Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі әдістемелік тәсілдемелері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 339.137.2: 664. 143 (574) Қолжазба құқығында

АРЗИКУЛОВА РАХАТ КАЛМАХАМБЕТОВНА

Кәсіпорынның бәсекелестік қабілеттілігін арттыру жолдары (Қазақстан
Республикасындағы кондитерлік кәсіпорындарының материалдары негізінде)

08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары және сфералары бойынша)

Экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация

АВТОРЕФЕРАТ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде
орындалған

Ғылыми жетекшісі: экономика ғылымдарының докторы
Оқаев Қ.О.

Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы

Экономика ғылымдарының кандидаты,
доцент

Жетекші ұйым: Қазақстан Республикасы білім және
ғылым министрлігінің Экономика
институты

Қорғау 2010 жылдың күні сағатта Т.
Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетіндегі экономика
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену жөніндегі Д 14.02.01
диссертациялық кеңестің мәжілісінде өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы
қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144-бөлме.

Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университетінің кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2010 жылы таратылады.

Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д., А.Б. Темірбекова

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Экономиканың дағдарысқа дейінгі ахуалын көрсететін рейтингтің
қорытындысы бойынша Қазақстанды макроэкономикалық жағдайы тұрақты, адами
әлеуеті біршама жоғары және осы деңгейде дамыған тұтынушылық нарығы бар,
алайда инфрақұрылымдық-мекемелік және инновациялық-технологиялық даму
жағынан орташа, сондай-ақ бизнесі бәсекеге қабілеттілігі жеткіліксіз ел
ретінде сипаттауға болады.
Егер 2006-2007 жылдары республика 50-ші орында болса, 2007-2008 жылдары
– 61-ші, ал 2008-2009 жылдары 66-шы орынға төмендеді. Рейтингіге барлығы
131 мемлекет қатысты.
Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі жалпы
өнеркәсіптің әр түрлі салаларына жататын отандық кәсіпорындарға байланысты.
Соңғы жылдары елдің жалпы экономикалық көрсеткіштеріне тамақ өнеркәсібі
қызметі көрсеткіштерінің ықпалының күшейгені байқалады.
Қазақстанның осы саласында 4059-ға жуық өнеркәсіптік кәсіпорын мен
өндіріс жұмыс істейді, оның 80%-ын шағын және орта кәсіпорын құрайды.
Қазақстанда кондитерлік өнімді тұтынудың деңгейі дәстүрлі түрде жоғары,
сондықтан тамақ өнеркәсібінің кондитерлік саласы қазақстандықтар үшін де,
сондай-ақ шетелдік инвесторлар үшін де өте тартымды болып табылады.
Экономиканың тұрақты дамуға көшу жағдайында кондитерлік кәсіпорындарды
стратегиялық басқару қажет. Осы мақсатқа жету үшін кәсіпорындар ұзақ
мерзімді бәсекелік артықшылықты қалыптастыруға және өздерінің ұзақ мерзімді
мақсаттарына жетуі тиіс.
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін ең бастысы отандық
және шетелдік нарықта қазақстандық өнім өндірушілердің позициясын күшейту
проблемасын шешу қажет. Осы мәселені шешуде мемлекеттік қолдаумен қоса
отандық кәсіпорындарды басқарудың тиімділігін арттырудың маңызы зор.
Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың өте көп әр түрлі
әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстырғанда отандық
кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде пайдаланылады. Біздің ойымызша,
бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті ақпаратқа қол жеткізудің қиындығы
немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан қажетті ақпараттық базаның, білікті
мамандардың аздығы, озық консалтингтік компаниялардың жетекші мамандарын
тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау болып отыр.
Қазіргі экономикалық жағдайға орай 50 ел қатарына қосылуда, ДСҰ (ВТО)
кіруде республикамыздағы кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігін
арттыру жолдары бүгінгі күні өзекті мәселеге айналып отыр.
...Қазірдің өзінде біздің кәсіпкерлерге жаңа мүмкіндіктердің пайда
болуын дұрыс бағалау, жаңа рыноктарға шығу жөніндегі тиімді стратегияларды
әзірлеумен байыпты айналысу, бәсекелестік артықшылықтарды өсіре түсу
маңызды... деп 2010 жылғы 29 қаңтарындағы жаңа оңжылдық – жаңа
экономикалық өрлеу – қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауында
айтылды.
Осыған байланысты фирманың бәсекеге қабілеттілігін басқару
мақсаттарының сол немесе басқа әдісті қолдануға болатын экономикалық
принциптерді қарастырып талдау қажет. Міне, осы жағдайлар зерттеу тақырыбын
таңдауға себеп болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі нарықтық жағдайда ұзақ
мерзімді бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастыру мен оны іске асыру
мәселелері М. Портер, Ж.-Ж. Ламбен, П. Дойл,
А.А. Томпсон, А.Дж. Стрикленд есімді шетелдік ғалымдардың, сондай-ақ Г.Л.
Азоев, О.В. Аристов, Н.И. Герчикова, Р.А. Фатхутдинов, Сағадиев К.Ә., Оқаев
Қ.О., Ихданов Ж.О., Қошанов А.К., Қасенов К.Р. есімді ресейлік және
қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Көрсетілген еңбектерде ұлттық және әлемдік экономикаларда интеграциялық
процестер күшейген жағдайда қазіргі заманғы кәсіпорындарды басқарудың
стратегиялық механизмдері мен құралдары ерекше орын алады.
Тамақ өнеркәсібі, оның ішінде кондитерлік кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттілік проблемалары В.Н.Сергеевтің, В.Г. Кайшевтің, Л.М. Аксенованың,
А.Ю. Синявскаяның, А.С. Матвееваның, Е.В. Минаеваның, И.П. Чепурнойдың,
М.Б. Кулешованың, В.Д. Гончаровтың, О. Сәбденнің,
С.А. Каленова, С.Р. Есімжанова, және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Басқару саласы ғылымдарының өкілдері бәсекелестік жағдайды талдауда
компанияларды стратегиялық басқару процесінің құрамдас бөлігі ретінде
қарастырады. Бәсекелестікті талдау (SCIP) мәселесімен кәсіби деңгейде
айналысатын халықаралық талдаушылар қоғамы мүшелерінің, атап айтқанда Дж.Е.
Прескоттың, А. Смиттің, Р. Фифердің және т.б. жұмыстарын ерекше атап өтуге
болады. Осы ғалымдардың еңбектері негізінен компанияларда бәсекелестерді
қадағалау жүйелерін енгізу және SWOT-талдау, бәсекелетік бейіндерді талдау,
бенчмаркинг, сценарийлерді талдау, бәсекелестерді қадағалау жүйелерінің
аудиті, имитациялық модельдеу және т.б. сияқты бәсекелестерді талдау мен
бағалаудың техникалық тәсілдерін әзірлеудің күрделі мәселелеріне арналған.
Зерттеушілер тауардың және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік
проблемасына ерекше назар аударады, соған қарамастан диссертациялық
жұмыстың тақырыбын таңдауға түрткі болған кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттілік проблемасы әлі де болса жеткіліксіз зерттелген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты
кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың ұйымдастыру-экономикалық
механизмінің жұмысын зерттеу әрі қолданылатын теориялық тәсілдемелер мен
кәсіпорындардың практикалық қызметін қорытып талдау және жүйелеудің
негізінде кәсіпорынды жетілдірудің басты жолдарын іздестіру, фирмалардың
бәсекелестік артықшылықтары мен олардың бәсекеге қабілеттілігін
қалыптастыру принциптерін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес диссертацияда келесі зерттеу міндеттері қойылды:
– өнеркәсіптің отандық кәсіпорындары жұмыс істейтін бәсекелік ортаның
дамуының негізгі үрдістерін және экономикалық жағынан талдау;
– өңірлік нарықтарда бәсекелестік өршіген жағдайда кәсіпорындардың
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттарын айқындау;
– кәсіпорындардың даму стратегиясын тиімді іске асыруға мүмкіндік
беретін өңірлік нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігін арттырудың ұйымдастыру-
экономикалық механизмін әзірлеу;
– кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістемесін
бәсекелік ортаның өзгеруінің серпінді аспектілерін ескеріп даярлау;
– кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың ұйымдастыру-
экономикалық механизмін іс жүзінде іске асырудың бәсекелік ортаның
ерекшеліктері ескерілген әдістемесін әзірлеу;
– зерттелетін саланың кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың ұсынылған ұйымдастыру-экономикалық механизмін қолдану жөнінде
практикалық ұсыныстар дайындау.
Зерттеу пәні кондитерлік өнеркәсіптік кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін басқару процестері болып табылады.
Зерттеу объектісі Қазақстанның кондитерлік өнеркәсібінің кәсіпорындары
зерттеледі.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Осы зерттеудің
әдістемелік және теориялық базасы экономикалық теория классиктерінің
еңбектеріне, қазіргі заманғы зерттеушілердің бәсекелестік мәселесі,
стратегиялық жоспарлау мен бәсекеге қабілеттілікті басқару, кондитерлік
сала кәсіпорындарының шаруашылық қызметін талдау мен бағалау, рейтингтік
бағалау проблемалары жөніндегі монографиялары мен мақалаларына, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік-құқықтық актілеріне,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына негізделген. Диссертацияда
жүйелік, статистикалық, логикалық, салыстырмалы, диалектикалық және т.б.
таным әдістері пайдаланылған.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде ҚР Статистика агенттігінің
анықтама материалдары, маркетингтік зерттеулердің нәтижелері, автор зерттеу
барысында жинақтап зерттелген кондитерлік кәсіпорындардың есеп-қисаптары
мен жарияланымдарындағы деректер пайдаланылды.
Еліміздегі ұзақ мерзімді стратегияға ерекше көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– кондитерлік өнеркәсіп кәсіпорындары жұмыс істейтін бәсекелестік
жағдайын талдау негізінде кондитерлік өнім нарығындағы бәсекелік ортаның
ерекшеліктері анықталды, осының негізінде ұлттық және шетелдік өндірушілер
тарапынан бәсекелестік өршіген жағдайда ірі және орта кондитерлік
кәсіпорындардың дамуының стратегиялық бағыттары ретінде сатылас
интеграцияны пайдалану қолайлы екені дәлелденді;
– кондитерлік кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда
кондитерлік өнімнің өңірлік нарықтарының құрылымын, кондитерлік
өнеркәсіптің өңірлік ірі және орта кәсіпорындарының сыртқы және ішкі
ортасының ерекшеліктерін ескеруге және ұзақ мерзімді бәсекелестік
артықшылықтарды қалыптастыруға мүмкіндік беретін ұйымдастыру-экономикалық
механизмі әзірленді;
– кондитерлік кәсіпорындар өнімінің бәсекеге қабілеттілігін жан-жақты
бағалауға арналған, сондай-ақ бәсекелік ортаның өзгеруінің серпінді
аспектілері, кондитерлік өнімдердің жеке өнім түрлері бойынша тұтынушылар
қалауының ерекшеліктері, сондай-ақ көрсеткіш деректерінің жалпы
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштеріне жасайтын ықпалы
ескерілген көрсеткіштер жүйесі ұсынылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
– кондитерлік кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігіне орай даму
әдістері таңдалып алынды;
– бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастыруда ұсыныстар әзірленді;
– ұйымдастыру-экономикалық механизмі мен кондитерлік кәсіпорын-дардың
бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістемесі айқындалды;
– рейтингтік бағалаудың әр түрлі әдістері қолданылды.
Диссертацияда жасалған тұжырымдарды кәсіпорынның келешектегі даму
процесінде бәсекеге қабілеттілікті арттырудың экономикалық механизмін
жетілдіру үшін пайдалануға болады. Автор зерттеу барысында әзірлеген
әдістемелік ережелер бәсекелестікті арттырудың негізгі факторлары мен
механизмдерінің негізінде нақты кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік
стратегиясын әзірлеуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңызы. Кондитерлік кәсіпорындардың
бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әзірленген әдістемесін кондитерлік
өнеркәсіп кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін стратегиялық басқару
жөнінде шешім қабылдайтын жүйелердің практикалық қызметінде стратегиялық
жоспарлау мен бақылау процестерін ұтымды болуы және көрсетілген
кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында жан-жақты
қолдануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу.
Зерттеудің теориялық және практикалық ережелері мен тұжырымдары Қ.
Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ кафедрасында студенттерді экономика мен менеджмент
мамандығы бойынша оқытқанда пайдаланылады. Әзірленген ұйымдастыру-
экономикалық механизмі Қарағанды кәмпиттері АҚ-ның практикасында
қолданылады.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы.
Диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша жалпы көлемі 3,9 баспа табақ 9
мақала жарияланды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады. Көлемі 179 беттен тұратын жұмысқа 33 кесте, 23 сурет енген.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Бәсеке негізгі ұғымдардың арасында ең танымал әрі іргелі экономикалық
санат болып табылады. Бәсекемен ұйымның бәсекелік жайғасымы, бәсекелестік
стратегиясы мен ұйымның бәсекеге қабілеттілігі сияқты ұғымдар тығыз
байланысты. Осы ұғымдардың арасында белгілі себеп-салдары бар өзара
байланыс орнаған. Ұйымның нарық жағдайындағы бәсекелестік теориясы мен
практикасы осы ұғымдардың жиынтығына сүйенеді.
Монополияға қарсы саясат саласындағы қазіргі заңнама ережелерінде
дәстүрлі нарық экономикалы мемлекеттер нарықтың белгіленген бәсекелі
ортасын қамтамасыз ете отырып, оны реттеуге тырысады.
Алғашқы уақыттан бастап бәсекеге нарықты реттеуші ғана емес, сонымен
бірге ынталандырушы функция да берілген болатын. Басқаша айтқанда бәсеке
өндірісті және тауар массасының сапасын дамыту, жетілдіру факторы ретінде
қарастырылды.
1990-шы жылдары бәсекенің мүлдем басқа анықтамасына негізделген
теориялық тұжырымдамалар пайда болды.
Бәсеке ұғымының дамуына ресейлік және қазақстандық ғалымдар айтарлықтай
үлес қосты. Бұған Қазақстанда шаруашылық жүргізу жағдайларының түбегейлі
өзгеруі мен оның әлемдік интеграциялық процестерге қатысуы дәлел болып
отыр.
Бәсеке пайда болып дамитын жерде бәсекелестік артықшылықтар туындайды.
Соңғы ондаған жылдарда әлемдік экономиканың дамуы классикалық
теорияларды қайта қарауды қажет етті. 1990-шы жылдары бәсекелестік
артықшылық теориясын әзірлеген, сондай-ақ ұйымның ішкі де, әлемдік
нарықтағы бәсекелестік артықшылығы елде қалыптасқан ахуалға байланысты
екенін тұжырымдаған М. Портердің зерттеулерінің маңызы зор. М. Портердің
пікірінше, осыған қатысты факторлық жағдайлар; сұраныс; стратегия,
фирмалардың құрылымы мен бақталастығы; салалас және қолдайтын салалардың
даму деңгейі жатады. Бәсекелестік артықшылыққа өнімнің өзіндік құнын
төмендетіп, тауарларды жоғары деңгейде әртараптандырып немесе нарықты
орынды сегменттеу арқылы қол жеткізуге болады. Г.Л. Азоев осы тізімге
ұйымның бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру талаптарына жаңалық
енгізуді, нарықтың қажеттілігіне жылдам ден қоюды қосты.
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңінде ресурстардың
сиректігі мен тұтынушының қолында бар ақпараттың шектеулі болуына
байланысты бәсекелестік артықшылыққа жету қиындап келеді. Бизнестегі
жағдайдың жылдам өзгеруіне орай ұйым қалыптастырып іске асыратын
бәсекелестік артықшылық ұзақ уақыт бойы сақталмайды.
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік артықшылықтардың барын белгілейтін
нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын
объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады.
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі – бұл өте күрделі ұғым. Бір
жағынан, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес шетелдік
тауарлар мен қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп
беретін сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-
техникалық, өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де
мүмкіндіктердің шоғырлануымен анықталады, екінші жағынан, экономиканың
бәсекеге қабілеттілігі – бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым
жүйесінің, қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық
ұйымдастыру мен реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың
тұрақты, серпінді дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің
осымен байланысты әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты.
Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін
алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің әлемдік нарықтағы жағдайын
талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің
бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экономиканың жаңа
деңгейіне жетуі біршама күрделі процесс. Осы процесті бәсекеге
қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін көрсеткіштерді білмей
басқаруға болмайды.
Бүгінгі күні басқа елдермен салыстырғанда Қазақстанның бәсекелестік
жағынан артықшылықтары жоқ емес. Осы артықшылыққа экономикалық жағынан
тартымды әрі ішкі тұтыну үшін арзан энергия мен басқа да пайдалы кен
қазбаларының запасы жатады. Сонымен бірге еліміздің экологиялық және
геоэкономикалық, оның ішінде аумақтың транзиттік әлеуеті де бар.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін елдің бәсекеге қабілеттілігінен
ажырата білген орынды. Экономиканың бәсекеге қабілеттілік проблемасы елдің
инвестициялық тартымдылығымен байланысты, ал елдің бәсекеге қабілеттілігі
елдегі өмір сүрудің сапасымен байланысты.
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік артықшылықтың болуын тіркейтін
нәтиже болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікке кәсіпорынның қызметіне ықпал
ететін нарықтағы стратегиялық және тактикалық өзгерістер (сұраныстың
өзгеруі, демографиялық өзгерістер, табиғи құбылыстар және т.б.) ықпал
етеді.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау
нәтижелерінің негізінде алынады. Осы процесте бәсекелестік артықшылық
көздері, бәсекеге қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі мен тұрақтылығын,
сондай-ақ бәсекелестік ортасының даму жағдайы мен оның даму үрдістерін
арттыру факторлары анықталады. Зерттеу бойынша экономикалық әдебиетте
ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың әр түрлі
тәсілдемелері салыстырмалы түрде қолданылған (1-кесте).

1-кесте. Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі
әдістемелік тәсілдемелері

Тәсілдемелер, авторлар Бәсекеге қабілеттілік Талдау нәтижесінде
өлшемі алынған ақпарат
Д. Рикардоның СалыстырмалыБарынша төмен Бәсекелестердің еңбек
артықшылықтар теориясы салыстырмалы шығын өнімділігінің деңгейі
А. Маршалдың Фирма мен Өндіріс факторларын Өндіріс факторларының
саланың тепе-теңдік пайдаланудың жоғары өнімділік деңгейі
теориясы өнімділігі
Э. Хекшер мен Б. Олиннің Барынша төмен факторлықӨндіріс факторларының
Өндіріс факторларының шығын салыстырмалы құны
арақатынасының теориясы
Тиімді бәсекелестік Фирманың Саланың
теориясы бәсекелестігінің монополиялылығы.
қарқындылығы. Жоғары Нарықтағы ағымдағы
экономикалық қызмет және келешектегі
көрсеткіштері бәсекелестік ахуал
Ұйымның бәсекеге Өнімнің жоғары сапасы Осы уақыт сәтінде
қабілеттілігін өнімнің өндірілетін өнімнің
сапасы бойынша анықтау сапа деңгейі
(Бейіндер әдісі)
Басқарудың стратегиялық Жақсы бәсекелік Ұйымның күшті және
тәсілдемесінің негізінде жайғасым нашар жақтары, оны
бәсекеге қабілеттілікті мүмкіндіктері мен
талдаудың матрицалық сыртқы қоршаған орта
әдістері тарапынан төнетін
қауіп
Ескерту – әдебиет көздерінің негізінде автор құрастырған

Бизнес жағдайының өзгеруі салдарынан ұйымның бәсекелік жай-күйін жүйелі
түрде талдау қажет.
Кәсіби жасалған талдау іске асырылатын бәсекелестік стратегиясының
артықшылықтары мен кемшіліктерін, ұйымның мүмкіндіктері мен нашар жақтарын
анықтауға, сондай-ақ бәсекелестік жағдайында өзін қорғау қабілетін
анықтауға мүмкіндік береді. Талдау нәтижесінде алынған ақпаратты басшылық
бизнестің өзгерген жағдайында ұйымның қажетіне жауап беретін стратегия
әзірлеу үшін пайдалана алады.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау нәтижелерінің негізінде бағалау
үшін жүйелі, кешенді және нормативтік тәсілдемелер қолданылады.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі жүйелік тәсілдеме тұрғысынан
бағаланғанда бизнестің сыртқы және ішкі ортасының факторлары жеке
бағаланады.
Бәсекелестік артықшылықтарды бағалау кезінде кешенді тәсілдеме
тұрғысынан техникалық, құқықтық, нарықтық, ғылыми, экономикалық,
ұйымдастыру, психологиялық және бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін
және өзара ықпал ететін басқа да аспектілер ескеріледі.
Бағалауда нормативтік тәсілдемені қолданумен қатар ұйымның бәсекеге
қабілеттілігінің нақты факторлары нормаланады және мониторинг жасалады.
Қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдар нарықтық экономикаға өту жолында
бәсекелестік жағдайында жұмыс істеуге тиіс болды. Бұл жағдайда бәсекелес
ортаны кешенді, жан-жақты талдау негізінде өзінің бәсекеге қабілеттілігін
дұрыс бағалап, бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру мен оны іске асыру
бағыттарын ұсынудың маңызы артты.
Қазақстан Республикасының ЖІӨ 2009 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда
1,2%-ға өсті. ЖІӨ-нің құрылымында тауар өндірісінің үлесі 2008 жылы 45,6%-
ды, қызметтер өндірісінің үлесі 51,9%-ды құрады. 2009 жылдың қаңтар-маусым
кезеңінде – ЖІӨ-нің тауар өндірісі үлесі – 39%, қызмет көрсетуде – 61,3%-ды
құрады.
Өнеркәсіптік өндірістің мөлшері 2008 жылы қолданыстағы бағада 10188,4
млрд. теңгені құрады, 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 1,7%-ға өсті.
Тамақ өнеркәсібі Қазақстан өнеркәсібінің халықтың саны мен сапасы
бойынша қажетті азық-түлік өнімдерімен тұрақты қамтамасыз ететін
стратегиялық маңызды саласының бірі болып табылады. Тамақ өнеркәсібінің
құрамына 30-дан астам арнайы мамандандырылған сала, шағын сала мен
жекелеген өндіріс кіреді.
Қазақстанның тамақ өнеркәсібінде 4059-ға жуық өнеркәсіптік кәсіпорын
мен өндіріс жұмыс істейді, олардың көбісі шағын және орта кәсіпорындар (80%-
ға жуығы). Осы кәсіпорындар мен өндірістерде 67 мың адам жұмыс істейді, ал
тамақ өнеркәсібінде жұмыс істейтіндердің саны 8%-ға ұлғайды. Өнеркәсіп
саласында жұмыс істейтіндердің жалпы санының тамақ саласында жұмыс
істейтіндердің үлесі 10,5%-ды құрайды.
Қазақстан Республикасы тамақ өнеркәсібінің даму үрдісі және осы саланың
еліміздегі өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі 2-кестеде келтірілген.

2-кесте. Тамақ өнеркәсібі дамуының негізгі көрсеткіштері

Көрсеткіштер 2005 2006 2007 2008 2009
Өнеркәсіптік өндірістің жалпы 5253,0 6509,97815,9 10188,410361,6
көлемі, млрд. теңге
Тамақ өнеркәсібі, млрд.теңге 463,1 518,5 837,3 801,8 791,8
Өткен жылға, %-бен 118 107,2 106,8 98,8 98,2
Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен 5151 4868 4574 4401 4059
өндірістердің саны
Өнеркәсіптік өнімнің жалпы 8,8 7,9 10,6 7,8 7,6
көлеміндегі сала өнімінің
үлесі
Негізгі қызметтегі 69,4 60,8 63,3 66,5 67,0
қызметкерлердің саны, мың адам
Источник – Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігі. 2009.

Тамақ өнеркәсібі қызметінің жағдайы мен оның негізгі көрсеткіштерін
талдау бұл саланың қазіргі кезеңде күрделі жағдайда дамитынын көрсетті.
Кондитерлер қауымдастығының деректері бойынша 2005 жылдың қаңтарынан
бастап шілде айына дейін қорғайтын баждар қолданылған уақытта отандық
фабрикалар өзінің өнім өндірісін 40%-ға, ал кейбір санаттар бойынша екі
немесе үш есеге дейін арттырды, сол кезеңде арзан шетелдік карамельдің
импорты 70%-ға, шоколадтың импорты 50%-ға төмендеген болатын. Кондитерлік
өнімді сатудан алынған қаражат желілерді қайта жаңартуға, өндірісті
кеңейтуге жұмсалды.
Келтірілген кестеден өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінде тамақ
өнеркәсібі үлесінің төмендеуіне дайын тамақ өнімінің импорты үлесінің
ұлғайғаны себеп болғаны байқалады. Мәселен, ҚР Статистика агенттігінің
деректеріне сәйкес осы тауарлар тобының импорты 2003 жылдағы 611,1 млн. АҚШ
долларынан 2006 жылы 1082, 6 млн. АҚШ долларына дейін ұлғайды. Соңғы төрт
жылда азық-түлік импорты оның экспорт көлемімен салыстырғанда барынша көп,
яғни 6,5 есе асқаны атап өтілді.
Қазақстанды географиялық жағынан үш бөлікке шартты түрде бөлуге болады:

Солтүстік-Шығыс Қазақстан. Оған Астана, Ақтөбе, Орал, Қарағанды,
Павлодар, Қостанай қалалары кіреді. Өңірдің халқы ертеден бастап Ресейдің
өңірлерімен араласады.
Каспий өңіріне Ақтау және Атырау қалалары кіреді. Бұл өңір мұнай және
газ кен орындарына жақын орналасуына байланысты, Қазақстанның ең қарқынды
дамып келе жатқан өңірі.
Оңтүстік Қазақстан өңіріне Алматы және Шымкент қалалары кіреді.
Шымкенттің географиялық жағынан тиімді орналасуына орай, осы қаланы тауарды
Өзбекстанға жылжытуды ұйымдастырудағы аралық буын ретінде қарастыруға
болады.
Бүгінгі күні кондитерлік өнім өндіретін индустрия нақты көлемі бойынша
да, құндық мағынасы бойынша да өсіп келеді.
Тәтті өнімге сұраныс артқан сайын әлемдік кондитерлік өнім нарығы
жылдан-жылға өркендеп өсіп келеді. АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Бельгия
сияқты елдерде кондитерлік өнім нарығы молығып, осының нәтижесінде соңғы
жылдары статикалық (тең қалыпты) жағдай қалыптасты. Шығыс Еуропаның, Латын
Америкасының, Үндістан мен Қытайдың нарықтары қарқынды дамып келеді. Еуропа
шоколадтық кондитерлік өнімдердің ең ірі нарығы болып қалып отыр.
Маркетингтік-талдамалы зерттеу орталығы (МТЗО) сарапшыларының деректері
бойынша Данияның халқы жыл сайын жан басына шаққанда 21,8 кг тәтті,
ирландтықтар – 26,6 кг, Нидерландтардың тұрғындары –25,3 кг, бельгиялықтар
– 23 кг тәтті жейді екен. Салыстыру үшін айтатын болсақ, орташа
статистикалық американдық жылына бар-жоғы 7 кг кондитерлік өнім тұтынады.
Жер шарының айтарлықтай бөлігінің салауатты өмір салтына ұмтылысы
кондитерлік өнім өндірушілерді жаңалық әзірлеуге мәжбүр еткенін атап өту
қажет.
Негізгі өндірістің шоғырлануы әлемдік кондитерлік өнім нарығы
ерекшелігінің бірі болып табылады.
Зерттеу кезінде қазақстандық кондитер нарығының келесі ерекшелігі, яғни
елордада және жалпы солтүстік өңірлерде тұтынушылар еуропалық және ресейлік
жаңа өнімдерді қабылдауға даяр болса, Алматы қаласының нарығы өзінің
дәстүрлі үйренген өнімін таңдайтыны белгілі болды.
Қазақстанда кондитерлік өнім өндірумен 200-ден асатын кәсіпорын
айналысады, алайда негізінен нарыққа Рахат АҚ, Қарағанды кәмпиттері АҚ,
Баян сұлу АҚ (Қостанай), Ақтөбе кондитерлік фабрикасы, Волна
кондитерлік фабрикасы (Ақтау) ықпал етеді.
ҚР Қаржы министрлігі Кеден комитетінің деректері бойынша 2006 жылдың
бірінші жарты жылында тек Ресейден ғана Қазақстанға 31 111 мың АҚШ
долларының 8650 тонна шоколады және 34 930 мың АҚШ долларының 20 050 тонна
печеньесі жеткізілді. Қазақстан өз тарапынан Ресейге 9,9 мың доллардың 3,2
тонна шоколады және 874,7 мың доллардың 726,4 тонна печеньесін экспорттады.
Сөйтіп, импорт экспорттан 6 есеге жуық артады.
Сол себептен қазақстандық кондитерлік сала үшін импорт мәселесі өзекті
мәселе болып табылады. 1990 жылдардың соңынан – 2000 жылдардың басынан
бастап отандық кәсіпорындар дағдарыстан енді шыға бастағанда біздің
кондитерлік нарыққа украиндық және ресейлік өндірушілердің өнімі молынан
түсе бастады, 2000-2003 жылдар аралығында импорттың көлемі 10 есеге, ал
кейбір өнім түрлері бойынша 20 есеге де ұлғайды. 2005 жылдың қаңтарынан
бастап кондитерлік тауардың бірнеше түрін әкелуге көтеріңкі кеден бажы
енгізілді.
Батыс елдердің көрсеткіштерімен салыстырғанда қазақстандық тұтынушылар
кондитерлік өнімді аз тұтынады, ал екінші жағынан Қазақстан нан және нан-
тоқаш өнімін тұтыну жөнінде көшті бастап, Германияның көрсеткішінен – 53%-
ға, Франциядан – 45%-ға асады.
Алматы қаласы бойынша жүргізілген зерттеулер тұрмысы төмен халықтың
жиынтық өнім бюджетінің 9,7% кондитерлік өнімге жұмсалатыны және кірісі
жоғары халықтың тобы бюджеттің 15,6%-ын, сондай-ақ нан мен нан-тоқаш
өніміне бюджеттің тиісінше 21,2% және 12,4%-ын жұмсайтынын көрсетті.
Нарықта негізінен ұннан жасалған кондитерлік өнім ең көп ұсынылады,
оның 30%-ы қант қосылған кондитерлік өнім мен карамель, тек 16%-ғана
шоколад пен шоколад өнімі. Қант қосылған кондитерлік өнім негізінен жақын
шетелден жеткізіледі, керісінше шоколад өнімі алыс шетелден, ұннан жасалған
кондитерлік өнім алыс және жақын шетелден тең пропорцияда келіп түседі.
Бәсекелік ортаны зерттегенде маркетингтік зерттеулер жүргізіледі,
кәсіпорындардың өндірістік қызметі осы нәтижелерге негізделеді.
Нарық сарапшыларының көпшілігі, әсіресе отандық өндірушілердің
кондитерлік өнімдерінің сапасының жақсаратынын болжайды. Қазірдің өзінде
тұтынушылардың отандық өнімді таңдайтыны байқалады. Кондитерлік өнімді
өндірушілердің маркетингтік белсенділігі де дамып келеді.
Батыс компаниялары негізінен шоколад шығаруға (карамельден немесе
печеньеден қымбат әрі пайдалы) басымдық береді, сондай-ақ өздерінің
белгілерін жылжытуға инвестиция салуды дұрыс деп санайды. Осы тұрғыдан
Рахат кондитерлік фабрикасының стратегиясы қызығушылық тудырады. Аталмыш
фабрика ұлттық кондитерлік белгі жасауды жоспарлап отыр. Компанияның осы
стратегиясы оған келешекте нарықтың көшбасшысы Nestle-ге жетуге мүмкіндік
беруі ықтимал.
Өнім өндіру мен оны сату бойынша Рахат кондитерлік фабрикасы көп
жылдар бойы көш бастап келеді. Ол жылына 52 мың тонна тәтті тағам шығарады,
екінші орында Баян сұлу фабрикасы – 23 мың тонна, Қарағанды фабрикасы –
11 мың тонна және Ақтөбе кондитерлік фабрикасы – жылына 3 мыңға жуық тәтті
өнім шығарады.
Тамақ өнеркәсібінің бәсекеге қабілеттілігін бағалағанда Қазақстанда
тамақ өнімін өндіруге жұмсалатын шығын осы өнімді әлемдік өндірушілердің
жұмсайтын шығынымен салыстырылып талданды. Кондитерлік өнім өндірісі
секторында жұмсалатын шығынды салыстырғанда Қазақстанның кондитерлік өнім
өндірушілері арзан жұмыс күшін пайдаланатыны және олардың қосалқы шығысы да
төмен екені байқалды. Отандық кәсіпорындардың өнім өндіруге және оны
өткізуге жұмсайтын шығынының жоғары болу себептерін кәсіпорын деңгейінде
толық талдап анықтау қажет.
2008 жылы кондитерлік өнім өндірісі 2003 жылмен салыстырғанда 54%-ға
ұлғайды. Жетістік нарықта бұрынғыдай импорт өнімдерінің үлесі өте жоғары
болып сақталса да, тұтынушылар отандық өнімдерге сұранысының артуымен
байланысты. Осыдан отандық компаниялардың өндірістік әлеуетінің жоғары
екені көрінеді. Пайдаланылатын шикізаттың 60%-ы импорттық болуы кондитерлік
саланың жағдайын күрделендіреді. Осы кезеңде теңгенің құнсыздануына
байланысты кәсіпорындардың айналым қаражаты бірнеше есеге қысқарды, сондай-
ақ кәсіпорындар шетелдік жеткізушілерге шикізат үшін берешек болып қалды,
шикізатты кредитке жеткізу де тоқтатылды.
Кондитерлік өнім ең қажетті тауар болмаса да халықтың кірісінің деңгейі
мен экономиканың ахуалына қарамастан оны тұтыну көлемі белгіленген аз
мөлшерден төмендемейді. Халықтың кірісінің артуы тұтыну құрылымына ғана
ықпал етеді, табысы молайған адамдар арзан кондитерлік өнімді тұтынудан
гөрі қымбат өнімді көп сатып ала бастайды. Сондықтан кондитерлік өнімнің әр
алуан түрін шығаруға маманданған кондитерлік кәсіпорындар тиімді жұмыс
істейді.
Шығарылатын өнім көлемінің өсу қарқынының біршама бәсеңдегенін ескере
отырып, авторлар кондитерлік нарық монополистіктен олигополистікке қарай
жылжитынын, сондай-ақ нарықтың молығатынын, оған жаңа өндірушілердің кіруі
шектелетінін болжайды. Бәсекелестіктің монополиялық сипаты кәсіпорынды
тиісті таңдау жасауға мәжбүрлейді, яғни ол жаңа өнім жасауға немесе нарыққа
бейімделуге тиіс болады. Осы мәселеге қатысты келесі үш нұсқаны қарастыруға
болады:
а) жаңа өнім, технология, өткізу, қызмет көрсету, жарнама әдісін құру;
ә) жаңа өнім жасағандардың нәтижелерін барынша аз мерзімде және барынша
аз шығынмен көшірмелеу;
б) қол жеткен жетістіктерді өнімнің сапасын жақсарту, өнімнің түрін
өзгерту және т.б. арқылы барынша ұзақ уақыт бойы қолдап сақтау.
Кәсіпорын нарықтың түрі мен өзінің бәсекелік жағдайына орай даму
стратегиясын таңдайды. Ол келесі ықтимал стратегиялардың келесі түрлерін
қолдана алады:
а) тұрақтылық стратегиясы (ірі кәсіпорындарға қолдануға болады,
бизнестің қазіргі кезде қолданылатын бағыттарын ұстануды, мемлекеттің
қысымын төмендетуді және т.б. білдіреді);
ә) өсу стратегиясы (кәсіпорынның көбінесе жаңа нарықты басып алу арқылы
дамуы, сатылас және деңгейлес стратегия кіреді);
б) фирманың тіршілік етуіне қауіп төнгенде қолданылатын қысқарту
стратегиясы. Осы стратегияның түрлеріне – өркендеу стратегиясы (пайдасыз
өнім шығарудан бас тарту, кадр саясатындағы өзгерістер, ресурстарды
пайдалануда тиімді жолдарды іздестіру және т.б.), бөліну стратегиясы (қайсы
бір іскерлік бірліктен бас тарту немесе оны бөлу), тарату стратегиясы
(банкрот болғанда құрту және арзанға сату).
Біздіңше, фирмалардың бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізу отандық
нарықта өршіп келе жатқан бәсекелестік жағдайында олардың негізгі міндеті
болуы тиіс. Алайда, іс жүзінде бұл проблеманың теориялық негіздерін
зерделеуге мән бермейді. Мақсатқа қол жеткізу үшін бәсекелік
артықшылықтардың көзін тауып, оларды талдау қажет.
Бұл үшін бәсекелестердің өнім өндірісіне және оны өткізу арналарына
қатысты стратегиясын, баға саясатындағы, жарнама саласындағы стратегияларын
әрі сатып алу жағдайы мен өндіріс жағдайын зерделеу қажет.
Батыс компаниялары осы заманғы маркетингтік зерттеу әдісін қолдана
отырып, тұтынушылар, нарық, сұраныс және оның параметрлері туралы білу
жолымен елеулі бәсекелік артықшылыққа ие болуды дәстүрге айналдырған.
Қазақстанның кондитер кәсіпорындарының және бәсекелестерінің қызметін
талдау олардың бәсекелік артықшылықтары мен осал жақтарын сипаттауға
мүмкіндік берді (3-кесте).

3-кесте. Кондитер өнімдерінің Қазақстан нарығындағы бәсекелестердің
қызметін талдау

Компаниялар Қызмет Бәсекелік артықшылық Осал тұстары
көрсету
ауданы
Қарағанды Негізінен Танымал сауда маркасы. Сапаның нашарлауы.
кәмпиттері Орталық Карамель үшін полимерлік Айрықша
АҚ Қазақстан орама енгізілді. Осы маркетингтік
заманғы экструдерлік цех саясат.
іске қосылды
Рахат АҚ Бүкіл Танымал сауда маркасы. Осы Осы заманғы орама
Қазақстан, заманғы технология. материалдарды
негізінен Бәсекеге жарамды жеткілікті
Оңтүстік маркетингтік саясат. пайдаланбау.
Қазақстан Өнімнің жоғары сапасы. Едәуір жоғары баға.
Кең дистрибьюторлік желі
Баян- Солтүстік Түрлі-түсті орама. Шоколад сапасының
сұлу АҚ Қазақстан Ликерлік карамельдің, төмендігі. Сауда
және өзге вафлидің жоғары сапасы. маркасының
облыстар Өзіндік полиграфиялық белгісіздігі.
цехының болуы. Маркетинг
деңгейінің
төмендігі.
Ақтөбе Солтүстік Карамель мен печеньенің Сапасы жоғары емес
тәтті және Батыс салыстырмалы төмен бағасы өнім.
тағамдары Қазақстан Тұрақсыз өндіріс.
облыстары
Мәскеулік ҚазақстанныңЖоғары имидж, жақсы Шоколад өнімдері
өндірушілер барлық безендірілген қанық түсті сапасының
аймағы орама. Сапасы жақсы өнім. нашарлауы.
Озық технология. Жоғары баға.
Сладко ҚазақстанныңЖақсы сапа, өндірушінің Сапасы нашар
(Ресей) шекаралас жақсы беделі. Салыстырмалы шоколад.
кондитер аудандары. түрде төмен баға, реттелген
бірлестігі Ресей делдалдық желі.
Ескерту – Зерттеушілер еңбектерін жинақтап қорыту негізінде автор
құрастырған

Талдау жүргізілген барлық кәсіпорында қуаттылығы шамамен бірдей
(қуаттылығы 20 пайызға артық қарағандылық кәсіпорыннан өзгесі) ұқсас
жабдықтар бар, негізінен бірдей өнім өндіреді. Осы аталған кәсіпорындар
бұрын мемлекеттің қарауында болса, қазіргі уақытта меншік түрін өзгертіп,
жекеше кәсіпорынға айналған. Кәсіпорындар қаражаттың жетіспеушілігінен
техникалық жағынан жеткілікті жарақтандырылмай әрі жаңғыртылмай отыр.
Негізгі бәсекелестері – ресейлік өндірушілер: олар өндірген тауар
жергілікті кәсіпорындармен салыстырғанда сапасы мен бағасы жағынан және
орамы бойынша әлдеқайда бәсекеге жарамды. Олардың негізгілері: Мәскеу –
Красный Октябрь ОДО, Рот-Фронт ААҚ, Бабаевский концерні, Санкт-
Петербург – Азарт ААҚ, құрамына Конфи (Екатеринбург), Волжанка
(Ульяновск) ашық акционерлік қоғамдары және Кондитер (Новосибирск)
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі кіретін Сладко кондитерлік
бірлестігі.
Сондай-ақ еліміздегі нарықта Түркиядан, Германиядан, Швейцариядан,
Финляндиядан, Австриядан әкелінген, мүлдем жаңа технология бойынша
өндірілген тауарлар да бәсекелестікке түсіп отыр.
Қазіргі уақытта Рахат АҚ-ның позициясы мықты, ол бәсекелестерінің
алдында бірқатар бәсекелік артықшылықтарға ие. Отандық кәсіпорындардың
ішінде онымен иық теңестіре алатындай кәсіпорын жоқ десе де болады, өйткені
өзінің бұрыннан қалыптасқан өткізу нарығы бар. Басқаларынан айрықша жері –
Рахат АҚ импорттық тауарлардың тек жақсы жақтарын ғана алады және
жергілікті шикізат пен материалдарды пайдаланады. Бұл оның кондитерлік
өнімдерінің сапасын жақсартып отыр. Оның сауда маркалары тұтынушыларға
кеңінен танымал, кәсіпорынның іскерлік беделі тұрақты және дестрибьютерлік
желісі кең.
Қарағанды кәмпиттері АҚ-ның бәсекелік артықшылықтарының бірі –
кәсіпорында кондитерлік өнімдердің жаңа түрлерін және көп қатпарлы шоколад
өнімдерін өндіретін, осы заманғы технологиямен жұмыс істейтін экструдерлік
цех бар. Кәсіпорын өндіретін үлпілдек тәтті тағамдар, қытырлақ, кептірілген
ертеңгілік тағамдар, сондай-ақ көп қатпарлы шоколад өнімдері мен өзге де
кәмпиттер нарықта белгілі бір сұранысқа ие. Кәсіпорын осы бағытта әр түрлі
маркетингтік стратегияларды пайдалана отырып, өзінің бәсекелік
артықшылықтарын одан әрі дамытуы тиіс.
Баян сұлу АҚ-ның бәсекелік артықшылықтарына тоқталмастан бұрын, ең
алдымен айтарымыз: осы кәсіпорын өндірген өнімдердің сапасы жалпы алғанда
жақсарып келеді. Оның негізгі бәсекелік артықшылығы – өндірісте натуралды
шикізат түрлері мен компоненттерін пайдаланады.
Зерттеу көрсеткендей, отандық кондитер кәсіпорындары негізінен арзан
жұмысшы күші мен шикізат сияқты төменгі дәрежедегі артықшылықтарға ғана ие:
жоғары дәрежедегі артықшылықтарға қол жеткізу едәуір инвестицияны қажет
етеді. Сол себепті компаниялар қаражаттың жетіспеушілігінен олардың
барлығын пайдалана алмайды. Жаңа технологиялар енгізіліп жатыр, алайда тағы
да сол қаржының жетіспеушілігінен олардың барлығын осы заманғы
технологиямен ауыстырудың сәті түспей тұр.
Осы кондитерлік кәсіпорындардың экономикалық тұрақтылығын талдау
барысында олардың бірқатар қаржы-экономикалық ерекшеліктері анықталды. 2007
жылы 11 мың тоннаға өндірістік қуаты күрт төмендеді, бұл көрсеткіш 2006
жылмен салыстырғанда 90,83%-ды құрады. Кәсіпорындарда іске қосылған
өндірістік қуаттардың саны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.