Экономикалық даму деңгейінің көрсеткіші
Олардың қатарына енсек, ең бастысы үшінші ел деген жаман аттан құтылады
екенбіз
Қазақстан 2012 жылға дейін дүниежүзіндегі бәсекеге қабілетті елу елдің
қатарына қосылуды мақсат етіп отыр. Қазіргі жағдайымызда да тым көштен
қалып жатқан жайымыз жоқ, әлемдегі 125 елдің ішінде 56-шы орындамыз. Тіпті
бұрынғы КСРО елдері мен көптеген Шығыс Еуропа мемлекеттерінің алдындамыз.
Соның өзінде барға малданып отырмай, алға қарай ұмтылу, әрине, жақсы. Жыл
басында Премьер-Министр тағына жайғасқан Кәрім Мәсімовке Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың ең басты жүктеген міндеті де осы – бәсекеге қабілетті 50 елдің
қатарына кірудің нақты бағдарламасын жасау болды. Бәсекелестікке
қабілеттілік талабына жауап беру үшін сол мемлекет барлық қырынан оң
нәтижелерге қол жеткізуі шарт. Саяси тұрақтылық, экономикалық өсім,
денсаулық, білім, тағы басқа толып жатқан мәселелер. Әрине, бұл талап оңай
емес. Ал қазақтың көз – қорқақ, қол – батыр деген сөзін ескерсек, қол
қусырып қарап отыруға тағы болмайды. Өйткені көшбасшы, алдыңғы қатарда
болуға бәрі де ұмтылады.
Бүкіләлемдік экономикалық форумда мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігін
айқындайтын әдіске өткен жылдан бастап өзгерістер енгізді. Енді бәсекеге
қабілеттіліктің негізгі көрсеткіштері бойынша тоғыз талапты ерекше атап
өтуге болады. Олар: мемлекеттік институттардың дамуы, инфрақұрылым,
макроэкономика, денсаулық сақтау, бастауыш және жоғары білім, рыноктың
тиімділігі, технология мен бизнес.
Өткен жылдың қорытындысы бойынша Швейцария бірінші орында. Одан кейін
Финляндия мен Швеция тұр. Ал бұрнағы жылы көшбасшы болған АҚШ былтыр 6-
орынды місе тұтты. Біздің алдымызда тұрған 55 мемлекеттің 29-ы дамыған,
қалғаны дамушы елдер қатарына жатады.
Реті келгенде мақтанышпен айтатын бір мәселе – Қазақстан рейтингі бойынша
өзінің алдындағы барлық мемлекеттер арасында ішкі жалпы өнім көрсеткіші
бойынша бірінші орында. 2000-2006 жылдар аралығында елімізде ІЖӨ-нің өсу
қарқыны орташа 10 пайызды құрайды. Ал шығысымыздағы алып ел – Қытайда бұл
көрсеткіш – 9,4%, Латвия мен Эстонияда ретіне қарай 8,2% және 7,8%, Жоғары
өсім негізінен мұнай өндіруші Таяу Шығыс елдерінде байқалады: Катар – 7%,
Біріккен Араб Әмірлігі – 6,7%, Бахрейн – 5,9%. Бұл жағынан көшбасшылар
қатарындағы елдердің нәтижесі анағұрлым төмен. Мәселен, Швейцарияда ІЖӨ-нің
орташа өсімі 1,6%, Финляндияда 2,8%, Швецияда 2,5%.
Бәсекелестікке қабілеттілік қырынан танылу үшін тағы бір жайт басты рөл
атқарады. Ол – елдегі инфляция жайы. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан,
өкінішке қарай, өзге елдерге жол береді. 2000-2006 жылдары елімізде
инфляция орташа алғанда 8,1 пайыз болды. Ал бәсекеге қабілеттілік талабы
бойынша біздің алдымыздағы 55 мемлекеттің тек екеуі: Коста-Рики (11,3%) мен
Индонезия (9,1%) бізден кейінгі орында. 33 мемлекет өз елдерінде 3 пайызға
дейінгі ин фляцияны ұстап тұрса, 15 мемлекетте 3-5 пайыз, 5 мемлекетте 5-7
пайыз аралығында.
Біздің зерттеуімізді осы саланың қыр-сырына үңіліп жүрген экономика
ғылымдарының кандидаты Жанкелді Шымшықов одан әрі сабақтайды.
1. Неге 50 ел таңдалып алынды?
Егер біз дамыған елдердің санына келетін болсақ, ең алдыңғы қатарлы сегіз
ел бар. Бұл АҚШ, Германия, Жапония елдері бар тізім. Бұл елдердің
экономикасы өте жоғары дамыған және жалпы ұлттық өнім жан басына шаққанда
ең көп дәрежеде. Өзі дүниежүзінің экономикалық дамуына қарай бірінші,
екінші және үшінші ел болып бөлінеді. Үшінші елдер – ең артта қалған елдер.
Екіншінің қатарындағылар орта дәрежедегі елдер. Ал бірінші елдерге жоғарыда
айтқан дамыған сегіз ел жатады. Экономикасының өсу деңгейіне қарай бұлардың
қатары өзгеріп отырады. 50 елдің қатарына қосылсақ, біз үшінші ел деген
жаман атақтан құтылар едік. Үшінші елдердің қатарында артта қалған, әсіресе
отаршылдық езгіде болған Африка, Оңтүстік Азия, Шығыс Азия елдері бар.
Олардың экономикасының артта қалуына отаршылдық және өздерінің мемлекет
болып бірігуі, бытыраңқылығы, толып жатқан тарихи басқа да себептер болған.
2. Дамыған мемлекеттерге қойылатын басты белгі
Ол – бәсекеге қабілетті болу. Ал бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіші,
әрине, еңбек өнімділігі деп аталады. Еңбек өнімділігінің есептік көрсеткіші
сол мемлекетте тұрып жатқан жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнімнің
мөлшері. Міне, осы көрсеткіш бір жанның басына қаншалықты өнім
өндірілетінін көрсетеді. Бірақ өнімді біз оның абсолюттік өлшемі – тонна,
келімен емес, оның ақшалай көрсеткішімен есептейміз. Дүниежүзіне тарап
кеткен және ортақ валюта болып есептелетін АҚШ доллары болса, сол доллармен
өлшенгендегі өндірілген өнімнің жан басына шаққандағы көрсеткіші. Мысалы,
бізде осыдан 10 жыл бұрын жан басына шаққанда 1000 доллардан да өнім
өндірілмеген. Қазір болса 5600-ден көтеріліп, 7000 долларға аяқ басып
келеміз.
Алайда біз осы жерде мына бір мәселені кейде ұмытып кете береміз, жалпы
талап бойынша жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім, ал біз ішкі жалпы
өнімнің есебін айтып отырмыз. Сондықтан бұл жерде біздің сәл-пәл
даурықпамыздың болуы да әбден мүмкін. Өйткені ІЖӨ-ге осы аумақта, біздің
елімізде өндірілген өнімнің барлығы кіреді. Ал еліміздегі өнімнің барлығын
біз өндіріп жатқан жоқпыз ғой, көбіне шетел компаниялары өндіріп отыр.
Сондықтан біз жалпы ұлттық өнім деген көрсеткішке көшуіміз керек. Біз үнемі
ішкі жалпы өнімге мәз боламыз, ал бізге жалпы ұлттық өнімнің көрсеткіші
керек. Бізге ұлттық кәсіпорындардың, ұлттық кәсіпкерлердің, ұлттық
ұжымдардың өз елімізде немесе басқа елдерде өндірген өнімі қажет. Егер біз
АҚШ-тың жалпы ұлттық өнімі мен ішкі ұлттық өнімін салыстырсақ, қайсысы көп?
Әрине, жалпы ұлттық өнім көп. Неге? Өйткені дамыған елдер өздерінде
кәсіпорын ұстағаннан гөрі, өзге, дамымаған үшінші елдерде көбірек кәсіпорын
ұстағанды тәуір көреді. Олар өз халқының денсаулығына, экологиясына зиянды
кәсіпорынның бәрін шетелдерге шығарып жіберген. Дамымаған шетелдерде бір
жағы жұмысшы күші арзан. Сондықтан олардың жалпы ұлттық кәсіпорындарының
өнімі ішіндегі өндіріліп жатқан өнімнен анағұрлым артық. Бұл да бір
көрсеткіш.
Ал бізде бүкіл ішкі өніміміздің жартысынан көп бөлігі шетел компанияларының
арқасында өндіріліп жатыр. Олар өнімді өздерінің жалпы ұлттық өнімі деп
есептейді. Өйткені олардың кәсіпорыны ғой. Біз солармен бөліскенімізге
мәзбіз, бірақ ол өнімнің барлығы бізде қалмайды. Бізге тиесілі – салық
қана. Біз бұл жерде көп ұтылып отырмыз. Ал біздің еліміздің сыртта жасап
жатқан айтарлықтай іліп алар кәсіпорны жоқ.
3. Белгіленген мерзімде дамыған 50 елдің қатарына қосылуға қаншалықты
дайынбыз?
Мерзім 2012 жылға дейін деп белгіленген. Біз бұл мерзімде осы мақсатқа жете
аламыз ба? Әңгіме – сонда. Бұл жерде мен айтып отырған экономикалық
көрсеткіш негізгі болғанымен, сонымен қатар, басқа да көрсеткіштер бар.
Оның ішінде әлеуметтік даму, оқыту-ағарту, денсаулық сақтау, ішкі істер
қызметі, адам құқын қорғау, тағы басқа да толып жатқан көрсеткіштері бар.
Бұл жағынан бізге ойсырата соққы берген – Оңтүстік Қазақстан облысындағы
денсаулық сақтау мәселесі. Оның бетін қашан қайтарып алатынымыз әлі
белгісіз болып тұр. Бұл біздің әлем алдындағы беделімізге әжептәуір нұқсан
келтірді.
4. Қазақтың мүддесі үшін жұмыс жасау қажет
Біз қазақ, мемлекеттің негізін қалаушы ұлт болғаннан кейін 50 ел түгіл, 30
елдің қатарына қосылсақ та, бірінші кезекте жергілікті халық – қазақтың
қалі қалай? деген мәселені қойып, соны шешкен абзал деп ойлаймын. Жарайды,
көсегеміз көгеріп, керемет болып, дамыған 20 елдің қатарына қосылсақ та,
бәрібір көшені қазағың сыпырады, суды қазағың тасиды, бір сөзбен айтқанда,
қара жұмыстың бәрін қазақ атқарады. Ауылдың шаңырағы онсыз да ортасына
түсіп тұр, қыздарың жезөкше болып жатыр, баспана таба алмай, көрінгеннің
босағасында жүрген тағы қазақ. Көзі жәудіреген оралмандар қоныс таба алмай
не тіркеуге тұра алмай, өз еліне келіп қаңғып жүр. Үйлерді молынан салып
жатқанмен оларда ұлттық нышан жоқ және ол қарапайым көпшілікке арналмаған.
Мұндай жағдайда алдыңғы қатардағы 20 елдің қатарына қосылмақ түгілі,
бірінші қатарда тұрсақ та, біздің ұтатынымыз жоқ. Біздің негізгі мақсатымыз
– әр адамның жақсы да жайлы өмір сүруі, білім алуы, жұмыс істеуі, бір
сөзбен айтқанда өз жағдайын өзі жасауына мүмкіндік туғызу. Тіпті
шетелдіктер Ал 50 елдің қатарына қосылдыңдар, енді бізге бұрынғыдан да
шекараңды аша түс деп алдаусыратуы да мүмкін. Бұдан қазақтың ұтатын
ештеңесі жоқ. Біз қалай дегенде де қазақтың мүддесі тұрғысынан жұмыс
жасауымыз қажет.
Дайындаған Гүлнар ЖҰМАБАЙҚЫЗЫОл үшін алдымен, экспанциялаудың экономикалық
тетіктерін игеріп алалық. Біздің ұлттық өнімдер әлем тұтынушыларын барынша
көбірек қамтуы үшін қатал бәсекелестікке дайын болайық.
Кез келген елдің нарығына еш қиындықсыз кіре алатын, ықпалды мемлекеттің
нарықтық тетіктері, негізінен, ұлттық экономиканы құрайтын екі салаға
негізделеді: біріншісі – экспортқа негізделген салалар (бұл экономиканың
локомотивтері), екіншісі – ішкі нарықты қамсыздандыратын салалар. Кез
келген қазақстандық кәсіпкердің қазіргі арманы – қарапайымнан экспорттық
салаға көтерілу. Қазақстандық ұлттық өнім шығарушылардың бұл арманын жүзеге
асыру үшін, менеджментті дамытып, оны стратегиялық тұрғыда экономикалық
экспанцияға бағыттау керек. Мемлекет отандық өндірушілердің мүддесін
ішкідегі секілді, сыртқы нарықта да қорғап, қолдауы тиіс. Онсыз өндірісті,
ауыл шаруашылығын, мәдениетті, өнерді көтеру мүмкін емес. Егер Қазақстан
әлемдік экспорттаушы елге айналғысы келсе, бір шикізатты тасымалдаумен
шектелмеуі тиіс. Әзірше, біз табиғи байлығымызды саудалаумен отырмыз, ал
оның орнын толтыру баяу жүргізілуде. Әрине, бұл – қауіпті. Тауарларымыздың,
қызмет пен мәдени құндылықтарымыздың әлемдегі экспортына Үкімет жағдай
жасауы керек, оның әлемдік ақпараттық кеңістіктегі орнын кеңейтуге қолдау
көрсетуі тиіс.
– Демократия керек дейміз, дегенмен азаматтық қоғамды құрудағы процесс баяу
жүруде. Бұл алдағы мақсат-мүдделеріміздің бұлыңғыр арман болып
қалатындығына ықпал етпей ме?
– Білсеңіз, Дарендорф посткеңестік елдерге дамыған елдердегі реформа
мерзімін тәжірибеде қолдануға қарсы болған. Себебі ол: конституциялық
реформаны жүргізу үшін алты ай жеткілікті болуы мүмкін, дегенмен адамның
бірнеше буын ғұмырынан кейін ғана оның қоғамдағы нақты көрінісін көреміз,
– дейді. Осы теорияға жүгінсек, Қазақстандағы азаматтық қоғам құрылысы бір
буынның уақытында ғана жүріп жатыр. Сондықтан Қазақстанға әлемдегі
демократиялық елдердің даму тетіктерін игеруге, мемлекетаралық қарым-
қатынастарды құқықтық негізде жетілдіруге әлі де уақыт қажет. Міне, осы
мақсаттарға қол жеткізе алмай отырғандығымыздан, азаматтық қоғам құрылысы,
аймақтың саяси мәдениеті баяу дамуда. Дегенмен бұл – заңды тенденция.
Сондықтан асығыстық жасамайық, бізде болашақта бәрі болады. Ол үшін
реформаның сапасы да, оны жүргізу үшін қоғамның деңгейі де пісіп-жетілуі
тиіс. Ал оған уақыт керек...
– Соңғы кездері бұқаралық санада қалыптасып қалған харизманың, яғни
танымал образдың ықпалы бәсеңсіп барады. Маман ретінде мұны сіз немен
байланыстырар едіңіз?
– Қазір қоғам тым либералданып, саяси нарықтың өмірге бейімделуі де тез
жүріп жатыр. Сол себепті харизманың орнын әр түрлі мүмкіндігі бар
имидждік технологиялар басуда. Соның салдарынан қоғамдағы лидерлікке деген
күрес тек тұлғалық ресурстармен ғана емес, сол секілді мысы басатын
лидердің көкейкестілік деңгейін төмендететін ақшаның, ақпараттың,
саясаттың, қара пиар технологияның көмегімен де саралануда. Бұл ретте
өздігінен қолданыстағы саясаткерлердің имиджі демократия идеясына
қаншалықты сәйкес келеді? деген сауал туындары сөзсіз... Өйткені біреулер,
мәселен, имиджді тұлғаның нақты ерекшелігі мен артықшылығына қарай емес,
қиялдан жасайды, солайша ол бұқаралық ой-сананы арбаудың құралына
айналдырады. Ал басқа біреулер, имиджді электораттың демократиялық тұрғыда
бақылауға алудағы құралы ретінде қабылдайды. Дегенмен біздің қоғамымыздағы
саясаткерлердің өздерін жарнамалау амалына қарағанда, бұл арада алғашқы
пікір өз басымдылығын танытып отырған секілді. Сондықтан харизма
ықпалының бәсеңсуіне қоғамда оған кері әсер ететін факторлар бар екендігін,
онымен санасуға тура келіп отырғандығын дұрыс түсінген жөн.
Экономикалық жәйелер және олардың мәні. Экономикалық жүйелердің типтері мен
модельдері. Еркін бәсекедегі нарықтық экономика. Еркін нарықтық экономика.
Дәстүрлі жүйелер. Әкімшілік-командалық жүйе. Шаруашылық тетіктерінің
негізгі элементтері. Қажеттіліктер – экономиканың бастауы. Қажеттіліктің
құрылымы. Меншік, оның мәні және түрлері. Бәсеке және оның түрлері.
Экономикалық ресурстар, олардың иелері және табыстары. Экономикалық
ресурстардың түрлері. Пайда.
Сұраныс, ұсыныс және баға. Икемділік. Нарықтық баға. Тұтынушылық мінез-
құлық. Ұсыныстың икемділігі. Кемуші пайдалылық шегі заңы. Кіріс әсері және
ауыстыру әсері. Өндіріс шығындары. Кәсіпорындар шығындарының құрылымы.
Тұрақты, ауыспалы және жалпы шығындар. Фирма шығындарының шегі.
Нарықтағы бәсеке және монополия. Монополия және сұраныс икемділігі.
Монополия және тиімділік. Олигополия. Олигополия модельдері.
Еңбек және кәсіпкерлік қабілеттілік. Еңбек нарығының жұмыс істеу тетіктері
және оны талдаудың теориялық негізі. Еңбек нарығының сегментациясы. Жұмыс
күшінің құрылымы. Жұмыссыздық және оны өлшемі. Жұмыссыздық мәні. Табиғи
жұмыссыздық ұғымы. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары.
Кәсіпкерлік қабілеттілік ұғымы. Кәсіпкерлік табыс. Табиғи ресурстар және
ҒТП. Табиғи ресурстар экономикалық фактор ретінде. ҒТП экономикалық ресурс
ретінде. Капитал ұғымы, мәні және түрлері. Негізгі капитал және оның
құрылымы. Негізгі капитал амортизациясы. Айналым капиталы. Капиталды
бағалау. Инвестициялардың мәні, көздері. Бизнес-жоспар. Бизнес-жоспардың
мазмұны және оны жасау қағидаттары. Маркетингтік, қаржылық, өндірістік
жоспар.
Ұлттық есептер жүйесі және олардың көрсеткіштері. Ұлттық жүйелер ұғымы,
мәні және жүйелері. Негізгі макрокөрсеткіштер. Жалпы өнім. Қайталама есепті
алып тастау. Қосылған құн салығы. Жалпы өнімді есептеу әдістері. Салалар
бойынша ІЖӨ-ні есептеу. Таза ұлттық өнім. Ұлттық табыс. Жиынтық сұраныс
және жиынтық ұсыныстар. Макроэкономикалық тепе-теңдік. Жиынтық сұраныс және
жиынтық ұсыныстың өзара байланысы. Бағалық және бағалық емес факторлар.
Экономикалық тепе-теңдік: мәні және алғышарттары. Экономикалық даму, өсім
және құрылымдық өзгерістер. Экономикалық дамудың мәні және оның деңгейі.
Экономикалық даму деңгейінің көрсеткіші. Ұлттық экономиканың салалық
құрылымы. Халық өмір сүру деңгейі мен сапасы. Экономикалық өсім және оның
өзгеруі. Экономикалық өсім факторлары. Экстенсивті және интенсивті
экономикалық өсім. Экономикалық өсім, үнемдеу және инвестициялар. Салалық
және өндіруші құрылымдар. Экономикалық құрылымға әсер ету әдістері.
Инфляция: себептері, түрлері, басқару. Инфляция көп факторлы процесс
ретінде. Инфляцияны реттеу. Реформа жасалатын экономика жағдайында
инфляцияны басқару.
Маркетинг жүйе ретінде, оның мәні, қағидаттары, әдістері, функциялары.
Маркетинг түрлері мен типтері.
Нарық ұғымы. Тауар нарығының жіктелімі. Нарық параметрін зерттеудің негізгі
кезеңдері: сұранысты өлшеу мен болжамдау және нарықты сегменттеу: мақсатты
сегменттерді іріктеу; тауарды нарықта жайғастыру.
Кәсіпорында маркетингті ұйымдастыру. Маркетинг қызметін ұйымдық құрудың
негізгі қағидаттары, олардың міндеттері мен қызметтері. Маркетинг
жүйесіндегі тауар ұғымы және оның жіктелімі. Кәсіпорынның маркетингтік
мәндеттерін шешуде баға белгілеудің рөлі. Негізгі баға белгілеуші факторлар
және баға белгілеу әдістері. Өнеркәсіптік және азық-түлік мақсатындағы
тауарлар нарығындағы негізгі стратегиялар. Түрлері және олардың
сипаттамасы.
Қаржы нарығы: ұғымы, қызметтері, кәсіпорында қаржы ресурстарын
қалыптастыруға қатысушылар. Кәсіпорындарға несие беру: бақылау түрлері,
несие операцияларын қамсыздандыру. Банк операциялары. Ақша айналымы және
инфляцияны тежеуді реттеудегі банктің рөлі. Ақша-несие саясаты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау: қажеттілік және өткізу әдісі.
Аудит. Консалтинг.
Қазақстан Республикасының Салық кодексі. Салық саясаты. Салық түрлері,
олардың функциялары. Салықтың және салық жүйесінің мәні. Салық салудың
қағидаттары мен тетіктері. Бюджет саясаты, тапшылықты еңсеру әдістері.
Кіріс және шығыс бөліктердің құрылымы.
Қаржы менеджменті, оның экономикалық, ұйымдық және құқықтық аспектілері.
Акциялар, купондар, сертификаттар және басқа бағалы қағаздар, олардың
мақсаттары мен рөлі. Бағалы қағаздар рыногы. Бағалы қағаздар рыногындағы
операциялардың түрлері. Қаржы менеджменті және оның қайта өндірудегі
мақсаты; қаржы ресурстарын бөлу. Қаржы биржасы және бюджеттен тыс нарық.
Қаржы капиталының жинақталуы және инвестициялары, олардың экономиканың
тұрақтануындағы рөлі. Нарық жағдайындағы өндіріс рентабельділігін
арттырудың негізгі жолдары.
Экономиканы мемлекеттік реттеу. Экономиканы мемлекеттік реттеу ұғымы,
нысандары және мақсаттары. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттік реттеу. Меншік
қатынастарын қайта құру. Трансформация – өтпелі экономикадағы экономикалық
реформалардың өзегі. Қазақстандағы жекешелендіру. Өтпелі экономикадағы
макроэкономикалық тұрақтану, экономикалық өсім және құрылымдық қайта құру.
Басқару: анықтамасы, экономикалық, ақпараттық, жүйелі-мақсатты және
психологиялық мәні.Басқару қызметі және құрылымы. Басқаруда қолданылатын
заңдар, заңдылықтар және қағидаттар. Басқарудағы экономикалық заңдарды іске
асыру тетіктері. Басқарудың экономикалық тетіктері, экономикалық
байланыстарды басқару, ҒТП пен экономикалық өсуді басқару. Стратегиялық
басқарудың негіздері. Менеджмент қызмет түрі ретінде. Ұйымдастыру ұғымы
және түрлері. Ұйымдағы ішкі және сыртқы орта. Қаржы менеджменті. Фирманың
сапаға негізделген менеджменті, инновациялық менеджмент, фирма ішіндегі
бақылауды ұйымдастыру.
Фирма менеджментінің ақпараттық қамтамасыз етілуі. Ақпараттық ағындар
бойынша басқару жүйесін құру. Персоналды басқару. Топтық динамика.
Басшылық: билік, ықпал ету, әріптестік. Лидерлік. Қақтығыстарды басқару.
Мәдениет. Басқару этикасы мен өнері. Өндірістік жүйе – басқару нысаны.
Жедел басқару, өндірісті қамтамасыз ету. Фирманы басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымы және фирма ішіндегі шаруашылық есеп айырысу.
Өндірістің өнімділігі мен шығындарын басқару. Басқару жүйесінің тиімділігі.
Маркетинг жаңа экономикалық теория ретінде. Маркетингтің мәні мен
қағидаттары. Фирманың өндірістік-өткізу қызметін маркетингтік басқару.
Маркетинг функциялары. Маркетингтік бағдарлама - өндірісті жоспарлау
негізі. Өнім бойынша маркетинг бағдарламасын әзірлеу. Маркетинг қызметінің
құрылымы. Маркетингтің аналитикалық қызметі. Баға саясаты. Әр түрлі
шаруашылық субъектілеріне арналған баға саясаты бойынша ұсыныстар.
Тауар саясаты. Өткізу қызметі. Маркетинг функциялары. Тауарларды жылжыту.
Техника және жарнама. Сұранысты қалыптастыру және өткізуді ынталандыру.
Бірақ, дәл сол тәуелсіздік алған жылдары туған сәбилер де, олардың ата-
аналары да өз елінің тәуелсіздігін күні бүгінге дейін нақты сезіне алар
емес. Неге?
Өйткені, биліктегі лауазымды орындар табысты капитал көзіне айналып, ол
орындарға жайғасқан ат төбеліндей адамдар меншік атаулыны бөлісіп алды.
Жемқорлықтың құрты жайлаған билікке арқа сүйеген “отбасылық” және
олигархиялық топтар халыққа тиесілі табиғи байлықты заңсыз иемденіп, қысқа
ғана мерзім ішінде миллиардтаған (теңгемен емес, әрине!) игілікке кенелді.
Ал қарапайым халықтың дені кедейшіліктің тақсіретін тартуда.
Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметі бойынша, ең маңызды әлеуметтік
өлшемдердің бірі – адами даму индексі 2003 жылы Қазақстанда Ресей, Украина,
Беларусь елдеріндегі көрсеткіштен төмен болып, он бес жыл бұрынғы кеңестік
дәуір деңгейіне жете алмай отыр. Солай бола тұрса да, жемқорлықтың жеңістік
беретін түрі жоқ. Оған АҚШ-та қозғалған “Қазақгейтке” қатысты қылмыстық іс
дәлел. Келер жылдың басында сотта қаралатын бұл іс көптеген күпті
сауалдарға жауап беруі тиіс.
Ресми деректер бойынша, еліміздегі өмір сүрудің орташа ықтимал ұзақтығы
1990-2004 жылдар аралығында 68-ден 66 жасқа қысқарып, сәбилер мен аналардың
өлім-жітімі көбейді. Елді туберкулез дерті жайлады. Құрт ауруының
асқынуынан Қазақстан әлемдегі ең артта қалған елдердің қатарына қосылды.
Билік “тұрмысымыз жақсарды” деп күпінгенімен, 2004 жылы білім беру саласына
жұмсалған шығындар 1990 жылғы көрсеткіштен үш есеге жуық кеміді.
Дүниежүзілік экономикалық форумның салыстыруы бойынша, Қазақстан 2005 жылғы
технологиялық даму индексі жөнінен Ботсвана, Гана және Индонезиядан кейін
қалып қойды. Ресми статистика деректері бойынша, экономикадағы шикізат сату
үлесі 10 еседен асып түскенін қоса есептегеннің өзінде, 2004 жылы
экономикамыздың негізгі жиынтық көрсеткіші – жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) 1990
жылғы мөлшерден кеміп кетті.
Соңғы 15 жылдың ішінде жеріміздің қойнауынан құны 100 млрд. АҚШ долларынан
асып түсетін мөлшерде орны толмас табиғат байлығы сорып алынып, шетке
шығарылды. Сөйте тұра табиғат байлығын пайдалану тиімділігі жөнінен
Қазақстан әлемдегі ең соңғы орындардың бірінде. Дүниежүзілік банктің
зерттеуіне сүйенсек, 2003 жылы табиғи ресурстарды сарқа тауысу көрсеткіші
жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 41 пайызын құрапты. Ресейдегі бұл көрсеткіш иман
таразы 30 пайыздан аспайды.
Бүгінде әрбір төртінші қазақстандық тақыр кедей. Ал халықтың тең жартысына
жуығына кедейшілікке душар болу қаупі төніп тұр. Яғни, тұрғындардың төрттен
үш бөлігін “тас жалаған тақыр кедей” деп айтуға болады. Өткен жылдың
қорытындысы бойынша, Қазақстандағы әр адамға шаққандағы өмір сүрудің ең
төменгі көрсеткіші күніне бір жарым доллардан келген. Ал Дүниежүзілік банк
әлемнің ең кедей елдеріне арналған кедейшіліктің ең төменгі шегін жан
басына шаққанда екі доллардан белгілеп отыр!
Еңбекке қабілетті жеті жарым миллион қазақстандықтың тек 4 миллионға жуығы
ғана ресми түрде тұрақты жұмыс істейді. Ал қалған бөлігін өкімет “өз күнін
өздері көрушілер” санатына қосып, әлеуметтік қолдаудан мүлдем кенде
қалдырған. Олардың, тіпті, зейнетке шығу мүмкіндігі де жоқ.
Тәуелсіздігіміздің 14 жылында осындай ауыр жайға душар болғанымызға кім
кінәлі?
Бар қырсықтың түп-тамыры еліміздің саяси жүйесі мен Н.Назарбаевтың жеке
дара билеу режимінде жатыр.
Тәуелсіздік алғалы Қазақстан алты рет президент және парламент сайлауын
өткізді. Бірақ көпшілік халық та, халықаралық қоғамдастық та солардың бір
де біреуін еркін, адал, әділетті сайлау ретінде мойындаған жоқ. Екі аптадан
кейін өтетін келесі Президент сайлауының нәтижесі қалай боларын бүгінде
ешкім де білмейді! Бірақ, менің жақтастарыма биліктің көрсеткен қысым-
қудалауынан кейін сайлау әділ өтеді деген жорамал айтудың өзі ұят.
Елімізді осындай тығырықтан шығару үшін біз 2006 жылы байыпты
конституциялық реформа жүргізіп, мемлекет пен қоғамды жетілдіру бағытында
саяси және басқа да жаңғырту шараларын жүзеге асырмақпыз. Бүкіл заң
шығарушылық билік пен халық атынан сөйлеу құқы Парламентке тиесілі болады.
Депутаттардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру мақсатында жоғары заң
шығарушы органға сайлауды әр төрт жыл сайын бір рет өткізіп, Парламентті
бір палаталы етіп құру көзделеді.
Мемлекеттегі атқарушы билікті Президент пен Үкімет жүргізеді. Президент
жалпыға бірдей, төте сайлау жолымен бес жыл мерзімге бір рет қана
сайланады. Үкіметтің министрлері мен мемлекеттік органдардың басшылары өз
құзыреттерінің шегінде дербес әрі жауапты болуға тиіс. Қызмет бабын саяси
қарсыластарымен күресуге пайдалануға жол берілмейді. Еркін ой иелерін
қуғындап, сөз бостандығына қысым көрсету ауыр қылмыс ретінде танылады.
Әділетті сот төрелігі үстемдік құрмай, демократиялық мемлекетті
қалыптастырып, дамыту мүмкін емес. Атқарушы биліктің құрамдас бөлігі
ретінде прокуратураны Әділет министрлігі басқаратын болады. Ұлттық
қауіпсіздік органдарына өкіметтің идеологиялық оппоненттерін, жеке
тұлғаларды, қоғамдық ұйымдар мен партияларды саяси себептермен қуғындауға
тыйым салынады. Ішкі істер органдарының қызметі бейсаясиландырылып, олардың
міндеті тек қылмыспен күресуге ғана бағытталады.
Демократиялық саяси жүйе үшін билік тармақтарын өзара ажырату қаншалықты
көкейкесті болса, орталықсыздандыру мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
дамыту да сондай маңызды болмақ. Шынайы демократия үшін халық билігін
орнатудың алғашқы қадамы – жергілікті билік органдары жүйесін сайлап қою
жүзеге асырылады. Жергілікті әкімдер өзін сайлап қоятын халықтың алдында
ғана жауап беруі тиіс.
Қазақстандағы орасан мол табиғи ресурстар мен оларға әлемдік бағаның жоғары
болуы әлдебір жеке адамның, қандай да бір саяси партияның немесе кезекті
бір үкіметтің еңбегі болып саналмайды. Өкімет жұмысының тиімділігі
шикізатты өндіру мен шетке шығарудан түскен табыспен өлшенбеуі керек.
Шикізатқа тәуелсіз экономиканы қаншалықты табысты қалыптастыру – үкіметтің
қызметін бағалау безбеніне айналуы тиіс.
Геосаяси, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, техникалық сипаттағы
көптеген факторларды ескере отырып, біз 2018-2020 жылдары экспортқа жылына
150 млн. тонна көлемінде шикі мұнай шығаруға мүмкіндік болады және одан әрі
де осы деңгейді сақтаған жөн деп есептейміз.
Жер қойнауының байлығы халыққа тиесілі екенін ескере отырып, 2006 жылдың 1
қаңтарынан бастап, шикізат секторынан түскен салықтың 50 пайызы
Қазақстанның барлық азаматтарына тікелей және теңбе-тең бөлінеді. Бес жыл
ішінде (2006 жылдан 2010 жылға дейін) елде бір жарым миллион жаңа заңды
жұмыс орны ашылады. Қазақстанның халық шаруашылығындағы орташа еңбекақы
2005 жылғы ай сайынғы 35 000 теңгеден 2010 жылы 70 000 теңгеге өседі.
Осы және басқа да игі бастамаларымыз туралы біздің “Әділеттілік жолымен –
лайықты өмірге жетейік!” атты сайлауалды бағдарламамыздан таныса аласыздар.
Аталмыш бағдарламаны оқи отырып, біздің ұсынысымыздың жасампаздық мәнін
ойланыңыздар! Сонда ғана Сіздер қазіргі биліктің біз ұсынған реформадан
неге соншалықты қорқатынына көз жеткізе аласыздар. Себебі, біз жүзеге
асыратын саяси реформа жеке бір ат төбеліндей топтың шексіз баюына
мүмкіндік бермейді. Ал заңсыз байығандар ертеңгі күнін ойлап, зәре-құттары
қалмауда.
Бұл бағдарламаны жүзеге асыра бастаған алғашқы жылдардан бастап-ақ,
еліміздің азаматтары бұрынғы безбүйрек режим мен жаңа демократиялық
биліктің арасында қаншалықты “айырмашылық” болғанына бірден көз жеткізетін
болады.
Міне, осы уақыттан бастап жаңа, шынайы тәуелсіз, тұрақты және гүлдене
беруге тиіс Қазақстанға ешкімнің де тосқауыл келтіре алмайтынына мен бек
сенімдімін. Ел азаматтары да осы сенімге қызмет атқарғанын қалар едім!
Алматыда шет елдік инвесторлар кеңесінің ХХ форумы өтті
Шет елдік компаниялардың қызметі барысында, қазақстандық өнім өндірушілер
мен қызмет көрсетудің үлесін арттыру, ел экономикасын ілгерілетудегі
маңызды міндеттердің бірі. Ол үшін отандық тауарлар мен қызмет түрлері,
халықаралық талаптарға сай болуы керек. Осы тақырып бүгін Алматыда өткен
президент жанындағы шет елдік инвесторлар кеңесінің жиырмасыншы отырысында
талқыға салынды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев, Қазақстанда жұмыс істеп жүрген
алпауыт шет елдік компания басшылары мен үкіметке, осыған байланысты нақты
тапсырмалар беріп, міндеттер жүктеді. Ғаламдық қаржы дағдарысы кезінде,
елдің ішкі экономикасының мықты болуы шарт. Сонда ғана, қиындықпен мардымды
күресуге болады. Осыған орай, мемлекет басшысы, үкіметке, мемлкеттік
органдар мен ұлттық компанияларға отандық тауар өндірушілердің қызметіне
барынша көбірек жүгіну қажеттігін баса айтты. Бұл жәйт, елімізде табысты
қызмет жасап, пайда тауып жатқан шет елдік алпауыт компанияларды да айналып
өтпеуі тиіс. Мемлекет басшысы, еліміз егемендік алған алғашқы жылдары шет
елдік инвесторлар үшін қолайлы жағдайдың бәрін туғызып, құрал-жабдықтар,
қызмет түрлері, тіпті жұмыс күшін де шет елден алып келуге рұқсат
берілгенін ескертті. Бірақ 17 жылдан бері, еліміздің экономикасы қарқынды
дамып, нығая түсті. Бәсекелестікке төтеп бере алатын отандық өндіріс
орындары пайда болды. Құрылыс, машина жасау, өңдеу мен қызмет көрсету
салалары бойынша, қазақстандық компаниялар шет елдіктердің сұранысын
қанағаттандыра алады. Мұны инвесторлар да мойындап, мақұлдап оыр.
Клаудио Дискальци, ЭНИ корпорациясының бас өндіріс директоры:
- Біздің компания, қазақстандық өнім өндірушілерден 40 пайызға жуық өнім
мен қызмет түрлерін сатып алады. Бірақ Мысыр мен Тунис секілді елдерде бұл
көрсеткіш 80 пайыздан асады. 2006-2007 жылдары қазақстандық компанияларға
берген тапсырыстар 1,5 миллиард доллардан асты.
Джордж Киркланд, Шеврон корпорациясының вице президенті:
- Біздің компания соңғы екі жылда ғана қазақстандық тауарлар мен қызмет
түрлерін тұтынуға 2,2 миллиард доллар жұмсады. Қарашығанақта да соңғы он
жылда қазақстандық 800 кәсіпорынмен жұмыс істеп, 2,5 миллиард доллар
жұмсады.
Вагит Алекперов, Лукойл ААҚ Президенті:
- Қазіргі уақытта, біздің қызметкерлеріміздің 93 пайызын, қазақстандық
мамандар құрайды. Мұның өзі, қазақстандық мамандардың біліктілігінің жоғары
екендігін анық көрсетеді. Ал қызмет түрлерін тұтынуға келсек, бұл көрсектіш
80 пайызға жетеді. Осы жылдың тоғыз айында, біз қазақстандық төрт жүзден
астам компаниямен 573 миллион долларға келісім жасадық.
Бір қарағанда ауыз толтырып айтуға болатын бұл көрсеткіштерді, шынына
келгенде теңіздегі тамшыға теңеуге болады.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Жалпы алғанда, қазақстандық компаниялардың шет елдік инвесорлардың
қызметіндегі үлесі өте мардымсыз. 2008 жылдың 9 айы бойынша жасалған
сараптама, бұл көрсеткіш 15 пайыздан аспайтынын көрсетті. Бұл қазақсандық
өнім өндірушілердің мүмкіндігінен әлдеқайда төмен. Істің бұлай белең алуы,
мемлекетті, жер қойнауын игерушілер мен отандық өндірушілерді де
қанағаттандырмайтыны сөзсіз. Ал сіздердің жасаған келісім шарттарыңызда,
қазақстандықтардың қызметін тұтыну туралы нақты міндеттемелер айқын
жазылған.
Бұл мәселенің көтерілгеніне біраз уақыт болғанымен, оны шешу жолдары әлі
нақтыланған жоқ. Мемлекеттік органдар, ұлттық компаниялар мен шет елдік
инвесторлардың арасында, отандық өнім өндірушілердің үлесі қаншалықты болуы
керектігі жөнінде келісім жоқ. Осыны бақылайтын үкімет те кешенді
мониторингті мардымсыз жүргізуде. Отандық өндіріс орындары, шет елдік
компаниялардың тауар, жұмыс пен қызмет түрлерін сатып алуға арналған
тендерлер туралы ақпарат алмайды.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Шет елден тартылатын жұмыс күшінің саны жылдан-жылға артып келеді. Егер
олар тек инженерлер мен технологтар секілді жоғары білікті мамандар болса
бір сірә. Түсінікті. Бірақ, берілген квота аясында, Қазақстанға аспазшы,
құрылысшы сияқты қарапайым жұмысшылар көптеп ағылуда. Халықтан оны жасыра
алмайсың. Бәрін көріп отыр. Біздің елімізде жұмыс қолы жеткілікті. Үкімет,
бақылау міндетін орындамай отыр. Жалпы қазақстандық компаниялардың үлесінің
артуына бағытталған үкіметтің жұмысына, қанағаттанарлықсыз деген баға
берем.
Әлемдік тәжірибеге көз салыңдар. Бразилия, Малайзия, Норвегия, Ұлыбритания
секілді мемлекттердегі отандық өнім өндірушілердің үлесі 80 пайызға дейін
жетеді. Бұл әрине бір күндік жұмыс емес. Дегенмен, шешілмейтін мәселе жоқ.
Ел үкіметіне болашақта қазақстандық тауар өндірушілер мен қызмет түрлерін
ұсынатын компаниялардың үлесін кемінде 50 пайызға жеткізу міндеттеліп отыр.
Себебі бұл, елдің нақты секторын дамытып, сол арқылы экономиканы
диверсификациялау мен индустрияландыруға бағытталған жоспарлардың жүзеге
асуына септеседі, деді Елбасы.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Премьер-министрдің орынбасары Өмірзақ Шөкеевке, үкіметтің осы бағыттағы
жұмысын үйлестіруді тапсырамын. Құрамына тиісті министрліктер мен Самұрық-
Қазына холдингінің басшылығы кіретін жоғары деңгейлі жұмыс тобын құрып,
жер қойнауын игеріп жатқан әр компаниямен жеке жұмыс істеу қажет.
Құрылатын жұмыс тобының міндеті, жер қойнауын игеріп жатқан ірі
компаниялармен келісіп, отандық өнім өндірушілердің үлесін белгілейтін
бірегей әдістеме әзірлеп, оны нормативтік актімен бекіту. Бұған қоса,
үкімет үш айда келіссөздер жүргізіп, шет елдік компаниялармен келісім
жасауы тиіс. Бұл келісімдеме-құжатта әдістеме, өткізілетін тендерлер мен
сатып алынатын қызмет түрлері мен тауарлар туралы толыққанды ақпарат
болады.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Қазақстандық өнім өндірушілердің үлесіне қатысты мәселені үкімет жіті
қадағалап отыруы керек. Келісім-шарттарда көрсетілген міндеттерді
орындамағандардың жауапкершілігін арттырып, мемлекеттік органдардың тексеру
жүйесін күшейту қажет. Бұған қоса, мемлекеттік органдардың да
жауапкершілігін арттырып, олардың құзырлары мен құқықтарын нақтылау міндет.
Энергетика мен минералдық ресурстар министрлігі, жер қойнауын игеруге
байланысты барлық келісім-шарттарға мониторинг жүргуі керек. Министр Сауат
Мыңбаев осы мәселеге жеке жауапты.
Қазмұнайгаз компаниясы өз өкілеттігін пайдаланып, қазақстандық тауарлар,
жұмыс пен қызмет түрлерін шет елдіктермен қатар, отандық компаниялардың да
сатып алуы көлемін жыл сайын арттыруды қамтамасыз ететін болады. Оған
компания басшысы тікелей жауап береді. Қаржы министрі Болат Жәмішев,
отандық өнімдерді орталық және жергілікті мемлекеттік органдар мен
мемлекеттік компаниялардың алуын жүзеге асыруды жеке қадағалап, жауап
береді. Самұрық-Қазына қорының басқарма төрағасы Қайрат Келімбетов,
қазақстандық өнімді ұлттық компаниялардың сатып алуына жауапты болмақ. Бұл
тұрғыда, отандық өнімдердің сапасына, оларды дамытуға қатысты сұрақ
туындайды. Онымен Индустрия және сауда министрлігі айналысады.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Үкімет пен жұмыс тобына жер асты қойнауын пайдаланушылармен отандық өнім
өндірушілердің үлесіне қатысты тығыз жұмысты қолға алуын тапсырамын.
Келісім-шарттарда олардың үлесі нақтыланған жағдайда, кезең-кезеңмен жүзеге
асырып, қазақстандық нақты қандай өндіріс орындарын қамтуға болатынын
анықтау керек. Шарттарда ондай мәселе нақты айтылмаса, келіссөздер
жүргізіп, нақтылау керек. Осының бәрін тиісті келісімдермен бекіткен жөн.
Бұл жұмысты Өмірзақ Шөкеевке жеке тапсырамын. Айтылғанның бәрін дереу іске
асыра бастап, 2009 жылдың бірінші жарты жылдығында аяқтау міндет.
Отандық өнім өндірушілердің шет елдік компаниялар қызметіндегі үлесінің
маңызды бір бөлігі, жергілікті халықты жұмысқа тарту. Бұл мәселеде де
олқылықтар бар. Президент, Үкімет пен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігіне аймақтардағы шет елдік жұмыс күшіне берілетін квотаны бір
қалыпқа келтіріп, оны жіті қадағалау тапсырылды. Осыдан туындайтыны өз
азаматтарымыздан білікті маман дайындау. Оларды қайта оқытуды тек шет елдік
компанияларға ғана жүктеп қоймай, қабылданған мемлекеттік бағдарлама
аясында, қандай мамандықтардың тапшы екендігін анықтап, дайындау. Керек
жағдайда тиісті оқу орындарын қайта жетілдіріп немесе жаңадан ашу керек.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Әрине, қазақстандық өндіріс орындарының үлесін арттыру, тек әкімшілік
мүмкіндіктердің ғана күшімен шешу мүмкін емес. Сапасы мен қауіпсіздік
деңгейі жағынан өте жоғары өнім өндіретін кәсіпорындарды дамытуға да қаржы
салу керек. Ұңғылар мен құрал-жабдықтарды күту, метал өңдеу, машина жасау
мен басқа да салаларда жұмыс жасайтын кәсіпорындар жаңа бағыттар мен үлкен
көлемдегі тапсырыстрды игере алатындығына кәміл сенемін. Самұрық-Қазына
холдингінің басшысына осы жұмысқа даму институттарының атсалысуын
қамтамасыз етуді табыстаймын. Бұл Қазақстанның нақты секторына инвестиция
тарту.
Мемлекет басшысы Самұрық-Қазына қорының Каспий энергеткалық хабын құру
туралы ұсынысын қолдады. Жобаның болашағы зор екендігін атап өткен
президент, мұнай-газ саласындағы барлық ірі компанияларды оны жүзеге
асрыуға қолдау көрсетуге шақырды. Нұрсұлтан Назарбаев, жоғарыда аталған
міндеттердің іске асуы, барлық тараптар үшін тиімді боларын айтты.
Фрэнк Чапмэн, Би Джи Групп компаниясының бас орындаушы директоры:
- Шет елдік инвесторларға Қазақстан экономикасының диверсификацясы мен
өсуін қолдауға бағытталған шараларды қолдау, экономикалық жағынан тиімді
екені сөзсіз. Жоғары білікті жергілікті мамандардың болуы, экономиканың
одан әрі диверсификациялануы, саяси әрі әлеуметтік тұрақтылықтың болуы, өз
халқын жұмыспен қамту. Осы аталған мәселелер бойынша, шет елдік
инвесторлар, үкімет пен аймақтар арасындағы ынтымақтастықты одан әрі де
дамыту қажет. Ал Қазақстан үкіметі мен бизнес өкілдері арасындағы ашық
диалогтың болуы, шет елдік инвестицияларды тартуда өте тиімді әрі қызықты.
Ғаламдық қаржы дағдарысы кезінде, осы себеп-салдар Қазақстанды алдыңғы
қатарға шығарып отыр.
Лакшми Миттал, Арселор Миттал компаниясының басқарушысы, Директорлар
кеңесінің президенті:
- Жергілікті экономиканың мықты болуы, макроэкономикалық тұрақтылықтың,
шағын және орта бизнестің, тиісінше, мемлекеттік қаржы жүйесінің дамуының
және жалпы аймақтардың алға шығуының кепілі болмақ. Өзінің табиғи
ресурстарымен әлемге танылған Қазақстанның болашағы, шикізатқа тәуелді
болмауы керек. Сондықтан да, салааралық және аймақаралық экономикалық
ынтымақтастық, жоғары дамыған өнідіріс пен инфроқұрылым, техникалық
жабдықтану мен жоғары білікті мамандар, индустриялық революция мен
аймақтардағы кәсіпкерліктің діңгегі болуы тиіс.
Үкіметтің бағытты жұмыс істеуінің арқасында әрі қолдауымен, сіздер сапалы
да аса қымбат емес өнімдер мен қызмет түрлерін тұтынасыздар. Сонымен қатар,
осы жұмыстың нәтижесінде, біз бәріміз Қазақстан азаматтарының дәулеттілігін
арттырып, сіздер табысты қызмет жасап жүрген Қазақстанның да дамуына елеулі
үлес қосамыз деп атап өтті Елбасы.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Осы жылдардың ішінде шет елдік инвесторлармен жақсы жұмыс істегеннің
арқасында Қазақстан мынау жаһанданудың болып атқан арқасында біз көп
инвестция тарттық. Мына қазіргі болып жатқан дағдарыста жаһанданудың ішінде
болғанымыз дұрыс па, дұрыс емес пе деген сөз де болып жатады соған айта
кететін жағдай. Біз ашық экономика болғаннан кейін дүниенің бар түпкірімен
қарым-қатынаста болғаннан кейін біздің еліміз осы жылдардың ішінде 90 млрд
долларға пара-пар инвестиция тарттық тікелей, өзіміздің ішкі инвестициямыз
одан да жоғарылау болды. Соның арқасында еліміз өсіп өркендеді. Әрине елге,
жұртқа, дүниеге келген қиыншылықтарды бірге көретін боламыз. Қазіргі
жағдайда бүгінгі отырыстағы айтылған мәселе, шетелден келіп істеп жатқан
компаниялар өзінің керек жабдықтарын, қондырғыларын Қазақстанда жасау
керек. Біздің жұмыскерлерге жұмыс беру керек. Бұлар жұмыскерлердің
Қазақстандағы бар мамандықтарын алып келмеу керек, аспазшыларға дейін,
даяшыларға дейін, кейбір құрылыс бізде де бар мамандықтар бар адамдарды
алып келмеу үшін біздің айтып отырғанымыз, барлықтары Қазақстанға жұмыс
істеуі керек. Бұлар негізгі жұмысының жанында өздеріне жаңағыдай заттар
бөлімшелер, неше түрлі керекті затты алу үшін 18 млрд долларға алады. Соның
Қазақстандағы жасайтын бөлігі 25 проценттей ғана. Осының жартысына дейін
көтеру мәселесі. Сонда біздің елімізде көп адам зауыттар мен фабрикаларда
жұмыс істейтін болады. Онда көп халық жұмыс алатын болады. Осы мәселемен
келістік және қазіргі жағдайда біздің істеп жатқан шаруаларымыздың
барлығына бұл кісілер оң бағасын берді.
Теңгенің девальвациясы отандық өнім өндірушілерді дамытуға көмектеседі -
Кәрім Мәсімов
Қазақстан премьер-министрі Кәрім Мәсімовтың пайымдауынша, теңгенің
девальвациясы отандық өнім өндірушілерді дамытуға көмектеседі. Бұл туралы
ол бүгін үкіметте өткен селекторлық жиында мәлім етті, деп хабарлайды
агенттік тілшісі.
"Қазақстандық өнім өндірушілер теңгенің арзандауына байланысты импортпен
салыстырғанда артықшылыққа ие болды. Олар объективті түрде барлығы да
тендерлерде жеңуге тиіс, біздің өнім бүгіннен бастап бәсекелестік қабілетке
ие болады", - деді премьер-министр.
Осы орайда Кәрім Мәсімов вице-премьер Өмірзақ Шүкеевке тауар айналымындағы
Қазақстандық өнім мәселесіне бақфлау қоюды тапсырды.
"Қазақстандық өнімнің сатылу мәселесін қадағалау - сізге жүктелетін
тапсырма, сонымен бірге облыс әкімдері үшін басты мәселе - жұмыссыздыққа
жол бермеу", -деді үкімет басшысы.
23 қазан 2008 жыл ОТАНДЫҚ ӨНІМ – ҚИЫНДЫҚТАН ШЫҒАР ЖОЛ
Жуырда өткен республика Үкіметінің кеңейтілген мәжілісінде сөз сөйлеген
Елбасы Н.Назарбаев АҚШ-та бастал-ған қаржы дағдарысының әлемнің көптеген
елдеріне айтарлықтай әсер етіп, қаржы нарығында проблемалар туындатқанын
атап айтты. Жаһандық қаржы жүйесімен тығыз байланысты болғандықтан бұл
дағдарыс Қазақстанды да айналып өтпейді, деді Президент. Сондықтан
қамданған қапы қалмайды деп, іске кірісуді міндет етіп алға қояды.
Мемлекет басшысының сөзінде кен-металлургия кешендерінің өнімдеріне
сұраныстың төмендеуі серпінді инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға
салқынын тигізіп отырғаны атап өтіледі. Сондықтан жаңа Салық кодексінің
аясында олардың инвестициялық жобаларының іске асырылуына байланысты
бірқатар преференциялар әзірлеу мүмкіндігі бар деп санайды.
Біздің зауытта прокат өндірісі үшін дайындамалар шығарылады. Бұл негізінен
Иранға жөнелтіліп отыр. Алайда, өкінішке қарай, мұндай жартылай
фабрикаттардың бағасы төмен түсіп кетті. Былайынша айтқанда, бұған дейінгі
басталған өрлеу шегіне жетіп барып кері қарай құлдырады. 1000 доллардың
өнімі 500 доллардың деңгейіне жетті. Бірақ, біз бастапқыда осы баға бойынша
да біршама жемісті жұмыс жасай алғанымызды ескерсек, оған шыдас беруге
болатын сияқты. Әйткенмен, баға нарығының бүгінгідей белгісіздік күй кешуі
алаңдатады. Біз Қазақстанның даму банкінен ірі көлемде алған несиемізді
алты ай сайын 4 млн. доллардан бөліп қайтарып отыруымыз керек. Әрине,
Қазақстанның инвестициялық қорымен жасалған келісім-шарт бойынша, салық
жөнінен біраз жеңілдіктер бар. Солай дегенмен, жағдай тым қиындап кететін
болса, Даму банкімен келісімдердің жаңа жолдарын қарастыруға тура келеді.
Қалай дегенде де, Елбасы атап өтіп отырғанындай, отандық өндірісті дамытып,
оған салық, несие жеңілдіктерін қарастырып, жан-жақты қолдау жасамаса
болмайды. Алдағы уақытта қай салада да шикізат шығарумен шектелмей,
керісінше, дайын әрі жоғары сұранысқа ие өнімдер шығаруға жұмыстану оң
нәтиже бермек. Бұл ретте біз өзіміз қолға алған прокаттық өндірісті осы
жылдың қараша айының ішінде іске қосамыз деген ойдамыз. Мұнда шығарылған
арматура, бұрыштама, швейлер, двухтабор тәрізді тауарлар отандық құрылыстың
сұранысына қызмет етпек. Бүгінгі таңда, айталық, арматура Украинадан тым
қымбатқа алдырылып отырғанын жасыруға болмайды. Сондықтан бізді тығырықтан
алып шығар жалғыз жол – нарық талаптарына, бәсекелестікке төтеп бере
алатындай, халықаралық сапа стандарттарына сәйкес келетіндей сапалы
тауарлар шығару деп есептеймін.
Отандық өндірушілерге оңтайлы жағдай туды
Қазақстан теміржолы ҰК АҚ вице-президенті Ерік Сұлтановтың төрағалығымен
Қазақстан инжиниринг ҰК АҚ, Қазақстанның машина жасаушылары Одағы және
Атамекен Одағы өкілдерінің қатысуымен дөңгелек үстел мәжілісі өткізілді.
Онда мемлекет басшысының жылжымалы құрамның жетіспеушілігін азайту
мақсатында отандық көлік машина құрылысын дамытудың кешенді шараларын
дайындап, бастау туралы арнайы тапсырмасын жүзеге асырудың барысы
талқыланды. Осы шараларды іске асыру кезінде Ұлттық компания тауар түрлері
мен қызмет көрсетуде қазақстандық өнім өндірушілердің қатарын өсіруге бағыт
ұстанды. Қазақстан теміржолы Ұлттық компаниясы АҚ филиалы – Жаңа және
импорталмастыру өндірісін дамыту орталығы компаниясына аталған жұмыстарды
бір орталықтан атқаруды жүктеді. Ұлттық компанияның вице-президенті Ерік
Хасеновтың басқаруымен сатып алу жұмыстары жөніндегі Ережені бекіту үшін
арнайы жұмыс тобы құрылды.
Ұлттық компанияда 2000 жылдан бері басталған теміржол көлігі машинасын
жасауды дамыту жөніндегі жұмыстар жемісін бере бастады. Бүгінде локомотив
шаруашылығына қажетті бөлшектердің 23 пайызы, вагон шаруашылығындағы қат
тауарлардың 17 пайызы, жол шаруашылығында сатып алынған барлық заттардың 45
пайызы отандық кәсіпорындарда өндіріледі екен. Қазіргі таңда бұл жетістік
ел экономикасындағы отандық тауар өндірушілерді қанағаттандырмайды.
Сондықтан да Ұлттық компания отандық жүк және жолаушылар вагондарын,
тепловоз және электровоздарды құрастыру бойынша ауқымды істерді қолға алды.
Ел ішіндегі кәсіпорындардың қатысуы азайған кезде әрине, өзге елдердің
өндірісшілерін тартуға тура келеді.
Еліміздің 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясында жолдың инфрақұрылымын
барынша дамыту қарастырылған. Мұның өзі отандық кәсіпорындарға түрлі
деңгейдегі тапсырыстардың компания тарапынан әлі де көбейе түсетіндігін
көрсетеді. Ұлттық компания бастаған істің барынша кең ауқымда жүргізілуіне
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Үкіметтің кеңейтілген отырысындағы
нақты тапсырмасы дем берді. Осыған орай, компания филиалы тауарлық,
материалдық құндылықтарды отандық өнім өндірушілерден алу жөніндегі
регламентін түзді. Белгіленген регламент бойынша компанияға қажетті
тауарлар мен материалдық құндылықтарды, өңдеу және қызмет көрсету түрлерін
кәсіпорындардың өздері дербес шеше алады. Ал бір жылдық немесе бес жылдық
мерзімге берілетін сұраныс көлемін компания белгілейді. Аталған регламентте
жаңа бағыттағы өнім түрлерін игеру мен өңдеу мәселесін отандық тауар
өндірушілер мен Ұлттық компанияның бірлесіп шешуіне мол мүмкіндік
қарастырылған. Алдағы уақытта отандық өнім өндірушілермен жаңа бағыттар
бойынша жұмыс түрлерін ұйымдастыру мәселесімен вице-президенттің
басқаруындағы тұрақты жұмыс тобы айналысады. Комиссияға қажетті құжаттарды
филиал дайындап береді. Сондай-ақ филиал Қазақстаннан тыс мемлекеттердегі
әріптес кәсіпорындар мен олардағы тың табыстар туралы толық ақпаратты алып
отырады. Отандық кәсіпорындарға қажетті есеп-қисап жұмыстарын, бизнес-
жобаларды және жаңа өнім шығарудағы экономикалық тиімділіктерін де есептеп
беруге жәрдемдеседі. Оның ішінде жаңа өнімдерді игерудегі шығындарды
бірлескен кәсіпорындар құру арқылы азайтудың да жолдары қарастырылған. Жаңа
регламент бойынша, отандық өнім өндірушілер ұсынған бизнес-жобаны жеті
күннің ішінде қарастырады. Қажет болса, бизнес-жобаны ұсынған кәсіпорынның
нақты жұмысымен танысу үшін өз қызметкерін сол мекемеге жібере де алады.
Тұрақты комиссияның жұмыс тобы отандық тауар өндірушімен бірлесіп
хаттамалық шешім де шығарады. Онда Ұлттық компанияға қажетті тауарды
өндірудегі екіжақты келісімшарттың бес жылға арналған жобасы жасалып, жаңа
өнімнің бағасы мен сапасы нақтыланады.
Айта кету керек, теміржолға қажетті сертификаттаудан өткізілуі тиіс өнімдер
арнайы зертханалық сараптаудан өткізіледі. Ал міндетті сертификаттауды
қажет етпейтін тауар түрі немесе өнімнің дайындалған нұсқасы жұмыс тобының
шешіміне сәйкес, компанияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
екенбіз
Қазақстан 2012 жылға дейін дүниежүзіндегі бәсекеге қабілетті елу елдің
қатарына қосылуды мақсат етіп отыр. Қазіргі жағдайымызда да тым көштен
қалып жатқан жайымыз жоқ, әлемдегі 125 елдің ішінде 56-шы орындамыз. Тіпті
бұрынғы КСРО елдері мен көптеген Шығыс Еуропа мемлекеттерінің алдындамыз.
Соның өзінде барға малданып отырмай, алға қарай ұмтылу, әрине, жақсы. Жыл
басында Премьер-Министр тағына жайғасқан Кәрім Мәсімовке Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың ең басты жүктеген міндеті де осы – бәсекеге қабілетті 50 елдің
қатарына кірудің нақты бағдарламасын жасау болды. Бәсекелестікке
қабілеттілік талабына жауап беру үшін сол мемлекет барлық қырынан оң
нәтижелерге қол жеткізуі шарт. Саяси тұрақтылық, экономикалық өсім,
денсаулық, білім, тағы басқа толып жатқан мәселелер. Әрине, бұл талап оңай
емес. Ал қазақтың көз – қорқақ, қол – батыр деген сөзін ескерсек, қол
қусырып қарап отыруға тағы болмайды. Өйткені көшбасшы, алдыңғы қатарда
болуға бәрі де ұмтылады.
Бүкіләлемдік экономикалық форумда мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігін
айқындайтын әдіске өткен жылдан бастап өзгерістер енгізді. Енді бәсекеге
қабілеттіліктің негізгі көрсеткіштері бойынша тоғыз талапты ерекше атап
өтуге болады. Олар: мемлекеттік институттардың дамуы, инфрақұрылым,
макроэкономика, денсаулық сақтау, бастауыш және жоғары білім, рыноктың
тиімділігі, технология мен бизнес.
Өткен жылдың қорытындысы бойынша Швейцария бірінші орында. Одан кейін
Финляндия мен Швеция тұр. Ал бұрнағы жылы көшбасшы болған АҚШ былтыр 6-
орынды місе тұтты. Біздің алдымызда тұрған 55 мемлекеттің 29-ы дамыған,
қалғаны дамушы елдер қатарына жатады.
Реті келгенде мақтанышпен айтатын бір мәселе – Қазақстан рейтингі бойынша
өзінің алдындағы барлық мемлекеттер арасында ішкі жалпы өнім көрсеткіші
бойынша бірінші орында. 2000-2006 жылдар аралығында елімізде ІЖӨ-нің өсу
қарқыны орташа 10 пайызды құрайды. Ал шығысымыздағы алып ел – Қытайда бұл
көрсеткіш – 9,4%, Латвия мен Эстонияда ретіне қарай 8,2% және 7,8%, Жоғары
өсім негізінен мұнай өндіруші Таяу Шығыс елдерінде байқалады: Катар – 7%,
Біріккен Араб Әмірлігі – 6,7%, Бахрейн – 5,9%. Бұл жағынан көшбасшылар
қатарындағы елдердің нәтижесі анағұрлым төмен. Мәселен, Швейцарияда ІЖӨ-нің
орташа өсімі 1,6%, Финляндияда 2,8%, Швецияда 2,5%.
Бәсекелестікке қабілеттілік қырынан танылу үшін тағы бір жайт басты рөл
атқарады. Ол – елдегі инфляция жайы. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан,
өкінішке қарай, өзге елдерге жол береді. 2000-2006 жылдары елімізде
инфляция орташа алғанда 8,1 пайыз болды. Ал бәсекеге қабілеттілік талабы
бойынша біздің алдымыздағы 55 мемлекеттің тек екеуі: Коста-Рики (11,3%) мен
Индонезия (9,1%) бізден кейінгі орында. 33 мемлекет өз елдерінде 3 пайызға
дейінгі ин фляцияны ұстап тұрса, 15 мемлекетте 3-5 пайыз, 5 мемлекетте 5-7
пайыз аралығында.
Біздің зерттеуімізді осы саланың қыр-сырына үңіліп жүрген экономика
ғылымдарының кандидаты Жанкелді Шымшықов одан әрі сабақтайды.
1. Неге 50 ел таңдалып алынды?
Егер біз дамыған елдердің санына келетін болсақ, ең алдыңғы қатарлы сегіз
ел бар. Бұл АҚШ, Германия, Жапония елдері бар тізім. Бұл елдердің
экономикасы өте жоғары дамыған және жалпы ұлттық өнім жан басына шаққанда
ең көп дәрежеде. Өзі дүниежүзінің экономикалық дамуына қарай бірінші,
екінші және үшінші ел болып бөлінеді. Үшінші елдер – ең артта қалған елдер.
Екіншінің қатарындағылар орта дәрежедегі елдер. Ал бірінші елдерге жоғарыда
айтқан дамыған сегіз ел жатады. Экономикасының өсу деңгейіне қарай бұлардың
қатары өзгеріп отырады. 50 елдің қатарына қосылсақ, біз үшінші ел деген
жаман атақтан құтылар едік. Үшінші елдердің қатарында артта қалған, әсіресе
отаршылдық езгіде болған Африка, Оңтүстік Азия, Шығыс Азия елдері бар.
Олардың экономикасының артта қалуына отаршылдық және өздерінің мемлекет
болып бірігуі, бытыраңқылығы, толып жатқан тарихи басқа да себептер болған.
2. Дамыған мемлекеттерге қойылатын басты белгі
Ол – бәсекеге қабілетті болу. Ал бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіші,
әрине, еңбек өнімділігі деп аталады. Еңбек өнімділігінің есептік көрсеткіші
сол мемлекетте тұрып жатқан жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнімнің
мөлшері. Міне, осы көрсеткіш бір жанның басына қаншалықты өнім
өндірілетінін көрсетеді. Бірақ өнімді біз оның абсолюттік өлшемі – тонна,
келімен емес, оның ақшалай көрсеткішімен есептейміз. Дүниежүзіне тарап
кеткен және ортақ валюта болып есептелетін АҚШ доллары болса, сол доллармен
өлшенгендегі өндірілген өнімнің жан басына шаққандағы көрсеткіші. Мысалы,
бізде осыдан 10 жыл бұрын жан басына шаққанда 1000 доллардан да өнім
өндірілмеген. Қазір болса 5600-ден көтеріліп, 7000 долларға аяқ басып
келеміз.
Алайда біз осы жерде мына бір мәселені кейде ұмытып кете береміз, жалпы
талап бойынша жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім, ал біз ішкі жалпы
өнімнің есебін айтып отырмыз. Сондықтан бұл жерде біздің сәл-пәл
даурықпамыздың болуы да әбден мүмкін. Өйткені ІЖӨ-ге осы аумақта, біздің
елімізде өндірілген өнімнің барлығы кіреді. Ал еліміздегі өнімнің барлығын
біз өндіріп жатқан жоқпыз ғой, көбіне шетел компаниялары өндіріп отыр.
Сондықтан біз жалпы ұлттық өнім деген көрсеткішке көшуіміз керек. Біз үнемі
ішкі жалпы өнімге мәз боламыз, ал бізге жалпы ұлттық өнімнің көрсеткіші
керек. Бізге ұлттық кәсіпорындардың, ұлттық кәсіпкерлердің, ұлттық
ұжымдардың өз елімізде немесе басқа елдерде өндірген өнімі қажет. Егер біз
АҚШ-тың жалпы ұлттық өнімі мен ішкі ұлттық өнімін салыстырсақ, қайсысы көп?
Әрине, жалпы ұлттық өнім көп. Неге? Өйткені дамыған елдер өздерінде
кәсіпорын ұстағаннан гөрі, өзге, дамымаған үшінші елдерде көбірек кәсіпорын
ұстағанды тәуір көреді. Олар өз халқының денсаулығына, экологиясына зиянды
кәсіпорынның бәрін шетелдерге шығарып жіберген. Дамымаған шетелдерде бір
жағы жұмысшы күші арзан. Сондықтан олардың жалпы ұлттық кәсіпорындарының
өнімі ішіндегі өндіріліп жатқан өнімнен анағұрлым артық. Бұл да бір
көрсеткіш.
Ал бізде бүкіл ішкі өніміміздің жартысынан көп бөлігі шетел компанияларының
арқасында өндіріліп жатыр. Олар өнімді өздерінің жалпы ұлттық өнімі деп
есептейді. Өйткені олардың кәсіпорыны ғой. Біз солармен бөліскенімізге
мәзбіз, бірақ ол өнімнің барлығы бізде қалмайды. Бізге тиесілі – салық
қана. Біз бұл жерде көп ұтылып отырмыз. Ал біздің еліміздің сыртта жасап
жатқан айтарлықтай іліп алар кәсіпорны жоқ.
3. Белгіленген мерзімде дамыған 50 елдің қатарына қосылуға қаншалықты
дайынбыз?
Мерзім 2012 жылға дейін деп белгіленген. Біз бұл мерзімде осы мақсатқа жете
аламыз ба? Әңгіме – сонда. Бұл жерде мен айтып отырған экономикалық
көрсеткіш негізгі болғанымен, сонымен қатар, басқа да көрсеткіштер бар.
Оның ішінде әлеуметтік даму, оқыту-ағарту, денсаулық сақтау, ішкі істер
қызметі, адам құқын қорғау, тағы басқа да толып жатқан көрсеткіштері бар.
Бұл жағынан бізге ойсырата соққы берген – Оңтүстік Қазақстан облысындағы
денсаулық сақтау мәселесі. Оның бетін қашан қайтарып алатынымыз әлі
белгісіз болып тұр. Бұл біздің әлем алдындағы беделімізге әжептәуір нұқсан
келтірді.
4. Қазақтың мүддесі үшін жұмыс жасау қажет
Біз қазақ, мемлекеттің негізін қалаушы ұлт болғаннан кейін 50 ел түгіл, 30
елдің қатарына қосылсақ та, бірінші кезекте жергілікті халық – қазақтың
қалі қалай? деген мәселені қойып, соны шешкен абзал деп ойлаймын. Жарайды,
көсегеміз көгеріп, керемет болып, дамыған 20 елдің қатарына қосылсақ та,
бәрібір көшені қазағың сыпырады, суды қазағың тасиды, бір сөзбен айтқанда,
қара жұмыстың бәрін қазақ атқарады. Ауылдың шаңырағы онсыз да ортасына
түсіп тұр, қыздарың жезөкше болып жатыр, баспана таба алмай, көрінгеннің
босағасында жүрген тағы қазақ. Көзі жәудіреген оралмандар қоныс таба алмай
не тіркеуге тұра алмай, өз еліне келіп қаңғып жүр. Үйлерді молынан салып
жатқанмен оларда ұлттық нышан жоқ және ол қарапайым көпшілікке арналмаған.
Мұндай жағдайда алдыңғы қатардағы 20 елдің қатарына қосылмақ түгілі,
бірінші қатарда тұрсақ та, біздің ұтатынымыз жоқ. Біздің негізгі мақсатымыз
– әр адамның жақсы да жайлы өмір сүруі, білім алуы, жұмыс істеуі, бір
сөзбен айтқанда өз жағдайын өзі жасауына мүмкіндік туғызу. Тіпті
шетелдіктер Ал 50 елдің қатарына қосылдыңдар, енді бізге бұрынғыдан да
шекараңды аша түс деп алдаусыратуы да мүмкін. Бұдан қазақтың ұтатын
ештеңесі жоқ. Біз қалай дегенде де қазақтың мүддесі тұрғысынан жұмыс
жасауымыз қажет.
Дайындаған Гүлнар ЖҰМАБАЙҚЫЗЫОл үшін алдымен, экспанциялаудың экономикалық
тетіктерін игеріп алалық. Біздің ұлттық өнімдер әлем тұтынушыларын барынша
көбірек қамтуы үшін қатал бәсекелестікке дайын болайық.
Кез келген елдің нарығына еш қиындықсыз кіре алатын, ықпалды мемлекеттің
нарықтық тетіктері, негізінен, ұлттық экономиканы құрайтын екі салаға
негізделеді: біріншісі – экспортқа негізделген салалар (бұл экономиканың
локомотивтері), екіншісі – ішкі нарықты қамсыздандыратын салалар. Кез
келген қазақстандық кәсіпкердің қазіргі арманы – қарапайымнан экспорттық
салаға көтерілу. Қазақстандық ұлттық өнім шығарушылардың бұл арманын жүзеге
асыру үшін, менеджментті дамытып, оны стратегиялық тұрғыда экономикалық
экспанцияға бағыттау керек. Мемлекет отандық өндірушілердің мүддесін
ішкідегі секілді, сыртқы нарықта да қорғап, қолдауы тиіс. Онсыз өндірісті,
ауыл шаруашылығын, мәдениетті, өнерді көтеру мүмкін емес. Егер Қазақстан
әлемдік экспорттаушы елге айналғысы келсе, бір шикізатты тасымалдаумен
шектелмеуі тиіс. Әзірше, біз табиғи байлығымызды саудалаумен отырмыз, ал
оның орнын толтыру баяу жүргізілуде. Әрине, бұл – қауіпті. Тауарларымыздың,
қызмет пен мәдени құндылықтарымыздың әлемдегі экспортына Үкімет жағдай
жасауы керек, оның әлемдік ақпараттық кеңістіктегі орнын кеңейтуге қолдау
көрсетуі тиіс.
– Демократия керек дейміз, дегенмен азаматтық қоғамды құрудағы процесс баяу
жүруде. Бұл алдағы мақсат-мүдделеріміздің бұлыңғыр арман болып
қалатындығына ықпал етпей ме?
– Білсеңіз, Дарендорф посткеңестік елдерге дамыған елдердегі реформа
мерзімін тәжірибеде қолдануға қарсы болған. Себебі ол: конституциялық
реформаны жүргізу үшін алты ай жеткілікті болуы мүмкін, дегенмен адамның
бірнеше буын ғұмырынан кейін ғана оның қоғамдағы нақты көрінісін көреміз,
– дейді. Осы теорияға жүгінсек, Қазақстандағы азаматтық қоғам құрылысы бір
буынның уақытында ғана жүріп жатыр. Сондықтан Қазақстанға әлемдегі
демократиялық елдердің даму тетіктерін игеруге, мемлекетаралық қарым-
қатынастарды құқықтық негізде жетілдіруге әлі де уақыт қажет. Міне, осы
мақсаттарға қол жеткізе алмай отырғандығымыздан, азаматтық қоғам құрылысы,
аймақтың саяси мәдениеті баяу дамуда. Дегенмен бұл – заңды тенденция.
Сондықтан асығыстық жасамайық, бізде болашақта бәрі болады. Ол үшін
реформаның сапасы да, оны жүргізу үшін қоғамның деңгейі де пісіп-жетілуі
тиіс. Ал оған уақыт керек...
– Соңғы кездері бұқаралық санада қалыптасып қалған харизманың, яғни
танымал образдың ықпалы бәсеңсіп барады. Маман ретінде мұны сіз немен
байланыстырар едіңіз?
– Қазір қоғам тым либералданып, саяси нарықтың өмірге бейімделуі де тез
жүріп жатыр. Сол себепті харизманың орнын әр түрлі мүмкіндігі бар
имидждік технологиялар басуда. Соның салдарынан қоғамдағы лидерлікке деген
күрес тек тұлғалық ресурстармен ғана емес, сол секілді мысы басатын
лидердің көкейкестілік деңгейін төмендететін ақшаның, ақпараттың,
саясаттың, қара пиар технологияның көмегімен де саралануда. Бұл ретте
өздігінен қолданыстағы саясаткерлердің имиджі демократия идеясына
қаншалықты сәйкес келеді? деген сауал туындары сөзсіз... Өйткені біреулер,
мәселен, имиджді тұлғаның нақты ерекшелігі мен артықшылығына қарай емес,
қиялдан жасайды, солайша ол бұқаралық ой-сананы арбаудың құралына
айналдырады. Ал басқа біреулер, имиджді электораттың демократиялық тұрғыда
бақылауға алудағы құралы ретінде қабылдайды. Дегенмен біздің қоғамымыздағы
саясаткерлердің өздерін жарнамалау амалына қарағанда, бұл арада алғашқы
пікір өз басымдылығын танытып отырған секілді. Сондықтан харизма
ықпалының бәсеңсуіне қоғамда оған кері әсер ететін факторлар бар екендігін,
онымен санасуға тура келіп отырғандығын дұрыс түсінген жөн.
Экономикалық жәйелер және олардың мәні. Экономикалық жүйелердің типтері мен
модельдері. Еркін бәсекедегі нарықтық экономика. Еркін нарықтық экономика.
Дәстүрлі жүйелер. Әкімшілік-командалық жүйе. Шаруашылық тетіктерінің
негізгі элементтері. Қажеттіліктер – экономиканың бастауы. Қажеттіліктің
құрылымы. Меншік, оның мәні және түрлері. Бәсеке және оның түрлері.
Экономикалық ресурстар, олардың иелері және табыстары. Экономикалық
ресурстардың түрлері. Пайда.
Сұраныс, ұсыныс және баға. Икемділік. Нарықтық баға. Тұтынушылық мінез-
құлық. Ұсыныстың икемділігі. Кемуші пайдалылық шегі заңы. Кіріс әсері және
ауыстыру әсері. Өндіріс шығындары. Кәсіпорындар шығындарының құрылымы.
Тұрақты, ауыспалы және жалпы шығындар. Фирма шығындарының шегі.
Нарықтағы бәсеке және монополия. Монополия және сұраныс икемділігі.
Монополия және тиімділік. Олигополия. Олигополия модельдері.
Еңбек және кәсіпкерлік қабілеттілік. Еңбек нарығының жұмыс істеу тетіктері
және оны талдаудың теориялық негізі. Еңбек нарығының сегментациясы. Жұмыс
күшінің құрылымы. Жұмыссыздық және оны өлшемі. Жұмыссыздық мәні. Табиғи
жұмыссыздық ұғымы. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары.
Кәсіпкерлік қабілеттілік ұғымы. Кәсіпкерлік табыс. Табиғи ресурстар және
ҒТП. Табиғи ресурстар экономикалық фактор ретінде. ҒТП экономикалық ресурс
ретінде. Капитал ұғымы, мәні және түрлері. Негізгі капитал және оның
құрылымы. Негізгі капитал амортизациясы. Айналым капиталы. Капиталды
бағалау. Инвестициялардың мәні, көздері. Бизнес-жоспар. Бизнес-жоспардың
мазмұны және оны жасау қағидаттары. Маркетингтік, қаржылық, өндірістік
жоспар.
Ұлттық есептер жүйесі және олардың көрсеткіштері. Ұлттық жүйелер ұғымы,
мәні және жүйелері. Негізгі макрокөрсеткіштер. Жалпы өнім. Қайталама есепті
алып тастау. Қосылған құн салығы. Жалпы өнімді есептеу әдістері. Салалар
бойынша ІЖӨ-ні есептеу. Таза ұлттық өнім. Ұлттық табыс. Жиынтық сұраныс
және жиынтық ұсыныстар. Макроэкономикалық тепе-теңдік. Жиынтық сұраныс және
жиынтық ұсыныстың өзара байланысы. Бағалық және бағалық емес факторлар.
Экономикалық тепе-теңдік: мәні және алғышарттары. Экономикалық даму, өсім
және құрылымдық өзгерістер. Экономикалық дамудың мәні және оның деңгейі.
Экономикалық даму деңгейінің көрсеткіші. Ұлттық экономиканың салалық
құрылымы. Халық өмір сүру деңгейі мен сапасы. Экономикалық өсім және оның
өзгеруі. Экономикалық өсім факторлары. Экстенсивті және интенсивті
экономикалық өсім. Экономикалық өсім, үнемдеу және инвестициялар. Салалық
және өндіруші құрылымдар. Экономикалық құрылымға әсер ету әдістері.
Инфляция: себептері, түрлері, басқару. Инфляция көп факторлы процесс
ретінде. Инфляцияны реттеу. Реформа жасалатын экономика жағдайында
инфляцияны басқару.
Маркетинг жүйе ретінде, оның мәні, қағидаттары, әдістері, функциялары.
Маркетинг түрлері мен типтері.
Нарық ұғымы. Тауар нарығының жіктелімі. Нарық параметрін зерттеудің негізгі
кезеңдері: сұранысты өлшеу мен болжамдау және нарықты сегменттеу: мақсатты
сегменттерді іріктеу; тауарды нарықта жайғастыру.
Кәсіпорында маркетингті ұйымдастыру. Маркетинг қызметін ұйымдық құрудың
негізгі қағидаттары, олардың міндеттері мен қызметтері. Маркетинг
жүйесіндегі тауар ұғымы және оның жіктелімі. Кәсіпорынның маркетингтік
мәндеттерін шешуде баға белгілеудің рөлі. Негізгі баға белгілеуші факторлар
және баға белгілеу әдістері. Өнеркәсіптік және азық-түлік мақсатындағы
тауарлар нарығындағы негізгі стратегиялар. Түрлері және олардың
сипаттамасы.
Қаржы нарығы: ұғымы, қызметтері, кәсіпорында қаржы ресурстарын
қалыптастыруға қатысушылар. Кәсіпорындарға несие беру: бақылау түрлері,
несие операцияларын қамсыздандыру. Банк операциялары. Ақша айналымы және
инфляцияны тежеуді реттеудегі банктің рөлі. Ақша-несие саясаты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау: қажеттілік және өткізу әдісі.
Аудит. Консалтинг.
Қазақстан Республикасының Салық кодексі. Салық саясаты. Салық түрлері,
олардың функциялары. Салықтың және салық жүйесінің мәні. Салық салудың
қағидаттары мен тетіктері. Бюджет саясаты, тапшылықты еңсеру әдістері.
Кіріс және шығыс бөліктердің құрылымы.
Қаржы менеджменті, оның экономикалық, ұйымдық және құқықтық аспектілері.
Акциялар, купондар, сертификаттар және басқа бағалы қағаздар, олардың
мақсаттары мен рөлі. Бағалы қағаздар рыногы. Бағалы қағаздар рыногындағы
операциялардың түрлері. Қаржы менеджменті және оның қайта өндірудегі
мақсаты; қаржы ресурстарын бөлу. Қаржы биржасы және бюджеттен тыс нарық.
Қаржы капиталының жинақталуы және инвестициялары, олардың экономиканың
тұрақтануындағы рөлі. Нарық жағдайындағы өндіріс рентабельділігін
арттырудың негізгі жолдары.
Экономиканы мемлекеттік реттеу. Экономиканы мемлекеттік реттеу ұғымы,
нысандары және мақсаттары. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттік реттеу. Меншік
қатынастарын қайта құру. Трансформация – өтпелі экономикадағы экономикалық
реформалардың өзегі. Қазақстандағы жекешелендіру. Өтпелі экономикадағы
макроэкономикалық тұрақтану, экономикалық өсім және құрылымдық қайта құру.
Басқару: анықтамасы, экономикалық, ақпараттық, жүйелі-мақсатты және
психологиялық мәні.Басқару қызметі және құрылымы. Басқаруда қолданылатын
заңдар, заңдылықтар және қағидаттар. Басқарудағы экономикалық заңдарды іске
асыру тетіктері. Басқарудың экономикалық тетіктері, экономикалық
байланыстарды басқару, ҒТП пен экономикалық өсуді басқару. Стратегиялық
басқарудың негіздері. Менеджмент қызмет түрі ретінде. Ұйымдастыру ұғымы
және түрлері. Ұйымдағы ішкі және сыртқы орта. Қаржы менеджменті. Фирманың
сапаға негізделген менеджменті, инновациялық менеджмент, фирма ішіндегі
бақылауды ұйымдастыру.
Фирма менеджментінің ақпараттық қамтамасыз етілуі. Ақпараттық ағындар
бойынша басқару жүйесін құру. Персоналды басқару. Топтық динамика.
Басшылық: билік, ықпал ету, әріптестік. Лидерлік. Қақтығыстарды басқару.
Мәдениет. Басқару этикасы мен өнері. Өндірістік жүйе – басқару нысаны.
Жедел басқару, өндірісті қамтамасыз ету. Фирманы басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымы және фирма ішіндегі шаруашылық есеп айырысу.
Өндірістің өнімділігі мен шығындарын басқару. Басқару жүйесінің тиімділігі.
Маркетинг жаңа экономикалық теория ретінде. Маркетингтің мәні мен
қағидаттары. Фирманың өндірістік-өткізу қызметін маркетингтік басқару.
Маркетинг функциялары. Маркетингтік бағдарлама - өндірісті жоспарлау
негізі. Өнім бойынша маркетинг бағдарламасын әзірлеу. Маркетинг қызметінің
құрылымы. Маркетингтің аналитикалық қызметі. Баға саясаты. Әр түрлі
шаруашылық субъектілеріне арналған баға саясаты бойынша ұсыныстар.
Тауар саясаты. Өткізу қызметі. Маркетинг функциялары. Тауарларды жылжыту.
Техника және жарнама. Сұранысты қалыптастыру және өткізуді ынталандыру.
Бірақ, дәл сол тәуелсіздік алған жылдары туған сәбилер де, олардың ата-
аналары да өз елінің тәуелсіздігін күні бүгінге дейін нақты сезіне алар
емес. Неге?
Өйткені, биліктегі лауазымды орындар табысты капитал көзіне айналып, ол
орындарға жайғасқан ат төбеліндей адамдар меншік атаулыны бөлісіп алды.
Жемқорлықтың құрты жайлаған билікке арқа сүйеген “отбасылық” және
олигархиялық топтар халыққа тиесілі табиғи байлықты заңсыз иемденіп, қысқа
ғана мерзім ішінде миллиардтаған (теңгемен емес, әрине!) игілікке кенелді.
Ал қарапайым халықтың дені кедейшіліктің тақсіретін тартуда.
Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметі бойынша, ең маңызды әлеуметтік
өлшемдердің бірі – адами даму индексі 2003 жылы Қазақстанда Ресей, Украина,
Беларусь елдеріндегі көрсеткіштен төмен болып, он бес жыл бұрынғы кеңестік
дәуір деңгейіне жете алмай отыр. Солай бола тұрса да, жемқорлықтың жеңістік
беретін түрі жоқ. Оған АҚШ-та қозғалған “Қазақгейтке” қатысты қылмыстық іс
дәлел. Келер жылдың басында сотта қаралатын бұл іс көптеген күпті
сауалдарға жауап беруі тиіс.
Ресми деректер бойынша, еліміздегі өмір сүрудің орташа ықтимал ұзақтығы
1990-2004 жылдар аралығында 68-ден 66 жасқа қысқарып, сәбилер мен аналардың
өлім-жітімі көбейді. Елді туберкулез дерті жайлады. Құрт ауруының
асқынуынан Қазақстан әлемдегі ең артта қалған елдердің қатарына қосылды.
Билік “тұрмысымыз жақсарды” деп күпінгенімен, 2004 жылы білім беру саласына
жұмсалған шығындар 1990 жылғы көрсеткіштен үш есеге жуық кеміді.
Дүниежүзілік экономикалық форумның салыстыруы бойынша, Қазақстан 2005 жылғы
технологиялық даму индексі жөнінен Ботсвана, Гана және Индонезиядан кейін
қалып қойды. Ресми статистика деректері бойынша, экономикадағы шикізат сату
үлесі 10 еседен асып түскенін қоса есептегеннің өзінде, 2004 жылы
экономикамыздың негізгі жиынтық көрсеткіші – жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) 1990
жылғы мөлшерден кеміп кетті.
Соңғы 15 жылдың ішінде жеріміздің қойнауынан құны 100 млрд. АҚШ долларынан
асып түсетін мөлшерде орны толмас табиғат байлығы сорып алынып, шетке
шығарылды. Сөйте тұра табиғат байлығын пайдалану тиімділігі жөнінен
Қазақстан әлемдегі ең соңғы орындардың бірінде. Дүниежүзілік банктің
зерттеуіне сүйенсек, 2003 жылы табиғи ресурстарды сарқа тауысу көрсеткіші
жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 41 пайызын құрапты. Ресейдегі бұл көрсеткіш иман
таразы 30 пайыздан аспайды.
Бүгінде әрбір төртінші қазақстандық тақыр кедей. Ал халықтың тең жартысына
жуығына кедейшілікке душар болу қаупі төніп тұр. Яғни, тұрғындардың төрттен
үш бөлігін “тас жалаған тақыр кедей” деп айтуға болады. Өткен жылдың
қорытындысы бойынша, Қазақстандағы әр адамға шаққандағы өмір сүрудің ең
төменгі көрсеткіші күніне бір жарым доллардан келген. Ал Дүниежүзілік банк
әлемнің ең кедей елдеріне арналған кедейшіліктің ең төменгі шегін жан
басына шаққанда екі доллардан белгілеп отыр!
Еңбекке қабілетті жеті жарым миллион қазақстандықтың тек 4 миллионға жуығы
ғана ресми түрде тұрақты жұмыс істейді. Ал қалған бөлігін өкімет “өз күнін
өздері көрушілер” санатына қосып, әлеуметтік қолдаудан мүлдем кенде
қалдырған. Олардың, тіпті, зейнетке шығу мүмкіндігі де жоқ.
Тәуелсіздігіміздің 14 жылында осындай ауыр жайға душар болғанымызға кім
кінәлі?
Бар қырсықтың түп-тамыры еліміздің саяси жүйесі мен Н.Назарбаевтың жеке
дара билеу режимінде жатыр.
Тәуелсіздік алғалы Қазақстан алты рет президент және парламент сайлауын
өткізді. Бірақ көпшілік халық та, халықаралық қоғамдастық та солардың бір
де біреуін еркін, адал, әділетті сайлау ретінде мойындаған жоқ. Екі аптадан
кейін өтетін келесі Президент сайлауының нәтижесі қалай боларын бүгінде
ешкім де білмейді! Бірақ, менің жақтастарыма биліктің көрсеткен қысым-
қудалауынан кейін сайлау әділ өтеді деген жорамал айтудың өзі ұят.
Елімізді осындай тығырықтан шығару үшін біз 2006 жылы байыпты
конституциялық реформа жүргізіп, мемлекет пен қоғамды жетілдіру бағытында
саяси және басқа да жаңғырту шараларын жүзеге асырмақпыз. Бүкіл заң
шығарушылық билік пен халық атынан сөйлеу құқы Парламентке тиесілі болады.
Депутаттардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру мақсатында жоғары заң
шығарушы органға сайлауды әр төрт жыл сайын бір рет өткізіп, Парламентті
бір палаталы етіп құру көзделеді.
Мемлекеттегі атқарушы билікті Президент пен Үкімет жүргізеді. Президент
жалпыға бірдей, төте сайлау жолымен бес жыл мерзімге бір рет қана
сайланады. Үкіметтің министрлері мен мемлекеттік органдардың басшылары өз
құзыреттерінің шегінде дербес әрі жауапты болуға тиіс. Қызмет бабын саяси
қарсыластарымен күресуге пайдалануға жол берілмейді. Еркін ой иелерін
қуғындап, сөз бостандығына қысым көрсету ауыр қылмыс ретінде танылады.
Әділетті сот төрелігі үстемдік құрмай, демократиялық мемлекетті
қалыптастырып, дамыту мүмкін емес. Атқарушы биліктің құрамдас бөлігі
ретінде прокуратураны Әділет министрлігі басқаратын болады. Ұлттық
қауіпсіздік органдарына өкіметтің идеологиялық оппоненттерін, жеке
тұлғаларды, қоғамдық ұйымдар мен партияларды саяси себептермен қуғындауға
тыйым салынады. Ішкі істер органдарының қызметі бейсаясиландырылып, олардың
міндеті тек қылмыспен күресуге ғана бағытталады.
Демократиялық саяси жүйе үшін билік тармақтарын өзара ажырату қаншалықты
көкейкесті болса, орталықсыздандыру мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
дамыту да сондай маңызды болмақ. Шынайы демократия үшін халық билігін
орнатудың алғашқы қадамы – жергілікті билік органдары жүйесін сайлап қою
жүзеге асырылады. Жергілікті әкімдер өзін сайлап қоятын халықтың алдында
ғана жауап беруі тиіс.
Қазақстандағы орасан мол табиғи ресурстар мен оларға әлемдік бағаның жоғары
болуы әлдебір жеке адамның, қандай да бір саяси партияның немесе кезекті
бір үкіметтің еңбегі болып саналмайды. Өкімет жұмысының тиімділігі
шикізатты өндіру мен шетке шығарудан түскен табыспен өлшенбеуі керек.
Шикізатқа тәуелсіз экономиканы қаншалықты табысты қалыптастыру – үкіметтің
қызметін бағалау безбеніне айналуы тиіс.
Геосаяси, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, техникалық сипаттағы
көптеген факторларды ескере отырып, біз 2018-2020 жылдары экспортқа жылына
150 млн. тонна көлемінде шикі мұнай шығаруға мүмкіндік болады және одан әрі
де осы деңгейді сақтаған жөн деп есептейміз.
Жер қойнауының байлығы халыққа тиесілі екенін ескере отырып, 2006 жылдың 1
қаңтарынан бастап, шикізат секторынан түскен салықтың 50 пайызы
Қазақстанның барлық азаматтарына тікелей және теңбе-тең бөлінеді. Бес жыл
ішінде (2006 жылдан 2010 жылға дейін) елде бір жарым миллион жаңа заңды
жұмыс орны ашылады. Қазақстанның халық шаруашылығындағы орташа еңбекақы
2005 жылғы ай сайынғы 35 000 теңгеден 2010 жылы 70 000 теңгеге өседі.
Осы және басқа да игі бастамаларымыз туралы біздің “Әділеттілік жолымен –
лайықты өмірге жетейік!” атты сайлауалды бағдарламамыздан таныса аласыздар.
Аталмыш бағдарламаны оқи отырып, біздің ұсынысымыздың жасампаздық мәнін
ойланыңыздар! Сонда ғана Сіздер қазіргі биліктің біз ұсынған реформадан
неге соншалықты қорқатынына көз жеткізе аласыздар. Себебі, біз жүзеге
асыратын саяси реформа жеке бір ат төбеліндей топтың шексіз баюына
мүмкіндік бермейді. Ал заңсыз байығандар ертеңгі күнін ойлап, зәре-құттары
қалмауда.
Бұл бағдарламаны жүзеге асыра бастаған алғашқы жылдардан бастап-ақ,
еліміздің азаматтары бұрынғы безбүйрек режим мен жаңа демократиялық
биліктің арасында қаншалықты “айырмашылық” болғанына бірден көз жеткізетін
болады.
Міне, осы уақыттан бастап жаңа, шынайы тәуелсіз, тұрақты және гүлдене
беруге тиіс Қазақстанға ешкімнің де тосқауыл келтіре алмайтынына мен бек
сенімдімін. Ел азаматтары да осы сенімге қызмет атқарғанын қалар едім!
Алматыда шет елдік инвесторлар кеңесінің ХХ форумы өтті
Шет елдік компаниялардың қызметі барысында, қазақстандық өнім өндірушілер
мен қызмет көрсетудің үлесін арттыру, ел экономикасын ілгерілетудегі
маңызды міндеттердің бірі. Ол үшін отандық тауарлар мен қызмет түрлері,
халықаралық талаптарға сай болуы керек. Осы тақырып бүгін Алматыда өткен
президент жанындағы шет елдік инвесторлар кеңесінің жиырмасыншы отырысында
талқыға салынды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев, Қазақстанда жұмыс істеп жүрген
алпауыт шет елдік компания басшылары мен үкіметке, осыған байланысты нақты
тапсырмалар беріп, міндеттер жүктеді. Ғаламдық қаржы дағдарысы кезінде,
елдің ішкі экономикасының мықты болуы шарт. Сонда ғана, қиындықпен мардымды
күресуге болады. Осыған орай, мемлекет басшысы, үкіметке, мемлкеттік
органдар мен ұлттық компанияларға отандық тауар өндірушілердің қызметіне
барынша көбірек жүгіну қажеттігін баса айтты. Бұл жәйт, елімізде табысты
қызмет жасап, пайда тауып жатқан шет елдік алпауыт компанияларды да айналып
өтпеуі тиіс. Мемлекет басшысы, еліміз егемендік алған алғашқы жылдары шет
елдік инвесторлар үшін қолайлы жағдайдың бәрін туғызып, құрал-жабдықтар,
қызмет түрлері, тіпті жұмыс күшін де шет елден алып келуге рұқсат
берілгенін ескертті. Бірақ 17 жылдан бері, еліміздің экономикасы қарқынды
дамып, нығая түсті. Бәсекелестікке төтеп бере алатын отандық өндіріс
орындары пайда болды. Құрылыс, машина жасау, өңдеу мен қызмет көрсету
салалары бойынша, қазақстандық компаниялар шет елдіктердің сұранысын
қанағаттандыра алады. Мұны инвесторлар да мойындап, мақұлдап оыр.
Клаудио Дискальци, ЭНИ корпорациясының бас өндіріс директоры:
- Біздің компания, қазақстандық өнім өндірушілерден 40 пайызға жуық өнім
мен қызмет түрлерін сатып алады. Бірақ Мысыр мен Тунис секілді елдерде бұл
көрсеткіш 80 пайыздан асады. 2006-2007 жылдары қазақстандық компанияларға
берген тапсырыстар 1,5 миллиард доллардан асты.
Джордж Киркланд, Шеврон корпорациясының вице президенті:
- Біздің компания соңғы екі жылда ғана қазақстандық тауарлар мен қызмет
түрлерін тұтынуға 2,2 миллиард доллар жұмсады. Қарашығанақта да соңғы он
жылда қазақстандық 800 кәсіпорынмен жұмыс істеп, 2,5 миллиард доллар
жұмсады.
Вагит Алекперов, Лукойл ААҚ Президенті:
- Қазіргі уақытта, біздің қызметкерлеріміздің 93 пайызын, қазақстандық
мамандар құрайды. Мұның өзі, қазақстандық мамандардың біліктілігінің жоғары
екендігін анық көрсетеді. Ал қызмет түрлерін тұтынуға келсек, бұл көрсектіш
80 пайызға жетеді. Осы жылдың тоғыз айында, біз қазақстандық төрт жүзден
астам компаниямен 573 миллион долларға келісім жасадық.
Бір қарағанда ауыз толтырып айтуға болатын бұл көрсеткіштерді, шынына
келгенде теңіздегі тамшыға теңеуге болады.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Жалпы алғанда, қазақстандық компаниялардың шет елдік инвесорлардың
қызметіндегі үлесі өте мардымсыз. 2008 жылдың 9 айы бойынша жасалған
сараптама, бұл көрсеткіш 15 пайыздан аспайтынын көрсетті. Бұл қазақсандық
өнім өндірушілердің мүмкіндігінен әлдеқайда төмен. Істің бұлай белең алуы,
мемлекетті, жер қойнауын игерушілер мен отандық өндірушілерді де
қанағаттандырмайтыны сөзсіз. Ал сіздердің жасаған келісім шарттарыңызда,
қазақстандықтардың қызметін тұтыну туралы нақты міндеттемелер айқын
жазылған.
Бұл мәселенің көтерілгеніне біраз уақыт болғанымен, оны шешу жолдары әлі
нақтыланған жоқ. Мемлекеттік органдар, ұлттық компаниялар мен шет елдік
инвесторлардың арасында, отандық өнім өндірушілердің үлесі қаншалықты болуы
керектігі жөнінде келісім жоқ. Осыны бақылайтын үкімет те кешенді
мониторингті мардымсыз жүргізуде. Отандық өндіріс орындары, шет елдік
компаниялардың тауар, жұмыс пен қызмет түрлерін сатып алуға арналған
тендерлер туралы ақпарат алмайды.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Шет елден тартылатын жұмыс күшінің саны жылдан-жылға артып келеді. Егер
олар тек инженерлер мен технологтар секілді жоғары білікті мамандар болса
бір сірә. Түсінікті. Бірақ, берілген квота аясында, Қазақстанға аспазшы,
құрылысшы сияқты қарапайым жұмысшылар көптеп ағылуда. Халықтан оны жасыра
алмайсың. Бәрін көріп отыр. Біздің елімізде жұмыс қолы жеткілікті. Үкімет,
бақылау міндетін орындамай отыр. Жалпы қазақстандық компаниялардың үлесінің
артуына бағытталған үкіметтің жұмысына, қанағаттанарлықсыз деген баға
берем.
Әлемдік тәжірибеге көз салыңдар. Бразилия, Малайзия, Норвегия, Ұлыбритания
секілді мемлекттердегі отандық өнім өндірушілердің үлесі 80 пайызға дейін
жетеді. Бұл әрине бір күндік жұмыс емес. Дегенмен, шешілмейтін мәселе жоқ.
Ел үкіметіне болашақта қазақстандық тауар өндірушілер мен қызмет түрлерін
ұсынатын компаниялардың үлесін кемінде 50 пайызға жеткізу міндеттеліп отыр.
Себебі бұл, елдің нақты секторын дамытып, сол арқылы экономиканы
диверсификациялау мен индустрияландыруға бағытталған жоспарлардың жүзеге
асуына септеседі, деді Елбасы.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Премьер-министрдің орынбасары Өмірзақ Шөкеевке, үкіметтің осы бағыттағы
жұмысын үйлестіруді тапсырамын. Құрамына тиісті министрліктер мен Самұрық-
Қазына холдингінің басшылығы кіретін жоғары деңгейлі жұмыс тобын құрып,
жер қойнауын игеріп жатқан әр компаниямен жеке жұмыс істеу қажет.
Құрылатын жұмыс тобының міндеті, жер қойнауын игеріп жатқан ірі
компаниялармен келісіп, отандық өнім өндірушілердің үлесін белгілейтін
бірегей әдістеме әзірлеп, оны нормативтік актімен бекіту. Бұған қоса,
үкімет үш айда келіссөздер жүргізіп, шет елдік компаниялармен келісім
жасауы тиіс. Бұл келісімдеме-құжатта әдістеме, өткізілетін тендерлер мен
сатып алынатын қызмет түрлері мен тауарлар туралы толыққанды ақпарат
болады.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Қазақстандық өнім өндірушілердің үлесіне қатысты мәселені үкімет жіті
қадағалап отыруы керек. Келісім-шарттарда көрсетілген міндеттерді
орындамағандардың жауапкершілігін арттырып, мемлекеттік органдардың тексеру
жүйесін күшейту қажет. Бұған қоса, мемлекеттік органдардың да
жауапкершілігін арттырып, олардың құзырлары мен құқықтарын нақтылау міндет.
Энергетика мен минералдық ресурстар министрлігі, жер қойнауын игеруге
байланысты барлық келісім-шарттарға мониторинг жүргуі керек. Министр Сауат
Мыңбаев осы мәселеге жеке жауапты.
Қазмұнайгаз компаниясы өз өкілеттігін пайдаланып, қазақстандық тауарлар,
жұмыс пен қызмет түрлерін шет елдіктермен қатар, отандық компаниялардың да
сатып алуы көлемін жыл сайын арттыруды қамтамасыз ететін болады. Оған
компания басшысы тікелей жауап береді. Қаржы министрі Болат Жәмішев,
отандық өнімдерді орталық және жергілікті мемлекеттік органдар мен
мемлекеттік компаниялардың алуын жүзеге асыруды жеке қадағалап, жауап
береді. Самұрық-Қазына қорының басқарма төрағасы Қайрат Келімбетов,
қазақстандық өнімді ұлттық компаниялардың сатып алуына жауапты болмақ. Бұл
тұрғыда, отандық өнімдердің сапасына, оларды дамытуға қатысты сұрақ
туындайды. Онымен Индустрия және сауда министрлігі айналысады.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Үкімет пен жұмыс тобына жер асты қойнауын пайдаланушылармен отандық өнім
өндірушілердің үлесіне қатысты тығыз жұмысты қолға алуын тапсырамын.
Келісім-шарттарда олардың үлесі нақтыланған жағдайда, кезең-кезеңмен жүзеге
асырып, қазақстандық нақты қандай өндіріс орындарын қамтуға болатынын
анықтау керек. Шарттарда ондай мәселе нақты айтылмаса, келіссөздер
жүргізіп, нақтылау керек. Осының бәрін тиісті келісімдермен бекіткен жөн.
Бұл жұмысты Өмірзақ Шөкеевке жеке тапсырамын. Айтылғанның бәрін дереу іске
асыра бастап, 2009 жылдың бірінші жарты жылдығында аяқтау міндет.
Отандық өнім өндірушілердің шет елдік компаниялар қызметіндегі үлесінің
маңызды бір бөлігі, жергілікті халықты жұмысқа тарту. Бұл мәселеде де
олқылықтар бар. Президент, Үкімет пен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігіне аймақтардағы шет елдік жұмыс күшіне берілетін квотаны бір
қалыпқа келтіріп, оны жіті қадағалау тапсырылды. Осыдан туындайтыны өз
азаматтарымыздан білікті маман дайындау. Оларды қайта оқытуды тек шет елдік
компанияларға ғана жүктеп қоймай, қабылданған мемлекеттік бағдарлама
аясында, қандай мамандықтардың тапшы екендігін анықтап, дайындау. Керек
жағдайда тиісті оқу орындарын қайта жетілдіріп немесе жаңадан ашу керек.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Әрине, қазақстандық өндіріс орындарының үлесін арттыру, тек әкімшілік
мүмкіндіктердің ғана күшімен шешу мүмкін емес. Сапасы мен қауіпсіздік
деңгейі жағынан өте жоғары өнім өндіретін кәсіпорындарды дамытуға да қаржы
салу керек. Ұңғылар мен құрал-жабдықтарды күту, метал өңдеу, машина жасау
мен басқа да салаларда жұмыс жасайтын кәсіпорындар жаңа бағыттар мен үлкен
көлемдегі тапсырыстрды игере алатындығына кәміл сенемін. Самұрық-Қазына
холдингінің басшысына осы жұмысқа даму институттарының атсалысуын
қамтамасыз етуді табыстаймын. Бұл Қазақстанның нақты секторына инвестиция
тарту.
Мемлекет басшысы Самұрық-Қазына қорының Каспий энергеткалық хабын құру
туралы ұсынысын қолдады. Жобаның болашағы зор екендігін атап өткен
президент, мұнай-газ саласындағы барлық ірі компанияларды оны жүзеге
асрыуға қолдау көрсетуге шақырды. Нұрсұлтан Назарбаев, жоғарыда аталған
міндеттердің іске асуы, барлық тараптар үшін тиімді боларын айтты.
Фрэнк Чапмэн, Би Джи Групп компаниясының бас орындаушы директоры:
- Шет елдік инвесторларға Қазақстан экономикасының диверсификацясы мен
өсуін қолдауға бағытталған шараларды қолдау, экономикалық жағынан тиімді
екені сөзсіз. Жоғары білікті жергілікті мамандардың болуы, экономиканың
одан әрі диверсификациялануы, саяси әрі әлеуметтік тұрақтылықтың болуы, өз
халқын жұмыспен қамту. Осы аталған мәселелер бойынша, шет елдік
инвесторлар, үкімет пен аймақтар арасындағы ынтымақтастықты одан әрі де
дамыту қажет. Ал Қазақстан үкіметі мен бизнес өкілдері арасындағы ашық
диалогтың болуы, шет елдік инвестицияларды тартуда өте тиімді әрі қызықты.
Ғаламдық қаржы дағдарысы кезінде, осы себеп-салдар Қазақстанды алдыңғы
қатарға шығарып отыр.
Лакшми Миттал, Арселор Миттал компаниясының басқарушысы, Директорлар
кеңесінің президенті:
- Жергілікті экономиканың мықты болуы, макроэкономикалық тұрақтылықтың,
шағын және орта бизнестің, тиісінше, мемлекеттік қаржы жүйесінің дамуының
және жалпы аймақтардың алға шығуының кепілі болмақ. Өзінің табиғи
ресурстарымен әлемге танылған Қазақстанның болашағы, шикізатқа тәуелді
болмауы керек. Сондықтан да, салааралық және аймақаралық экономикалық
ынтымақтастық, жоғары дамыған өнідіріс пен инфроқұрылым, техникалық
жабдықтану мен жоғары білікті мамандар, индустриялық революция мен
аймақтардағы кәсіпкерліктің діңгегі болуы тиіс.
Үкіметтің бағытты жұмыс істеуінің арқасында әрі қолдауымен, сіздер сапалы
да аса қымбат емес өнімдер мен қызмет түрлерін тұтынасыздар. Сонымен қатар,
осы жұмыстың нәтижесінде, біз бәріміз Қазақстан азаматтарының дәулеттілігін
арттырып, сіздер табысты қызмет жасап жүрген Қазақстанның да дамуына елеулі
үлес қосамыз деп атап өтті Елбасы.
Нұрсұлтан Назарбаев, ҚР Президенті:
- Осы жылдардың ішінде шет елдік инвесторлармен жақсы жұмыс істегеннің
арқасында Қазақстан мынау жаһанданудың болып атқан арқасында біз көп
инвестция тарттық. Мына қазіргі болып жатқан дағдарыста жаһанданудың ішінде
болғанымыз дұрыс па, дұрыс емес пе деген сөз де болып жатады соған айта
кететін жағдай. Біз ашық экономика болғаннан кейін дүниенің бар түпкірімен
қарым-қатынаста болғаннан кейін біздің еліміз осы жылдардың ішінде 90 млрд
долларға пара-пар инвестиция тарттық тікелей, өзіміздің ішкі инвестициямыз
одан да жоғарылау болды. Соның арқасында еліміз өсіп өркендеді. Әрине елге,
жұртқа, дүниеге келген қиыншылықтарды бірге көретін боламыз. Қазіргі
жағдайда бүгінгі отырыстағы айтылған мәселе, шетелден келіп істеп жатқан
компаниялар өзінің керек жабдықтарын, қондырғыларын Қазақстанда жасау
керек. Біздің жұмыскерлерге жұмыс беру керек. Бұлар жұмыскерлердің
Қазақстандағы бар мамандықтарын алып келмеу керек, аспазшыларға дейін,
даяшыларға дейін, кейбір құрылыс бізде де бар мамандықтар бар адамдарды
алып келмеу үшін біздің айтып отырғанымыз, барлықтары Қазақстанға жұмыс
істеуі керек. Бұлар негізгі жұмысының жанында өздеріне жаңағыдай заттар
бөлімшелер, неше түрлі керекті затты алу үшін 18 млрд долларға алады. Соның
Қазақстандағы жасайтын бөлігі 25 проценттей ғана. Осының жартысына дейін
көтеру мәселесі. Сонда біздің елімізде көп адам зауыттар мен фабрикаларда
жұмыс істейтін болады. Онда көп халық жұмыс алатын болады. Осы мәселемен
келістік және қазіргі жағдайда біздің істеп жатқан шаруаларымыздың
барлығына бұл кісілер оң бағасын берді.
Теңгенің девальвациясы отандық өнім өндірушілерді дамытуға көмектеседі -
Кәрім Мәсімов
Қазақстан премьер-министрі Кәрім Мәсімовтың пайымдауынша, теңгенің
девальвациясы отандық өнім өндірушілерді дамытуға көмектеседі. Бұл туралы
ол бүгін үкіметте өткен селекторлық жиында мәлім етті, деп хабарлайды
агенттік тілшісі.
"Қазақстандық өнім өндірушілер теңгенің арзандауына байланысты импортпен
салыстырғанда артықшылыққа ие болды. Олар объективті түрде барлығы да
тендерлерде жеңуге тиіс, біздің өнім бүгіннен бастап бәсекелестік қабілетке
ие болады", - деді премьер-министр.
Осы орайда Кәрім Мәсімов вице-премьер Өмірзақ Шүкеевке тауар айналымындағы
Қазақстандық өнім мәселесіне бақфлау қоюды тапсырды.
"Қазақстандық өнімнің сатылу мәселесін қадағалау - сізге жүктелетін
тапсырма, сонымен бірге облыс әкімдері үшін басты мәселе - жұмыссыздыққа
жол бермеу", -деді үкімет басшысы.
23 қазан 2008 жыл ОТАНДЫҚ ӨНІМ – ҚИЫНДЫҚТАН ШЫҒАР ЖОЛ
Жуырда өткен республика Үкіметінің кеңейтілген мәжілісінде сөз сөйлеген
Елбасы Н.Назарбаев АҚШ-та бастал-ған қаржы дағдарысының әлемнің көптеген
елдеріне айтарлықтай әсер етіп, қаржы нарығында проблемалар туындатқанын
атап айтты. Жаһандық қаржы жүйесімен тығыз байланысты болғандықтан бұл
дағдарыс Қазақстанды да айналып өтпейді, деді Президент. Сондықтан
қамданған қапы қалмайды деп, іске кірісуді міндет етіп алға қояды.
Мемлекет басшысының сөзінде кен-металлургия кешендерінің өнімдеріне
сұраныстың төмендеуі серпінді инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға
салқынын тигізіп отырғаны атап өтіледі. Сондықтан жаңа Салық кодексінің
аясында олардың инвестициялық жобаларының іске асырылуына байланысты
бірқатар преференциялар әзірлеу мүмкіндігі бар деп санайды.
Біздің зауытта прокат өндірісі үшін дайындамалар шығарылады. Бұл негізінен
Иранға жөнелтіліп отыр. Алайда, өкінішке қарай, мұндай жартылай
фабрикаттардың бағасы төмен түсіп кетті. Былайынша айтқанда, бұған дейінгі
басталған өрлеу шегіне жетіп барып кері қарай құлдырады. 1000 доллардың
өнімі 500 доллардың деңгейіне жетті. Бірақ, біз бастапқыда осы баға бойынша
да біршама жемісті жұмыс жасай алғанымызды ескерсек, оған шыдас беруге
болатын сияқты. Әйткенмен, баға нарығының бүгінгідей белгісіздік күй кешуі
алаңдатады. Біз Қазақстанның даму банкінен ірі көлемде алған несиемізді
алты ай сайын 4 млн. доллардан бөліп қайтарып отыруымыз керек. Әрине,
Қазақстанның инвестициялық қорымен жасалған келісім-шарт бойынша, салық
жөнінен біраз жеңілдіктер бар. Солай дегенмен, жағдай тым қиындап кететін
болса, Даму банкімен келісімдердің жаңа жолдарын қарастыруға тура келеді.
Қалай дегенде де, Елбасы атап өтіп отырғанындай, отандық өндірісті дамытып,
оған салық, несие жеңілдіктерін қарастырып, жан-жақты қолдау жасамаса
болмайды. Алдағы уақытта қай салада да шикізат шығарумен шектелмей,
керісінше, дайын әрі жоғары сұранысқа ие өнімдер шығаруға жұмыстану оң
нәтиже бермек. Бұл ретте біз өзіміз қолға алған прокаттық өндірісті осы
жылдың қараша айының ішінде іске қосамыз деген ойдамыз. Мұнда шығарылған
арматура, бұрыштама, швейлер, двухтабор тәрізді тауарлар отандық құрылыстың
сұранысына қызмет етпек. Бүгінгі таңда, айталық, арматура Украинадан тым
қымбатқа алдырылып отырғанын жасыруға болмайды. Сондықтан бізді тығырықтан
алып шығар жалғыз жол – нарық талаптарына, бәсекелестікке төтеп бере
алатындай, халықаралық сапа стандарттарына сәйкес келетіндей сапалы
тауарлар шығару деп есептеймін.
Отандық өндірушілерге оңтайлы жағдай туды
Қазақстан теміржолы ҰК АҚ вице-президенті Ерік Сұлтановтың төрағалығымен
Қазақстан инжиниринг ҰК АҚ, Қазақстанның машина жасаушылары Одағы және
Атамекен Одағы өкілдерінің қатысуымен дөңгелек үстел мәжілісі өткізілді.
Онда мемлекет басшысының жылжымалы құрамның жетіспеушілігін азайту
мақсатында отандық көлік машина құрылысын дамытудың кешенді шараларын
дайындап, бастау туралы арнайы тапсырмасын жүзеге асырудың барысы
талқыланды. Осы шараларды іске асыру кезінде Ұлттық компания тауар түрлері
мен қызмет көрсетуде қазақстандық өнім өндірушілердің қатарын өсіруге бағыт
ұстанды. Қазақстан теміржолы Ұлттық компаниясы АҚ филиалы – Жаңа және
импорталмастыру өндірісін дамыту орталығы компаниясына аталған жұмыстарды
бір орталықтан атқаруды жүктеді. Ұлттық компанияның вице-президенті Ерік
Хасеновтың басқаруымен сатып алу жұмыстары жөніндегі Ережені бекіту үшін
арнайы жұмыс тобы құрылды.
Ұлттық компанияда 2000 жылдан бері басталған теміржол көлігі машинасын
жасауды дамыту жөніндегі жұмыстар жемісін бере бастады. Бүгінде локомотив
шаруашылығына қажетті бөлшектердің 23 пайызы, вагон шаруашылығындағы қат
тауарлардың 17 пайызы, жол шаруашылығында сатып алынған барлық заттардың 45
пайызы отандық кәсіпорындарда өндіріледі екен. Қазіргі таңда бұл жетістік
ел экономикасындағы отандық тауар өндірушілерді қанағаттандырмайды.
Сондықтан да Ұлттық компания отандық жүк және жолаушылар вагондарын,
тепловоз және электровоздарды құрастыру бойынша ауқымды істерді қолға алды.
Ел ішіндегі кәсіпорындардың қатысуы азайған кезде әрине, өзге елдердің
өндірісшілерін тартуға тура келеді.
Еліміздің 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясында жолдың инфрақұрылымын
барынша дамыту қарастырылған. Мұның өзі отандық кәсіпорындарға түрлі
деңгейдегі тапсырыстардың компания тарапынан әлі де көбейе түсетіндігін
көрсетеді. Ұлттық компания бастаған істің барынша кең ауқымда жүргізілуіне
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Үкіметтің кеңейтілген отырысындағы
нақты тапсырмасы дем берді. Осыған орай, компания филиалы тауарлық,
материалдық құндылықтарды отандық өнім өндірушілерден алу жөніндегі
регламентін түзді. Белгіленген регламент бойынша компанияға қажетті
тауарлар мен материалдық құндылықтарды, өңдеу және қызмет көрсету түрлерін
кәсіпорындардың өздері дербес шеше алады. Ал бір жылдық немесе бес жылдық
мерзімге берілетін сұраныс көлемін компания белгілейді. Аталған регламентте
жаңа бағыттағы өнім түрлерін игеру мен өңдеу мәселесін отандық тауар
өндірушілер мен Ұлттық компанияның бірлесіп шешуіне мол мүмкіндік
қарастырылған. Алдағы уақытта отандық өнім өндірушілермен жаңа бағыттар
бойынша жұмыс түрлерін ұйымдастыру мәселесімен вице-президенттің
басқаруындағы тұрақты жұмыс тобы айналысады. Комиссияға қажетті құжаттарды
филиал дайындап береді. Сондай-ақ филиал Қазақстаннан тыс мемлекеттердегі
әріптес кәсіпорындар мен олардағы тың табыстар туралы толық ақпаратты алып
отырады. Отандық кәсіпорындарға қажетті есеп-қисап жұмыстарын, бизнес-
жобаларды және жаңа өнім шығарудағы экономикалық тиімділіктерін де есептеп
беруге жәрдемдеседі. Оның ішінде жаңа өнімдерді игерудегі шығындарды
бірлескен кәсіпорындар құру арқылы азайтудың да жолдары қарастырылған. Жаңа
регламент бойынша, отандық өнім өндірушілер ұсынған бизнес-жобаны жеті
күннің ішінде қарастырады. Қажет болса, бизнес-жобаны ұсынған кәсіпорынның
нақты жұмысымен танысу үшін өз қызметкерін сол мекемеге жібере де алады.
Тұрақты комиссияның жұмыс тобы отандық тауар өндірушімен бірлесіп
хаттамалық шешім де шығарады. Онда Ұлттық компанияға қажетті тауарды
өндірудегі екіжақты келісімшарттың бес жылға арналған жобасы жасалып, жаңа
өнімнің бағасы мен сапасы нақтыланады.
Айта кету керек, теміржолға қажетті сертификаттаудан өткізілуі тиіс өнімдер
арнайы зертханалық сараптаудан өткізіледі. Ал міндетті сертификаттауды
қажет етпейтін тауар түрі немесе өнімнің дайындалған нұсқасы жұмыс тобының
шешіміне сәйкес, компанияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz