Тарихи шындық бейнеленуінің көркемдік уақыт аясындағы қамтылуы
ӘОЖ 821.512.122(091) Қолжазба құқығында
ӘЙТІМОВ МҰРАТБЕК КЕНЖЕБАЙҰЛЫ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ РОМАНЫ:
ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ
(ХХ ғ. 90-жылдары және ХХІ ғ. бас кезі)
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесшісі филология ғылымдарының
докторы,
профессор Т.С. Тебегенов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы,
профессор Т. С. Сыдықов
филология ғылымдарының докторы,
профессор Д. Ысқақұлы
филология ғылымдарының докторы,
профессор М. Хамзин
Жетекші ұйым әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 21 мамырда сағат 14.00-де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы филология және
педагогика ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру
жөніндегі Д 14.05.05 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады
(050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13).
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 19 сәуірде таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым
хатшысы, филология ғылымдарының
докторы, профессор
Б.Әбдіғазиұлы
КIРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы тарихының
барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан өткен өмiр шындығын
танытуда мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге асырылып келедi.
Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы жолында болып өткен қоғамдық-
әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi тұлғалардың өмiрлiк шындық
деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман ұрпақтың жан әлемiне танытуда
тарихи тақырыптағы эпикалық шығармалардың маңыздылығы анық. Әсiресе,
Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет
болып өмiр сүре бастаған жылдар белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық
санасын сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи
түстi. Қазақ әдебиетi тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз
өнерi алыптары мерейтойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмiмен
әлем өркениетi кеңiстiгiнде бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы
көрнектi, кесек туындылардың жаңаша жазылуына себепкер болды.
Қазiргi қазақ прозасындағы көркем шығармаларда халық тарихының аса елеулi
кезеңдерi, тұлғалары уақыт шындығының мол деректерiн негiзге алып жазылуда.
Көп ғасырлар бойы басқыншылық-шапқыншылық соғыстарға, отарлау езгiсiне,
әдейi ұйымдастырылған ашаршылықтарға, босқыншы-лықтарға, саяси құғын-
сүргiндерге және т.б. озбырлықтарға ұшыраса да осы күнге дейiн негiзгi
халықтық-ұлттық дiлiн сақтаған қазақ ұрпақтарының әдебиет шығармаларында
көркем шындықпен бейнеленуi – аса зәру мәселе екендiгi айқын сезiледi. Бұл
орайда, Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың
Ғасырлар тоғысында (1996) кiтабындағы пiкiрiнiң қазiргi қазақ
романдарындағы тарихи шындық пен көркемдiк шешiм мәселелерiн жүзеге асыруға
тиянақты бағдар болатыны да күмәнсiз: Мен өз халқымның көнбеске көнiп,
шыдамасқа шыдай бiлетiн төзiмдiлiгiне қайран қаламын. Мәңгiлiктiң қатыгез
басқыны бiржолата шайып әкететiндей талай қилы кезең тұсында қиналса да
аман қалыпты. Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды.
Бiрақ өмiрге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсенi
көтерiп, тәуекелге бел буғызды [1, 268-269 бб].
Бұл – қазақ халқының басынан өткен өмiр шындығы. ХХ ғасырдың
90-жылдары мен қазiргi ХХI ғасырдың басындағы қазақ романдарында
аталған тарихи кезеңдердiң өмiр шындығы эпикалық көлеммен қамтылып жазыла
бастады. Халықтың басынан өткен өмiр оқиғаларын, ондағы жеке тұлғаларды,
тұтастай алғанда, халық тағдырын қарама-қайшылықты сипатымен қамту жүзеге
асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымының зерттеулеріне тақырып нысаны
болып келе жатқан роман жанрындағы шығармаларды арнайы қарастыру сөз өнері
үдерісіндегі өзектілігімен ерекшеленеді. Эпостық әдеби тек болмысында
сюжеттік-композициялық құрылысының кең күрделі желілі ауқымдылығымен,
қоғамдық-әлеуметтік тұрмыс шындығын ұлттық және жалпыадамзаттық ортақ
сипаттар арнасында танытатын эстетикалық құндылығымен бағаланады. Роман
жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын
бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік
ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ
романдары – қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік
дәстүрінің жалғасы, сонымен бірге әлем өркениетіндегі әдеби үдерісінің бір
арнасы. Көркем шығармалардың әдеби үдерісті құрайтын шығармашылық ықпалын,
ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттерін қамтыған туындыларды эстетикалық таныммен
бағалау, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті
талдаудың жаңашыл методологиялық әдіс-тәсілдермен қарастыру – үнемі
дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді.
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиеті
қалыптаса бастады. Өзіне дейінгі көркемдік, шеберлік үрдісті озық дамыта
жалғастыра отырып, қазақ ақын-жазушылары халықтың тарихындағы бұрынғы-соңғы
қамтылмаған ақтаңдақ беттерді толтыруға кірісті. Осындай дәуірлік мәні бар
серпіліс қазақ прозасындағы тарихи романдар жазу үрдісінен анық байқалды.
Профессор Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және көркемдік шешім (1991) атты
монографиясында Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғанға дейінгі тарихи
тақырыпты игерудің поэтикалық үрдісіне және өзектілігіне ғылыми байыптау
жасалған: Тарихи дәуір шындығы тек тарихи шығармалар құрылы-мында ғана
емес, бүгінгі күн тақырыбына жазылған туындылардың сюжеттік және
композициялық желілерінде де кең көрініс тауып отыр. Соған орай, қазақ
әдебиетінің жеткен биігі мен асқан асуын анықтауда, пайымдап бағалауда
тарихи өткен дәуір шындығын суреттеуге арналған шығармалардың көркемдік
ерекшеліктерін арнайы қарастырудың маңызы жоғары екендігінде сөз жоқ [2, 3
б]. Зерттеуші осы пікірін Жазушы еңбегі [3] атты зерттеуінде тарихи
тақырыптағы кейбір романдарда нақты тарихи тұлғалардан гөрі ойдан
шығарылған көркемдік қиялға негізделген бейнелер де орын алатынын
қарастырған.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби тек (эпос, лирика, драма) жанрлары әлем
әдебиетінің классикалық деңгейіндегі туындылар болып саналады. Қазіргі
қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы
дамуында ұлт тарихының ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі
аралығында бұрын кең түрде қамтылмаған ақтаңдақ беттерін толық қамтып жазу
үрдісі кеңінен өрістеуде. Сонымен бірге, көркем шығарманың мазмұны мен
пішінде бұрынғыдай саяси-идеологиялық қатаң бақылауға, шектеуге жалтақтап
жазудан да арылған хал-ахуал қалыптаса бастады. Көркем шығармалар арқылы
өмір шындығын өнер тілімен бейнелеудің мол мүмкіндігіне орай жұмыстарды
жүзеге асыру жүріп жатыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінің жаңа жазба реалистік
дәстүрі қалыптасуының, дамуының кезеңдеріндегі роман жанрындағы шығармалар
туралы алғашқы сын-пікірлер Ә.Бөкейхановтың Роман деген не? (1914),
Роман бәйгесі (1915), А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш (1926),
Қ.Жұмалиевтің Әдебиет теориясы (1967), Е.Исмайыловтың Әдебиет теориясы
мәселелері, Б. Шалабаевтың Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы,
Р.Бердібаевтың Қазақ тарихи романы, Роман және заман, М.Хасеновтің
Ұнамды образ және типтендіру, Ш.Елеукеновтің Казахский роман и
современность, От фольклора до романа-эпопеи, М.Атымовтың Идея және
композиция (1970), Қазіргі қазақ романдарындағы сюжет пен композиция
мәселесі (1978), З. Ахметовтің Поэтика эпопеи Путь Абая в свете истории
ее создания (1984), Т.Сыдықовтың Қазақ тарихи романы (1996), Қазақ
тарихи романының көркемдік тіні (1998). Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және
көркемдік шешім (1991), Жазушы еңбегі (2001), З.Бисенғалидің ХХ ғасыр
басындағы қазақ романы (1997), М.Хамзиннің 60–80-жылдардағы қазақ
романы (стиль және типология мәселелері) (1997), Қазіргі қазақ романы
(2001). Т.Рахымжановтың Романның көркемдік әлемі (1997), Б.Майтановтың
Қазақ романы және психологиялық талдау (1996), Г.Пірәлиеваның Көркем
прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері (Түс көру, бейвервалды
ишараттар, заттық әлем) (2003), Ж. Жарылғаповтың Қазақ прозасы: ағымдар
мен әдістер (2009) және т.б. еңбектерде қазақ романының поэтикалық өзекті
мәселелері қарастырылды. Көрнекті зерттеушілердің іргелі зерттеулеріне
сүйене отырып, ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың бас кезінде жазылған
жаңа романдарды да арнайы қарастыру мақсатын алға қоямыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз мемлекет тұғырымен әлемге
танымал болып жаңа даму жолымен келе жатқан Қазақстанның көркем әдебиеті де
өркениет кеңістігіндегі өзіндік орнымен бағалануы – өзекті мәселе.
Сондықтан соңғы онжылдықтар белестерінде жазылған романдарды тарихи шындық
пен көркемдік шешім поэтикасы заңдылықтары бойынша саралап қарастыру –
еңбегіміздің басты мақсаты. Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді
орындау көзделді:
– Романдардағы өмір шындығының тарихи шындықпен бейнеленуі;
– Тарихилықтың көркемдік шындыққа негіз болуының ерекшеліктері;
– Реалистік сипат пен көркемдік қиял жинақтауларының сабақтастығы;
– Тарихи тұлғалар мен оқиғалардың көркемдік шешіммен жинақтала
бейнеленуі;
– Әдеби бейнелердің прототиптік негізділігінің мәні;
– Кейіпкерлерді даралау мен мінездеудің психологиялық ерекшеліктері;
– Тарихи шындық бейнеленуінің көркемдік уақыт аясындағы қамтылуы;
– Романдардың идеялық-композициялық желісіндегі ұлттық-этнографиялық
сипат болмысы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
– Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасының жаңа әдебиетіндегі роман
жанрындағы шығармалардың дамуына көркемдік негіз бастаулары (сақ, ғұн
дастандары, шежірелік туындылар, т.б.) эпикалық шығармалар сабақтастығы
заңдылығымен жаңаша байыпталды.
– Қазіргі қазақ романдарының мазмұны мен пішіні поэтикасына жаңа жазба
реалистік әдебиет үлгілерінің (хакім Абай, Ы. Алтынсарин, т.б.
шығармалары) классикалық көркемдік негіз болғандығы бағаланды.
– Қазақ прозасындағы роман жанрының әлем әдебиетіндегі үлгілермен тектесе
дамуына ықпал еткен ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы әдеби
үдеріс, жеке қаламгерлер туралы соны байыптаулар жасалды.
– Деректі романдардың қалыптасу, даму сабақтастығы теориялық-
методологиялық сабақтастығымен жүйеленді.
– Қазіргі деректі романдардағы (Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы
(роман-толғау), Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (роман-диалог), М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы) тарихи тұлғаларды мінездеу, даралау, эпикалық
баяндау, диалог, авторлық толғаныс, қосымша сюжеттерді егіздеу, т.б.
ерекшеліктер сараланды.
– Қазіргі жаңа романдардағы өмір шындығы мен тарихи шындық сабақ-
тасуындағы көркемдік жалғастық ықпалы айқындалды.
– Жазушы Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы күрделі
тарихи тұлға Құнанбайдың көркем бейнесі сомдалуының өмір шындығына
негізделген реалистік сипаты анықталды. Құнанбайдың халықшыл
көзқарастарының, Кенесары ханмен, Шоқан Уәлихановпен және т.б. тарихи
тұлғалармен қарым-қатынастарының көркем шындықпен бейнеленуіндегі көркемдік
шешім айқындалды.
– Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы Кенесары ханның
көркем бейнесі сомдалуының тарихилығы мен көркем шындықпен бейнелену сипаты
анықталды.
– Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасында хакім Абай және
оның шәкірттерінің (Ақылбай, Әбдірахман, Шәкәрім, Көкбай, Мағауия),
Алаш қайраткері Әлихан Бөкейхановтың көркем бейнелері сомдалуындағы
көркемдік ерекшеліктер (авторлық баяндау, диалог, монолог, мінездеу,
портрет, т.б.) жүйеленді.
– Қазіргі қазақ романдарындағы (Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз,
С.Жұбатырұлының Абыржы, Қ.Жиенбайдың Даңқ түрмесінің тұтқыны, т.б.)
табиғат – адам – қоғам қарым-қатынастарын әлеуметтік-психологиялық сарынмен
жазу ерекшеліктері ғылыми байыпталды.
– Экологиялық зардаптарды идеялық желі еткен романдардағы қазіргі заман
адамдары жан әлеміндегі отаншылдық-азаматтық, пенделік-ұсақтық,
қайраткерлік пен тоғышарлық т.б. қарама-қайшылықты мінез-құлық
психологиясының әр алуандығы, шындығы бейнеленуі сипаты да сыншыл реалистік
болмысымен дәйектелген.
– Қазіргі қазақ романдарындағы (І. Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық,
Д.Досжановтың Алаң, С.Досановтың Қылбұрау, Ұйық,
Т.Ахметжанның Ақиқат жолы, С. Елубайдың Ақ боз үй, Ғ. Құлахметтің
Үйірі жоқ көкжал) деректерден туындайтын қиял қосындыларының әсерлілігі,
нанымдылығы айқындалған.
– Романдардағы табиғат аясындағы адам тіршілігінің шынайылығын ашу,
ұлттық-этнографиялық дәстүрлерді уақыт шындығымен сәйкестендіру, т.б.
көркемдік шешім эстетикасы ерекшеліктері күрделі сипатымен саралана
талданған.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ прозасының романдары – ұлттық және жалпы
әлемдік әдеби үдеріс қозғалысы жүйесіндегі шығармалық еңбек нәтижелері.
Қазақ тарихының кезеңдерін қамтыған алдыңғы толқын суреткерлер ізімен
кесек туындылар жазған кейінгі толқын қаламгерлер шоғыры қазіргі қазақ
оқырмандарының ұлттық-тарихи санасын оятуға, жаңаша қалыптастыруға ықпалын
тигізеді. Бұл орайда, І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық,
Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз, Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы (роман-
хамса), С.Елубайдың Ақ боз үй (роман-трилогия), Б.Тілегеновтің Тұйық
өмірдің құпиясы, С.Жұбатырұлының Абыржы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы,
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы, Ғ.Құлахметтің Үйірі жоқ көкжал,
С.Досановтың Қылбұрау, Ұйық, Қ.Жиенбайдың Даңқ түрмесінің тұтқыны,
т.б. романдар шоғыры тарихи шындық пен көркемдік шешім ерекшеліктерін
арнайы қарастыру нысанына алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі қазақ романы –
әлем әдебиетінің қлассикалық үрдіс деңгейінде дамып келе жатқан жанр.
Дәстүрлік және көркемдік негіздері – қазақтың фольклоры мен әдебиеті
мұралары. Әлем әдебиеттері классикалық үлгілерімен әртүрлі сипаттағы
ықпалдастықтар, байланыстар жағдайында жетілген, дамыған ұлттық сөз өнері
туындыларын қазіргі әдебиеттану қисындарымен саралау, байыптау арқылы біз
әлем өркениеті кеңістігіндегі өзіндік деңгейімізді анықтаймыз. Қазақ
романының жалпы поэтикалық мәселелерін қарастыруда А.Байтұрсыновтың,
С.Мұқановтың, М.Әуезовтің, Қ.Жұмалиевтің, З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың,
Т.Кәкішевтің, Х.Әдібаевтің, Р.Бердібаевтың, Р.Нұрғалиевтің және т.б. аға
буын ғалымдарымыздың тұжырымдары басшылыққа алынды.
Қазақ прозасындағы роман жанрындағы шығармаларды арнайы қарастырып жүрген
және әдебиеттің тарихына, теориясына, сынына арнап іргелі зерттеулер жазған
көрнекті қазіргі әдебиеттанушы ғалымдарымыздың (М.Атымов, Ш.Елеукенов,
Т.Сыдықов, Т.Рахымжанов, Д.Ысқақұлы, М.Хамзин, Т.Есембеков, Ж.Дәдебаев,
Б.Майтанов, Қ.Әбдезұлы, Б.Әбдіғазиұлы, Қ.Алпысбаев, З.Бисенғали, Қ.Ергөбек,
Б.Ыбырайым, Р.Тұрысбек, А.Ісімақова, Г.Пірәлиева, т.б.) еңбектері жаңа
бағыттағы зерттеулер үшін тың бастамашыл тұжырымдарымен маңызды.
Зерттеушілеріміздің тұжырымдарын жалғастыра зерделеу – уақытымыздың өзекті
мәселесі.
Зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмыста көркем әдебиет дамуының
теориялық-методологиялық заңдылықтарына, қисындарына сүйене отырып, қазіргі
қазақ романдарына тән тарихи шындық пен көркемдік шешім мәселелерін
саралауда объективті-аналитикалық, тарихи-салыстырмалы, кешенді-жүйелі
талдау әдістері пайдаланылды. Тарихи-нақтылық пен тарихи-әдеби саралау,
жүйелеу әдістері басшылыққа алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Қазақ әдебиетінің ежелгі заманғы жазба жәдігерліктерінде негізі
қаланған тарихилық негізіндегі көркем шындықпен жазу үрдісі әлем
өркениетіндегі классикалық даму деңгейіндегі шығармашылық озық ізденістер
жолымен біртұтас бағаланады.
– Қазақ романдарының пайда болуы, қалыптасуы, дамуы – ХХ ғасырдағы
әдебиетіміздің әлем өркениетіндегі классикалық үрдісті байытқан көрнекті
көрсеткіші.
– ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы қазақ романдары да
хакім Абай қалыптастырған, одан кейінгі толқын қаламгерлер жалғастыра
дамытқан эпикалық шығармашылық дәстүрдің көркемдік жалғастығын танытады.
– Өмір шындығының тарихи шындықпен бейнеленуі, тарихилықтың көркем
шығармаларға негіз болуы, реалистік сипат пен көркемдік қиял
жинақтауларының сабақтастығы жаңа романдардың басты ерекшеліктері қатарын
құрады.
– Тарихи тұлғалар мен оқиғалардың көркемдік шешіммен жинақтала
бейнеленуі, әдеби бейнелердің прототипті негізділігінің мәні, кейіпкерлерді
даралау мен мінездеудің психологиялық ерекшеліктері де қазіргі романдар
поэтикасының күрделі болмысын құрайды.
– Романдардағы тарихи шындық бейнеленуінің көркемдік уақыт аясында
қамтылуы, идеялық-композициялық желілердегі ұлттық-этнографиялық сипат –
сөз өнері туындыларының эстетикалық табиғатын терең түсіндіреді.
– Қазақ сөз өнері тарихындағы фольклор және сақ, ғұн, түркі, Алтын Орда –
Қыпшақ, Қазақ хандығы дәуірлері мұралары, шежірелік шығармалар – қазіргі
қазақ романдарындағы тарихи шындықтың көркемдік негіздері.
– ХІХ ғасырдағы жазба реалистік әдебиет шығармалары қазіргі қазақ
романдарындағы тарихи шындық пен көркемдік шешім бірлігіне негіз болған.
– Қазіргі қазақ әдебиетіндегі деректі романдар композициясындағы деректі
очерктер, психологиялық-лирикалық, философиялық, публицистикалық толғаулар,
тұлғаларды даралайтын кескін-келбетті бейнелейтін, мінез-құлықты
сипаттайтын баяндаулар, монологтар, диалогтар, әдеби сұхбаттар, пейзаждық-
географиялық суреттеулер, этнографиялық сипаттаулар, т.б. бөліктер –
кешенді тарихи-әдеби ерекшеліктер тұтастығы болып саналады.
– Деректі романдар композициясында мақал-мәтелдердің, би-шешендер
сөздерінің, ақын-жыраулар толғауларының, өлеңдердің енгізілуі
эпикалық шығармалардың халықтың көркемдік ойлау арнасындағы
тағылымын дәлелдейді.
– Қазіргі қазақ романдарындағы реалистік сипат пен көркемдік қиял-реализм
мен романтизм сарындары сабақтастығының көркемдік шешіммен орындалуын
дәйектейді.
– Романдардағы көркемдік шешім эстетикасы эпикалық шығармалардағы тарихи
құбылыстарға, тұлғаларға қатысты нақты деректерді есепке алатын халықтық
қабылдау, бағалау көзқарастары негізінде жазылады.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні. Жұмыстың ғылыми нәтижелері мен
тұжырымдарын тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиеті дамуына арналған іргелі
зерттеулер және орта, орта арнаулы және жоғары оқу орындары үшін оқу
құралдарын, оқулықтар жазуда, сонымен бірге арнайы курстар мен семинарлар
жүргізгенде көмекші материал, құрал ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың сарапталуы мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мазмұнын танытатын мақалалар Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
саласын Бақылау комитеті белгілеген (Ақиқат, Қазақ тілі мен әдебиеті,
Ұлт тағылымы, Ізденіс журналдарында, Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің Хабаршысында және т. б.) басылымдарда
жарияланды. Сонымен бірге, шетелдер (Түркия, Украина, Өзбекстан.)
басылымдарында да бірқатар мақалалар жарық көрді. Жұмыстың негізгі
нәтижелері М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында, Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінде өткізілген Халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияларда баяндалып, жинақтарында жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында (26.12. 2006 ж. № 3 хаттама)
талқыланып, бекітілген.
Зерттеу жұмысы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
қазақ әдебиеті кафедрасының (30.03.2009ж. №9 хаттама) мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы, бүгінгі
күнге дейінгі зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, зерттеу нысаны, зерттеу әдістері, әдіснамалық
негіздері, теориялық және практикалық мәні, сыннан өтуі және ұсынылатын
тұжырымдар айқындалып көрсетіледі.
Тарихилық – көркем әдебиет дамуының негізі деп аталатын бірінші
бөлімінің Эпикалық шығармалар сабақтастығы деген бөлімшесінде көркем
әдебиет дамуының тарихилық негізіндегі эпикалық шығармалар туралы сөз
болады.
Қазақ жазба әдебиетінің қазіргі заманғы эпикалық түрлерінің (поэма,
роман) тарихилықпен жазылуына эпикалық шығармалардың көркемдік негізі үлгі
болғандығы ақиқат. Осы арада белгілі әдебиеттанушы-ғалым Н. Келімбетовтің
сақ, ғұн дәуірі тарихи дастандарының поэтикасы хақындағы пікірі эпикалық
жанр шығармалары табиғатының қалыптасу, даму эволюциясын түсінуге
бағдарлайды: Сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген жоқтау, мақтау
түріндегі өлең үлгілері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, бертін келе Түрік
қағанаты тұсында жазылған ерлік жырларының шынайы көркем шығарма ретінде
қалыптасуына үлгі-өнеге, модель-форма болды [4, 11 б]. Бұл – қазақ
әдебиетіндегі кейінгі көп жанрлы жазбаша дәстүрдің дамуына негіз болған
үрдіс үлгісі.
Қазақ әдебиеті тарихының байырғы сақ, ғұн дәуірлеріндегі эпикалық
шығармаларының құрылысында халықтың қанатты сөздерінің, мақал-мәтелдерінің,
тұрмыс-салт өлеңдерінің, шешендік толғаныстарының – бәрінің тұтаса құралуы
қалыптасқан көркемдік үрдіс тағылымын дамытты. Жазбаша әдебиет кемелдене
дами келе көрнекті романдардағы кейіпкерлерді даралау, мінездеу,
оқиғалардың деректілік шындығы мен ойдан қосу тұтастығын үйлестіру – бәрі
де тарихилықтың негізділік заңдылығы жүйесін құрады.
Қазақ сөз өнері тарихындағы Көне түркі әдебиеті (VI-IX ғ.ғ.)
кезеңіндегі Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы,
Оғызнама мұраларында түркі тайпаларының өмір сүрген дәуірлері шындығы,
тарихи тұлғалардың қызметі, адамдар өмір сүрген географиялық кеңістік,
әлеуметтік орта тағылымы қамтылған. Ал, Ислам дәуіріндегі әдебиет (Х-ХІІ
ғ.ғ.) кезеңіндегі мұраларда да халықтың сол шығармаларда сөз болған
тұлғаларының, әлеуметтік ортасының шындығы тарихилық заңдылығы аясында
қамтылған. Көрнекті әдебиеттанушы-ғалым А. Егеубай аталған ежелгі әдеби
мұралардағы кейіпкерлердің, жеке адамдар тұлғаларының тарихи негізділікпен
жазылғанын айтады, олардың тарих, философия, этнология зерттеулері үшін
нұсқалы материалдар, тарихи бағалы деректер [5, 163 б] беретін рухани арқау
екендігіне, философиялық, әлеуметтанушылық, әдеби-әдептілік, т.б. мәселе-
лерді қамтитын күрделі танымдық тағылымына ғылыми байыптаулар жасайды.
Зерттеуші ежелгі және ортағасырлық мұралардағы әдеби әдеп жүйелерін саралап
көрсетеді (1. Жан сымбаты, 2. Кісілік сымбаты, 3. Азаматтық сымбаты) де,
олардың тарихилыққа қатысты поэтикалық ерекшеліктерін ғылыми-теориялық
тұрғыда тұжырымдаған: Тарихи шындық пен көркем шындық арасындағы күрделі
метаморфоза да тарихилық негізде, тарихи кезеңдер аясында ұғынықтырақ,
қызғылықты көрінеді. ... ежелгі мұраларда тарихи тұлғалар мен тарихи
құбылыстарда ойдан қосу, әсірелеу аз байқалады. Байқалмайды деген де
шындыққа үйлеседі. Тарихи адамдар, тарихи оқиғалар бәз күйінде сипатталады.
Тарихи шындық қана емес, поэтикалық басқа да ең бір көркемдік таным
сарабынан өткен нышандарының өзі де тіршілік, тұрмыс көріністерінен қаз-
қалпында көшіріліп алынған. Кейінгі кезең мұраларында көркемдік шындық рухы
үстем түсе бастаған. Көркемдік шындық, көркемдік шарттылық көрініс берген
тұстарда эпикалық тыныс қиялы, қиял-ғажайып ертегілері сынды көркемдік
кеңістіктер туындады [5, 184 б]. Өнер туындыларына арқау болатын өмір
шындығы болмысын елестету үшін
Әбу Нәсір әл-Фарабидің Мәселелер мәні философиялық еңбегіндегі пікіріне
назар аударуға болады: Қозғалыс пен тыныштықтың басталуы, ол сыртқы қысым
немесе өмір, болмаса, табиғат деп аталады. Қозғалыстың кей түрлері еріксіз
болады, мұндайда олардың басталуын өсімдік жаны дейді немесе ерікті болуы
ықтимал... Уақыт осы қозғалыспен байланысты. Уақыттың шегі сәт деп аталады.
Қозғалыста уақыттың басы да, аяғы да болуы мүмкін емес. Осылайша, бір
жағынан, қозғалатын әлдене болуы тиіс, екінші жағынан, қозғаушы болуы
керек [6, 55 б]. Демек, өмір шындығы – қозғалыс пен тыныштықтың өзара
сабақтас құбылыстарынан құралатын тіршілік келбеті. Көркем шығарма-
лардағы өмір шындығы дамылсыз сапырылысқан үндес әрі қарама-қайшы-
лықты қозғалыстар жүйесін бейнелейді. Ал, тыныштық ұғымының өзі де өмір
шындығы қозғалыстарының аясында айқындалады. Тарихи кезеңдердегі
оқиғалардың өрістеуі мен белгілі бір нәтижелер арқылы аяқталуы да қозғалыс
пен тыныштық сабақтастығы тағылымын аңғартады.
Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар тарихи деректерді баяндау мен
көркем әдебиет бейнелеулері тұтасуы жолын қалыптастырған мұралар болып
саналады. Авторларының көзімен көрген оқиғаларын көркемдік талғаммен
сұрыптап, іріктеп жазуы арқылы уақыт шындығын жазбаша жүйелеудегі
қаламгерлік мәдениет үрдісіне де негіз қаланды. Шежірелік туындылардың
құрылысындағы елдің, ондағы көрнекті оқиғалардың қамтылуында туынды
авторларының мемлекет қайраткері тұғырындағы тұлғалық танымалдығы да елеулі
болды. Қазақ әдебиетіндегі тарихи шындықпен кең көлемді көркем туындылар
жазу үрдісінде шежірелік шығармалар авторларының қайраткерлік, қаламгерлік
орындары да сөз өнері тарихындағы маңыздылығымен ерекшеленеді.
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі жаңа жазба реалистік әдебиет
шығармалары да көркем әдебиетіміздегі тарихилықты жаңаша қалыптастыруда
маңызды орын алды. Хакім Абайдың эпикалық дастандарында, қара сөздерінде
өмір шындығы деректері, тарихи тұлғалар тағылымының көркем шындықпен
өрнектелуі әдеби сипатпен өрнектелді. Шоқан Уәлихановтың ғылыми-этно-
графиялық очерктері әдеби-тарихи сипатымен ұлттық және жалпыадамзаттық
рухани мұралар қатарына қосылды. Шоқан шығармалары ғылыми жазбаларды әдеби-
тарихи ерекшеліктер тұтастығымен жазудың әлемдік классикалық дәстүріне
сәйкес қазақ топырағында дамытудың іргетасын қалады. Ал, Ы.Алтынсариннің
әңгімелері – қазақ әдебиетіндегі жазбаша прозалық шығарма жазу үрдісі
жолындағы жаңа жазба реалистік әдебиет үлгілері болып саналады. Профессор
X.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің ежелгі дәуіріндегі Әбу Нәсір әл-Фарабидың,
Захир ад-дин Бабырдың, Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали Қосымұлы
Жалайырдың еңбектерін, хан-сұлтандардың, елшілердің жазысқан хаттарын,
шешен-билер сөздерін де прозалық шығармалардың алғашқы үлгілері қатарында
қарастыруды ұсынады. Зерттеуші қазақ прозасының әуелгі бастау кезеңіндегі
мұраларын айта отырып, Шоқан, Ыбырай, Абай өмір сүрген ғасырдағы осы
дәстүрлі дамудың жалғастығына баға берген. Түркістан уалаяты (1870),
Дала уалаяты газеттері мен Айқап журналының беттерінде жарияланған
мұралардың, шығармалардың, қазақ әдебиеті жанрларының, оның ішінде прозалық
шығармалардың мол жазыла бастауына себеп болғанын бағалайды. [7, 9-10 бб].
Академик З.Қабдолов былай дейді: Кең көлемді ... эпостың бұл түрінде
жазылған шығармалар шындықтың жекелеген эпизодтарын суреттеумен тынбайды,
әдеби шығармаларға арқау болған адам мен қоғам тіршілігін мейлінше кең
қамтып, алуан-алуан даму кезеңдерімен тұтас жүйелеп, толассыз қимыл-
қозғалыс қалпында жинақтайды. Адам мен қоғам өмірінің қандай ақиқаты
болсын, мұнда бүкіл тамыр тереңімен, қопарыла көрсетіледі де, оқырманның
көз алдында өзгеше бір әлем, бүтін бір тіршілік дүниесі пайда болады [8,
313-314 бб].
Қазіргі қазақ романдарының біразы XX ғ. 90-жылдары мен XXI ғ. басында
жарыққа шықты. Тарихының жаңа кезеңіне көшкен, байырғы жолы бұған дейінгі
талай мыңжылдықтардан басталған, қалыптасқан мемлекетіміздің, қазақ ұлтының
көркем әдебиеттегі бейнеленуі сөз арқауындағы дәстүрлі шығар-машылық үрдіс
аясында қарастырылады. Эпикалық шығармашылық үрдіс әдебиетіміздің Қазақ
хандығы (ХV-XVIII ғғ.) және ХІХ ғасырлар кезеңдеріндегі авторлы шежірелік
шығармалар Мәшһүр Жүсіптің Қазақ шежіресі, Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-
қазақ, һәм хандар шежіресі, т.б. қисса-дастандар, тарихи жырлар жанрлары
арқылы да жалғасты. Қазақ романистикасының қалыптасу, даму тарихында ХХ
ғасырдың бас кезіндегі эпикалық шығармалар айрықша орын алады.
Шәкәрімнің Әділ–Мария романының сюжеттік-композициялық желісінде ХХ
ғасырдың бас кезіндегі қазақ ауылдарына ортақ өмір шындығының оқиғалары
арқау етіп алынған. Көлемді прозалық шығарманың мазмұны мен пішіні
жүйесінде классикалық әдеби шығармаларға тән әртүрлі көркемдік әдістер
тұтастығымен жазылғандығы байқалады. Романның идеялық-композициялық желісін
құрайтын мынадай мәселелер айқын қамтылған: біріншісі – ХХ ғасырдың алғашқы
онжылдығы шамасындағы қазақ ауылының көшпелі тұрмыс жағдайының (қыстау мен
жайлау арасындағы көшу-қону, малды жаю, т.б.) көріністері; екіншісі –
қазақтың ұлттық-этнографиялық, ата-бабалық салт-дәстүрінің негізгі оқиға
нысаны болғандығы. Басты кейіпкерлер Әділдің әкесі Жақсыбай мен Марияның
әкесі Бақтыбайдың әуелі құда болып келіскені сюжеттік байланыс ретінде
көрінеді. Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы Шыңғыстауды кейіптеу тәсілі
сипатымен бейнелеген жерлері қазіргі қазақ романдарына көркемдік негіз
болғаны айқын байқалады. Мысалы, Әділ–Мария романында басты
кейіпкерлердің түнгі табиғат аясындағы қауышу сәтін лирикалық-психологиялық
бейнелеудің лирикалық және кейіптеулік тұтастықпен өрілген көркемдік-
әсерлілік сипаты айқын: Міне, осы іңірде туған толық Ай дәл Марияның
қысылып ұялғанындай қып-қызыл болып туса да, көтеріле келе бозарып,
жоғарылағанда, әбден бойы үйренгендей маңқиып, жер жүзіне сүттей тұнық
сәулесін түсіріп, Айдың бетіндегі кісі пішінді қожыры қырындай қарап, Әділ
мен Марияның алғашқы қосылғанын көрмейінші! – деген сияқтанды-ау! Сонда,
кәрі Шыңғыстау, сен алыстан мұнарлатып, басыңды күнбатысқа беріп, көлденең
сұлап: Әділ мен Мария былай жатсашы! – дегендей бөктердің аласа адырын
бауырыңа қысып, төстегі елге жантая қарап жатпап па едің? [9, 501-502 бб].
Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы ұлттық-этнографиялық ерекшелік-тердің
суреттелуі де эпикалық шығармадағы тарихилық шынайылығын аңғартады.
Профессор Б.Майтановтың Әділ–Мария романына байланысты айтқан пікірі де
осы шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби үдеріс сабақтастығына негізделген
жаңашылдығын дәйектейді: Көркемдік баяндау құрылымы жағынан
Әділ–Марияның екі түрлі өзгешелігі айдай анық. Бірі – композициялық
жүйедегі пейзаж қызметінің ауқымы, екінші – диалог формасын пьеса
үлгісіндей алу [10, 3-4 бб]. Жинақтап айтқанда, Шәкәрімнің Әділ–Мариясы
мен қазіргі қазақ романдары поэтикасындағы сабақтастық ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік үрдістері жетістіктерін дәлелдейді.
Қазақ тарихының бұрын жан-жақты қамтылмаған жақтарын кеңейте, тереңдете
жазуда қаламгерлер сөз арқауындағы бірнеше ғылымдар салаларының тұтасуы
жағдайында еңбек етуде. Ұлттық тарихтың көрнекті тұлғаларын, олар өмір
сүрген қоғамдық-әлеуметтік ортаның қайшылықты, тартысты күрделі болмысын
шығармашылық психологиясы көрігіне салып оқырмандарға ұсыну жауапты іс. Бұл
орайда, әдебиеттанушы-ғалым А.Ісімақованың пікіріне назар аударамыз:
Шығармашылық психологиясы (психология творчества) – суреткердің өмірді
танудағы, мәдени қазынаны жасаушы ретіндегі жеке психологиясы, жаңа бір
туындының қиялда туғанынан бастап, оның аяқталуына дейінгі динамика, яғни
көркем шығарма жасаудағы жалпы және жекелеген заңдылық процесі [11, 228
б]. Демек, өмір шындығын тарихи шындық поэтикасы аясында бейнелеуде
қаламгердің шығармашылық психологиясы ең негізгі шешуші қызметті атқарады.
Қазіргі қазақ романы - ұлттық сөз өнері тарихындағы алдыңғы толқын
суреткерлер қалыптастырған көркемдік үрдістің жалғасқан көрсеткіші. Әрине,
қазақ сөз өнері алыптары да әлем әдебиеттеріндегі суреткерлер тағылымынан
өнеге алды. Бұл орайда, қазақтың рухани мәдениеті тарихына қатысты жақтары
жиі айтылатын А.С.Пушкин шығармашылығына назар аударуға болады.
А.С.Пушкиннің прозалық шығармалары мен қазіргі қазақ романдарына ортақ
тарихи шындық поэтикасының көркемдік үндестігі мәселесіне тоқталуға болады
[12, 5 б].
Қазіргі қазақ романдарындағы тарихи шындық пен көркемдік шешім
мәселелерін ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырудың өзектілігі сөз
арқауындағы осындай әлемдік классикалық үрдістер ықпалдастығы, сабақтастығы
жүйесімен байланысты бағаланады.
Қазіргі қазақ прозасындағы тарихи шындық поэтикасы бағдарымен жазылған
І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық, Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз,
3.Шүкіровтің Сыр бойы, Қ.Шабданұлының Қылмыс, Д.Досжановтың Ақ орда
Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы, М.Мағауиннің Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық
өмірдің құпиясы, 1986 жыл, С. Елубаевтің Ақ боз үй және т.б. романдар
ұлттық әдебиетіміздің әлемдік тәжірибедегі үлгілермен үндестігін айқын
аңғартады. Аталған романдардағы ұлттық тарихымыздағы қайраткерлер
тұлғаларының, оқиғаларының барлығы да шындықты көркемдік шешіммен
өрнектеудегі қаламгерлер шеберліктерін, өзіндік мәнер- машықтарын танытады.
Бұл орайда, белгілі әдебиеттанушы ғалым, профессор Т.Н.Рахымжановтың пікірі
эпикалық шығармалардың мазмұны мен пішіні жүйесіндегі өмір шындығы
бейнеленуінде авторлық ұстанымдар табиғатын түсінуге бағдар береді:
Қазіргі романның көркем бейнеленген объектісі – қоғамдағы әлеуметтік-
психологиялық құбылыстар, адамның жан қозғалысы, орталық және қосалқы
кейіпкердің ішкі менінің өсу, кемелдену эволюциясы болып табылады [13,
219 б]. Бұл пікір қазіргі қазақ романдарындағы тарихилықты, деректерді мол
қамтып жеткізетін эпикалық авторлық баяндаулар болмысын дәйектей түседі.
Әлем әдебиетіндегі тарихи шығармалар үрдісін ұстанған XX ғасырдың
90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ прозасының роман
жанрындағы туындылары ұлттық сөз өнері қазынасын байыта түсті. Әлем
әдебиетінің алыптары (Л.Толстой, А.Пушкин, Р.Тагор, Ә.Хэмингуэй, М.Әуезов,
т.б.) шығармаларына тән тарихи шындық поэтикасы көркемдік үндестігі
байқалатын қазақ прозасының жаңа туындылары тәуелсіз Қазақстан әдебиетінің
өркениеттегі өзіндік тұғырын бейнелей түседі. Бұл - ұлттық мәдениетіміздің
жалпыадамзаттық дамудағы жетістіктерінің нақты көрсеткіші. Әдеби процесс-
әлем халықтары әдебиеттері дамуындағы елеулі туындылардың поэтикалық
ерекшеліктері жинақтала танылатын шығармашылық ізденістер арналарын
тұтастандыра танытатын ұғым. Профессор Т.Тебегенов: Әдеби процесс - рухани
құндылықтар тарихы... Әдеби шығарма - өткен мен бүгінді, болашақты тұтастай
елестететін өзекті мәселелерді қамтитын көркемдік-эстетикалық тағылымы мол
халық дүниетанымының айнасы [14, 11 б], - дейді. Демек, әдеби процесс
ұғымының аясында халық тарихының барлық кезеңдеріндегі сөз өнері
шығармашылығының үздіксіз дамуындағы қозғалысы, поэтикалық болмысы
қарастырылады. Әрине, рухани мәдениеттің негізгі арнасы көркем шығармалар -
үздіксіз туындап жататын әдеби даму қозғалысының жемісі. Бұл - әдеби
процесс.
Деректі романдар тағылымы деген екінші бөлімшеде қазақ әдебиетінің
арғы-бергі кеңістігіндегі шығармалардың реалистік сипатына негіз
болған ерекшелік-деректілік жайында сөз болады. Деректілік - өнер
туындыларының барлығын да адамдардың қабылдау дүниетанымын танытатын өмір
шындығының көрсеткіші. XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті
дамуындағы шығармалардың, әсіресе прозалык туындылардың тарихи шындык пен
көркемдік шешім мәселелерін игеруі, қаламгерлердің шеберлікке шыңдалу
ізденістерін танытты. Бұл орайда, академик С.Қирабаевтың осы кезең әдебиеті
шығармаларын шынайы бағалаған пікірінің ғылыми-методологиялық негізділігі
айқын: Қазақ әдебиетінің тарихи шындыкқа тәнтілігі, көркемдікпен шешуге
ұмтылған проблемаларының молдығы мен тереңдігі прозада түрліше стильді,
формаларды туғызуда. Көркем шығарманың нақты өмірмен байланысын көрсетуде
документтіліктің де ролі артуда. Шындықты кең алып, баяу, мол тыныстылықпен
суреттеу үлгісіне характердің ішкі сырына үңілетін психологиялық тереңдік
пен философиялық ойшылдық қосылды. ... Тарихи шындықты дәлдікпен көрсете
отырып, өмірдегі өзгерістерді толық көркемдікпен бейнелеу, оның маңызды-
маңызды проблемаларын дөп баса білу, сол негізде коғам дамуының
заңдылыктарын дәлелдеу...толысқан суреткердің ғана қолынан келмек [15, 39
б]. Қазіргі қазақ әдебиеттануы ғылымында да осы жанрдағы шығармалар
поэтикасының табиғатына берілген нақты тұжырымдар (Т.Бекниязовтың пікірі)
деректі романдардың сипатын айқындауға бағдар береді [11, 78-79 бб].
Қазақ романдарының тарихилық негіздерін құрайтын кезеңдер шындығын
қамтыған осындай жанрдағы шығармалар қатарында С.Сейфуллиннің Тар жол,
тайғақ кешу, С.Мұқановтың Өмір мектебі, Ғ.Мұстафинннің Көз көрген,
Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз, Т.Жұртбаевтың Дулыға, Д.Досжановтың
Абақты және т.б. шығармалар деректілік сипатының молдығымен, нақтылығымен
ерекшеленеді.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі деректі романдар да тарихилық негізділікті
мол қамтитындығымен бағаланады. Ал, нақтылы деректілікке негізделген
шығармалар қатарында жазушылар Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы
(роман-толғау), Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (роман-диалог), М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы (деректі роман) туындылары айрықша дараланып көрінеді.
Бұл романдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан тарихының
материалдық және рухани мәдениет салаларындағы даму оқиғалары, кеңестік
кезеңнің жетістіктері мен кемшіліктері, көрнекті тарихи қайраткерлердің
әрқайсысына тән даралық сипаттары, қоғамның, мемлекеттің, әртүрлі шығар-
машылық, шаруашылық ортаның қарым-қатынастарындағы қайшылықтар мен
қақтығыстар – бәрі де нақтылы өмірлік деректер бойынша баяндалады.
Жазушы Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы (1992) атты эпикалық
шығармасына Роман-толғау (Айтылмай келген шындық) атты қосымша
тақырыптық атаулар қосыла беріліпті.
Қазақ тарихының аса күрделі оқиғаларға толы XX ғасырдың
70-80-жылдарындағы кезеңіндегі саяси идеологиялық бақылау орындары
мен Қазақстан Жазушылары Одағы арасындағы қарым-қатынастарды деректі
прозаның роман-толғау жанрындағы эпикалық туындымен қамтып жазуда қаламгер
шындық туралы өзіндік көзқарастарын халықтық бағалаумен сабақтастық тұрғыда
баяндауға тырысқан. Роман желісіндегі эпикалық баяндауға негіз болған ұйым
– Қазақстан Жазушылар Одағы. Тұйық өмірдің құпиясы роман-толғауында
Ә.Шәріповтің, Ә.Әлімжановтың, Ж.Молдаға-лиевтің, О. Сүлейменовтің Қазақстан
Жазушылар Одағын басқарған кезеңіндегі қызметтерін атқаруына байланысты
оқиғаларды қамтып жазған. Деректі прозалық романның кейіпкерлері – тарихи
тұлғалар [16, 300-301 бб]. Тұйық өмірдің құпиясы романында қазақтың XX
ғасырдағы көрнекті жазушылары І.Есенберлиннің, Ә.Нұрпейісовтің,
Т.Ахтановтың, С.Мұратбековтің тұлғалары да біршама даралана бейнеленген.
Деректі романда Қазақстан тарихының аса көрнекті тұлғасы, көп жыл
республиканы басқарған Д.А.Қонаевтың Жазушылар Одағына, жекелеген дарынды
қаламгерлерге жасаған қамқорлығы біршама толық баяндалған.
Қазіргі деректі эпикалық прозалық шығармалардың көрнекті үлгілерінің
қатары 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық-азаттық көтерілісіне арналады.
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы (2006) атты деректі романының бірінші
кітабы – қазіргі қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптың игерілуін білдіретін
елеулі туынды. Желтоқсан эпопеясы деректі романының композициясында екі
мәселе сараланып көрінеді: біріншісі – автордың 1986 жылғы Желтоқсан
көтерілісі туралы көсемсөздік-философиялық ой-толғаулары мен тұжырымдары;
екіншісі – Желтоқсан көтерілісін айғақтайтын ресми құжаттар, естеліктер мен
деректі материалдар. Деректі романдағы осы бөліктерде ХХ ғасырдың 1986
жылғы Желтоқсан көтерілісі болған күндерден бастап қазіргі ХХІ ғасырдың осы
кітап шыққанға дейінгі аралықтағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік оқиғалары,
халқымыздың рухани өсуіне, өркендеуіне байланысты өзекті мәселелер
жинақталған. Деректі романның авторы ақын болғандықтан шығармадағы аталған
тарауларда стильдік қолданыстардың алуан түрі берілген. Шығармадағы
тараулардың тақырыптық сипатына орай суреттемелер де, диалогтар да,
авторлық дербес толғаныстары мен тұжырымдары да, ресми құжаттар (қаулылар,
мәжілісхаттар, анықтамалар, хаттар, т.б.), сонымен бірге оқиғалар
желісіндегі поэтикалық әсерлілікті күшейту қызметін атқарған өлеңдер де
аралас қолданылған.
Деректі романның әр алуан жанрлардың синтезі үлгісінде болуы қазақ сөз
өнері тарихындағы тарихнамалық-шежірелік туындылар жазу үрдісін еске
салады. Сөз арқауындағы Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы деректі
романдары жаңа дәуірдегі әдеби үдерістегі шежірелік-тарихнамалық және әдеби
шығарма поэтикасы тұтастығының көрінісіндей айқындалады.
Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (2003) роман-диалогында Желтоқсан
көтерілісінен кейін ұлтшыл, жершіл, т.б. жалалар жабылып, аудандық
партия комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатылған, бірақ қуғын-
сүргінге ұшыраса да әділетсіздіктен ықпаған, рухын жоғалтпаған қазақ
зиялысының тағдыры арқылы тоталитарлық жүйенің шаруашылық салаларында
жүрген қазақ азаматтарына да тигізген зардаптарын көреміз. Романдағы автор
мен кейіпкер диалогтары шығарманың поэтикалық мазмұны мен пішін
тұтастығымен өрілген. Академик З.Ахметов көркем шығармадағы диалогтың
кейіпкерлердің жан әлемін, қоршаған тіршілік қозғалыстарындағы өзіндік
орындарын анықтаудағы поэтикалық қызметін атап көрсеткен [11, 79-80 бб].
Диалог – деректі романдардың психологиялық сипатын күшейте түсетін
көркемдік тәсіл.
Деректі роман – қазіргі жазбаша әдебиеттің өзіндік жанрларының бірі.
Құрылысындағы деректі құжаттардың, естелік әңгімелердің мол болуымен бірге
туынды авторларының көркем шындық бейнелеулері де қолданылатын-дығы оларды
ерекшелендіріп тұрады. М. Шахановтың Желтоқсан эпопеясы деректі романының
Ұлтсыздандыру саясаты немесе Желтоқсан көтерілісіндегі тіл мүддесі атты
тоғызыншы бөлімінде тәуелсіздігі ресми жарияланған Қазақстан
Республикасындағы қазақ тілінің мемлекеттік мәртебелі қолданысын нығайту,
қазақ ұлтының мемлекет құрушы ата-бабалық және мәңгілік тұғырын сақтау іс-
әрекеттері жүйелене көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың және т.б. қайраткерлердің қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін Конституциялық тұрғыда қабылдауды қамтамасыз ету жолындағы
қажырлы, табанды шешімдері де құжаттармен сәйкес дәйектелген [17, 475 б].
Өмір шындығы және тарихи шындық деп аталатын екінші бөлімде
әдеби дамудағы көркемдік жалғастық аясында адамзат дамуындағы көрнекті
тұлғалардың, олардың қоршаған әлеуметтік ортасының, уақыт пен кеңістіктегі
заман келбетінің сөз өнері шығармаларындағы тарихи шындық суреттелуі
заңдылықтары қарастырылған. Қазақ әдебиетіндегі роман жанрының қалыптасу,
даму жолында тарихи шындық эпикалық шығарманың сипатына тән басты
поэтикалық ерекшелік ретінде колданылады. Әдебиеттану ғылымының теориялық
қисыны бойынша, бұл өзекті мәселе көркем шығармалардың халық тарихын
негізге ала жасалатын поэтикалық ерекшелігі тұрғысында бағаланады: Тарихи
шындық - өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік
көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы құбылыстар, болған
уақиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Тарихтың, халық өмірінің
шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің сипаты танылады. Алайда, әдеби
шығармадағы тарихи шындық - көркемдік бейнелеу тәсілімен берілетін өмір
шындығы, яғни көркемдік шындық [11, 95 б].
XX ғасырдың 90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ прозасындағы
көптеген романдар ұлттық тарихымыздағы бұрын айтылмай келген көптеген
мәселелерді тарихи шындықпен бейнелеудің поэтикалық заңдылықтарын игеруімен
ерекшеленді. Қазақтың көркем прозасында өзіндік суреткерлік қолтаңбаларымен
танылып қалыптасқан көрнекті қаламгерлердің жаңа романдары ұлттық және
әлемдік әдебиеттің классикалық үрдістерін байыта, тереңдете түсті.
Д.Досжановтың Алыптың азабы, Ақ Орда, Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы,
М.Мағауинның Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы, С.Елубаевтың
Ақ боз үй, Қ.Шабданұлының Қылмыс атты романдары қазіргі қазақ
прозасындағы реализм көркемдік әдісінің шынайы үлгілері ретінде
оқырмандарына ұсынылды. Аталған романдардағы тарихи тұлғалар (Кенесары,
Құнанбай, хакім Абай, Д.А. Қонаев, Н.Ә.Назарбаев, т.б.) және олардың
заманы, уақыт пен кеңістік аясындағы қарама-қайшылықтар қазақтың ұлттық
тарихына көркемдік уақыт, көркемдік шындық, поэтикалық жинақтау, авторлық
шешім және т.б. шығармашылық ерекшеліктер тұрғысында қамтуымен байқалады.
Аталған романдардың тақырыптық, идеялық-композициялық желісіне алынған
кезеңдер қазіргі тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихының қайта қарастырылып,
жаңаша бағаланып жатқан мемлекеттік бағдарымен толық үндеседі. Бұл орайда,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында
атты кітабындағы пікірі де қаламгерлердің ұлттық тарихты жаңаша жазуға
арналған туындыларының маңыздылығын айқындай түседі: Бүгінгі қазақ
гуманизмі үшін ұлттық біртектестік пен уақыттың тегеурінді талабы шендескен
аралықтағы мейлінше күрделі өрістен жол тауып шығудан артық мәнді мәселе
жоқ. Бұл – саяси ғана емес, сонымен бірге ғылыми да проблема [18, 12 б].
Қазақ әдебиетінің соңғы онжылдықтарда жарық көріп жатқан көрнекті көркем
туындылары - ұлттық санамыздағы көркем ойлаудың көрсеткіштері. Әдеби
шығармалар мен ғылыми зерттеулердің мыңжылдықтар белестерінде қалыптасқан
қазақ өркениетін танытатын тарихи-мәдени құндылықтардың барлығын да шынайы
болмысымен толық қамту аясында жазылып жатқандығын байқаймыз. Бұл орайда,
Қазақ өркениеті атты жаңа ғылыми-методологиялық бағытты калыптастырушы
көрнекті ғалым Е.С.Омаровтың тұжырымы назар аударарлық [19, 15 б].
Қазақстан Республикасы атты мемлекеттің мыңжылдықтар белестерінен өткен
Қазақ өркениетінің заңды жалғасы екендігін көркем әдебиет шығармалары, оның
ішінде аталған қазіргі романдар шоғыры көркемдік-эстетикалық бағдар ретінде
ұстанады. Себебі, сөз арқауындағы романдардың идеялық-композициялық
желісіне арқау болған басты кейіпкерлердің әдеби прототиптері - тарихи
тұлғалар. Көркем шығармаларға оның ішінде эпостық әдеби тек жанрларының ең
көлемдісі ұлы әңгімеде - романда тарихи тұлғаның кейіпкер тұғырында
сомдалуы арқылы қазақ өркениетінің ата-бабалардан кейінгі ұрпақтарға
жалғасқан дәстүрлі сипаттары жинақталады. Нақтылап айтқанда, сөз
арқауындағы тарихи тұлғалар (Кенесары, Құнанбай, хакім Абай, М. Әуезов, Д.
Қонаев, Н. Назарбаев, т.б.) - қазақ өркениетінің ұлттық және әлемдік
көрсеткіштері.
Қаламгерлер романдарының мазмұны мен пішіні жүйесіндегі эпикалық көлемде
тарихи тұлғалардың өмір сүрген кезеңдері келбетін, қоғамдық-әлеуметтік
оқиғаларды, қазақтың ұлттық-этнографиялық дәстүрлі болмысын, тұрмыстық-
әлеуметтік қарым-қатынастар мәдениетін, жақсылық пен жамандық жағаласқан
қарама-қайшылықтар әлемін – бәрін де тарихи шындықпен бейнеледі. Мысалы,
қазақ тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі Құнанбай қажы Өскенбайұлы (1804-
1885) әдеби тұлғасының жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы атты роман-
хамсасында жаңаша көркемдік шешіммен сомдалғанын көреміз. Суреткер
М.О.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы Құнанбай өмірі Ресей
империясының қазақ даласын отарлауға арналған 1822-1868 жылдары жүзеге
асырылған реформалары аралығындағы уақытын қамтиды. Зерттеуші-жазушы Б.
Сапаралы Құнанбай қажы атты тарихи-әдеби кітабында суреткердің
автоцензуралық сақтықпен осы тұлғаны бейнелеудегі өзіндік ұстанымына жаңаша
баға береді [20, 12 б]. Шынында да Құнанбай мен оның баласы Абайды,
олардың қоғамдық-әлеуметтік, тұрмыстық ортасын тарихи шындықты негізге ала
отырып, поэтикалық астарлы, мегзеулі сипаты терең қатпарлы қалыппен
суреттеуде М.Әуезов ұстанған көркемдік шешімнің ұлағаты мол.
Жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасының төрт кітабында
(бірінші кітап Толғақ, екінші кітап Жұлдыз құрбандық, үшінші кітап
Қызғаныш, төртінші кітап Хақиқат мекені) Құнанбай бейнесінің шынайы
тарихилықпен, тарихи шындықпен бейнеленгенін көреміз. Абайдың жұмбағы
роман-хамсасындағы аталған кітаптарда Құнанбайдың тарихи шындықпен
бейнеленуі мынадай поэтикалық жинақтаулармен берілген: біріншісі -
Құнанбайдың әулетін, туған ауылын, аймағын ауызына қаратқан ақылдылығымен,
шешендігімен, қамқоршы басшылығымен даралануы; екіншісі - Ресей
империясының басқару жүйесінің әкімшілік тұтқасын (аға сұлтандығын)
иеленуі, қазақ қауымын өзіндік көзқарастары ырқында басқару мақсатында
күрделі қайшылықтарға толы қызметтерімен әрекет етуі. Жазушы романда
Құнанбайдың өмір жолын қырық бір жасында ұлы Абайдың дүниеге келген кезінен
бастап, сексен екіде бақиға аттанған сәтіне дейінгі аралық кезеңінің тарихи
деректі оқиғаларын қамтыған. Романда Құнанбайдың бұрын қалың жұртшылыққа
беймәлім болып келген іс-әрекеттері, басынан өткерген қиыншылық оқиғалары
тарихи шындық заңдылығымен өрілген. Ең бастысы - Құнанбайдың казақ елінің
тағдыры, ұлттық-азаттығы үшін күрескен Кенесары ханға, оның ізіне
ергендерге тілеулес болғандығы. Кенесарыны Ұлытауда ақ киізге көтеріп хан
сайлағандардың ішінде қазақтың белді билерімен үзеңгі қағыстыра жүріп өз
әкесі Өскенбай да болды, бірақ түгел соңына ермеді [21, 24 б]
деген әрекет жалғастығын Құнанбайдан да көреміз. Кенесары ханның ставкасын
орыстың жазалаушы отряды қоршап алғанда, олардың намаз оқып отырғанын желеу
етіп, Кенесарыны оқтан қорғап қалған [21, 24 б] әрекетін автор
кейіпкердің шынайы көзқарасымен сабақтастыра баяндап түйіндейді. Романда
Құнанбайдың қазақ жұрты үшін өзінің патшалық әкімшілік басқару билігін, аға
сұлтандығын ағартушылық-әлеуметтік мақсаттарына пайдалануға ұмтылған
әрекеттері айқын көрінеді. Қазақ халқын біржола отырықшы етіп, оқу-білім,
мәдениет жетістіктерін игертуге ұмтылысы (қазақ және орыс тілдерінде мектеп
ашуды үкіметтен сұрауы, Қарқаралыдан мешіт салуы, өзінің Меккеге қажылыққа
баруы, Меккеде қазақтар жататын арнайы үй салдыруы, т.б.) - деректілікте
негізделе өрнектелген.
Құнанбай өмірінің бұрын қамтылмай келген деректі шындығы Шыңғыс және оның
баласы Шоқан Уәлихановқа қарым-қатынасы еді. Романда жазушы көркем
шығарманың әдеби сипатын байытатын тарихи шындық поэтикасының тәсілі
көркемдік ойлауға тән сюжеттік эпизодтар жасаған. Жай кезде өр мінезді,
тәкаппар, қатал Құнанбайдың Шыңғыс төремен алғашқы дидарласуындағы қалпынан
хан тұқымдарын, төрелерді сыйлаған қазақы тектілік мінез-құлық қасиетін
айқын танимыз [21, 124 б]. Осы кездесуден соң Шыңғыстың Санкт-Петербургтегі
Эрмитажға барғанда төрт бұрышты шынының ішіне салып қойған Кенесарының бас
сүйегін көрген сәттегі жан күйзелісін айтқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЙТІМОВ МҰРАТБЕК КЕНЖЕБАЙҰЛЫ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ РОМАНЫ:
ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ
(ХХ ғ. 90-жылдары және ХХІ ғ. бас кезі)
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесшісі филология ғылымдарының
докторы,
профессор Т.С. Тебегенов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы,
профессор Т. С. Сыдықов
филология ғылымдарының докторы,
профессор Д. Ысқақұлы
филология ғылымдарының докторы,
профессор М. Хамзин
Жетекші ұйым әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 21 мамырда сағат 14.00-де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы филология және
педагогика ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру
жөніндегі Д 14.05.05 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады
(050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13).
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 19 сәуірде таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым
хатшысы, филология ғылымдарының
докторы, профессор
Б.Әбдіғазиұлы
КIРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы тарихының
барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан өткен өмiр шындығын
танытуда мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге асырылып келедi.
Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы жолында болып өткен қоғамдық-
әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi тұлғалардың өмiрлiк шындық
деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман ұрпақтың жан әлемiне танытуда
тарихи тақырыптағы эпикалық шығармалардың маңыздылығы анық. Әсiресе,
Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет
болып өмiр сүре бастаған жылдар белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық
санасын сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи
түстi. Қазақ әдебиетi тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз
өнерi алыптары мерейтойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмiмен
әлем өркениетi кеңiстiгiнде бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы
көрнектi, кесек туындылардың жаңаша жазылуына себепкер болды.
Қазiргi қазақ прозасындағы көркем шығармаларда халық тарихының аса елеулi
кезеңдерi, тұлғалары уақыт шындығының мол деректерiн негiзге алып жазылуда.
Көп ғасырлар бойы басқыншылық-шапқыншылық соғыстарға, отарлау езгiсiне,
әдейi ұйымдастырылған ашаршылықтарға, босқыншы-лықтарға, саяси құғын-
сүргiндерге және т.б. озбырлықтарға ұшыраса да осы күнге дейiн негiзгi
халықтық-ұлттық дiлiн сақтаған қазақ ұрпақтарының әдебиет шығармаларында
көркем шындықпен бейнеленуi – аса зәру мәселе екендiгi айқын сезiледi. Бұл
орайда, Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың
Ғасырлар тоғысында (1996) кiтабындағы пiкiрiнiң қазiргi қазақ
романдарындағы тарихи шындық пен көркемдiк шешiм мәселелерiн жүзеге асыруға
тиянақты бағдар болатыны да күмәнсiз: Мен өз халқымның көнбеске көнiп,
шыдамасқа шыдай бiлетiн төзiмдiлiгiне қайран қаламын. Мәңгiлiктiң қатыгез
басқыны бiржолата шайып әкететiндей талай қилы кезең тұсында қиналса да
аман қалыпты. Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды.
Бiрақ өмiрге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсенi
көтерiп, тәуекелге бел буғызды [1, 268-269 бб].
Бұл – қазақ халқының басынан өткен өмiр шындығы. ХХ ғасырдың
90-жылдары мен қазiргi ХХI ғасырдың басындағы қазақ романдарында
аталған тарихи кезеңдердiң өмiр шындығы эпикалық көлеммен қамтылып жазыла
бастады. Халықтың басынан өткен өмiр оқиғаларын, ондағы жеке тұлғаларды,
тұтастай алғанда, халық тағдырын қарама-қайшылықты сипатымен қамту жүзеге
асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымының зерттеулеріне тақырып нысаны
болып келе жатқан роман жанрындағы шығармаларды арнайы қарастыру сөз өнері
үдерісіндегі өзектілігімен ерекшеленеді. Эпостық әдеби тек болмысында
сюжеттік-композициялық құрылысының кең күрделі желілі ауқымдылығымен,
қоғамдық-әлеуметтік тұрмыс шындығын ұлттық және жалпыадамзаттық ортақ
сипаттар арнасында танытатын эстетикалық құндылығымен бағаланады. Роман
жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын
бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік
ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ
романдары – қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік
дәстүрінің жалғасы, сонымен бірге әлем өркениетіндегі әдеби үдерісінің бір
арнасы. Көркем шығармалардың әдеби үдерісті құрайтын шығармашылық ықпалын,
ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттерін қамтыған туындыларды эстетикалық таныммен
бағалау, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті
талдаудың жаңашыл методологиялық әдіс-тәсілдермен қарастыру – үнемі
дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді.
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиеті
қалыптаса бастады. Өзіне дейінгі көркемдік, шеберлік үрдісті озық дамыта
жалғастыра отырып, қазақ ақын-жазушылары халықтың тарихындағы бұрынғы-соңғы
қамтылмаған ақтаңдақ беттерді толтыруға кірісті. Осындай дәуірлік мәні бар
серпіліс қазақ прозасындағы тарихи романдар жазу үрдісінен анық байқалды.
Профессор Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және көркемдік шешім (1991) атты
монографиясында Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғанға дейінгі тарихи
тақырыпты игерудің поэтикалық үрдісіне және өзектілігіне ғылыми байыптау
жасалған: Тарихи дәуір шындығы тек тарихи шығармалар құрылы-мында ғана
емес, бүгінгі күн тақырыбына жазылған туындылардың сюжеттік және
композициялық желілерінде де кең көрініс тауып отыр. Соған орай, қазақ
әдебиетінің жеткен биігі мен асқан асуын анықтауда, пайымдап бағалауда
тарихи өткен дәуір шындығын суреттеуге арналған шығармалардың көркемдік
ерекшеліктерін арнайы қарастырудың маңызы жоғары екендігінде сөз жоқ [2, 3
б]. Зерттеуші осы пікірін Жазушы еңбегі [3] атты зерттеуінде тарихи
тақырыптағы кейбір романдарда нақты тарихи тұлғалардан гөрі ойдан
шығарылған көркемдік қиялға негізделген бейнелер де орын алатынын
қарастырған.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби тек (эпос, лирика, драма) жанрлары әлем
әдебиетінің классикалық деңгейіндегі туындылар болып саналады. Қазіргі
қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы
дамуында ұлт тарихының ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі
аралығында бұрын кең түрде қамтылмаған ақтаңдақ беттерін толық қамтып жазу
үрдісі кеңінен өрістеуде. Сонымен бірге, көркем шығарманың мазмұны мен
пішінде бұрынғыдай саяси-идеологиялық қатаң бақылауға, шектеуге жалтақтап
жазудан да арылған хал-ахуал қалыптаса бастады. Көркем шығармалар арқылы
өмір шындығын өнер тілімен бейнелеудің мол мүмкіндігіне орай жұмыстарды
жүзеге асыру жүріп жатыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінің жаңа жазба реалистік
дәстүрі қалыптасуының, дамуының кезеңдеріндегі роман жанрындағы шығармалар
туралы алғашқы сын-пікірлер Ә.Бөкейхановтың Роман деген не? (1914),
Роман бәйгесі (1915), А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш (1926),
Қ.Жұмалиевтің Әдебиет теориясы (1967), Е.Исмайыловтың Әдебиет теориясы
мәселелері, Б. Шалабаевтың Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы,
Р.Бердібаевтың Қазақ тарихи романы, Роман және заман, М.Хасеновтің
Ұнамды образ және типтендіру, Ш.Елеукеновтің Казахский роман и
современность, От фольклора до романа-эпопеи, М.Атымовтың Идея және
композиция (1970), Қазіргі қазақ романдарындағы сюжет пен композиция
мәселесі (1978), З. Ахметовтің Поэтика эпопеи Путь Абая в свете истории
ее создания (1984), Т.Сыдықовтың Қазақ тарихи романы (1996), Қазақ
тарихи романының көркемдік тіні (1998). Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және
көркемдік шешім (1991), Жазушы еңбегі (2001), З.Бисенғалидің ХХ ғасыр
басындағы қазақ романы (1997), М.Хамзиннің 60–80-жылдардағы қазақ
романы (стиль және типология мәселелері) (1997), Қазіргі қазақ романы
(2001). Т.Рахымжановтың Романның көркемдік әлемі (1997), Б.Майтановтың
Қазақ романы және психологиялық талдау (1996), Г.Пірәлиеваның Көркем
прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері (Түс көру, бейвервалды
ишараттар, заттық әлем) (2003), Ж. Жарылғаповтың Қазақ прозасы: ағымдар
мен әдістер (2009) және т.б. еңбектерде қазақ романының поэтикалық өзекті
мәселелері қарастырылды. Көрнекті зерттеушілердің іргелі зерттеулеріне
сүйене отырып, ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың бас кезінде жазылған
жаңа романдарды да арнайы қарастыру мақсатын алға қоямыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз мемлекет тұғырымен әлемге
танымал болып жаңа даму жолымен келе жатқан Қазақстанның көркем әдебиеті де
өркениет кеңістігіндегі өзіндік орнымен бағалануы – өзекті мәселе.
Сондықтан соңғы онжылдықтар белестерінде жазылған романдарды тарихи шындық
пен көркемдік шешім поэтикасы заңдылықтары бойынша саралап қарастыру –
еңбегіміздің басты мақсаты. Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді
орындау көзделді:
– Романдардағы өмір шындығының тарихи шындықпен бейнеленуі;
– Тарихилықтың көркемдік шындыққа негіз болуының ерекшеліктері;
– Реалистік сипат пен көркемдік қиял жинақтауларының сабақтастығы;
– Тарихи тұлғалар мен оқиғалардың көркемдік шешіммен жинақтала
бейнеленуі;
– Әдеби бейнелердің прототиптік негізділігінің мәні;
– Кейіпкерлерді даралау мен мінездеудің психологиялық ерекшеліктері;
– Тарихи шындық бейнеленуінің көркемдік уақыт аясындағы қамтылуы;
– Романдардың идеялық-композициялық желісіндегі ұлттық-этнографиялық
сипат болмысы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
– Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасының жаңа әдебиетіндегі роман
жанрындағы шығармалардың дамуына көркемдік негіз бастаулары (сақ, ғұн
дастандары, шежірелік туындылар, т.б.) эпикалық шығармалар сабақтастығы
заңдылығымен жаңаша байыпталды.
– Қазіргі қазақ романдарының мазмұны мен пішіні поэтикасына жаңа жазба
реалистік әдебиет үлгілерінің (хакім Абай, Ы. Алтынсарин, т.б.
шығармалары) классикалық көркемдік негіз болғандығы бағаланды.
– Қазақ прозасындағы роман жанрының әлем әдебиетіндегі үлгілермен тектесе
дамуына ықпал еткен ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы әдеби
үдеріс, жеке қаламгерлер туралы соны байыптаулар жасалды.
– Деректі романдардың қалыптасу, даму сабақтастығы теориялық-
методологиялық сабақтастығымен жүйеленді.
– Қазіргі деректі романдардағы (Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы
(роман-толғау), Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (роман-диалог), М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы) тарихи тұлғаларды мінездеу, даралау, эпикалық
баяндау, диалог, авторлық толғаныс, қосымша сюжеттерді егіздеу, т.б.
ерекшеліктер сараланды.
– Қазіргі жаңа романдардағы өмір шындығы мен тарихи шындық сабақ-
тасуындағы көркемдік жалғастық ықпалы айқындалды.
– Жазушы Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы күрделі
тарихи тұлға Құнанбайдың көркем бейнесі сомдалуының өмір шындығына
негізделген реалистік сипаты анықталды. Құнанбайдың халықшыл
көзқарастарының, Кенесары ханмен, Шоқан Уәлихановпен және т.б. тарихи
тұлғалармен қарым-қатынастарының көркем шындықпен бейнеленуіндегі көркемдік
шешім айқындалды.
– Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасындағы Кенесары ханның
көркем бейнесі сомдалуының тарихилығы мен көркем шындықпен бейнелену сипаты
анықталды.
– Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасында хакім Абай және
оның шәкірттерінің (Ақылбай, Әбдірахман, Шәкәрім, Көкбай, Мағауия),
Алаш қайраткері Әлихан Бөкейхановтың көркем бейнелері сомдалуындағы
көркемдік ерекшеліктер (авторлық баяндау, диалог, монолог, мінездеу,
портрет, т.б.) жүйеленді.
– Қазіргі қазақ романдарындағы (Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз,
С.Жұбатырұлының Абыржы, Қ.Жиенбайдың Даңқ түрмесінің тұтқыны, т.б.)
табиғат – адам – қоғам қарым-қатынастарын әлеуметтік-психологиялық сарынмен
жазу ерекшеліктері ғылыми байыпталды.
– Экологиялық зардаптарды идеялық желі еткен романдардағы қазіргі заман
адамдары жан әлеміндегі отаншылдық-азаматтық, пенделік-ұсақтық,
қайраткерлік пен тоғышарлық т.б. қарама-қайшылықты мінез-құлық
психологиясының әр алуандығы, шындығы бейнеленуі сипаты да сыншыл реалистік
болмысымен дәйектелген.
– Қазіргі қазақ романдарындағы (І. Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық,
Д.Досжановтың Алаң, С.Досановтың Қылбұрау, Ұйық,
Т.Ахметжанның Ақиқат жолы, С. Елубайдың Ақ боз үй, Ғ. Құлахметтің
Үйірі жоқ көкжал) деректерден туындайтын қиял қосындыларының әсерлілігі,
нанымдылығы айқындалған.
– Романдардағы табиғат аясындағы адам тіршілігінің шынайылығын ашу,
ұлттық-этнографиялық дәстүрлерді уақыт шындығымен сәйкестендіру, т.б.
көркемдік шешім эстетикасы ерекшеліктері күрделі сипатымен саралана
талданған.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ прозасының романдары – ұлттық және жалпы
әлемдік әдеби үдеріс қозғалысы жүйесіндегі шығармалық еңбек нәтижелері.
Қазақ тарихының кезеңдерін қамтыған алдыңғы толқын суреткерлер ізімен
кесек туындылар жазған кейінгі толқын қаламгерлер шоғыры қазіргі қазақ
оқырмандарының ұлттық-тарихи санасын оятуға, жаңаша қалыптастыруға ықпалын
тигізеді. Бұл орайда, І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық,
Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз, Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы (роман-
хамса), С.Елубайдың Ақ боз үй (роман-трилогия), Б.Тілегеновтің Тұйық
өмірдің құпиясы, С.Жұбатырұлының Абыржы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы,
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы, Ғ.Құлахметтің Үйірі жоқ көкжал,
С.Досановтың Қылбұрау, Ұйық, Қ.Жиенбайдың Даңқ түрмесінің тұтқыны,
т.б. романдар шоғыры тарихи шындық пен көркемдік шешім ерекшеліктерін
арнайы қарастыру нысанына алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі қазақ романы –
әлем әдебиетінің қлассикалық үрдіс деңгейінде дамып келе жатқан жанр.
Дәстүрлік және көркемдік негіздері – қазақтың фольклоры мен әдебиеті
мұралары. Әлем әдебиеттері классикалық үлгілерімен әртүрлі сипаттағы
ықпалдастықтар, байланыстар жағдайында жетілген, дамыған ұлттық сөз өнері
туындыларын қазіргі әдебиеттану қисындарымен саралау, байыптау арқылы біз
әлем өркениеті кеңістігіндегі өзіндік деңгейімізді анықтаймыз. Қазақ
романының жалпы поэтикалық мәселелерін қарастыруда А.Байтұрсыновтың,
С.Мұқановтың, М.Әуезовтің, Қ.Жұмалиевтің, З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың,
Т.Кәкішевтің, Х.Әдібаевтің, Р.Бердібаевтың, Р.Нұрғалиевтің және т.б. аға
буын ғалымдарымыздың тұжырымдары басшылыққа алынды.
Қазақ прозасындағы роман жанрындағы шығармаларды арнайы қарастырып жүрген
және әдебиеттің тарихына, теориясына, сынына арнап іргелі зерттеулер жазған
көрнекті қазіргі әдебиеттанушы ғалымдарымыздың (М.Атымов, Ш.Елеукенов,
Т.Сыдықов, Т.Рахымжанов, Д.Ысқақұлы, М.Хамзин, Т.Есембеков, Ж.Дәдебаев,
Б.Майтанов, Қ.Әбдезұлы, Б.Әбдіғазиұлы, Қ.Алпысбаев, З.Бисенғали, Қ.Ергөбек,
Б.Ыбырайым, Р.Тұрысбек, А.Ісімақова, Г.Пірәлиева, т.б.) еңбектері жаңа
бағыттағы зерттеулер үшін тың бастамашыл тұжырымдарымен маңызды.
Зерттеушілеріміздің тұжырымдарын жалғастыра зерделеу – уақытымыздың өзекті
мәселесі.
Зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмыста көркем әдебиет дамуының
теориялық-методологиялық заңдылықтарына, қисындарына сүйене отырып, қазіргі
қазақ романдарына тән тарихи шындық пен көркемдік шешім мәселелерін
саралауда объективті-аналитикалық, тарихи-салыстырмалы, кешенді-жүйелі
талдау әдістері пайдаланылды. Тарихи-нақтылық пен тарихи-әдеби саралау,
жүйелеу әдістері басшылыққа алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Қазақ әдебиетінің ежелгі заманғы жазба жәдігерліктерінде негізі
қаланған тарихилық негізіндегі көркем шындықпен жазу үрдісі әлем
өркениетіндегі классикалық даму деңгейіндегі шығармашылық озық ізденістер
жолымен біртұтас бағаланады.
– Қазақ романдарының пайда болуы, қалыптасуы, дамуы – ХХ ғасырдағы
әдебиетіміздің әлем өркениетіндегі классикалық үрдісті байытқан көрнекті
көрсеткіші.
– ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы қазақ романдары да
хакім Абай қалыптастырған, одан кейінгі толқын қаламгерлер жалғастыра
дамытқан эпикалық шығармашылық дәстүрдің көркемдік жалғастығын танытады.
– Өмір шындығының тарихи шындықпен бейнеленуі, тарихилықтың көркем
шығармаларға негіз болуы, реалистік сипат пен көркемдік қиял
жинақтауларының сабақтастығы жаңа романдардың басты ерекшеліктері қатарын
құрады.
– Тарихи тұлғалар мен оқиғалардың көркемдік шешіммен жинақтала
бейнеленуі, әдеби бейнелердің прототипті негізділігінің мәні, кейіпкерлерді
даралау мен мінездеудің психологиялық ерекшеліктері де қазіргі романдар
поэтикасының күрделі болмысын құрайды.
– Романдардағы тарихи шындық бейнеленуінің көркемдік уақыт аясында
қамтылуы, идеялық-композициялық желілердегі ұлттық-этнографиялық сипат –
сөз өнері туындыларының эстетикалық табиғатын терең түсіндіреді.
– Қазақ сөз өнері тарихындағы фольклор және сақ, ғұн, түркі, Алтын Орда –
Қыпшақ, Қазақ хандығы дәуірлері мұралары, шежірелік шығармалар – қазіргі
қазақ романдарындағы тарихи шындықтың көркемдік негіздері.
– ХІХ ғасырдағы жазба реалистік әдебиет шығармалары қазіргі қазақ
романдарындағы тарихи шындық пен көркемдік шешім бірлігіне негіз болған.
– Қазіргі қазақ әдебиетіндегі деректі романдар композициясындағы деректі
очерктер, психологиялық-лирикалық, философиялық, публицистикалық толғаулар,
тұлғаларды даралайтын кескін-келбетті бейнелейтін, мінез-құлықты
сипаттайтын баяндаулар, монологтар, диалогтар, әдеби сұхбаттар, пейзаждық-
географиялық суреттеулер, этнографиялық сипаттаулар, т.б. бөліктер –
кешенді тарихи-әдеби ерекшеліктер тұтастығы болып саналады.
– Деректі романдар композициясында мақал-мәтелдердің, би-шешендер
сөздерінің, ақын-жыраулар толғауларының, өлеңдердің енгізілуі
эпикалық шығармалардың халықтың көркемдік ойлау арнасындағы
тағылымын дәлелдейді.
– Қазіргі қазақ романдарындағы реалистік сипат пен көркемдік қиял-реализм
мен романтизм сарындары сабақтастығының көркемдік шешіммен орындалуын
дәйектейді.
– Романдардағы көркемдік шешім эстетикасы эпикалық шығармалардағы тарихи
құбылыстарға, тұлғаларға қатысты нақты деректерді есепке алатын халықтық
қабылдау, бағалау көзқарастары негізінде жазылады.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні. Жұмыстың ғылыми нәтижелері мен
тұжырымдарын тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиеті дамуына арналған іргелі
зерттеулер және орта, орта арнаулы және жоғары оқу орындары үшін оқу
құралдарын, оқулықтар жазуда, сонымен бірге арнайы курстар мен семинарлар
жүргізгенде көмекші материал, құрал ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың сарапталуы мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мазмұнын танытатын мақалалар Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
саласын Бақылау комитеті белгілеген (Ақиқат, Қазақ тілі мен әдебиеті,
Ұлт тағылымы, Ізденіс журналдарында, Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің Хабаршысында және т. б.) басылымдарда
жарияланды. Сонымен бірге, шетелдер (Түркия, Украина, Өзбекстан.)
басылымдарында да бірқатар мақалалар жарық көрді. Жұмыстың негізгі
нәтижелері М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында, Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінде өткізілген Халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияларда баяндалып, жинақтарында жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында (26.12. 2006 ж. № 3 хаттама)
талқыланып, бекітілген.
Зерттеу жұмысы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
қазақ әдебиеті кафедрасының (30.03.2009ж. №9 хаттама) мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы, бүгінгі
күнге дейінгі зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, зерттеу нысаны, зерттеу әдістері, әдіснамалық
негіздері, теориялық және практикалық мәні, сыннан өтуі және ұсынылатын
тұжырымдар айқындалып көрсетіледі.
Тарихилық – көркем әдебиет дамуының негізі деп аталатын бірінші
бөлімінің Эпикалық шығармалар сабақтастығы деген бөлімшесінде көркем
әдебиет дамуының тарихилық негізіндегі эпикалық шығармалар туралы сөз
болады.
Қазақ жазба әдебиетінің қазіргі заманғы эпикалық түрлерінің (поэма,
роман) тарихилықпен жазылуына эпикалық шығармалардың көркемдік негізі үлгі
болғандығы ақиқат. Осы арада белгілі әдебиеттанушы-ғалым Н. Келімбетовтің
сақ, ғұн дәуірі тарихи дастандарының поэтикасы хақындағы пікірі эпикалық
жанр шығармалары табиғатының қалыптасу, даму эволюциясын түсінуге
бағдарлайды: Сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген жоқтау, мақтау
түріндегі өлең үлгілері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, бертін келе Түрік
қағанаты тұсында жазылған ерлік жырларының шынайы көркем шығарма ретінде
қалыптасуына үлгі-өнеге, модель-форма болды [4, 11 б]. Бұл – қазақ
әдебиетіндегі кейінгі көп жанрлы жазбаша дәстүрдің дамуына негіз болған
үрдіс үлгісі.
Қазақ әдебиеті тарихының байырғы сақ, ғұн дәуірлеріндегі эпикалық
шығармаларының құрылысында халықтың қанатты сөздерінің, мақал-мәтелдерінің,
тұрмыс-салт өлеңдерінің, шешендік толғаныстарының – бәрінің тұтаса құралуы
қалыптасқан көркемдік үрдіс тағылымын дамытты. Жазбаша әдебиет кемелдене
дами келе көрнекті романдардағы кейіпкерлерді даралау, мінездеу,
оқиғалардың деректілік шындығы мен ойдан қосу тұтастығын үйлестіру – бәрі
де тарихилықтың негізділік заңдылығы жүйесін құрады.
Қазақ сөз өнері тарихындағы Көне түркі әдебиеті (VI-IX ғ.ғ.)
кезеңіндегі Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы,
Оғызнама мұраларында түркі тайпаларының өмір сүрген дәуірлері шындығы,
тарихи тұлғалардың қызметі, адамдар өмір сүрген географиялық кеңістік,
әлеуметтік орта тағылымы қамтылған. Ал, Ислам дәуіріндегі әдебиет (Х-ХІІ
ғ.ғ.) кезеңіндегі мұраларда да халықтың сол шығармаларда сөз болған
тұлғаларының, әлеуметтік ортасының шындығы тарихилық заңдылығы аясында
қамтылған. Көрнекті әдебиеттанушы-ғалым А. Егеубай аталған ежелгі әдеби
мұралардағы кейіпкерлердің, жеке адамдар тұлғаларының тарихи негізділікпен
жазылғанын айтады, олардың тарих, философия, этнология зерттеулері үшін
нұсқалы материалдар, тарихи бағалы деректер [5, 163 б] беретін рухани арқау
екендігіне, философиялық, әлеуметтанушылық, әдеби-әдептілік, т.б. мәселе-
лерді қамтитын күрделі танымдық тағылымына ғылыми байыптаулар жасайды.
Зерттеуші ежелгі және ортағасырлық мұралардағы әдеби әдеп жүйелерін саралап
көрсетеді (1. Жан сымбаты, 2. Кісілік сымбаты, 3. Азаматтық сымбаты) де,
олардың тарихилыққа қатысты поэтикалық ерекшеліктерін ғылыми-теориялық
тұрғыда тұжырымдаған: Тарихи шындық пен көркем шындық арасындағы күрделі
метаморфоза да тарихилық негізде, тарихи кезеңдер аясында ұғынықтырақ,
қызғылықты көрінеді. ... ежелгі мұраларда тарихи тұлғалар мен тарихи
құбылыстарда ойдан қосу, әсірелеу аз байқалады. Байқалмайды деген де
шындыққа үйлеседі. Тарихи адамдар, тарихи оқиғалар бәз күйінде сипатталады.
Тарихи шындық қана емес, поэтикалық басқа да ең бір көркемдік таным
сарабынан өткен нышандарының өзі де тіршілік, тұрмыс көріністерінен қаз-
қалпында көшіріліп алынған. Кейінгі кезең мұраларында көркемдік шындық рухы
үстем түсе бастаған. Көркемдік шындық, көркемдік шарттылық көрініс берген
тұстарда эпикалық тыныс қиялы, қиял-ғажайып ертегілері сынды көркемдік
кеңістіктер туындады [5, 184 б]. Өнер туындыларына арқау болатын өмір
шындығы болмысын елестету үшін
Әбу Нәсір әл-Фарабидің Мәселелер мәні философиялық еңбегіндегі пікіріне
назар аударуға болады: Қозғалыс пен тыныштықтың басталуы, ол сыртқы қысым
немесе өмір, болмаса, табиғат деп аталады. Қозғалыстың кей түрлері еріксіз
болады, мұндайда олардың басталуын өсімдік жаны дейді немесе ерікті болуы
ықтимал... Уақыт осы қозғалыспен байланысты. Уақыттың шегі сәт деп аталады.
Қозғалыста уақыттың басы да, аяғы да болуы мүмкін емес. Осылайша, бір
жағынан, қозғалатын әлдене болуы тиіс, екінші жағынан, қозғаушы болуы
керек [6, 55 б]. Демек, өмір шындығы – қозғалыс пен тыныштықтың өзара
сабақтас құбылыстарынан құралатын тіршілік келбеті. Көркем шығарма-
лардағы өмір шындығы дамылсыз сапырылысқан үндес әрі қарама-қайшы-
лықты қозғалыстар жүйесін бейнелейді. Ал, тыныштық ұғымының өзі де өмір
шындығы қозғалыстарының аясында айқындалады. Тарихи кезеңдердегі
оқиғалардың өрістеуі мен белгілі бір нәтижелер арқылы аяқталуы да қозғалыс
пен тыныштық сабақтастығы тағылымын аңғартады.
Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар тарихи деректерді баяндау мен
көркем әдебиет бейнелеулері тұтасуы жолын қалыптастырған мұралар болып
саналады. Авторларының көзімен көрген оқиғаларын көркемдік талғаммен
сұрыптап, іріктеп жазуы арқылы уақыт шындығын жазбаша жүйелеудегі
қаламгерлік мәдениет үрдісіне де негіз қаланды. Шежірелік туындылардың
құрылысындағы елдің, ондағы көрнекті оқиғалардың қамтылуында туынды
авторларының мемлекет қайраткері тұғырындағы тұлғалық танымалдығы да елеулі
болды. Қазақ әдебиетіндегі тарихи шындықпен кең көлемді көркем туындылар
жазу үрдісінде шежірелік шығармалар авторларының қайраткерлік, қаламгерлік
орындары да сөз өнері тарихындағы маңыздылығымен ерекшеленеді.
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі жаңа жазба реалистік әдебиет
шығармалары да көркем әдебиетіміздегі тарихилықты жаңаша қалыптастыруда
маңызды орын алды. Хакім Абайдың эпикалық дастандарында, қара сөздерінде
өмір шындығы деректері, тарихи тұлғалар тағылымының көркем шындықпен
өрнектелуі әдеби сипатпен өрнектелді. Шоқан Уәлихановтың ғылыми-этно-
графиялық очерктері әдеби-тарихи сипатымен ұлттық және жалпыадамзаттық
рухани мұралар қатарына қосылды. Шоқан шығармалары ғылыми жазбаларды әдеби-
тарихи ерекшеліктер тұтастығымен жазудың әлемдік классикалық дәстүріне
сәйкес қазақ топырағында дамытудың іргетасын қалады. Ал, Ы.Алтынсариннің
әңгімелері – қазақ әдебиетіндегі жазбаша прозалық шығарма жазу үрдісі
жолындағы жаңа жазба реалистік әдебиет үлгілері болып саналады. Профессор
X.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің ежелгі дәуіріндегі Әбу Нәсір әл-Фарабидың,
Захир ад-дин Бабырдың, Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали Қосымұлы
Жалайырдың еңбектерін, хан-сұлтандардың, елшілердің жазысқан хаттарын,
шешен-билер сөздерін де прозалық шығармалардың алғашқы үлгілері қатарында
қарастыруды ұсынады. Зерттеуші қазақ прозасының әуелгі бастау кезеңіндегі
мұраларын айта отырып, Шоқан, Ыбырай, Абай өмір сүрген ғасырдағы осы
дәстүрлі дамудың жалғастығына баға берген. Түркістан уалаяты (1870),
Дала уалаяты газеттері мен Айқап журналының беттерінде жарияланған
мұралардың, шығармалардың, қазақ әдебиеті жанрларының, оның ішінде прозалық
шығармалардың мол жазыла бастауына себеп болғанын бағалайды. [7, 9-10 бб].
Академик З.Қабдолов былай дейді: Кең көлемді ... эпостың бұл түрінде
жазылған шығармалар шындықтың жекелеген эпизодтарын суреттеумен тынбайды,
әдеби шығармаларға арқау болған адам мен қоғам тіршілігін мейлінше кең
қамтып, алуан-алуан даму кезеңдерімен тұтас жүйелеп, толассыз қимыл-
қозғалыс қалпында жинақтайды. Адам мен қоғам өмірінің қандай ақиқаты
болсын, мұнда бүкіл тамыр тереңімен, қопарыла көрсетіледі де, оқырманның
көз алдында өзгеше бір әлем, бүтін бір тіршілік дүниесі пайда болады [8,
313-314 бб].
Қазіргі қазақ романдарының біразы XX ғ. 90-жылдары мен XXI ғ. басында
жарыққа шықты. Тарихының жаңа кезеңіне көшкен, байырғы жолы бұған дейінгі
талай мыңжылдықтардан басталған, қалыптасқан мемлекетіміздің, қазақ ұлтының
көркем әдебиеттегі бейнеленуі сөз арқауындағы дәстүрлі шығар-машылық үрдіс
аясында қарастырылады. Эпикалық шығармашылық үрдіс әдебиетіміздің Қазақ
хандығы (ХV-XVIII ғғ.) және ХІХ ғасырлар кезеңдеріндегі авторлы шежірелік
шығармалар Мәшһүр Жүсіптің Қазақ шежіресі, Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-
қазақ, һәм хандар шежіресі, т.б. қисса-дастандар, тарихи жырлар жанрлары
арқылы да жалғасты. Қазақ романистикасының қалыптасу, даму тарихында ХХ
ғасырдың бас кезіндегі эпикалық шығармалар айрықша орын алады.
Шәкәрімнің Әділ–Мария романының сюжеттік-композициялық желісінде ХХ
ғасырдың бас кезіндегі қазақ ауылдарына ортақ өмір шындығының оқиғалары
арқау етіп алынған. Көлемді прозалық шығарманың мазмұны мен пішіні
жүйесінде классикалық әдеби шығармаларға тән әртүрлі көркемдік әдістер
тұтастығымен жазылғандығы байқалады. Романның идеялық-композициялық желісін
құрайтын мынадай мәселелер айқын қамтылған: біріншісі – ХХ ғасырдың алғашқы
онжылдығы шамасындағы қазақ ауылының көшпелі тұрмыс жағдайының (қыстау мен
жайлау арасындағы көшу-қону, малды жаю, т.б.) көріністері; екіншісі –
қазақтың ұлттық-этнографиялық, ата-бабалық салт-дәстүрінің негізгі оқиға
нысаны болғандығы. Басты кейіпкерлер Әділдің әкесі Жақсыбай мен Марияның
әкесі Бақтыбайдың әуелі құда болып келіскені сюжеттік байланыс ретінде
көрінеді. Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы Шыңғыстауды кейіптеу тәсілі
сипатымен бейнелеген жерлері қазіргі қазақ романдарына көркемдік негіз
болғаны айқын байқалады. Мысалы, Әділ–Мария романында басты
кейіпкерлердің түнгі табиғат аясындағы қауышу сәтін лирикалық-психологиялық
бейнелеудің лирикалық және кейіптеулік тұтастықпен өрілген көркемдік-
әсерлілік сипаты айқын: Міне, осы іңірде туған толық Ай дәл Марияның
қысылып ұялғанындай қып-қызыл болып туса да, көтеріле келе бозарып,
жоғарылағанда, әбден бойы үйренгендей маңқиып, жер жүзіне сүттей тұнық
сәулесін түсіріп, Айдың бетіндегі кісі пішінді қожыры қырындай қарап, Әділ
мен Марияның алғашқы қосылғанын көрмейінші! – деген сияқтанды-ау! Сонда,
кәрі Шыңғыстау, сен алыстан мұнарлатып, басыңды күнбатысқа беріп, көлденең
сұлап: Әділ мен Мария былай жатсашы! – дегендей бөктердің аласа адырын
бауырыңа қысып, төстегі елге жантая қарап жатпап па едің? [9, 501-502 бб].
Шәкәрімнің Әділ–Мария романындағы ұлттық-этнографиялық ерекшелік-тердің
суреттелуі де эпикалық шығармадағы тарихилық шынайылығын аңғартады.
Профессор Б.Майтановтың Әділ–Мария романына байланысты айтқан пікірі де
осы шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби үдеріс сабақтастығына негізделген
жаңашылдығын дәйектейді: Көркемдік баяндау құрылымы жағынан
Әділ–Марияның екі түрлі өзгешелігі айдай анық. Бірі – композициялық
жүйедегі пейзаж қызметінің ауқымы, екінші – диалог формасын пьеса
үлгісіндей алу [10, 3-4 бб]. Жинақтап айтқанда, Шәкәрімнің Әділ–Мариясы
мен қазіргі қазақ романдары поэтикасындағы сабақтастық ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік үрдістері жетістіктерін дәлелдейді.
Қазақ тарихының бұрын жан-жақты қамтылмаған жақтарын кеңейте, тереңдете
жазуда қаламгерлер сөз арқауындағы бірнеше ғылымдар салаларының тұтасуы
жағдайында еңбек етуде. Ұлттық тарихтың көрнекті тұлғаларын, олар өмір
сүрген қоғамдық-әлеуметтік ортаның қайшылықты, тартысты күрделі болмысын
шығармашылық психологиясы көрігіне салып оқырмандарға ұсыну жауапты іс. Бұл
орайда, әдебиеттанушы-ғалым А.Ісімақованың пікіріне назар аударамыз:
Шығармашылық психологиясы (психология творчества) – суреткердің өмірді
танудағы, мәдени қазынаны жасаушы ретіндегі жеке психологиясы, жаңа бір
туындының қиялда туғанынан бастап, оның аяқталуына дейінгі динамика, яғни
көркем шығарма жасаудағы жалпы және жекелеген заңдылық процесі [11, 228
б]. Демек, өмір шындығын тарихи шындық поэтикасы аясында бейнелеуде
қаламгердің шығармашылық психологиясы ең негізгі шешуші қызметті атқарады.
Қазіргі қазақ романы - ұлттық сөз өнері тарихындағы алдыңғы толқын
суреткерлер қалыптастырған көркемдік үрдістің жалғасқан көрсеткіші. Әрине,
қазақ сөз өнері алыптары да әлем әдебиеттеріндегі суреткерлер тағылымынан
өнеге алды. Бұл орайда, қазақтың рухани мәдениеті тарихына қатысты жақтары
жиі айтылатын А.С.Пушкин шығармашылығына назар аударуға болады.
А.С.Пушкиннің прозалық шығармалары мен қазіргі қазақ романдарына ортақ
тарихи шындық поэтикасының көркемдік үндестігі мәселесіне тоқталуға болады
[12, 5 б].
Қазіргі қазақ романдарындағы тарихи шындық пен көркемдік шешім
мәселелерін ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырудың өзектілігі сөз
арқауындағы осындай әлемдік классикалық үрдістер ықпалдастығы, сабақтастығы
жүйесімен байланысты бағаланады.
Қазіргі қазақ прозасындағы тарихи шындық поэтикасы бағдарымен жазылған
І.Есенберлиннің Мұхиттан өткен қайық, Ә.Нұрпейісовтің Соңғы парыз,
3.Шүкіровтің Сыр бойы, Қ.Шабданұлының Қылмыс, Д.Досжановтың Ақ орда
Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы, М.Мағауиннің Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық
өмірдің құпиясы, 1986 жыл, С. Елубаевтің Ақ боз үй және т.б. романдар
ұлттық әдебиетіміздің әлемдік тәжірибедегі үлгілермен үндестігін айқын
аңғартады. Аталған романдардағы ұлттық тарихымыздағы қайраткерлер
тұлғаларының, оқиғаларының барлығы да шындықты көркемдік шешіммен
өрнектеудегі қаламгерлер шеберліктерін, өзіндік мәнер- машықтарын танытады.
Бұл орайда, белгілі әдебиеттанушы ғалым, профессор Т.Н.Рахымжановтың пікірі
эпикалық шығармалардың мазмұны мен пішіні жүйесіндегі өмір шындығы
бейнеленуінде авторлық ұстанымдар табиғатын түсінуге бағдар береді:
Қазіргі романның көркем бейнеленген объектісі – қоғамдағы әлеуметтік-
психологиялық құбылыстар, адамның жан қозғалысы, орталық және қосалқы
кейіпкердің ішкі менінің өсу, кемелдену эволюциясы болып табылады [13,
219 б]. Бұл пікір қазіргі қазақ романдарындағы тарихилықты, деректерді мол
қамтып жеткізетін эпикалық авторлық баяндаулар болмысын дәйектей түседі.
Әлем әдебиетіндегі тарихи шығармалар үрдісін ұстанған XX ғасырдың
90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ прозасының роман
жанрындағы туындылары ұлттық сөз өнері қазынасын байыта түсті. Әлем
әдебиетінің алыптары (Л.Толстой, А.Пушкин, Р.Тагор, Ә.Хэмингуэй, М.Әуезов,
т.б.) шығармаларына тән тарихи шындық поэтикасы көркемдік үндестігі
байқалатын қазақ прозасының жаңа туындылары тәуелсіз Қазақстан әдебиетінің
өркениеттегі өзіндік тұғырын бейнелей түседі. Бұл - ұлттық мәдениетіміздің
жалпыадамзаттық дамудағы жетістіктерінің нақты көрсеткіші. Әдеби процесс-
әлем халықтары әдебиеттері дамуындағы елеулі туындылардың поэтикалық
ерекшеліктері жинақтала танылатын шығармашылық ізденістер арналарын
тұтастандыра танытатын ұғым. Профессор Т.Тебегенов: Әдеби процесс - рухани
құндылықтар тарихы... Әдеби шығарма - өткен мен бүгінді, болашақты тұтастай
елестететін өзекті мәселелерді қамтитын көркемдік-эстетикалық тағылымы мол
халық дүниетанымының айнасы [14, 11 б], - дейді. Демек, әдеби процесс
ұғымының аясында халық тарихының барлық кезеңдеріндегі сөз өнері
шығармашылығының үздіксіз дамуындағы қозғалысы, поэтикалық болмысы
қарастырылады. Әрине, рухани мәдениеттің негізгі арнасы көркем шығармалар -
үздіксіз туындап жататын әдеби даму қозғалысының жемісі. Бұл - әдеби
процесс.
Деректі романдар тағылымы деген екінші бөлімшеде қазақ әдебиетінің
арғы-бергі кеңістігіндегі шығармалардың реалистік сипатына негіз
болған ерекшелік-деректілік жайында сөз болады. Деректілік - өнер
туындыларының барлығын да адамдардың қабылдау дүниетанымын танытатын өмір
шындығының көрсеткіші. XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті
дамуындағы шығармалардың, әсіресе прозалык туындылардың тарихи шындык пен
көркемдік шешім мәселелерін игеруі, қаламгерлердің шеберлікке шыңдалу
ізденістерін танытты. Бұл орайда, академик С.Қирабаевтың осы кезең әдебиеті
шығармаларын шынайы бағалаған пікірінің ғылыми-методологиялық негізділігі
айқын: Қазақ әдебиетінің тарихи шындыкқа тәнтілігі, көркемдікпен шешуге
ұмтылған проблемаларының молдығы мен тереңдігі прозада түрліше стильді,
формаларды туғызуда. Көркем шығарманың нақты өмірмен байланысын көрсетуде
документтіліктің де ролі артуда. Шындықты кең алып, баяу, мол тыныстылықпен
суреттеу үлгісіне характердің ішкі сырына үңілетін психологиялық тереңдік
пен философиялық ойшылдық қосылды. ... Тарихи шындықты дәлдікпен көрсете
отырып, өмірдегі өзгерістерді толық көркемдікпен бейнелеу, оның маңызды-
маңызды проблемаларын дөп баса білу, сол негізде коғам дамуының
заңдылыктарын дәлелдеу...толысқан суреткердің ғана қолынан келмек [15, 39
б]. Қазіргі қазақ әдебиеттануы ғылымында да осы жанрдағы шығармалар
поэтикасының табиғатына берілген нақты тұжырымдар (Т.Бекниязовтың пікірі)
деректі романдардың сипатын айқындауға бағдар береді [11, 78-79 бб].
Қазақ романдарының тарихилық негіздерін құрайтын кезеңдер шындығын
қамтыған осындай жанрдағы шығармалар қатарында С.Сейфуллиннің Тар жол,
тайғақ кешу, С.Мұқановтың Өмір мектебі, Ғ.Мұстафинннің Көз көрген,
Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз, Т.Жұртбаевтың Дулыға, Д.Досжановтың
Абақты және т.б. шығармалар деректілік сипатының молдығымен, нақтылығымен
ерекшеленеді.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі деректі романдар да тарихилық негізділікті
мол қамтитындығымен бағаланады. Ал, нақтылы деректілікке негізделген
шығармалар қатарында жазушылар Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы
(роман-толғау), Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (роман-диалог), М.Шахановтың
Желтоқсан эпопеясы (деректі роман) туындылары айрықша дараланып көрінеді.
Бұл романдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан тарихының
материалдық және рухани мәдениет салаларындағы даму оқиғалары, кеңестік
кезеңнің жетістіктері мен кемшіліктері, көрнекті тарихи қайраткерлердің
әрқайсысына тән даралық сипаттары, қоғамның, мемлекеттің, әртүрлі шығар-
машылық, шаруашылық ортаның қарым-қатынастарындағы қайшылықтар мен
қақтығыстар – бәрі де нақтылы өмірлік деректер бойынша баяндалады.
Жазушы Б. Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы (1992) атты эпикалық
шығармасына Роман-толғау (Айтылмай келген шындық) атты қосымша
тақырыптық атаулар қосыла беріліпті.
Қазақ тарихының аса күрделі оқиғаларға толы XX ғасырдың
70-80-жылдарындағы кезеңіндегі саяси идеологиялық бақылау орындары
мен Қазақстан Жазушылары Одағы арасындағы қарым-қатынастарды деректі
прозаның роман-толғау жанрындағы эпикалық туындымен қамтып жазуда қаламгер
шындық туралы өзіндік көзқарастарын халықтық бағалаумен сабақтастық тұрғыда
баяндауға тырысқан. Роман желісіндегі эпикалық баяндауға негіз болған ұйым
– Қазақстан Жазушылар Одағы. Тұйық өмірдің құпиясы роман-толғауында
Ә.Шәріповтің, Ә.Әлімжановтың, Ж.Молдаға-лиевтің, О. Сүлейменовтің Қазақстан
Жазушылар Одағын басқарған кезеңіндегі қызметтерін атқаруына байланысты
оқиғаларды қамтып жазған. Деректі прозалық романның кейіпкерлері – тарихи
тұлғалар [16, 300-301 бб]. Тұйық өмірдің құпиясы романында қазақтың XX
ғасырдағы көрнекті жазушылары І.Есенберлиннің, Ә.Нұрпейісовтің,
Т.Ахтановтың, С.Мұратбековтің тұлғалары да біршама даралана бейнеленген.
Деректі романда Қазақстан тарихының аса көрнекті тұлғасы, көп жыл
республиканы басқарған Д.А.Қонаевтың Жазушылар Одағына, жекелеген дарынды
қаламгерлерге жасаған қамқорлығы біршама толық баяндалған.
Қазіргі деректі эпикалық прозалық шығармалардың көрнекті үлгілерінің
қатары 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық-азаттық көтерілісіне арналады.
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы (2006) атты деректі романының бірінші
кітабы – қазіргі қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптың игерілуін білдіретін
елеулі туынды. Желтоқсан эпопеясы деректі романының композициясында екі
мәселе сараланып көрінеді: біріншісі – автордың 1986 жылғы Желтоқсан
көтерілісі туралы көсемсөздік-философиялық ой-толғаулары мен тұжырымдары;
екіншісі – Желтоқсан көтерілісін айғақтайтын ресми құжаттар, естеліктер мен
деректі материалдар. Деректі романдағы осы бөліктерде ХХ ғасырдың 1986
жылғы Желтоқсан көтерілісі болған күндерден бастап қазіргі ХХІ ғасырдың осы
кітап шыққанға дейінгі аралықтағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік оқиғалары,
халқымыздың рухани өсуіне, өркендеуіне байланысты өзекті мәселелер
жинақталған. Деректі романның авторы ақын болғандықтан шығармадағы аталған
тарауларда стильдік қолданыстардың алуан түрі берілген. Шығармадағы
тараулардың тақырыптық сипатына орай суреттемелер де, диалогтар да,
авторлық дербес толғаныстары мен тұжырымдары да, ресми құжаттар (қаулылар,
мәжілісхаттар, анықтамалар, хаттар, т.б.), сонымен бірге оқиғалар
желісіндегі поэтикалық әсерлілікті күшейту қызметін атқарған өлеңдер де
аралас қолданылған.
Деректі романның әр алуан жанрлардың синтезі үлгісінде болуы қазақ сөз
өнері тарихындағы тарихнамалық-шежірелік туындылар жазу үрдісін еске
салады. Сөз арқауындағы Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы,
М.Шахановтың Желтоқсан эпопеясы, Т.Ахметжанның Ақиқат жолы деректі
романдары жаңа дәуірдегі әдеби үдерістегі шежірелік-тарихнамалық және әдеби
шығарма поэтикасы тұтастығының көрінісіндей айқындалады.
Т.Ахметжанның Ақиқат жолы (2003) роман-диалогында Желтоқсан
көтерілісінен кейін ұлтшыл, жершіл, т.б. жалалар жабылып, аудандық
партия комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатылған, бірақ қуғын-
сүргінге ұшыраса да әділетсіздіктен ықпаған, рухын жоғалтпаған қазақ
зиялысының тағдыры арқылы тоталитарлық жүйенің шаруашылық салаларында
жүрген қазақ азаматтарына да тигізген зардаптарын көреміз. Романдағы автор
мен кейіпкер диалогтары шығарманың поэтикалық мазмұны мен пішін
тұтастығымен өрілген. Академик З.Ахметов көркем шығармадағы диалогтың
кейіпкерлердің жан әлемін, қоршаған тіршілік қозғалыстарындағы өзіндік
орындарын анықтаудағы поэтикалық қызметін атап көрсеткен [11, 79-80 бб].
Диалог – деректі романдардың психологиялық сипатын күшейте түсетін
көркемдік тәсіл.
Деректі роман – қазіргі жазбаша әдебиеттің өзіндік жанрларының бірі.
Құрылысындағы деректі құжаттардың, естелік әңгімелердің мол болуымен бірге
туынды авторларының көркем шындық бейнелеулері де қолданылатын-дығы оларды
ерекшелендіріп тұрады. М. Шахановтың Желтоқсан эпопеясы деректі романының
Ұлтсыздандыру саясаты немесе Желтоқсан көтерілісіндегі тіл мүддесі атты
тоғызыншы бөлімінде тәуелсіздігі ресми жарияланған Қазақстан
Республикасындағы қазақ тілінің мемлекеттік мәртебелі қолданысын нығайту,
қазақ ұлтының мемлекет құрушы ата-бабалық және мәңгілік тұғырын сақтау іс-
әрекеттері жүйелене көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың және т.б. қайраткерлердің қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін Конституциялық тұрғыда қабылдауды қамтамасыз ету жолындағы
қажырлы, табанды шешімдері де құжаттармен сәйкес дәйектелген [17, 475 б].
Өмір шындығы және тарихи шындық деп аталатын екінші бөлімде
әдеби дамудағы көркемдік жалғастық аясында адамзат дамуындағы көрнекті
тұлғалардың, олардың қоршаған әлеуметтік ортасының, уақыт пен кеңістіктегі
заман келбетінің сөз өнері шығармаларындағы тарихи шындық суреттелуі
заңдылықтары қарастырылған. Қазақ әдебиетіндегі роман жанрының қалыптасу,
даму жолында тарихи шындық эпикалық шығарманың сипатына тән басты
поэтикалық ерекшелік ретінде колданылады. Әдебиеттану ғылымының теориялық
қисыны бойынша, бұл өзекті мәселе көркем шығармалардың халық тарихын
негізге ала жасалатын поэтикалық ерекшелігі тұрғысында бағаланады: Тарихи
шындық - өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік
көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы құбылыстар, болған
уақиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Тарихтың, халық өмірінің
шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің сипаты танылады. Алайда, әдеби
шығармадағы тарихи шындық - көркемдік бейнелеу тәсілімен берілетін өмір
шындығы, яғни көркемдік шындық [11, 95 б].
XX ғасырдың 90-жылдары мен XXI ғасырдың бас кезіндегі қазақ прозасындағы
көптеген романдар ұлттық тарихымыздағы бұрын айтылмай келген көптеген
мәселелерді тарихи шындықпен бейнелеудің поэтикалық заңдылықтарын игеруімен
ерекшеленді. Қазақтың көркем прозасында өзіндік суреткерлік қолтаңбаларымен
танылып қалыптасқан көрнекті қаламгерлердің жаңа романдары ұлттық және
әлемдік әдебиеттің классикалық үрдістерін байыта, тереңдете түсті.
Д.Досжановтың Алыптың азабы, Ақ Орда, Р.Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы,
М.Мағауинның Мен, Б.Тілегеновтің Тұйық өмірдің құпиясы, С.Елубаевтың
Ақ боз үй, Қ.Шабданұлының Қылмыс атты романдары қазіргі қазақ
прозасындағы реализм көркемдік әдісінің шынайы үлгілері ретінде
оқырмандарына ұсынылды. Аталған романдардағы тарихи тұлғалар (Кенесары,
Құнанбай, хакім Абай, Д.А. Қонаев, Н.Ә.Назарбаев, т.б.) және олардың
заманы, уақыт пен кеңістік аясындағы қарама-қайшылықтар қазақтың ұлттық
тарихына көркемдік уақыт, көркемдік шындық, поэтикалық жинақтау, авторлық
шешім және т.б. шығармашылық ерекшеліктер тұрғысында қамтуымен байқалады.
Аталған романдардың тақырыптық, идеялық-композициялық желісіне алынған
кезеңдер қазіргі тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихының қайта қарастырылып,
жаңаша бағаланып жатқан мемлекеттік бағдарымен толық үндеседі. Бұл орайда,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында
атты кітабындағы пікірі де қаламгерлердің ұлттық тарихты жаңаша жазуға
арналған туындыларының маңыздылығын айқындай түседі: Бүгінгі қазақ
гуманизмі үшін ұлттық біртектестік пен уақыттың тегеурінді талабы шендескен
аралықтағы мейлінше күрделі өрістен жол тауып шығудан артық мәнді мәселе
жоқ. Бұл – саяси ғана емес, сонымен бірге ғылыми да проблема [18, 12 б].
Қазақ әдебиетінің соңғы онжылдықтарда жарық көріп жатқан көрнекті көркем
туындылары - ұлттық санамыздағы көркем ойлаудың көрсеткіштері. Әдеби
шығармалар мен ғылыми зерттеулердің мыңжылдықтар белестерінде қалыптасқан
қазақ өркениетін танытатын тарихи-мәдени құндылықтардың барлығын да шынайы
болмысымен толық қамту аясында жазылып жатқандығын байқаймыз. Бұл орайда,
Қазақ өркениеті атты жаңа ғылыми-методологиялық бағытты калыптастырушы
көрнекті ғалым Е.С.Омаровтың тұжырымы назар аударарлық [19, 15 б].
Қазақстан Республикасы атты мемлекеттің мыңжылдықтар белестерінен өткен
Қазақ өркениетінің заңды жалғасы екендігін көркем әдебиет шығармалары, оның
ішінде аталған қазіргі романдар шоғыры көркемдік-эстетикалық бағдар ретінде
ұстанады. Себебі, сөз арқауындағы романдардың идеялық-композициялық
желісіне арқау болған басты кейіпкерлердің әдеби прототиптері - тарихи
тұлғалар. Көркем шығармаларға оның ішінде эпостық әдеби тек жанрларының ең
көлемдісі ұлы әңгімеде - романда тарихи тұлғаның кейіпкер тұғырында
сомдалуы арқылы қазақ өркениетінің ата-бабалардан кейінгі ұрпақтарға
жалғасқан дәстүрлі сипаттары жинақталады. Нақтылап айтқанда, сөз
арқауындағы тарихи тұлғалар (Кенесары, Құнанбай, хакім Абай, М. Әуезов, Д.
Қонаев, Н. Назарбаев, т.б.) - қазақ өркениетінің ұлттық және әлемдік
көрсеткіштері.
Қаламгерлер романдарының мазмұны мен пішіні жүйесіндегі эпикалық көлемде
тарихи тұлғалардың өмір сүрген кезеңдері келбетін, қоғамдық-әлеуметтік
оқиғаларды, қазақтың ұлттық-этнографиялық дәстүрлі болмысын, тұрмыстық-
әлеуметтік қарым-қатынастар мәдениетін, жақсылық пен жамандық жағаласқан
қарама-қайшылықтар әлемін – бәрін де тарихи шындықпен бейнеледі. Мысалы,
қазақ тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі Құнанбай қажы Өскенбайұлы (1804-
1885) әдеби тұлғасының жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы атты роман-
хамсасында жаңаша көркемдік шешіммен сомдалғанын көреміз. Суреткер
М.О.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы Құнанбай өмірі Ресей
империясының қазақ даласын отарлауға арналған 1822-1868 жылдары жүзеге
асырылған реформалары аралығындағы уақытын қамтиды. Зерттеуші-жазушы Б.
Сапаралы Құнанбай қажы атты тарихи-әдеби кітабында суреткердің
автоцензуралық сақтықпен осы тұлғаны бейнелеудегі өзіндік ұстанымына жаңаша
баға береді [20, 12 б]. Шынында да Құнанбай мен оның баласы Абайды,
олардың қоғамдық-әлеуметтік, тұрмыстық ортасын тарихи шындықты негізге ала
отырып, поэтикалық астарлы, мегзеулі сипаты терең қатпарлы қалыппен
суреттеуде М.Әуезов ұстанған көркемдік шешімнің ұлағаты мол.
Жазушы Р. Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы роман-хамсасының төрт кітабында
(бірінші кітап Толғақ, екінші кітап Жұлдыз құрбандық, үшінші кітап
Қызғаныш, төртінші кітап Хақиқат мекені) Құнанбай бейнесінің шынайы
тарихилықпен, тарихи шындықпен бейнеленгенін көреміз. Абайдың жұмбағы
роман-хамсасындағы аталған кітаптарда Құнанбайдың тарихи шындықпен
бейнеленуі мынадай поэтикалық жинақтаулармен берілген: біріншісі -
Құнанбайдың әулетін, туған ауылын, аймағын ауызына қаратқан ақылдылығымен,
шешендігімен, қамқоршы басшылығымен даралануы; екіншісі - Ресей
империясының басқару жүйесінің әкімшілік тұтқасын (аға сұлтандығын)
иеленуі, қазақ қауымын өзіндік көзқарастары ырқында басқару мақсатында
күрделі қайшылықтарға толы қызметтерімен әрекет етуі. Жазушы романда
Құнанбайдың өмір жолын қырық бір жасында ұлы Абайдың дүниеге келген кезінен
бастап, сексен екіде бақиға аттанған сәтіне дейінгі аралық кезеңінің тарихи
деректі оқиғаларын қамтыған. Романда Құнанбайдың бұрын қалың жұртшылыққа
беймәлім болып келген іс-әрекеттері, басынан өткерген қиыншылық оқиғалары
тарихи шындық заңдылығымен өрілген. Ең бастысы - Құнанбайдың казақ елінің
тағдыры, ұлттық-азаттығы үшін күрескен Кенесары ханға, оның ізіне
ергендерге тілеулес болғандығы. Кенесарыны Ұлытауда ақ киізге көтеріп хан
сайлағандардың ішінде қазақтың белді билерімен үзеңгі қағыстыра жүріп өз
әкесі Өскенбай да болды, бірақ түгел соңына ермеді [21, 24 б]
деген әрекет жалғастығын Құнанбайдан да көреміз. Кенесары ханның ставкасын
орыстың жазалаушы отряды қоршап алғанда, олардың намаз оқып отырғанын желеу
етіп, Кенесарыны оқтан қорғап қалған [21, 24 б] әрекетін автор
кейіпкердің шынайы көзқарасымен сабақтастыра баяндап түйіндейді. Романда
Құнанбайдың қазақ жұрты үшін өзінің патшалық әкімшілік басқару билігін, аға
сұлтандығын ағартушылық-әлеуметтік мақсаттарына пайдалануға ұмтылған
әрекеттері айқын көрінеді. Қазақ халқын біржола отырықшы етіп, оқу-білім,
мәдениет жетістіктерін игертуге ұмтылысы (қазақ және орыс тілдерінде мектеп
ашуды үкіметтен сұрауы, Қарқаралыдан мешіт салуы, өзінің Меккеге қажылыққа
баруы, Меккеде қазақтар жататын арнайы үй салдыруы, т.б.) - деректілікте
негізделе өрнектелген.
Құнанбай өмірінің бұрын қамтылмай келген деректі шындығы Шыңғыс және оның
баласы Шоқан Уәлихановқа қарым-қатынасы еді. Романда жазушы көркем
шығарманың әдеби сипатын байытатын тарихи шындық поэтикасының тәсілі
көркемдік ойлауға тән сюжеттік эпизодтар жасаған. Жай кезде өр мінезді,
тәкаппар, қатал Құнанбайдың Шыңғыс төремен алғашқы дидарласуындағы қалпынан
хан тұқымдарын, төрелерді сыйлаған қазақы тектілік мінез-құлық қасиетін
айқын танимыз [21, 124 б]. Осы кездесуден соң Шыңғыстың Санкт-Петербургтегі
Эрмитажға барғанда төрт бұрышты шынының ішіне салып қойған Кенесарының бас
сүйегін көрген сәттегі жан күйзелісін айтқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz