторы А.М..Жұманов

экономика ғылымдарының

кандидаты Б.Б.Сұлтанова

Жетекші ұйым: М.Әуезов атындағы Оңтүстік
Қазақстан
мемлекеттік
университеті

Диссертация 2010 жылы 27 қазан күні сағат 1300-те Т.Рысқұлов атындағы
Қазақ экономикалық университетіндегі ғылымдар докторы дәрежесін беру
жөніндегі Д14.45.10 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.
Мекен жайы: 050035, Алматы қ., О.Жандосов көшесі, 55 үй, 144 бөлме.

Диссертациямен Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 27 қыркүйек 2010 жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғалым-хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы
У.А.Текенов

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі заманда мұнай және мұнай
өнімдерінің адамзат өмірінде маңыздылығы қарқынды өсіп, әлемдік
экономиканың, соның ішінде Қазақстан экономикасының қозғаушы күшіне айналып
отыр. Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы мұнай саласының ел
экономикасының тұрақты дамуының қайнар-көзі екендігін айқындайды[1]. Осы
бағдарлама бойынша 2014 жылға дейін мұнай өндіру көлемін 2009 жылға
қарағанда 11 пайызға ұлғайту, яғни 76.5-тен 85 млн. тоннаға, ішкі мұнай
өнімдерін 15 млн. тоннаға дейін жеткізу, шикізатты экспортқа толықтай
шығарғанша ішкі нарықта өңдеп, өнімдерді өндіруді ұлғайтуды көздейді.
Қазіргі күні Қазақстанда мұнайдың ішкі бағасы, мысалы Европа елдерінен,
тіпті Ресейден әлде қайда төмен екендігі белгілі. Сондықтан мұнай
өндіретін ұйымдар өз қызметтерінің тиімділігін арттыруға аса мән беріп,
бәрінен бұрын мұнай шығару мен мұнай өңдеу шығындарын төмендетуге ұмтылады.
Қазір бұл екеуі де меншіктіліктің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда негізгі
факторлардың бірі болып табылады.
Соңғы жылдары Қазақстан экономикасының дамуы мұнай өндірісі секторында
бірқатар өзгерістерге алып келді. Ұйымның өндірістік–шаруашылық қызмет
нәтижесін талдау мен жоспарлау үдерісінің қағидаларын қайта ойластыру
қарқынды орын алуда. Олардың міндеті – осы ұйымдарды тиімді басқаруды
жүзеге асыру. Ал басқарушылық есептегі бюджеттеу жүйесі – ұйымды басқару
жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Әлемдік дағдарыс мұнай саласына, мұнай бағасына тікелей өз әсерін
тигізді, осындай жағдайда өмір сүру қабілеттілігін сақтап қалу үшін мұнай
өңдеуші ұйымдар басшылары өз ұйымдарындағы көптеген қаржылық және
ақпараттық үрдістерді жетілдіруді қажет етеді. Соңғы жылдары ірі және орта
ұйымдар арасында басқарушылық есепті құрастырудың маңыздылығы ретінде
өздерінің бюджеттеу жүйесін жетілдіруге, жоспарлау жүйесін автоматтандыруды
бағдарламалық қамтамасыз ету ұсыныстары өсті, басқарушылық есеп шеңберінде
алдыңғы қатарлы кеңесшілердің тапсырыс портфелінде жоспарлау жүйесін
жетілдіруде тапсырыс үлесі әлде қайда артты, жоспарлы және нақты
мәліметтерді бірлесіп талдау мен салыстыруға қызығушылықтарының артуы
бұл саланы ғылыми түрде негіздеп қарастыруды қажет етеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Отандық және басқа мемлекеттердің
экономикалық зерттеулері мен әдебиеттерінде мұнай өндіретін ұйымдар үшін
бюджеттеу жүйесін құрудың әдістемесі әзірге нақты зерттеліп
көрсетілмеген.
Басқарушылық есептегі бюджеттеу мәселесі ғылыми жұмыстың жеке нысанасы
ретінде қарастырылмағанымен де, бюджетті жоспарлау, оның ішінде мемлекеттік
бюджетті жоспарлау сұрақтары шетелдік әдебиеттерде терең зерттелген.
Аталмыш мәселелер Е.Ю. Добровольский, Б.М. Карабанов, П.С. Боровков, Е.В.
Глухов, Е.П. Бреслав, Ф.Джойс, Р. Ли, Р. Джонсон, Дж. Хоул, Р. Фрейзер, Дж.
Шим, Дж. Сигел, И.Б. Немировский, И.А. Старожукова, А.Карпов, Л.С.
Шаховская, В.В. Хохлов, О.Г. Кулакова, И. Годунов, К. Друри, Д. Хан, О.Е.
Николаева, Т.В. Шишкова, Е.П. Чувашин, А. Аткинсон, Р. Каплан, С. Йонг және
басқалардың еңбектерінде қарастырылған.
Басқарушылық есептегі бюджеттеудің кейбір мәселелері отандық
авторлардың: Х.Ш.Дүйсенбаев, М.С.Ержанов, К.Т. Тайгашинова, Ж.Н. Айтжанова,
Т.К. Төлешева, Э.Т.Төлегенов, А.М.Жұманов, А.А. Сатмұрзаев,
С.Т.Мыржақыповалардың жұмыстарында көрініс тапты. Алайда басқарушылық
есептегі бюджеттеуді мұнай саласына икемдеп жетілдіру бағытындағы, оның
ішінде мемлекеттік тілде жазылған ғылыми еңбектер аз.
Мұнай өнеркәсібінде бюджеттеуді кешенді құрастыруды ұйымдастыруды
жетілдіру қажеттілігі, отандық ғылымның экономика саласында осы тақырыптың
қазіргі кезге дейін толыққанды зерттелмегендігі диссертациялық жұмыстың
тақырыбын таңдауға, зерттеудің жұмысының мақсаты мен міндеттерін айқындауға
ықпалын жасады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері мұнай шығаратын ұйымдарда
басқарушылық есеп жүйесінің маңызды бөлігі ретінде бюджеттеу әдістемесін
қалыптастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
қойылады:
• ұйымның басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттік жоспарлау әдістерін
талдау және бюджеттеудің тиімді әрі жүйелі әдістемелік қағидаларының
ғылыми-теориялық тәсілдемелерін зерттеу;
• мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есеп пен бюджеттік жоспарлау
жүйесінің ерекшеліктерін негіздеу;
• Қазақстанда мұнай өндіретін ұйымдардағы бюджетті жоспарлау жүйесінің
ерекшеліктеріне, осы саладағы жүргізілген реформаларға сипаттама
жасап, басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеудің әдістемелік жұмысына
талдау жасау;
• бюджеттік көрсеткіштердің иерархиясын (төменнен жоғары қарай) жасау,
бюджеттеу жүйесін жүргізудің халықаралық тәжірибеге сәйкестендіру
әдістемесін қалыптастыруды жетілдіру;
• мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есеп жүйесінде бюджеттеудің
шоттар жоспарын жетілдірудің және оны пайдаланудың әдістемелерін
ұсыну.
Жұмыстың зерттеу нысаны қазақстандық орта деңгейдегі мұнай өндіретін
ұйымдар болып табылады.
Зерттеу пәні – ұйымдардағы басқарушылық есептің маңызды бөлігі ретінде
бюджеттеу жүйесі.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздеріне
басқарушылық есеп жүйесіндегі бюджеттеу мәселелері бойынша отандық және
шетелдік ғалымдардың теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік ұсынымдары
негіз болды. Зерттеу барысында басқарушылық есебінің түрлі тәсілдері, әлем
елдерінің бухгалтерлік стандарттары, есептің және қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттары, кәсіби мұнай саласындағы ұйымдардың әдістемелік
материалдары мен ұсыныстары, Қазақстан Республикасының нормативтік актілері
зерттеліп сарапталынды. Сонымен қатар, зерттеушінің шетелде білім алу
кезінде талдаған әлемдік тәжірибе материалдарына негізделген.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы республикамыздың мұнай өндіруші
ұйымдарын қазіргі заманғы аймақтық бәсекелестікке қабілетті болу үшін
басқарушылық есеп жүйесін бюджеттеудің әдіснамасы зерттеліп және ағымдағы
үдерістері талданып, оның тиімділігін бағалау негізінде әлемдік тәжірибеге
сәйкестендіру әдістемесі жасалынды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар мыналар болып табылады:
- ұйымдарда қолданылатын бюджеттеу әдістерінің кемшіліктерін ескеретін
ұсыныстар: бөлімшелерде өзара байланысты интеграциялық деңгейді
төмендету, бақылау мүмкіндігін арттыру, ресурстарды тиімді бөлу
негізделді;
- бюджеттеуде бухгалтерлік есеп жүйесінде қолданылатын шоттар жоспары
бойынша екі жақты жазу әдістерінің артықшылықтары анықталып, қолдану
әдістемесі қарастырылды;
- мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есептің негізгі элементтерінің
бірі болып табылатын бюджеттеудің бағытын анықтайтын ерекшеліктері
ашылып, басқарма тарапынан шұғыл жоспарлы ақпараттарға қойылатын
талаптары айқындалды;
- қазақстандық мұнай өндіретін ұйымдарда басқарушылық есеп жүйесіндегі
бюджеттеу үшін қолданылатын шоттар жоспары жетілдірілді; әрбір шотқа
қосымша аналитикалық белгілер мен субшоттар ұсынылып жетілдірілген
шоттар жоспарын қолданудың әдістемесі нақтыланды;
- бюджеттеу реттілігі бойынша шоттар жоспарында жүргізілетін сату
бюджеті, табыстар мен шығыстар бюджеті, ақша қаражаттарының
қозғалысы және болжамдық баланс сияқты бюджеттердің моделі
жасалынды, әрбір шоттардың қатысуымен негізгі ұйымдық операциялары
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
жұмысы мұнай саласындағы ұйымдардың басқарушылық есеп жүйесіндегі
бюджеттеуді жетілдіру мәселелерінің теориялық, әдістемелік және талдамалық
негіздерін дамытуға үлкен үлесін қосады. Диссертацияда берілген теориялық
ұсыныстар мен қорытындылар, оның ішінде ұғымдар мен олардың анықтамалары,
бюджеттеудің бағытын анықтайтын ерекшеліктері, мұнай өндіретін ұйымдарда
басқарма тарапынан шұғыл жоспарлы ақпараттарға қойылатын талаптар; мұнай
өндіретін ұйымдарда бюджеттік көрсеткіштердің иерархиялығы, жұмыста
көрсетілген жіктемелер мен шоттар жоспары тағы сол сияқты бюджеттеу
мәселелеріне байланысты жасалған ұсыныстар мұнай саласындағы ұйымдардың
қызметін бюджеттеу кезеңінде практикалық көмегін тигізеді. Сонымен қатар,
жоғары оқу орындарында Басқарушылық есеп пәнін және ұйым деңгейінде
бюджеттеу мәселелерінің әдістемелік құралдары ретінде пайдануға болады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми негізделген тұжырымдары мен
ұсыныстары ЖШС НЕФТЭК қарастырылып, пайдалануға қабылданды.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Жұмыстың негізгі нәтижелері
мынадай халықаралық ғылыми практикалық конференцияларда баяндалды:
Жастардың тілегі –жасампаз Қазақстан Алматы аймағындағы жоғары оқу
орындарының студенттерінің, аспиранттардың және ғалымдардың ғылыми
конференциясы. Алматы, 2006 ж.; Ғаламдық экономикалық дағдарыс: себептері,
мәні және еңсеру жолдары IV Рысқұлов оқулары. Халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2009.; Қазақстанның
инновациялық экономикасы және болашаққа зияткерлік ұмтылысІХ Халықаралық
ғылыми-практикалық конференциясы. Алматы, 2010.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертация тақырыбы бойынша 3,38
баспа табақ бетті құрайтын 6 ғылыми жұмыс ресми баслымдарда жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Осы уақытқа дейін қалыптасқан ғалымдар мен практиктердің бюджеттеу
теориясына байланысты тағлымдарының бір-бірінен негізгі айырмашылықтары
қамтылу ауқымында. Біреулері бюджеттеуді тек шұғыл және ағымдық жоспарлау
міндеттері деп шектесе, екіншілері оны ұйымның ерекше философиясы ретінде
қарастырады. Яғни ұйымдық құрылымын қалыптастыру қағидаларын,
жауапкершілік орталығын түгелдей жоспарлау жүйесін қамтитын, сонымен бірге
нақты мәліметтердің жоспардан ауытқуын бақылауға мүмкіншілік беретін
басқарушылық есеп жүйесі деп қарастырады. Бірақ, біздің көзқарасымыз
бойынша басқарушылық есептің ең ауқымды түсіндірмесі бюджеттеу емес,
бәрінен бұрын бюджеттік басқару, бұл негізінен бюджеттеу қағидалары жататын
ұйымды басқарудың философиясы.
Бюджет – бұл жоспар, негізінде қысқа немесе орта мерзімді болып келіп,
соның мәліметтерін ағымдық және шұғыл басқарушылық шешімдерді қабылдау
барысында қолданылады. Осы жұмыстың негізгі акценті ретінде ұйымда шұғыл
жоспарлауды ұйымдастырудың әлдеқайда жүйелі әрі кешенді әдісін ұсынуға
бағытталған. Сол себепті зерттеу жұмысында шұғыл және ағымдық жоспарлау
жүйесі деген бюджеттеу түсінігі қолданылады. Өз іс-шараларын болжамдау –
бұл жоспарлау, ал бюджеттеу – бұл осы жоспарлаудың қаржылық сипаттамасы,
жоспарланған іс-әрекеттердің қаржылық көрсеткіштерге ауысуы деп есептеуге
болады.
Мұнай өндіруші ұйымдары қазіргі заманғы аймақтық бәсекелестікке
қабілетті болу үшін басшыларға шұғыл әрі дұрыс шешім қабылдауға қажетті
нақты ақпараттардың болмауы немесе тез жиналғандықтан шынайылық деңгейі
төмен болуы практикалық тұрғыдан қиындылықтар туындатып отыр. Қазақстандық
алдыңғы қатарлы консалтингтік ұйымдардың тәжірибесі көрсеткендей, ұйымдарда
ақпараттар жинақтауда қиыншылықтар кездеседі, атап айтқанда, оларды
жинастыру ұзақ уақытқа созылады, ал ол тиімді басқару үшін қолайсыз болып
табылады.
Консалтингтік ұйымдардың зерттеулері көрсеткендей қазақстандық ірі
ұйымдар, оның ішінде мұнай өндіретін сала ұйымдарында, қазіргі бюджеттеу
жүйесі нақты бөлімшелерден тұратын кестелік нысан жиынтығы ретінде
көрсетіледі. Бірақ, бұл бюджеттеу кестесін жүйе деп айтуға болмайды,
себебі оның компоненттерінің өзара толық байланыстылығы жоқ, бұл кестедегі
көрсеткіштер ағымдық жағдайда жүзеге асырылатын операцияларды сипаттамайды,
өте абстрактілі немесе ескірген болып табылады.
Мысалға, мұнай өндіретін ұйымдарда негізгі көрсеткіштердің бірі 1
тонна өндірілген мұнайдың шығын көрсеткішінің үлесі болып табылады. Бұл
көрсеткіш үшін норматив белгіленген. Бірақ, мұнай ұйымдарындағы нақты
пайдаланатын нормативтер кеңес заманынан қалған және қазіргі қалыптасқан
экономикалық жағдайға байланысты қайта қаралмаған. Қандай да бір шығын
түрлері есептеу барысында ескерілмеген, ал кейбіреулері керісінше бұрыс
ескерілген. Бұл бюджетті құруда жүйелі тәсілдердің болмағандығының
көрінісі. Зерттеу жұмысымызда жүйелі көрсеткіштер мен кестелер құру арқылы
бюджеттеу жүйесін жетілдіруді көздейді. Ол үшін, біріншіден, бюджеттеу
жүйесін ұйымның бизнес-операцияларына сәйкес дәрежеде құру, екіншіден,
олардың арасындағы өзара байланыстылығын сілтемелер мен формулалар
деңгейінде көрсету қарастырылды.
Ірі ұйымдарда немесе күрделі бизнесте бюджеттеуді дәстүрлі түрде
қолмен жүргізу жоспарлау үрдісі мен шоттар консолидациясында еңбек шығынын
қажет етеді. Сонымен қатар еңбек шығынына қоса, адами фактор себебінен
қателіктер ықтималдылығы шын мәнінде артып, жоспар мен нақты мәліметтерді
салыстырып талдауда қиындықтар туады, әдетте нақты мәліметтер бухгалтерлік
есептен алынады. Жалпы қазақстандық ұйымдардың іс-тәжірибесіндегі
бюджеттеу жүйесін қалыптастыруда мынадай кемшіліктер кездеседі:
- бюджетті жоспарлау еңбекті көп қажет ететін үдеріс;
- бюджеттеу тәсілдері жүйесіз, жоспарлау көрсеткіштері өзара байланысқан
түрде түзетілмейді, жоспарлау реттілігі барлық уақытта түсінікті бола
бермейді, жоспарлы сандардың сенімділік дәрежесі төмендейді және басқа
жоспарлы көрсеткіштер мәнінің өзгерісі барысында көрсеткіштерді қайта
сапалы зерттеу жүргізіп жоспарлау мүмкін емес;
- бюджеттеу үдерісі уақытты көп алғандықтан шұғыл оперативтік шешімдерді
қабылдау үшін оның жарамдылығы төмендейді;
- жоспар мен нақты нәтижелерді талдауға түзету жүргізудің қиындығы;
- қазіргі жоспарлау жүйесінде жаңа ақпараттық технологияларды қолданбау,
ереже бойынша өзгермелі жоспарлауды жүргізуді күрделі етеді;
- экономикалық жоспарлау қаржылық жоспарлауға дейін жеткізілмейді (мұның
себебі – жоспардағы міндетті байланыстардың жоқтығы), соның салдарынан
қаржыландырудың қажеттілігін анықтауға мүмкіндік болмайды.
Нақты ұйымдардың бюджетті жоспарлау барысымен танысу және талдау жасау
арқылы айқындалған кемшіліктерге байланысты зерттеу жұмысы жүргізілді.
Бюджеттеу жүйесін қарастыру барысында операцияларды және олардың
қаржы-экономикалық сипаттамасын жоспарлауымыз қажет. Операцияларды
жоспарлау үшін ең тиімді тәсіл бухгалтерлік есепте қолданатын екі жақты
жазу әдісі мен шоттар жоспарын пайдалану болып табылады. Зерттеу
жұмысының барысында қарастырылған жұмыстардың ешқайсысында бюджеттеу
жүйесінде, оның ішінде мұнай өндіретін ұйымдарда шоттар жоспары мен
оларды қолдану әдістемесі ұсынылмаған.
Бюджеттеу жүйесін жетілдірудің маңызды бөлігі - оны құру технологиясын
тиімді ұйымдастыруға байланысты іс-шараларды жүзеге асыру және бюджеттеу
мен басқарушылық есеп жүйесін құруды кешенді әрі жүйелі етіп
қамтамасыздандыру. Басқарушылық есеп пен бюджеттеу жүйесін ауқымды түрде
жетілдіру үшін ұйымның құрылымын қайта қарауды қажет етуі мүмкін. Бюджеттеу
жүйесі мен басқарушылық есепті құруда ұйым мына іс-шараларды жүзеге
асырады: ұйым міндеттеріне қатысты түсінікті көріністерді түзету,
қаржылық мақсаттарын әрбір қызметкерге жеткізу; әртүрлі бөлімше-
лердің қызметін қайталайтын қажет емес құрылымдарды ескере отырып, анық
ұйымдастырылу құрылымын құру; ынталандыру жүйесін ұйымдастыру, сол арқылы
әрбір қызметкер өзінің міндеттерін әлдеқайда тиімді орындауға талпынады
және олар жалпы корпоративтік жүйе мақсатында қажетті буын болып
табылатындығын білдіру; бюджеттеудің мақсаты мен басқарушылық есепті
қызметкерлердің ұғынуын қамтамасыз ету, оларды компьютерлік
бағдарламалық өнімдермен жұмыс жасауға үйрету.
Осы айтылған талаптарды ескере отырып басқарушылық есеп пен
бюджеттеу жүйесін қайта құру үшін қажетті келесідей іс-шараларды ұсынамыз:
• ұйымның бизнес үдерісінің сызбасын жасау;
• бизнес үдерісінің сызбасын ескере отырып қажетті қызметтердің тізімін
жасау және оны орындау үшін ұйымдастырылу құрылымын анықтау;
• әрбір құрылымдық бірлікке жауапты орталық статусын беру. Дәстүрлі
басқарушылық есептегі шығындар орталығы немесе табыстар орталығы деп
жеке қоюдың қажеті жоқ, себебі бұл кері әсер етуі мүмкін;
• әрбір қызметкер үшін міндеттерін айқындау, бұл жерде: біріншіден,
қызметі мен міндеттерін; екіншіден, жауапкершілігін түсінуі, яғни
қорытынды қаржылық көрсеткіштерге әсерін тигізетіндігі көрсетіледі;
• ұйымның қаржы-экономикалық қызметкерлерінің күшімен басқа бөлімшелер
қызметкерлеріне, яғни инженерлік, техникалық, әкімшілік және тағы да
басқаларға басқару есеп туралы семинарлар өткізу.
Басқарушылық есеп пен бюджеттеу жүйесін жетілдірудің нәтижесі
дайындалу сатысында қол жеткізіледі. Бюджеттеу жүйесі мен басқарушылық есеп
- бұл ұйымның ақпараттық жүйесі, іс-жүзінде бұл көрсеткіштер жүйесі мен
талдамалық белгілер ресми бизнесті сипаттайды. Технологиясы бойынша
бюджеттеу үдерісі мен есеп үдерісінің айырмашылығы аз. Екі жағдайда да бұл
жұмыс ақпараттарды жіктеу болып табылады. Негізгі айырмашылығы біреу –
бухгалтерлік есеп үдерісінде құжатпен негізделген операциялар жазылады да,
ал бюджеттеу үдерісінде жүзеге асырылуы қажет операциялар сипаттамасы
жазылады. Бірақ бұл айырмашылық оның технологиясы үшін жарамсыз. Сондықтан
есеп жүйесінде қолданылатын екі жақты жазу қағидасы жоспарлау жүйесінде де
қолданылуы керек, бұл жағдайда шаруашылықтың операциялар жүйесін
объективті көрсетеді және кез-келген операция өзінен-өзі тұйықталған болып
табылмайды. Ол ұйым қызметінің екі аспектісін өзгерістерге ұшыратқандықтан
оны екі орында да ескеру қажет. Бұл жоспарлау жүйесін құрылымды, анық және
түсінікті етеді. Компьютерлік технологияның қазіргі дамуы барысында
жоспарды өзара байланыстыра отырып екі жақты жазу әдістерін бұрын қолмен
толтырылған кестелер формасына келтіріп қолданылады.
Сату бюджетін қарастыру арқылы ақпараттық жүйе қалай құрылуы тиіс екені
көрінеді. Ақпараттық жүйе бюджеттің әрбір мәліметі келесі міндетті
жоспарлы кезең, контрагент, өнім түрі, қарыздарға әсер ету тәсілдері сияқты
аналитикалық белгілермен сипатталатындай түрде құрылуы тиіс. Аталған
көрсеткіштердің болуы екі жақты жазу қағидасынан көрініс табады. Нақты
қарыздарды қосу тәсілі сату шоты бойынша корреспонденциялық шот болып
табылады. Егер өнім несиеге жөнелтілсе, онда дебиторлық қарыздардың
ұлғайғанын көруге болады, егер шотта алдын-ала алынған аванстар болса,
кредиторлық қарыздар төмендейді, ал ағымдық мерзімде төленетін болса –
ақша құралдарының түсу үдерісі қалыптасады. Қарыздарға әсері деген
шектеуді толтырмаған жағдайда жүйе мәліметтерді енгізуге мүмкіндік
бермейді, осылай екі жақты жазу әдісі автоматты түрде орындалады.
Осы әдістермен жоспарды толтырған қызметкер екі жақты жазу қағидасын
қолданғанын ескермей қалады және оның принциптері өз еркімен сақталады.
Бірақ, бұл қағида тікелей қолданылатын болса, онда келесідей қосымша
артықшылықтар туындайды:
- ақпараттық технологиялардың даму деңгейіне тәуелділігі төмендейді, -
қарапайым ақпараттық жүйеде жоспарлардың өзара байланыстылық мүмкіндігі
пайда болады;
- жоспарлы ақпараттың жүйелілігіне қол жеткізіледі;
- жиынтық жоспарды дайындау үдерісінде қателер ықтималдылығы төмендейді,
есепке алынбай қалған ақпарат болмайды және көрсеткіштер арасындағы өзара
байланыстылық жоғалмайды;
- жоспарлау тетігі жеңілдетіледі, бұл алуан түрлі сценарийлер құруға
мүмкіншілік береді. Сондай-ақ дәстүрлі жоспарлау үдерісіне қажет болған
ағымдық шығындарды қысқартады;
- жоспарлы ақпараттар мәліметтер базасында сақталады және кез-келген
ауқымда жоспарлы есепті таңдау мен топтастыру жолымен алуға болады;
- бухгалтерлік есеппен мүмкіндігінше тығыз ұқсастыққа жету арқылы жоспар
мен нақты мәліметтерді талдауды тиімді өткізуді қолдайды.
Екі жақты жазу әдісі кез-келген субъектінің шаруашылық қызметінде
көптеген өзара байланыстың барлығын көрсетеді. Осы философияны ұғыну және
оны жұмыста қолдану дайындығы жоқ персоналдар мен бухгалтерлік салада бұрын
жұмыс істемегендер үшін оңай емес, бірақ бизнесті басқару мен жоғары
деңгейде түсіну әлде қайда сапалы болады.
Жоғарыда айтылғандай ірі ұйымдарда барлық бизнес-үдерістерді
қамтитын масштабты, өзара байланысты бюджеттеу жүйесін құру қажет.
Жоспарлау жүйесінің тиімділігін бағалауға болатын кейбір бақылау
нүктелерін келтіруге болады. Сонымен, осы жүйенің сапалылығы туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жоспарлау жүйесінің негізгі
сипаттамалары: құжаттық қамтамасыз ету деңгейі; ұйымдастырылу деңгейі;
тығыздылық деңгейі; дәлелділік деңгейі; жоспарлаудың егжей-тегжейлі деңгейі
деп те атайды; жоспардың келісушілік деңгейі; жоспарлау жүйесінің басқа да
ерекшеліктері ұсынылады.
Әрбір ұйымда бюджеттеуді ұйымдастыру тәсілі қалыптасқан
корпоративтік мәдениет пен басқару стиліне байланысты. Бизнесі қарқынды
даму үстіндегі ұйымдарда стандартты операция ағыны тұрақты емес, керісінше,
үнемі өзгермелі жағдайлар мен стохастикалық оқиғалардан тұрады. Мұндай
жағдайда ұйым қызметін қатаң тәртіпке келтіру дұрыс емес. Бірақ, түсініксіз
сатысы аяқталған мезетте дұрыс есептеу және басқару жүйесі реттелген жүйеге
ауыстыру қажет.
Қазақстандық ірі мұнай өндіретін ұйымдардың бір бөлігі көлденең-
интегралды болып табылады және олар өз еріктерімен жұмыс жасамайды. Бұл
көлденең бірнеше заңды тұлғалардан тұратын қаржылық, операциялық еркіндігі
бар холдинг болып табылады. Көлденең деп айтылуы, ол мұнай және газ
өндірудің толық циклын қамтамасыз етеді, оларды магистралды құбырларға
дейін тасымалдау мен алғашқы дайындығы, сонымен бірге өндірістік үдерістің
барлық саласында қызмет көрсететін блоктарды қамтиды. Әрі қарай
қарастырылатын көлденең мұнай-газ өндіретін (КМГӨ) ұйымды сыртқы
шектеулермен анықталатын толыққанды ұйым ретінде қарастырамыз. КМГӨ
құрылымында өнімділік қағидасы бойынша кұрылған екі көлденең басқару бар:
1) КМГӨ өндірістік көлденең; 2) КМГӨ сервистік көлденең: материалды-
техникалық қамтамасыз ету; бұрғылау; арнайы техникамен, транспортпен
қамтамасыз ететін; скважиналарды күрделі жөндеу; лизингтік және жалгерлік
қызмет көрсету жүйесінен тұрады.
Бюджеттеу мен есеп жүйесіне негізделген мұнай-газ өндіретін
ұйымдардың ерекшеліктері айқындалды. Бірінші ерекшелігі мұнай өндіру және
қосымша сервистік үлкен көлемдегі технологиялық үдерістерден тұрады. Бұл
үдерістер үш жолмен жүзеге асырылуы мүмкін: өз күшімен, аффилиривтік және
сыртқы ұйымдар күшімен.
Екінші ерекшелігі, әдетте мұнай өндіретін ұйымдарда қызмет көрсету мен
тауарларды жеткізушілер саны өте көп және оларды ұқыпты жоспарлау мен
есепке сәйкестендіру ұйым үшін үлкен мәнге ие болады.
Үшінші ерекшелігі, мұнай өндіретін ұйымдар өндірген өнімдерін ішкі
өзіндік тұтыну жоспарлы-бақылау есептеріне белгілі бір әсерін тигізеді.
Тауарлы өнімнің толық өзіндік құнына ішкі өндірістік айналыс жатқызылмайды,
қазақстандық экономикалық дәстүрге сай мұнай өндірісі мұнайды өндіру,
сақтау және тасымалдауда жоғалтылған құнын, сондай-ақ мұнай-газ өндіретін
басқарманың жеке технологиялық қажеттілігіндегі мұнай құны мен ішкі мұнай
құбыры бойынша айдау барысындағы құны көрсетіледі.
Төртінші ерекшелігі, жаңа кен орындарын ашу, жаңа скважиналар құрылысы,
өндіруді ұлғайту жөнінде айтпай-ақ жұмыс жасап тұрған мұнай скважиналарының
тұрақты жұмысын қолдау ағымдық күрделі салымдарды қажет етеді. Сондықтан
кез-келген мұнай өндіретін ұйымдар жыл сайын әр түрлі инвестициялық
жобалардың үлкен көлемін жүзеге асыруды талап етеді.
Мұндай жағдайлар басқарушылық есеп пен бюджеттеуге келесідей талаптар
қойылады: біріншіден, ағымдық мерзімде күрделі салымдар мен шығындар
жіктемесін айқындау, екіншіден, жобалық бағытты нақтылау. Бұдан шығатын
қорытынды, сценарийлік жоспарлау қажеттілігі, яғни әр түрлі инвестициялық
деңгей үшін есептелген қаржылық нәтижелермен ұзақ және орта мерзімдегі
кейбір үстемелерді алу қажет. Осыдан кейін мақсаттылықты қалыптастырудың
қандай да бір үлгісін бекітіп, сол арқылы қысқа мерзімді жоспарды құру.
Бесінші ерекшелігі, мұнай және газ өндірісінде жанама шығындардың көп
үлесінің болуы. Бұл шығындарды өнім түрлері, технологиялық үрдіс, туындау
орны мен жауапты орталық бойынша сипаттауды қиындатады және сәйкесінше
басқару объектісі мен субъектісі жұмысының тиімділігін бағалауды өз
кезегінде күрделендіреді.
Алтыншы ерекшелігі, өнім ретінде мұнай мен газдың ерекшелігіне
байланысты, яғни мұнай өндіретін ұйымдарда аяқталмаған өндірістің болмауы.
Жетінші ерекшелігі, тек мұнай ұйымдарына ғана қатысты емес. Ол
қазіргі мұнай ұйымдары кең көлемді қызметпен алуан түрлі аймақта айналысуы,
сондай-ақ мұнай ұйымдары холдинг ретінде құрылып, бас ұйым деңгейінде
есепті және жоспарлы мәліметтерді консолидациялау көп уақытты талап етеді.
Сонымен басқару жүйесі ретінде анықталатын мұнай өндіретін ұйымдардың
негізгі объективті ерекшелігі атап көрсетілді. Саладағы бюджеттеу жүйесінің
бірден-бір субъективті ерекшеліктерінің бірі - мұнай өндіретін ұйымдарда
бюджеттеудің қазақстандық дәстүрі.
Көптеген қазақстандық мұнай өндіретін ұйымдарда бюджеттеуді жүзеге
асыруда мұраландыру дәстүрі, сондай-ақ кеңестік бухгалтерлік есеп жүйесі,
сақталған. Осы дәстүрлі блок бойынша диссертацияда толығымен сипатталып
көрсетіледі және зерттеу жұмысында ұсынылған бюджеттеу жүйесінің әдістері
мен регламенттері осы мәселелерді шешуді көздейді.
Бұл жұмыс нәтижелерінің бірі келесі жіктемелер болып табылады:
табыстар мен шығындар есебі (өндірістік есептеулерді қоса); ақша
қаражатының қозғалысы; баланс баптары. Мұнай өндіруші ұйымның басшылары
үшін жоспарлы, нақты ақпарат талдауын дайындағанда осы ұсынылған
жіктемелер шеңберінде қарастырылғаны жөн. Корпоративтік жіктеме - бұл
бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамындағы есептік мәлімет базасынан
(табыстар мен шығындар бюджеті, ақша қозғалысының бюджеті, болжамды баланс)
алынатын есептер аналогы. Қандай да бір жоспарлы сценарийді бекіту бойынша
соңғы шешімді қабылдау үшін топтастырылған нысан бойынша талдау жасау
қажет, ол үшін шаруашылық қозғалысының негізгі көрсеткішінің жиынтығы
қалыптастырылады.
Мұнай газ өндіру басқармасы (МГӨБ) үшін айнымалы бюджеттеу бойынша
ұйымның шоттар жоспары мен оны қолдану әдістемесі нәтиже болады. Бір
жағынан алып қарағанда, бұл шаруашылық көрсеткішінің өзара байланысына
негізделген ұйым бизнесінің моделі болып табылады. Шоттар жоспарынан МГӨБ
бюджетінің үлгісі қалыптасады.
Мұнай өндіруші ұйымның негізгі қызметі – мұнай, ілеспе және табиғи
газды өндіру болып табылады. Біздің зерттеу нысанымызда бұл – мұнай
өндірісі. Мұнан әрі өндірілген мұнайды магистральды құбыр жағдайының
нормаларына сәйкестендіріліп, магистральды құбырға дейін жеткізеді.
Қарастырылып отырған ұйым құрылымы холдингтік болғанымен, оған қоса өзі
үлкен холдингтің бір бөлігі болып саналады. Сондықтан, бюджеттеу жүйесіне
басқару ұйымы қоятын талаптарға қоса тікелей өндіруші операторлар тарапынан
да талаптар қойылады. Алдымен басқарушы ұйымның талаптарын қарастырып, осы
талаптар негізінде ұйымның ақпараттық жіктемесін құрастырамыз. Бұл жіктеме
жоспарлы және нақты шоттар форматына оңай көшіріледі. Содан кейін барып
ұйымға МГӨБ-мен ұсынылады. Бұған:
Біріншіден, шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштер (ҚНК –
ағылшынша KPI – key performance indexes) жиынтығын қалыптастырып бекіту
қажет. Оларды ұйым қызметінің жоспарлау және басқару жүйесінің негізі
бойынша мақсатты бағыттаушылар деп те атауға болады. Бұл көрсеткіштер екі
негізгі топқа әсер етуші және тәуелді факторлар болып бөлінеді (Сурет 1).
Факторлар өз бетінше жеке мақсатты көрсетпейді, тек тәуелді
көрсеткіштің әсерлі факторы болады. Тәуелді көрсеткіштер мәні бойынша әсер
етуші немесе басқа екенін көрсетеді, сонымен бірге тәуелді көрсеткіш
мәніне байланысты. Тәуелді факторды қорытынды көрсеткіштер деп те атауға
болады. Ал әсер етуші фактор тиісті құрылымдық бөлімшенің тікелей басқару
объектісі болып табылады.
Жоспарлаудың бұл сатысындағы ең қиын міндеттердің бірі әсер етуші
және тәуелді көрсеткіштердің алдағы қызметтік өзара байланысты орнату
болып табылады. Ол үшін нақты статистикалық мәліметтерді жинақтап,
өндірістік блоктың өкілдерімен сараптау жасау керек. Нәтижесінде әсер
етуші және тәуелді фактор жиынтығы ғана емес, сондай-ақ олардың арасындағы
қызметтік өзара байланысы да жалпы корпоративтік бекітуді қажет етеді.
Ұйым қызметінің стратегиясына байланысты әсер етуші және тәуелді
көрсеткіштер нысандары әр түрлі болады. Бір кәсіпорын үшін әсер етуші
көрсеткіш ретінде өндірілген мұнай көлемі, ал салынған капиталдың
рентабельділігі мен еркін ақша ағыны тәуелді көрсеткіштер, яғни қорытынды
көрсеткіштер болып табылады. Олар негізінде өндіру көлемінің мақсаттылығы
мен инвестициялар мөлшері туралы шешімдер қабылдайды. Екінші бір кәсіпорын
үшін қорытынды көрсеткіштер маңызды болмайды. Мысалы, белігілі бір кен
орнында өндірумен айналысуға рұқсат лицензиясына сәйкес кәсіпорын алдында
тұрған өндіру көлемдері нақты шарттармен белгіленген жағдайда өндіру
көлемінің көрсеткіштері қорытынды (тәуелді) болуы да мүмкін.

Сурет 1 - Шаруашылық қызметін сипаттаушы факторлардың өз-ара байланысы
Ескерту: автордың сызбасы

Ең алдымен бұл көрсеткіштер тобы ірілендірілген (жинақталған)
түрде бекітіледі, оны жоспарлаудың ең бастапқы сатысында анықтау қажет.
Сонымен бірге, зерттеліп отырған ұйым үшін ең тиімді болып саналатын
көрсеткіштер жүйесінің бір ғана түрі қарастырылады. Ол бұл ұйымның өз
бетінше коммерциялық және қаржылық қызметпен айналыспайтын тек холдингтің
бір бөлігі болып табылатын ұйымға негізделіп жасалады. Барлық өндірілген
өнімді ол аффилирленген ұйымға трансферттік бағамен өткізеді. Сондықтан
ол үшін пайдалылық, ақша ағыны және міндеттемелер ауыртпашылығы сияқты
көрсеткіштер өзекті болып саналмайды.
Бұл ұйым үшін басқарудың негізгі объектілеріне: мұнай мен газды
өндіру көлемі, өндірілген өнімнің өзіндік құны, өндіріс көлемін ұлғайту
құнының әртүрлі көрсеткіштері қорлар көлеміне байланысты айналымдығы,
үшінші тұлғалар алдындағы кредиторлық қарыздар көлемі мен айналымдылығы
жатады. Келешекте осы аталған көрсеткіштер мұнай ұйымдары үшін пайда және
ақша ағынын жоспарлау құрамына енеді. Сонымен, мұнай-газ вертикалы үшін
ірілендірілген қорытынды көрсеткіштері келесідей: 1 баррель тауарлы
мұнайдың өндірістік өзіндік құны 9 долларды, ал кезең үшін қаржылық
қажеттілігі 96 млн АҚШ долларын құрайды.
Осы аталған көрсеткіштер жоспарлы кезең үшін ұйым қызметінің сценарийі
туралы шешім қабылдауда негізгі факторлар болып табылады. Мұнан әрі әсер
етуші факторлар ірілендірілген түрде көрсетілген:
• натуралды өлшемдегі мұнай және газ өндірісінің көлемі (бұл
көрсеткіш тәуелді, яғни қорытынды деп те қатар қарастыруға болады,
бірақ есептеу табиғаты жағынан әсер етуші болып табылады);
• мұнай өндірісінің базалық көлемі (инвестициялар, істен шыққан
жабдықтарды жөндеуге жұмсалынатынан басқа капитал салымдарын
қоспағанда), көбінесе бұл көрсеткіштің мәні алдынғы жылғы
көрсеткішке тең, тек табиғи мұнай шығарудың тартылуын есепке алу
керек;
• мұнай өндірісінің қосымша көлемі – бұл базалық көлемнен артық
өндіретін мұнай көлемі;
• өндірістік инвестицияның жалпы көлемі және соған сәйкес қосымша
өндірілген 1 тонна мұнай үшін жұмсалатын инвестиция;
• кезеңнің қажетті инвестициясы, мысалы, істен шыққан жабдықтарды
жөндеуге немесе айырбастауға керекті қаражаттар;
• қорды ұлғайтудағы мұнайдың 1 тоннасына шаққандағы инвестициялар,
яғни геологиялық барлау жұмыстарына инвестициялар – сәйкесінше
сапасы мен шығыны, үлес салмағы.
Жоспарлау жүйесін қалыптастыру сатысында осы көрсеткіштер тізімін
қалыптастырып, бекіту қажет. Бұл көрсеткіштер тізімі қалыптасып,
бекітілгенде (бұл көрсеткіштер бірнеше жыл ауыспағаны дұрыс) көрсеткіштер
мәндерімен жұмыс басталады.
Әсер етуші және қорытынды көрсеткіштер зерттеліп, қорытынды мәндердің
қанағаттанарлық жағдайына қол жеткенде, есептеуде қолданылған барлық
көрсеткіштердің мәндері тіркеледі. Олар мақсатты бағыттауыштар немесе
тежеуіштер болады. Әрине, жоспарлау кезінде әр түрлі жағдайлар болуы
мүмкін, сол себептен белгілі бір өзгертулер еңгізу қажеттігі туындайды,
бірақ бұл келесі итерация болып табылады.
Келесі қадам ұйым қызметін шектеулер негізінде жоспарлау болып
табылады. Олар жоғары деңгейдің әсер етуші және қорытынды көрсеткіштердің
мәні ретінде бекітілуі тиіс.
Жылдық жоспарлау – екі тараптардың мүдделері тоғысатын көп итерациялық
үдеріс: өндірістік бөлімшелердің "жоғарғы мақсаты" және басқарушы ұйымның
шектеулері ("мүмкіндіктер") тоғысады. Бюджеттің соңғы бекітілуі басқарушы
ұйым деңгейінде жүреді, себебі ол бақылаушы, әрі ресурстарды бөлуші орган
болып табылады.
Сонымен басқарушы ұйымның менеджерлері ең алдымен МГӨБ жүзеге асыратын
маңызды қызмет түрлері бойынша жалпылама ақпаратты және осы қызмет
түрлері шеңберіндегі қаржылық және натуралды көрсеткіштерді есепке алуы
керек. Қазақстандық мұнай өндіруші ұйымдарда әдетте төмендегідей қызмет
түрлері болады: мұнай және ілеспе газды өндіру; табиғи газды өндіру;
мұнайды өңдеу (егер мұнай өндейтін зауыты болған жағдайда мұнай өнімдерін
шығару); ілеспе газды өңдеу (егер газ өндейтін зауыты болған жағдайда газ
өнімдерін шығару); ерікті мұнай саудасы; газ және газ өнімдерінің ерікті
саудасы; мұнай өнімдерінің ерікті саудасы.
Жиі МГӨБ өзіндік дербес заңды тұлға болмағандықтан, ол әдетте барлық
өндірілген мұнайды басқарушы ұйымға өткізеді, бірақ кейде олар өз
беттерінше де өткізуі мүмкін, бұл ерікті сауда болып табылады. Бұл
қалыптасқан шаруашылықтың тәжірибесіне байланысты болады. Әдетте, МГӨБ-ң
ерікті қызметтің айтарлықтай көлемі болмайды, ал болашақта бизнесті
қайта құруға байланысты оның қызметі мүлдем нольге тең болады. Дегенмен,
қазақстандық мұнай бизнесінің қазіргі даму сатысында ерікті қызмет
түрлерінің ролін атап өткен жөн. Сондай-ақ, қызмет түрлерінің шеңберінде
негізгі нәтижесін қаржылық көрсеткіштер арқылы қарастыру қажет және бұл
ұйымның ақпараттық жіктемесін құрастырудың алғышарттары болады.
Жіктеменің келесідей түрлерін ажыратамыз: табыстар мен шығыстар;
негізгі қызметтен түсетін ақша қаражаты; негізгі қызметтен ақша қаражатының
шығуы; инвестицияға қатысты акция қаражатының кірісі мен шығысы; қаржылық
бойынша акция қаражатының кірісі мен шығысы; баланс баптары.
Табыстар мен шығыстар жіктемесі бухгалтерлік есепте қолданылатын
табыстар мен шығыстардың тәжірибесіне өте ұқсас, жақын болуы керек, ол одан
әрі жоспарлы және нақты мәліметтерді салыстыру үшін қажет.
Есепке алу қағидасын пайдалану арқылы, материалдық ағындар қозғалысы
көрсетіледі, ал ақша ағындарына қатыстылардың барлығы ақша қаражаты
қозғалысының сәйкес жіктемелерінде көрсетіледі. Яғни, табыстар тауар
жөнелтілген бойда есептеледі. Ал шығыстар - өткізілген өнімнің өзіндік құны
мен кезең шығындарының қосындысынан тұрады. Материалдық ағындардың
өзгеруі үшін қосымша активтерінің қозғалыс жоспарын енгізуге болады.
Айтарлықтай дәрежеде ол баланс баптарының жіктемесімен жабылады.
Табыстар трансферттік бағаларды есепке ала отырып, тек қана ерікті
қызмет бойынша нақты нарықтық бағамен есептеледі. Сонымен қатар, жіктемеде
кез келген ұйымға сай операциялық өткізуден тыс табыстар мен шығындар
көрсетіледі. Нақты алғанда пайдалар мен зияндардың атап көрсетілген
бюджеті қалыптасады.
Табыстарды жоспарлауда тасымалдау бағыттары туралы ақпараттар сатылуы
трансферттік бағамен немесе ерікті нарықтық бағамен жүзеге асқаны өте
маңызды. Сонымен қатар, алынған аванс (кредиторлық қарызды азайту)
негізінде өткізу немесе кредитке өткізу (дебиторлық қарызды көбейту),
немесе сол жоспарлы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.