Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметіне қарыз қаражатын тарту
5 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ
5.1. Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің
әдістемелік негізі
Инновациялық қызметті қаржыландыру жүйесі бір бірімен тығыз
байланысты, бағынышты элементтер жиынтығынан тұрады және оған келесілер
кіреді:
инновациялық қызметті жүзеге асыру үшін қажет қаржы ресурстарының түсу
(қаржыландыру процесі);
әртүрлі көздерден түсетін қаржыларды аккумуляциялау;
инвестицияға бақылау орнату механизмі;
инновациялық процеске авансталған қаражаттың қайтымды болуы.
Инновациялық іс әрекетке қызмет ететін қаржылық жүйе болып қаржылық
көздер, инвестицияларды қолдануға бақылау орнатушы механизм, олардың
қайтымдылығы және инновациялық капиталға тартылған капиталдың тиімділігін
бағалау. Инновациялық қызметті қаржыландырудың ерекшелігі болып, оны
қаржыландыру көздерінің көптігі табылды. Ол инновациялық қызметтің әртүрлі
бағыттарын қамтуға мүмкіндік береді. Инновациялық жобалардың қаржылық
қайтымдылығының өсуі маңызды жинақтаушы көрсеткіш болып табылады. Оның
негізінде инновациялық қызметтің соңғы нәтижесі анықталады және қаржылық
саясаттың жүзеге асуы анықталады. Ол саясатты шаруашылық субъектілердің
өзі және мемлекет жүзеге асырып отырады. Қаржылық қамтамасыз етудің
мәні оның негізгі қызметтерінде көрініс табады: Өндірістік, бөлу бақылау
өндірістік қызметті қаржылық және материалдық ресурстардың тепе теңдігін
жүзеге асырады [44, 49].
Қаржылық қамтамасыз етудің өндірістік қызмет инновациялық инвестиция
айналымында көрініс табады. Қаржылық ресурстар инвестиция айналымының
барлық деңгейінде инновациялық капиталдық реттілігін қамтамасыз етеді
(ғылыми-техникалық өнімді сатып алу; капиталдың өсуі; инновациялық капитал
айналымының өндірістік, тауарлық және ақша кезеңі). Осылайша қаржылық
ресурстар инновациялық қызметтің әртүрлі салаларына құйылатын инвестицияның
жылдамдығын көбейтеді немесе азайтады, ол инновациялық нарықта қалыптасқан
іскерлік конъюнктурасына байланысты.
Қаржылық қамтамасыз етудің бөлу қызметі тиімділікті қамтамасыз ету
үшін ақша ресурстарының қорын қалыптастыру мен қолдануды қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономикалы елдерде инновациялық капиталдың құрылуы венчурлы
қаржыландыру ұйымдарында және басқа да универсалды қаржылық құрамдарда
құрылады.
Бақылау қызметі инновацияның құрылуын оны қаржыландыруды, қаржылық
көрсеткіштердің өзгеруін, инновациялық кәсіпорын мен тапсырыс берушінің
төлем және есеп айырысу жағдайын бақылап отырады. Қаржылық мониторинг:
ақша қаражаты қорының құрылымы мен инновациялық қызметтің алға қойған
мақсатының арасындағы қарым қатынасты айқындайды;
инноватордың кірісі мен шығысы арасындағы сәйкессіздіктерді реттейді;
тиімді емес саладағы қаржыландыруды тоқтатып, инновациялық
қызметтердің жаңа бағыттарын қаржыландыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Қаржылық қамтамасыз ету – бұл капиталды тарту, бөлу және қолдану
қызметі болып табылады. Ол инновациялық саланың бір белгісі бола тұра,
инновациялық капитал инновациялық қызметтің әрбір кезеңін реттеп отырады.
Жиынтық ұлттық капиталдың маңызды бөлігі болып, мемлекеттік капитал,
ссудалы капитал, инвестициялар мен құнды қағаздар, венчурлы капитал шетел
капитал, сонымен қатар шаруашылық субъектілерінің меншікті капиталы
табылады.
Инновациялық қызметке нақты бағытталған капиталдың қалыптасуы
экономикалық реформалар барысында күрделі сандық және салалық өзгерістерге
ұшыраған. Инновацияға бағытталушы капитал, нақты инвестициялар түрінде
көрініс табады. Оны келесі сипаттары бойынша жүйелеуге болады:
инновациялық қызметке бақылау жүргізу және енгізу түрі бойынша:
тікелей (қаржылық интелектуалды және басқа да қаражаттарды өндіріске
енгізу);
портфельді (құнды қағаздарды сатып алу) немесе несие ретінде
қаражаттарды беру;
инвестициялар түрі бойынша: қаржылық инвестициялар (мақсатты салымдар,
айналым қаражаты, құнды қағаздар ссудалар және т.б.), интелектуалды
инвестициялар меншік құқы;
меншік түрі бойынша: мемелкеттік, жекеменшік, аралас;
жеңілдік түрі бойынша: жеңілдетілген, жеңілдетілмеген;
анық экономикалық жүйеге қатынасы бойынша: резидентті, резидентті
емес;
қаржылық қамтамасыз ету әдісі бойынша: венчурлы, лизингті, факторлы,
аралас.
Инновациядағы инвестициялық негізгі көзіне жататындар:
меншікті қаржы қаражаты мен басқа да активтер түрі(негізгі қорлар,
жер, өнеркәсіптік меншік және т.б.) және тартылған қаражаттар;
орталық, аймақтық және жергілікті бюджеттен тұрады;
шетел инвестицияларды;
несиелер, соның ішінде мемелкеттік қайтару шартымен, коммерциялық банк
пен шетел инвесторлары.
Инновациялық салаға инвестициялар көлемі түрлі кезеңдерде әртүрлі
болады. Ұзақ мерзімді және ірі инвестициялар жандану, тоқыраудан шығу
кезеңінде қажет болады. Себебі тоқырау кезеңінде жинақтау мен инновацияға
назар аудару төмендейді. Мемлекет тікелей (бюджет салымы негізінде) және
жанама (экономикалық жеңілдіктер көрсету арқылы) түрде инновациялық
белсенділікті қолдайды. Бұл экономиканы жандандыруға және оның
бәсекелестігін жоғарлатуға мүмкіндік береді. Тұрақты даму кезінде
мемлекеттік қолдау көлемі қысқарады, ал инновациялық процестің өзі бәсеке
негізінде жүзеге асады. Бұл кезеңде жақсарту инновациясы кең қолданылады,
олар аз инвестицияны талап етеді және тәуекел деңгейі де азаяды.
Инновациялық-инвестициялық белсенділік деңгейі тоқырау кезеңінде ең төмен
болып табылады.
Инновациялық қызметті келесідей сипаттауға болады:
біріншіден, инновациялық процесте нәтижелердің анықсыздығы,
авансталған капиталды қайтара алмау тәуекеліне әкеп соқтырады. Ол
инновациялық жобаның негізі болып табылатын шығармашылық ойдың қателігінен
болуы мүмкін; оны техникалық жүзеге асыру қиындықтары; жаңалықтың нарықтағы
алатын орнының белгісіздігі және т.б;
екіншіден, инновациялық қызмет қаржы қаражаттарын аванстау мен адам
коммерциялық қайтым алған уақытша мерзіммен сипатталады;
үшіншіден, инновациялық қызмет нәтижелерінің анықсыздығының жоғары
деңгейі қарыз қаражатының қайтымын қамтамасыз етпейді. Ол өз кезегінде
несие бағасын жоғарылатады немесе қарыз берушіге енгізілген жаңалықты
бірге иеленуге құқық береді; инновациялық салаға қарыз қаражаты түсуі
мүмкін, егер адам түсетін пайда сол ақшаны басқа салаға жұмсағанынан
түсетін пайдаға қарағанда әлде қайда жоғары болса;
төртіншіден, инвестициялау субъектінің көптүрлігі мен тұрақсыздығы
(мемелкеттік бюджет қаражаты, корпорациялар, банктер, арнайы инвестициялық
қорлар шетел инвесторлары және т.б.) капиталды берудің, түрлері мен
шарттарының көптүрлігіне алып келеді.
Тәуекел капиталы деген түсінік осы инновациялық қызметке жұмсалатын
ақша қаражатын сипаттайды. Инновацияға инвестиция салудың тәуекел деңгейі
оның соңғы нәтижесінің анықсыздығына байланысты өзгеріп отырады. Бұл
жағдайлар сонымен қатар өз меншігіндегі қаражаттың жетіспеуі кәсіпкерлерді
жаңалық енгізуге несиелік қаржыландыру түрін қолдануға мәжбүр етеді.
Тәуекелді (венчурлы) қаржыландыру механизмінің банктік несиелеуден
ерекшелігі, несие берілген кезде мүмкіндігі жоғары ойға беріледі, оны
қайтару міндетті емес. Яғни басқаша айтқанда, егер инновациялық жоба
күтілген нәтижеге жетпесе, онда салынған қаражат қайтарылмауы мүмкін.
Венчурлы (тәуекел) капиталы-бұл қарыз міндеттемесі немесе жай акция ретінде
жаңа кәсіпорындарға салынған ақша. Бұл капитал бірнеше жыл тіркелмейді,
себебі қарыз міндеттемелері (жай акция) тіркелмегенше сатыла алмайды, яғни
өтімділікке ие болмайды. Осылайша венчурлы инвестициялар бұл тез дамушы
фирмалардың өсуіне бағытталған капитал. Венчурлы капиталдың нақты пайыз
ретінде кіріс алуына сондай-ақ инвестордың оны қайтып алуына кепілдік бере
алмайды.
Алғаш рет венчурлы капиталды институцияландыру АҚШ-та 1946 ж жүзеге
асты. Ол кезде зерттеу және өңдеу бойынша бостандық корпорация ДЭК фирмасын
қаржыландырған болатын. Кейінен бұл фирма есептеуіш техникасын ең ірі
өндірушісіне айналған. 1955 жылына кіші инвестициялық компаниялар туралы
заң мемелкеттік қаражаттар мен жекеменшік капиталды біріктіріп, оны кіші
кәсіпорындарды құру үшін жұмсауға мүмкіндік береді. 60 ж соңында кіші
венчурлы фирмалар пайда болды. Олар ЖШС ретінде құрылған. Венчурлы компания
ол қаржыландыратын инвестициялық кәсіпорындардың негізгі серіктесі болып,
пайданың нақты пайызын алып отырған. Венчурлы компаниялардың қаржы
қаражаттарын ЖШС беріп отырған - сақтандыру компаниялары зейнетақы қорлары.
Қазіргі таңда АҚШ-та 600 тәуелсіз қорлар қызмет етеді. 60 жж
американдық ірі корпорациялардың ішінде венчурлы капитал бөлімдері пайда
болды. Олар банктермен және сақтандыру компанияларымен байланысатын және
жаңа салалармен қызмет етуші фирмалар ретінде көрініс табады. Өз штатындағы
компанияларға инвестицияланған қаржылардың бір бөлігін салуға міндетті.
Инвестициялық қорлардың көлемі әртүрлі болады - 2,2 млн. долл. бастап.
Венчурлы капиталдың арқасында Майкрасофт, Сан, Интел корпорациялары
өсіп шықты. Осындай венчурлы қаржыландырудың екінші түрі - венчурлы капитал
қорлары. Венчурлы капитал ұзақ мерзімге беріледі. 5-7 жыл, ал қазіргі
заманғы компьютерлік салада қысқа мерзімді жобаларды іске асыруды бір-екі
жыл беріледі. Венчурлы инвестициялау қазіргі заманғы компаниялар үшін арзан
және қарапайым болып табылады.
Инновациялы іске асыру кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартудың
мақсаты болып табылады. Инновациялық пайданы капитализациялау арқасында
меншік капиталын көбейту арқылы жүзеге асады. Кәсіпорын қызметін қаржы-
несиемен қамтамасыз ету үшін қаражаттарды қалыптастыру инновациялық
қызметтердің өзінің көптеген бағыттарына қызмет етуге мүнкіндік береді.
Экономикасы дамыған елдердегі кәсіпкерлер, нәтижесі жаңалық
еткізулерге негізделген инновациялық саясатты жүзеге асады. Қазіргі
заманғы кәсіпорынның инновациялық саясаты маркетинг териториясына
негізделген. Ол инновациялық механизмге назар аударады, нарықтағы сұранысты
қалыптастырады, жаңа тауар немесе қызметке, көптеп сатып алушылардың
қажеттілігін құрастырады. Экономикасы дамыған елдердегі тұтынушы
қоғамнның дамуы жаңалықтардың, тұрғындардың өмір сүру шартына еніп кетуіне
тікелей байланысты.
Тиімді инновациялық саясат жүргізу үшін кәсіпкер қолда бар ғылыми
өнімді бағыттауы, қызметкерлердің үздіксіз өзгерістерді тез қабылдауға
жағдай жасауы, қажет жоғарыда өздерінің зерттеу бөлімшелерін құруы керек.
Бұл барлық кезеңдерді бір процеске жинақтауға мүмкіндік береді - ойдың
пайда болуы, қосымша өңдеулер, өндіріс, өткізу іске қосу.
Кәсіпкер үшін ең қиыны жаңа өнімді өткізу кезеңі, яғни оны донордан
(жабдықтаушы) реципиентке (тұтынушыға) беру. Реципиентке жаңалықты беру
алдында тауарды қолдануды үйретеді. Сондықтан өндірушілер тек үйретіп қана
қоймай онымен байланысты шығындарды өзіне алады. Жаңалықтың таралған
көлеміне оның пайдалылығы байланысты болып табылады. Сондықтан кәсіпкер тек
экономикалық және өндірістік жағдайларды емес, сондай-ақ тұтынушылардың
мәдени және психологиялық өзгешеліктерін де ескеру керек, сондай-ақ жастық
айырмашылығын да ескерген жөн. Бір жаңалық енгізудің коммерциялық дамуы,
келесі инновацияларға негіз болады. Сқ алдыңғы жаңалық енгізу жүзеге
аспаса, онда келесіде инновациялық қорқу пайда болады. Мұндай
психологиялық кедергілер кәсіпкердің қажетті деңгейде маманданбағанын,
инновацияға әртүрлі деңгейдегі қызметкерлерді тарта алмағанын, өндірістің
адам факторын тиімді қолдана алмағанын көрсетеді.
Инновациялық жобаны жүзеге асыру шешімін қабылдау алдында, оны іске
асыру шығындары (техникалық және коммерциялық тәуекелді ескере отырып) мен
компаниялық қаржылық мүмкіндіктерін салыстыру керек. Ол кәсіпорындардың
бизнес-жоспарында көрініс табуы керек. Компаниялық қаржылық жағдайы
инновацияны іске асыру үшін қажет қарыз қаражатының тиімділігі мен
мүмкіндіктерін анықтайды.
Қазіргі заман жағдайында инновациялық қызметті іске асырудың тиімді
формасы болып, инновацияға кіретін капиталды басқару табылады. Инновациялық
процестің тағы бір ерекшелігі әртүрлі жағдайларды енгізу барысында
инновациялық және инвестициялық кезеңдер бір-бірімен байланыста болып,
әсерлесіп отырады.
Инновациялық қызмет әдетте инвестицияның кезеңділігін анықтайды.
Инновациялық және инвестициялық кезеңдердің ортақтану анықтайды.
Инновациялық және инвестициялық теориялық негізінде келесі жатыр: жаңалық
бұл іс әрекеттің нәтижесі болып табылады. Инновациялық кезеңнің әрбір
деңгейінде нақты бір нәтижеге жетуге болады, ол жекеменшік тауар бола
алады. Бірақ ол тек аралық өнім ғана бола алады. Сондықтан жаңалықты игеру
саясаты соңғы өнімге бағытталуы мүмкін. Егер инвестор аралық өнімді соңғы
нәтиже ретінде көрсе онда инновациялық кезең сонымен тоқтатылады.
Мұның нәтижесінде келесі формуланы құрастыруға болады, егер t
деңгейінде ақша ағынын S(m) деп белгілесек, онда негізгі уақытпен
салыстырсақ келесіге тең болады.
S(tm,t1)=S(m)xk1xk2xk3,
Барлық инновациялық циклға интегралды баға:
∑S(tm,t1)= ∑ S(m)xk1xk2xk3,
К1- m кезеңінің соңына сәйкес келетін;
tm уақытындағы инфляция көлемін есептейтін коэфицент;
k2-m кезеңінде тәуекелді есепке алу коэффиценті;
k3-m кезеңінде ақша ағымын бөлуді есепке алу коэфиценті.
Бұл коэфиценттер инфң жинаққ, ақшаның құнсыздану тәуекелінің санын
көрсетеді. Әртүрлі кезеңдегі ақша ағымының көлемін салыстыру инновациялық
өнімді өндірушілердің жұмысын ары қарай жалғастыру немесе сонымен тоқтату
керектігін анықтайды. Жаңалық енгізу-бұл процесс пен нәтиженің жиынтығы, ал
инновацияның инвестициялық циклы келесі белгілерден тұрады: реттілік
кезеңділік деңгейлер мен кезеңдердің тәуелсіздігі. Инвестициялық цикл
инновациялық циклдың барлық кезеңін қамтығандықтан, инновациялық өнімді
өткізу үшін жаңалықты қалыптастыру мен игеруді инвестициялау керек.
Инновациялық және инвестициялық процестерндің байланысы көрініс табады:
Бірінші кезең. Инновациялық өндірісті құру мен қолданудың экономикалық
мақсатын бағалау.
Екінші кезең. Инновациялық қатынастардың субъектілерін, қаржылық
қамтамасыз ету түрі мен көздерін анықтау; инновациялық қызмет фазасы
бойынша авансталған қаражаттарды бөлу; әрбір фазада тиімділікті болжау және
тәуекел деңгейін анықтау.
Үшінші кезең. Инновациялық өнімнің нақты объектілері мен ресурстарының
өзгеруімен байланысты.
Төртінші кезең. Инновациялық және инвестицияны өткізуден аралық
тиімділікті анықтау.
Бесінші кезең. Инновацияны кең өндіруде қаржылық қамтамасыз ету.
Алтыншы кезең. Қаржы-несие қаражатын қайтару және коммерциялық
тиімділік алу.
Нарықтық қатынастар қызметті қаржыландыру мемлекеттің қаржы саясатының
маңызды элементі бола алады. Ол келесідей маңызды мәселелерді шешуді
қамтамасыз етеді:
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу арқылы ұлттық
экономиканы құрылымдық-технологиялық қамтамасыз ету;
ел экономикасын дамытудың маңызды бағыттарыда ғылыми-техникалық және
инновациялық мүмкіндіктерді дамыту және сақтау.
Нарықтық экономика жағдайында инновациялық белсенділікке әсер ету
үшін, нарық механизмнің қаржылық құралдарын қолдану қажет. Ол инновациялық
қызметке әсер ете алады. Тауар, ақша қатынастарының негізгі формасы - қаржы
және несие, оның инноваторлардың іс әрекетіне әсер ету мүмкіндігі жоғары.
Тұрақты экономикалық жүйе жағдайларында инновациялық қызметтерге қажет
жағдайда қамтамасыз етеді. Оған бірінші кезекте инновациялық қызметті
заңмен бекіту, сонымен қатар инновациялық белсенділікке қаржылық әсер
етудің нормативті-құқықтық актілер деңгейінде бекіту. Тиімділіктің негізгі
критері-пайда деңгейі. Ол инновациялық кәсіпорындардың қарамағында болады.
Шеттелдік тәжірибеге сүйенсек тұрақсыз экономикалық жүйе жоғарыда,
жоғары инфляция процесі мен олардың экономикалық агенттерге әсер етуі
нәтижесінде тікелей көмек көрсету екінші орынға қалады. Бұл жерде маңызды
орынды жанама реттеу алады: салық жеңілдіктері, несиелер, несиеге
проценттік төлемдер, сақтандыру, амортизациялық аударымдар және т.б.
Инновациялық белсенділікті жанама реттеу құралына негізінен өнеркәсіп
өндірісі саласында салықтармен несиелер жатады (жеке қаржы
институттарындағы несие ресурсы, сонымен қатар тек өнеркәсіп өндірісіне
бағытталған мемлекеттік несие). Ал амортизациялық аударымдар сұраныс
шектеулерінің әсерінде болып отырады. Сақтандыру жанама әсер ету тек
инновациялық қызметтің нормативті-құқықтық бағасы мен инфрақұрылымы дамыған
жағдайда ғана тиімді болып табылады.
Отандық инновациялық қызметті қаржыландыру жүйесі үнемі дамып отыруда.
1991 ж дейін бюджеттік және орталық тындырылмаған бағытта болған. Қазіргі
таңда инновациялық қызметті қаржыландырудың көзі болып:
мемлекеттік және аумақтық деңгейлерді бөлініп жатқан бюджеттік көмек;
кәсіпорындар мен аймақтық басқару органдарында құрылған ҒЗКТЖ-ды
қаржыландыру бюджеттік емес арнайы қаражаттары;
әртүрлі коммерциялық құрылымдардағы қаржы ресурстары;
арнайы инвестициялық банктердің несие қаражаттары;
инновациялық жобалар үшін арнайы несиелер;
шетел инвестрлары.
ҚР-да инновациялық қызметті мемлекеттік қаржыландыру
Қазіргі кезде Қазақстанда инновациялық белсенділіктің төмендеуі
инновациялық қызметке салымдардың жоғары тәуекелі мен байланысты болады.
Бұл тәуекелдік жоғары болуы инновациялық процесті қаржы-несиелік қамтамасыз
ету әдістері мен ұйымдастыру принциптерінің жетілмегеніне және инновациялық
қызметті қаржыландырудың нормативті құқықтық негізінің жетілмегенімен де
тығыз байланысты. Нақты өндірістік сектордағы инновациялық процесті
тоқтатудың негізгі себептеріне келесілер жатады: тапсырыс берушілердің
төлем қабілетсіздігі, ішкі және әлемдік нарықта өнімнің бәсекелестігі
қамтамасыз ететін инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі.
Қазақстан үкіметінің алдында экономикаға ұзақ мерзімді ресурстарды
тарту үшін оңтайлы жағдай жасау мәселесі қойылуда.
Ол ұйымдастырушылық экономикалық қатынастардың жиынтығын қалыптастыру
қызметімен тікелей байланысты болады, ол инновациялық процесті қаржылық
қамтамасыз ету үшін жүзеге асады.
Өнеркәсібі дамыған Батыс елдерінде инновациялық қызметтерді
қаржыландыру негізінен мемлекеттік емес көздерден жүзеге асады. Жаңа
технология мен өнеркәсіптік жаңалықтарға ішкі Қазақстан нарығында төлем
қабілетінің төмендеуіне байланысты ғылыми зерттеу және жобалау жұмыстарына
демеуші әрі бағыттаушы болып, ал жұмыстарға тапсырыс беруші болып мемлекет
шығады. Бұл үшін несие немес қайтарымсыз субсидиялар беретін арнайы қорлар
жүйесі қалыптасуда. Отандық инновациялық қызмет нарығы мен ғылыми сыйымды
өнімдердің дамымауына байланысты арнайы қорлар, инновациялық қызметті
қаржыландыру механизмін нарықтық шарттардың жағдайына жақындатуға көмек
беруі. Мұндай қорлардың халық шарттардағы салалары бойынша қалыптастыру
инновациялық қызметті қаржыландыру мәселелері бойынша шешімдерді
орталықсыздандыруға мүмкіндік береді.
Соңғы төрт жылды салыстырып қарасақ зерттеулер мен өңдеулерге қаржы
бөліну жылдан жылға артуда. Ол келесі 5.1–кестеде көрсетілген.
2006 ж салыстырғанда 2009 ж зерттеулер мен өңдеулерге жұмсалған ішкі
шығын көлемі 5% өскен. Яғни 2006 ж 27, 2009 ж 32% құралған.
Кесте 5.1 – Зерттеулер мен өңдеулерге жұмсалатын ішкі шығындардың
қаржыландыру көздері (млн. тенге)
2006 2007 2008 2009
Зерттеулер мен
өңдеулерге жұмсалатын 3706,9 4706,9 7154,1 9633,0
ішкі шығындар
Барлығы: 1534,5 1980,8 2847,8 3974,0
Бюджет қаражаттары
Жоғары оқу орындарын
қамтамасыз етуге 1,7 3,0 1,1 49,5
бөлінген бюджеттік
аударымдар 506,8 857,3 1592,7 2539,5
Меншік қаражаты
Тапсырыс берушілер 1577,0 1759,5 2515,6 2989,9
қаражаты
Шетел инвесторларының 86,8 106,3 196,9 80,1
қаражаттары
Қаржыландыру көздері бойынша 2006 жылы зерттеулер мен өңдеу
жұмыстарына жұмсалған ішкі шығынның пайыздық құрылымын талдап қарастырсақ,
онда тапсырыс берушілердің қаражаты 43%, бюджет қаражаты 40%, меншік
қаражаты 14%, ал шетел қаражаты 3% құраған. 2009 жылы осы көрсеткіште
дәрежесі мынадай болған. Тапсырыс берушілердің қаражаты 31%, бюджет
қаражаты 40%, меншік қаражаты 26%, ал шетел қаражаты 2% құраған. Яғни, 2006
жыл мен 2009 жыл көрсеткіштерін салыстыра отырып соңғы жылдары өз
меншігіндегі қаражат арқылы зерттеулер мен өңдеу жұмыстарын іске
асырушылардың саны көбейгендігін көруге болады. Оған жекеменшік салада осы
зерттеулер мен өңдеу жұмыстарына көп назар аударып жатқаны әсер еткен.
Дамыған нарықтық экономикалы елдер мыс, АҚШ мемлекеттік бюджеттің ЖҰӨ-
ң 2,2-2,7% осы зерттеулерге жұмсалған францияда 1,8-2,3%; Германия мен
Жапония 2-2,9%; Англияда 2-2,5% жұмсалады. Батыстағы экономикалық
ынтымақтастық пен даму ұйымына кіретін елдердің ҒЗКТЖ-ға жұмсалатын шығыны
ЖҰӨ-ң 2,2% құрайды. “ірі жеті” елдерде - 2,4%, ал АҚШ - 2,6%, Ресейде 0,9%
көрсеткішін құрайды. Қазақстанда бұл көрсеткіш өте төмен деңгейде болып
табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы инновациялық саланы қаражаттық
қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесіне сүйене отырып, мұндай қаржы үшін тек
орталықтан емес, сондай-ақ бюджеттік емес әртүрлі қорларды, шартты қайтару
несие түрін қолдануға болатынын айтуға болады.
Орталықтанған қорлардан жаңа бәсекелі өнімге баға қосымшаларын төлеуге
болады. Мемлекеттік инвестициялық саясат даму бағдарламасының негізінде
іске асады. Оған жататындар:
капиталдың тез айналымын және жоғары бюджеттік тиімділікті қамтамасыз
ететін салаларда өндірісті дамыту;
ғылыми сыйымды салалар мен жоғары технологияны, жоғары деңгейлі өңдеу
салаларына қолдау көрсету;
экономиканы технологиялық қайта құру негізінде бәсекелі машина жасау
өнімін өндіру.
Мемлекеттік инвестициялық саясатта маңызды орынды экономикалық өсу
ырғағының жоғарлауы алады және дәл осы Қазақстандағы экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыты болып табылады. Үкіметтің ағымдағы
бағдарламасы оңтайлы инвестициялық жағдай жасауды қамтамасыз етеді . Ол
жоғары технологиялы өнімге, өндірістік қызметті қайта қалыптастыруға,
өндірістің инфрақұрылымын жаңартуға және жеке секторға қуатты қайта құруға
тікелей инвестицияның ағымына үлес қосады [71, 72].
Экономиканың тоқырау жағдайында мемлекеттік бюджеттен тек жалпы
экономикалық деңгейдің дамуына әсер ететін маңызды иннвестициялық жобалар
ғана қаржыландырылуы керек. Қайтымсыз бюджеттік қаражатты бөлген кезде
несиені беру принциптеріне негізделуі керек, яғни тез, қайтару және төлем
принциптері мемлекеттік бюджеттен бөлінетін ақша қаражатының қайтымын
жоғарлату үшін басқа да принциптерді қолдануға болады:
тез қайтым принциптері-ақша қаражатын қолда бар жүзеге асу кезеңінде
тұрған немесе аз ғана жұмысты қажет ететін жобаларға салу. Мұнымен қатар
қайтарым сөзінің мағынасы ретінде инвестициялық қаражаттың қосымша құнмен
қайтарылуын түсіну керек;
уақытша бөлу принципі-экономикалық барлық салаларын қамтитын
инновациялық жоба инвестицияланады.
Экономикалық әртүрлі салаларына мемелкеттік бюджет қаражатын
инвестициялау таңдауын жүргізгенде бірінші кезекке импорт алмастырушы
тауарларына бәсекелі тауар және қызметке сұр. Жоғары тауарларға бағытталған
өндіріске назар аудару керек. Инновациялық қызметке инвестиция тарту үшін
несие пайызын төмендету керек. Бизнес-жоспарда маңызды орынды маркетингтік
зерттеулер алады. Оның негізінде өнімді тұтынушылардың төлем
қабілеттілігінің деңгейі анықталады. Капитал салымының өтелу мерзімі екі
жылдан аспауы керек.
Инновациялық процестерді мемелкеттік-коммерциялық қаржыландыруды
жүзеге асыру жобаларды сертификаттау мен инвесторларға мемлекеттік кепілдік
беруді қарастырады. Жобаларды сертификаттау шетел және отандық
инвесторлардың оған деген сенімділігін арттырады. Жекеменшік инвесторларға
мемлекеттік кепілдік берілсе, онда мемлекет сол жоба іске аспай қалса,
салынған ресурстың бөлігін қайтарып беруі міндетті.
Қаржылық салымдардың қайтымын қамтамасыз ету үшін тәуелсіз экспертиза
жүйесін және инновациялық жобаларды сақтандыру процестерін қолдану керек.
Инновациялық қызметті қаржыландырудың ішкі көздері жетіспеген кезде,
Қазақстанға ғылыми сыйымды технологияны тарту процесін қалыптастыру керек.
Осыған байланысты инновацияны мемлекеттік қаржыландыру шегінде, мемлекет
шекарасы арқылы дамыған техника және технологияны енгізуде кеден салығын
толық жою мәселесін қарастырған жөн. Сонымен қатар отандық ғылыми сыйымды
өнеркәсіпті қорғау мәселелерін де ескеру қажет.
Өнеркәсіп кәсіпорындарда инновациялық қызметті қаржыландырудың негізгі
көзі болып-олардың меншікті қаржы ресурсы табылады. Олар зерттеулер мен
конструкторлық бөлімдердің жұмыстарына немесе келісім шарт негізінде іске
асатын жобаларға бағытталады. Инновацияға жұмсалатын меншік қаражаты 2006 ж
14%, ал 2009 ж 26% құраған. Яғни жыл сайын зерттеулер мен өңдеулерге
меншік қаражатын жұмсау артуда. Нақты ақшамен көрсететін болсақ 2006 ж
506,8 млн. теңге, 2007 ж 857,3 млн. теңге, 2008 ж 1592,7 млн. теңге, ал
2009 ж 2539,5 мли. теңге құралған.
Инновациялық қызметке бағытталған кәсіпорындардың меншікті көздері
болып, акционерлер арасында бөлінбеген пайда бөлігі, амортизациялық
аударымдар мен кәсіпорындардың акционерлік капиталы табылады. Ірі
кәсіпорындар өндіріс дамуының қоры мен амортизациялық аударымдар қорында
жинақталған, өз меншігіндегі қаражаттары арқылы конструкторлық және
технологиялық жаңалықтарды игереді.
Өндірісті дамыту қоры негізінен өндірістің кеңеюі мен жаңалауына,
ғылыми зерттеу, тәжірибелі-конструкторлық және технологиялық жобалар мен
жаңа өнім түрлерін игеру үшін, өзінің айналымын қаражатын көбейтуге, сондай-
ақ басқа да материалдық-техникалық базасын күшейту үшін арналады.
Инновацияны іске асырушы кәсіпорындар үшін ең маңызды ҒЗКТЖ-ға жұмсалған
шығынды өнімнің өз құнына енгізу алады. Қазіргі таңда ҒЗКТЖ-ға жұмсалған
қаражат сомасы өз құнға енгізілмейді және бұл шығындарды есепке алудың
әлемдік тәжірибесіне сай келмейді, бұл өз кезегінде кәсіпорындардың
инновациялық қызметті жүзеге асыру үшін қолданатын меншік қаражатының
көлемін азайтады.
Бөлінбеген пайдадан қаржыландыру ірі орта немесе ұзақ мерзімді
жобаларды жүзеге асыруда қолданылмайды. Себебі ол шаруашылық айналымынан
ақша қаражат алумен, ол өндірістік тұрақтылықты бұзумен байланысты болып
табылады.
Шетелдік компаниялар тәжірибесіне сүйене отырып, акционерлік капитал
да жаңа өнім өндірумен байланысты ірі және орта жобаларды қаржыландырудың
көзі болып табылатынын айту керек.
Отандық кәсіпорындар, инвесторлар үшін қайтымсыз капитал көзінің
салымы болады. Себебі кәсіпорындарда құрылғылардың тозуы 50% жеткен.
Негізгі құрылғылардың тозуы дегеніміз олардың физикалық және моральдық
қасиеттерінің жойылу процесі. Амортизация - тозудың ақшалай көрінісі.
Амортизациялық төлемдер өнімінің өзіндік құнының негізгі элементі болып
табылады. Амортизациялық төлемдердің жаңа формасына енгізілуіне дейін
Қазақстан Республикасының территориясындабіріңғай амортизациялық нормалар
қолданылған. Амортизация негізгі құрал құнын, шығарылған өнімінің құнына
енгізудің объективтік процесі. Амортизациялық төлемдер реновацияға
жіберіледі. Реновация дегеніміз негізгі құрылымдардың бастапқы құнын
қалпына келтіру. Амортизациялық төлемдер амортизация нормалары арқылы
есептеледі. Есептелген амортизациялық сомалар өнімінің өзіндік құнына
есептеледі. Жаңадан түскен негізгі қорлардың амортизациясы келесі айдың
бірінші күнінен бастап есептеледі.
Амортизацияны есептеу әдістері:
біріңғай немесе сызықтық әдісі-амортизация негізгі құралдардың
пайдалану мерзіміне байланысты есептеледі;
кумулятивтік әдіс – кумулятивті сандар қосындысы арқылы анықталады.
Комулятивті сандар негізгі қорларының пайдалану мерзімімен анықталады;
регрессивтік әдіс - сызықтық әдістей нормалар қолданылады, бірақ
амортизация бастапқы құнынан еселі қалдық құнынан есептеледі.
Қазіргі таңда амортизациялық аударымдар негізгі құрылымдарға салынған
жалпы капитал салымының 7% ғана табады.
Кейбір елдерде мысалы Жапонияда арнайы амортизация әдісі қолданылады,
ол қосымша салық жеңілдіктерін беруге негізделген. Оларға мысалы алғашқы
жеңілдік беру әдісі және жай әдіспен есептелген амортизацияға нақты пайыз
қосу әдісі. Атқарушы органдар жылдам амортизациясы қолданылатын белсенді
өндірістік қорларды анықтап, ол жоғары технологиялық экономика саласына мен
прогрессивті құрылғыларды дамытуға мүмкіндік береді.
Акционерлік капиталда ірі және орта инновациялық жобаларды
қаржыландыру көзінің негізі бола алады. Олар жаңа өнім түрі немесе
техникалық қайта қалыпқа келуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның акционерлік қоғам түрінде ұйымдастырылған ұйымдары,
инновациялық қызметке өз қаражаты жетпегенде қосымша құнды қағаз шығаруына
мүмкіндік бар. Акция экономикасы тәжірибеде тек инновациялық қызметті
қаржыландыру үшін ғана емес, сондай-ақ айналым құралдарын толықтыру,
кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығын арттыру үшін де қолданады.
Инвесторлар нақты инновациялық жобалар туралы көрініс алуы керек, алдағы
жұмыстың мерзімі мен көлемін, бизнес жоспарымен таныс болуы керек.
Өз құралдарын кәсіпорындар көбіне құнды қағаздар ашық орналастыру
арқылы, инвесторларға келісім шарттар бойынша сату арқылы орналастырады.
Құнды қағаздарды ресми түрде орналастыру-күрделі әрі қымбат процесс. Оны
негізінен ірі кәсіпорындар жүзеге асыра алады. Кіші және орта кәсіпорындар
акцияларын жекеше (жабық) түрде орналастырады. Бұл әдісті ірі кәсіпорындар
акцияларын өз акционерлері арасында орналастырғанда қолданылады.
Бірақ инновациялық жобаларды қаржыландыруды қажет ететін отандық
кәсіпорындар, көбінесе инвесторлар үшін қажет кіріс деңгейін өнімділік пен
аз акцияларының сенімділігін қамтамасыз ете алмайды. Бұл акционерлік
қоғамдар үшін инновациялық қызметті қаржыландыруды қиындата түседі және
басқа жақтан ресурстар тартуға итермелейді.
Қазақстанның шаруашылық тәжірибесінде қарыз міндеттемесін қажет
қаржылық ресурстарды тарту үшін жер инновациялық қызмет үшін шығару кең
таралмаған. Себебі оны қайтару мерзімінің ұзақтығы мен кірісінің төмендігі
және оған деген мемлекеттік кепілдіктің жоқтығынан.
Сондықтан қарыз шарты инвесторлар үшін тиімді болуы керек. Соның
нәтижесіне қаржылық тұрақтылық пен экономикалық өсу кезеңіне жетуге болады.
Корпоративті облигациялармен қатар Қазақстанның қор нарығында деривативтер
таралуы керек-опциондар мен варианттар. Оларға корпоративті құнды
қағаздарды алу құны сатылады. Ол да инновациялық қызметке қажет қаржы
қаражатын тартуға мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасының нақты саласындағы кіріс деңгейі экономикалық
өсу мүмкіндіктерін анықтайды және келесілерге байланысты болып келеді:
ұлттық тауар өндірушілердің өніміне бағаның әлемдік конъюнктурасына,
себебі экспорттан қолма-қол ақша көп түседі;
табиғи монополия қызметіне бағаның өсуіне;
қарыз капиталының құнына, сондай-ақ экономикадағы ақшаның сан және
сапасына.
Капиталдың жетіспеуі-өндірістік мүмкіндіктің іске асуы мен импортты
алмастыру және сұраныстың кеңейтуге кедергі болатын сепебтердің бірі болып
табылады. Зерттеулер нәтижесінде кәсіпорындардың тек жартысы ғана өз
кірісін өндірісті дамытуға бағыттайтыны анықталды. Кірістің көп бөлігі
қызметкерлердің еңбек ақысын жоғарылату мен мемелкеттік құнды қағаздарды
жинақтауға жұмсалады екен.
5.2. Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметіне қарыз қаражатын
тарту
Инновациялық қызметті қаржыландыру үшін қаражаттарды тарту,
коммерциялық несиелеу негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Тұрғындардың нақты
кірісінің жоғарлауы мен мемлекетке сенімділіктің қайта орнына келуі
инновациялық қызметке тұрғындардың жинақтарын тартуға мүмкіндік береді.
Коммерциялық несиелеу жабдықтаушылардың өз сатып алушыларына төлемді
кейінге қалдыру түрінде, векселмен рәсімделеді. Вексельдік айналым
инновациялық қызмет саласында кең таралуы мүмкін. Тұрғындардың ағымдағы
жинағы бірнеше миллиард доллармен бағаланады. Бұл қаражаттардың көп бөлігі
байлардың қолында. Ол тұлғалар бұл қаражаттарын қысқа мерзімде жоғары кіріс
әкелетін активтерге, жинақтау көзі ретінде немесе шетелге жіберіп отыр.
Шетелдерде жаңалық енгізулерді қаржыландыру үшін арнайы қор көздері
тартылады, оларды кіші және орта кәсіпорындарға беру кезінде мемлекеттік
кепілдік көрсетіледі [36, 37].
Қазақстан нарығындағы трансұлттық компаниялар (шикізат саласында,
қоғамдық тауар өндіріс, телекоммуникация саласы мен жоғары технология
саласында) тұрып қалған өндірістік қуаттарға инвестициялар салмайды.
Инновациялық инвестициялар (венчурлы) негізінде альтернативті капитал
нарығының дамуы инвесторлар мен жаңа технологияны құрушылар арасындағы
қызығушылықтардың келісуіне мүмкіндік береді.
Венчурлы (инновациялық) қорлар-инвестициялық қорлардың бір
инновациялық өнімді тұтынушы мен құрушы, тұрғындардың жинақтары және
мемлекет есебінен қалыптасады. Инновациялық қорлар, инновациялық жобаларды
жеңілдіктер есебінен қаржыландыра алады. Ол инновациялық қызметті
қаржыландырады әртүрлі көздерден қайта бөлу арқылы жүзеге асырады.
Инновациялық қорлар инновациялық қорларды қаржыландырумен қатар,
инновациялық кәсіпорындар мен жеке ғылымдар мен мамандарға қаржылық көмек
көрсетумен айналысады.
Инновацияны қаржыландырумен байланысты тәуекел қордың акционерлік
капиталындағы үлесінен бөлінеді. Пайда табу мүмкіндігі, бірнеше
инновациялық жобаларға қаражат салу арқасында жоғарлайды.
Қаржы-несие қызметімен қатар, инновациялық қорлар көптеген делдалдық
қызметтер атқарады: ақпараттық қамтамасыз ету, инновациялық жобалардың
патенттік талдау, лицензиялау, кеңес беру және т.б. Мұның бәрі инноваторлар
қызметіне оңтайлы жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Венчурлы инвестициялар деңгейі Қазақстанда өте төмен. Ол венчурлы
инвестиция жүйесінің дамуына мүмкіндік жасайтын құқықтық негіздің
болмауына, интелектуалды меншік саласындағы қатынастардың реттелмегенімен,
инновациялық жобалардың нарықтық мүмкіндіктерін бағалайтын менеджерлердің
болмауынна байланысты. Венчурлы қорларды басқару, инновациялық жобаларды
іздеу, сараптау, талдау, басқарумен айналысатын инновациялық компаниялармен
жүзеге асады. Мұндай қор, қаражаттық қаражатынан басқа, инновациялық
кәсіпорындарға маркетинг, аудиторинг (бухгалтерлер мен заңгерлер)
ақпараттық және т.б. кеңес қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанда венчурлы қорлардың көзі болып, сауда және өнеркәсіптердің
артық капиталы жеке жинақ капиталынан тұруы мүмкін. Ұзақ мерзімді қаржы
капиталын, зейнетақы қорлары және сақтандыру компаниялары беруі мүмкін.
Венчурлы қорлар криминалды капиталдың көп бөлігін тартуы мүмкін. Мұндай
салымға тәуекел капиталын салған инвесторлардың белсенділігі олардың
материалдық қызығушылығының деңгейін көрсетеді. Мұндай қызығушылық
келесідей жағдайға байланысты болуы мүмкін:
жоғары пайыз алып келетін басқа капитал салу әдістерінің болмауы;
несие нарығында басқа да операциялар үшін ссудалы пайыз мөлшерінің
төмендігі;
мемлекеттің ақша-несие саясатының тәуекелге қаржылық қолдауы;
өнеркәсіп-қаржылық топтардың біріктірілген қызығушылығы және т.б.
Отандық венчурлы тәуекел нарығын дамыту үшін, менің ойымша несие
ресурстарының нарығында жеңілдіктерді мемлекеттік жолдармен беру, оларға
қолдау көрсету, сонымен қатар инновациялық фирмалар мен венчурлы
кәсіпорындарға салықты төмендету керек.
Инновациялық жобаларды қаржыландыруда белсенді орынды шетелдерде
зейнетақы қоры алады. Бірақ Қазақстандағы зейнетақы қорлары коммерциялық
қызметпен айналысуға құқы жоқ. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
активтерін орналастырумен арнайы компаниялар айналысады. Бұл қорлармен
арақатынасы активтері басқару келісім шарты негізінде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері инновациялық жобаға
салынған біздің елде 10% аспайды. Ал экономикалық дамыған елдерде зейнетық
қорлары ірі инвесторлар болып табылады. Қазақстанның зейнетақы қорларының
инновациялық жобаларды қаржыландыруын жоғарылату үшін олардың қызметін
арнайы заңдарға, негіздеп, нормативті қамтамасыз ету керек.
Инновациялық процестерді жанама қаржыландыру түрі болып-франчайзинг
табылады. Франчайзинг-жеке немесе заңды тұлғаға белгілі бір тауар белгісі
арқасында, тауар немесе қызмет өндіруге, немесе сатуға лицензия беруі.
Франчайзинг өндіріс технологиясын қалыптастыру, нарықты қамтуға,
қызметкерлерді оқытуға, жарнамаға кететін шығындарды қысқартуға мүмкіндік
береді сондай-ақ басқа да қаржылық, технологиялық және коммерциялық көмек
көрсетеді. Бұл жаңа кәсіпорындар өзі жеке құру кезінде пайда болатын
тәуекел деңгейін қысқартады. Келісім шартта лицензия берілетін мерзім,
тауар және қызмет өндірілетін немесе сатылатын территория, төлем түрі
көрсетіледі.
ҚР ТМД елдерінің ішінде тікелей шетел инвестициясын тартатын негізгі
мемлкеттің бірі болып табылады. ТШИ көлемі бойынша екінші орынды алады.
Қазіргі таңда ТШИ Қазақстан экономикасының кейбір секторларында маңызды
орынды алады. ТШИ негізінен көп табиғи ресурсы бар секторларына
бағытталады, ТШИ 50% мұнай-газ өнеркәсібіне салынуда [36, 37].
Шетел инвесторлары және жалпы шетел капиталы ағынының өсуі ҚР-ғы
өтпелі кезеңінің жеңіл болуына әсер етеді. Бұл ішкі қаржы ресурстарының
жетіспеуі мен маңызды сыртқы әсерлердің болмауы себептеріне байланысты да
маңызды болып табылады. Осы шетел инвесторлары арқасында жаңа нарыққа және
шетел ноу-хау, технология мен инновациялық процестерді жүзеге асыруға қол
жеткізуге мүмкіндік береді. Капиталдың көп ағымы Қазақстан экономикасын
жақсартудың негізгі шартының бірі болып табылады.
Шетел инвестициялары Қазақстан кәсіпорындарының инновациялық
белсенділігін артыруға үлес қосуы мүмкін. Себебі шетел капиталының тікелей
салымдары, елдің сыртқы қарызын көбейтетін несиелерге қарағанда тиімді
болып табылады. Ол отандық экономика саласында жаңа технологияны тартуға
мүмкіндік береді. Экономиканың нақты секторына шетел инвестициясын тарту
бойынша, мемлекеттік стратегияны іске асыру, елде оңтайлы инвесторлық
жағдайды қалыптастыруға жол береді. Осы мақсатта басқарудың мемлекеттік
органдары шетел инвесторлары үшін жеңілдіктер жүйесін құрып, оны салық және
кеден кодекстерінде бекітуі керек.
Қаржылық емес активтерге салынған инвестиция көлемі жылдан жылға өсуде
соның ішінде компьютерлік және бағдарламалық қамтамасыз етуге салынатын
инвестиция әр жылы әртүрлі болып бірде артып бірде кеміп отырғанын келесі
кестеде көруге болады. Мысалы 2006 ж 4505, 2007 ж 10257 көтерілген болса,
ал 2008 ж 2616 төмендеп 2009 ж 6552 аз ғана жоғарылаған (нақты бағамен млн.
тг). Бұл тербелістер өз еліміздегі бағдарламалық қамтамасыз етулердің
дамығанын көрсетеді.
Негізгі капиталға салынатын инвестиция көлеміде жылдан жылға көбейіп
келуде. Оның ішнде мемлекеттік инвестиция көлемі азайып Мыс, 2006 ж 18,9%,
ал 2003 ж 1 жарты жылдығында 13,2% ғана құраған. Жеке меншік секторындағы
инвестиция жағдай да солай мысалы 2006 ж жалпы нег. Кап. Салынған
инвестиция көлемінің 72,9%, ал 2003 ж 1 жарты жылдығында 56,6% көрсетіп
тұр. Шетел инвестициясы керісінше өсуде 2006 ж 8,2%, 2009 ж 30,2% өскен.
Экономикалық қызмет түріне байланысты негізгі капиталдарға
инвестицияны талдап қарастырсақ, онда балық аулау және балық өндіру
саласына ешқандай инвестицияның бөлініп жатпағанын көреміз. Ал ең көп
инвестиция көлемі таукен өнеркәсіптеріне тиіп тұрғаны анық және ол жыл
сайын өсуде 2006 ж 42,0% құраса, 2003 ж 1 жарты жалдығында 50,6% өскенін
байқауға болады. Соңғы жылдары көлік және байланыс саласына инвестиция
салымының өсуі байқалуда мысалы 2006 ж 7,5%, ол өсе келе 2003 ж 17,9%
жеткен, ал қаржы қызметі, өңдеу өнеркәсібі, құрылыс, жекеменшік қолдану,
қонақ үйлер, әлеуметтік салаларға салынған инвестиция көлемі жылдан жылға
азаюда. Елімізде білімге назар аударып жатқанын көрсететін жақсы
көрсеткіштердің бірі болып келесідей мәліметтерді келтіруге болады. Себебі
инновациялық қызметті іске асыруда міндетті түрде жоғары білім талабы
қойылады. Соңғы статистикалық мәліметерді талдап қарасақ, онда білім
саласына бөлініп жатқан инвестиция көлемі жылдан жылға өсуде 2006 жылы 1057
млн., 2007 жылы 3981млн., 2008 жылы 6914млн., 2009 жылы 7976млн., ал 2003
жылдың бірінші жартысында 4895млн. теңгені құраған. Пайыз түрінде
көрсететін болсақ, негізгі капиталға салынған инвестицияның үлесінде, білім
саласына бөлінген инвестицияның мөлшері келесідей болған: 2006 жылы 0,3%,
2007 жылы 0,7%, 2008 жылы 0,8%, 2009 жылы 0,7%, ал 2003 бірінші жартысында
1,3% құраған.
Несие нарықтық қатынастар сипатына көбірек сай келеді. Ол инновациялық
қызметтің барлық кезеңдерінде қолданыла алады. Коммерциялық банктер ғылыми
ұйымдар жүзеге асыратын ғылыми-зерттеу және конструкторлық жұмыстарды
келісіп шарт негізінде несиелей алады. Төлем ақысын жұмыс толық біткен соң
төлейді. Банк инновациялық жобаның координаторы қызметін, ақша қаражаты
ретінде белгілі бір орган атынан атқара алады. Бұл салынған қаражаттың
тиімділігін арттырады және жүзеге асырушының жауапкершілігін артырады.
Қазақстанда ұзақ мерзімді несиелердің тәуекелі жоғары, оларға деген
пайыз мөлшері ең төмен болып табылады. Ол қарыз алушылардың қаржылық
мүмкіндіктерінің төмендігіне байланысты. Қазақстан банктері тек меншік
капиталы жетіспеумен емес, резервтік мөлшердің жоғары болуымен сипатталады.
Инфляцияның төмендеуі, ақша массасының қысқаруы банктердің капитал
салымының жаңа салаларын іздеуге мәжбүр етеді. Бірақ спекулятивті
операциялардан бас тартып, өндірісті несиелеуге бас бұрған банктер күрделі
қаржылық проблемаларға ұшырауда. Инвестицияны қажет ететін өнеркәсіптердің
1% ғана несие қайтаруға мүмкіндігі бар.
Экономикалық әдебиеттерде коммерциялық банктердің инновациялық
қызметті несиелеуге бағытталған ұсыныстары көп. Кей жағдайларда банктердің
пайдасының бір бөлігін бюджеттік емес инновациялық қорларды қалыптастыру
үшін әкімшілік құқықтық әдістерді қолдану ұсынылады.
Үкімет инвестициялаудың маңызды бағыттарымен қатар, нақты секторды
несиелеудің жаңа құралдарын да ұсынуда, мысалы авиациялық лизинг. Менің
ойымша инновациялық салаға қызмет ету үшін несие мекемелерінің
қызығушылығын арттыруға бағытталған күрделі әдістер қолдану керек:
инновациялық жобаларды іске асырушы кәсіпорындардың жедел қарыз
сомаларын қысқарту немесе мүлдем жою;
отандық кәсіпорындардың инновациялық жобаларын несиелеуші коммерциялық
банктердің міндетті резерв көлемін 50% төмендету;
коммерциялық банктерден алынған несиелерді өз мерзімінде қайтаруға
кепілдік беру. Оны Ұлттық банктің белгілі мерзімге пайыссыз несиелеу арқылы
жүзеге асыру;
инновациялық процестерді несиелеу мақсатында Ұлттық банктердің
ресурстарын коммерциялық банктер төмен пайыз ставкаларымен беру.
Инновациялық қызметтің барлық кезеңдерін несиелеуші коммерциялық
банктерге салық салу бойынша жеңілдіктер көрсету керек. Еліміздегі
инновациялық қызмет саласын дамыту үшін инвестицияны тарту мәселесіне назар
аударып, оны қолға алу керек.
Сонымен қатар инновациялық қызметте лизингтің алатын орны маңызды.
Лизинг - кәсіпкерлік құрылымның және қаржылық институттардың байланысу
формасы. Ол инвестициялық белсенділіктің өсуіне және кіші және орта
кәсіпкерлікті қолдау әдісі болатын лизинг ретінде уақытша бос немесе
тартылған қаржыларды инвестициялауға бағытталған кәсіпкерлік қызметті
түсінуге болады.
Лизингтің дамуына байланысты жаңа теория қалыптасты, ол неге
тұтынушылардың жеке меншік құқы мен оны қолдану мүмкіндігінен ажыратуын
қарастыра бастағанын түсіндіреді.
Осы теорияға сүйене отырып, өндірушілердің басты мақсаты-көп өндіру
үшін активтерді жинақтау. Сондықтан тұтынушылар жол принципін, ал банктер
клиенттің алдынғы нәтижелеріне қарап несие беруге жақын болып табылады.
Экономикалық дамудың қазіргі замандағы дамуы өндірістің дамуы мен
жаңалануы, сондай-ақ өнімді өткізуде өтімді қаражаттардың жетіспеушілігін
анықтады. Өндіріс саласына инновацияны енгізу қажеттілігі, лизинг
операцияларының кең таралуына жол ашты. Көптеген кәсіпорын үшін лизинг-
қаржыландырудың жалғыз көзі болып табылады. Осылайша лизингтік келісімдер,
инновациялық процесті белсендіреді, лизинг алушы кәсіпкерлердің қаржылық
жағдайын жақсартады, кіші және орта бизнестегі бәсеке жағдайын көтереді.
Сондай-ақ лизингті қаржылық қиындыққа шалдықпаған трансұлттық
кәсіпорындарда тұтынады. Осылайша АҚШ-та фирмалардың 80% лизинг шартының
негізінде өздеріне қажет машиналар мен құрылғыларды алуда. лизинг капитал
салымын қаржыландырушы ретінде 50 бастап қолдана бастады. Лизингтік
операциялар келесі белгілері бойыша бөлінеді:
шартқа тұрушы қатысушылар құрамы;
лизингке берілетін зат түрі, оның өтеу деңгейі;
амортизация шарты;
қызмет ету көлемі;
операциялар жүргізілетін нарық секторы;
салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатынас;
лизинг төлемдерінің сипаты.
Қаржы лизинг көбінесе қымбат құрылғыларды бақылау-өлшеу техникасын,
ЕЭМ, көлік құралдары және т.б. қажет ететін ірі техниканың инновацияны тез
игеру қажеттілігі туғанда қолданылады. АҚШ-та лизинг үлесі машина мен
жабдықтардың жалпы соммасының 30%-і құрайды. Қаржылық жол жөніндегі
келісім шарт бойынша (лизингте) жалға беруші (лизинг беруші) нақты
сатушыдан келісім шарт бойынша бір меншік түрін жалға алушыға (лизинг
алушыға) кәсіпкерлік мақсатта уақытша қолдануға береді:
1. Стандартты келісім шарт (Standard financial lease) лизинг
объектінің иесі лизинг берушінің өзі болмаса. Бұл операцияда үш партнер
қатысады, ал лизинг операциясына келесі кезеңдер кіреді: жабдықты сатып
алу, меренг құралын жалға және сатуға опцион. Қарым қатынастардың үш нақты
сипатын лизинг шартына қатысушы үш субъектті көрсетеді: жабдық иесі (лизинг
беруші), жабдықты қолданушы (лизинг алушы), жабдықты сатушы (өндіруші-
кәсіпорын).
2. Қайтымды лизинг келісім шарты (lease-back); лизинг құралының
жабдықтың иесі жабдықтаушы лизинг берушіге оны сату сатып алу шартымен және
сол жабдықты қаржы лизингі шартымен сатып алады. Бұл келісім шарт алғашқы
иемденушіге өзінің қаржылық жзағдайын жақсартуға мүмкіндік береді. Бұл
келісім шарт түрі инновациялық қызмет саласында кен таралған.
3. Жабдықтаушы келісім шарт түрі (“deliver”), лизинг құралы лизинг
беруші. Сатылады және қаржы лизингі шартымен бірінші болып сатып алынады.
Сондай-ақ соңғы тұтынушы болып үшінші тұлға табылады.
Лизингтік компаниялар, жалға алушыға тек құрылғыны жабдықтаушы таңдау
құқын ғана емес сондай-ақ келісім объектін қабылдау құқын да береді.
Қабылдаған құрылғының жөндеуін өндіруші кәсіпорындар және жалға алушының
өзі жүргізеді.
Лизинг - бұл жалға берушінің жалға алушыға нақты затты, белгілі бір
уақытқа беру келісімі. Лизингте ең азы үш қатысушы болуы керек: өндіруші,
лизинг компаниясы, жалға алушы.
Жалға беруші ретінде лизингтік операцияларға келесілер кіреді:
қаржылық лизинг компаниялары;
арнайы лизинг компаниялары;
брокерлік лизинг компаниялары;
лизингпен айналысатын өнеркәсіп корпорациялары мен банктердің
бөлімшелері;
банктік ұйымдар;
сақтандыру және зейнетақы қорлары.
Лизингте маңызды орынды банктер алады. Олардың қатысуы тікелей (егер
олармашина және құрылғыларды өздері лизингке берсе) және жанама (егер олар
лизингтік компанияларға ссудалар берсе) түрде жүзеге асады. Ірі лизингтік
операция әдетте банктің қатысуынсыз жүзеге аспайды. Осылайша АҚШ-та 70жж
100 млн. долл. активі бар әрбір бесінші банк, тікелей лизингкке қатысқан;
лизингтік операцияларға қатысушы банктер саны 500 асқан.
Сақтандыру компаниялары да тікелей және жанама түрде лизингке
қатысады. Лизингттің негізгі артықшылығы, кәсіпкер құрылғыны алуға немесе
жаңа өндірісті ашуға ірі шығындарды жұмсамайды. Бұл кіші және орта
инновациялық кәсіпорындарға ыңғайлы. Мерзім өткен соң жалға берушіге зат
қайтарылады немесе өзінің меншігі болып қалады. Тағы бір артықшылығы ол
аванстық төлемді қажет етпейді, ол дамушы кәсіпорындардың материалдық
негізін жаңартуға мүмкіндік береді. Ескі құрылғыларды жаңамен ауыстыру
арқылы лизинг моральдік ескіру тәуекелін төмендетеді. ЭЕМ өндірісіндегі
лидер болып табылатын IВМ және Хеrох көшірме техникасы фирмалары жыл сайын
жаңа үлгілер шығарып, ескілерін лизингке бере отырып 50-70% кірісін қамтып
отыр.
Өкінішке орай Қазақстанда лизинг қызметі нарығының инфрақұрылымы
қалыптаспаған, лизингтік қызмет көрсету мүмкіндігі бар лизингтік
компаниялар жоқ. Лизингтік операциялардың негізгі қатысушылары-банктер
лизингтік келісім агенттеріне қызмет етуге мүмкіндігі жоқ.
Қазақстанда лизингтік іскерлікті мемлекеттердің орны мен оған
инновациялық бағыт беруге маңызды болып табылады. Инновациялық кезеңнің
ұзақтығы мен мұндай өңдеу жұмыстарының құнының жоғарылығын есепке ала
отырып, лизингтік келісімдерді әртүрлі көздерден қаржыландыруды қолдану
керек. Жаңа өнімді өндіруші үшін лизинг тауарды нарықта ұсынудың негізгі
құралы болып табылады.
Инновациялық қызметті жүзеге асырудың қиындықтары қатысушылардың
тәжірибесінің болмауына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖЕТІЛДІРУ
5.1. Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің
әдістемелік негізі
Инновациялық қызметті қаржыландыру жүйесі бір бірімен тығыз
байланысты, бағынышты элементтер жиынтығынан тұрады және оған келесілер
кіреді:
инновациялық қызметті жүзеге асыру үшін қажет қаржы ресурстарының түсу
(қаржыландыру процесі);
әртүрлі көздерден түсетін қаржыларды аккумуляциялау;
инвестицияға бақылау орнату механизмі;
инновациялық процеске авансталған қаражаттың қайтымды болуы.
Инновациялық іс әрекетке қызмет ететін қаржылық жүйе болып қаржылық
көздер, инвестицияларды қолдануға бақылау орнатушы механизм, олардың
қайтымдылығы және инновациялық капиталға тартылған капиталдың тиімділігін
бағалау. Инновациялық қызметті қаржыландырудың ерекшелігі болып, оны
қаржыландыру көздерінің көптігі табылды. Ол инновациялық қызметтің әртүрлі
бағыттарын қамтуға мүмкіндік береді. Инновациялық жобалардың қаржылық
қайтымдылығының өсуі маңызды жинақтаушы көрсеткіш болып табылады. Оның
негізінде инновациялық қызметтің соңғы нәтижесі анықталады және қаржылық
саясаттың жүзеге асуы анықталады. Ол саясатты шаруашылық субъектілердің
өзі және мемлекет жүзеге асырып отырады. Қаржылық қамтамасыз етудің
мәні оның негізгі қызметтерінде көрініс табады: Өндірістік, бөлу бақылау
өндірістік қызметті қаржылық және материалдық ресурстардың тепе теңдігін
жүзеге асырады [44, 49].
Қаржылық қамтамасыз етудің өндірістік қызмет инновациялық инвестиция
айналымында көрініс табады. Қаржылық ресурстар инвестиция айналымының
барлық деңгейінде инновациялық капиталдық реттілігін қамтамасыз етеді
(ғылыми-техникалық өнімді сатып алу; капиталдың өсуі; инновациялық капитал
айналымының өндірістік, тауарлық және ақша кезеңі). Осылайша қаржылық
ресурстар инновациялық қызметтің әртүрлі салаларына құйылатын инвестицияның
жылдамдығын көбейтеді немесе азайтады, ол инновациялық нарықта қалыптасқан
іскерлік конъюнктурасына байланысты.
Қаржылық қамтамасыз етудің бөлу қызметі тиімділікті қамтамасыз ету
үшін ақша ресурстарының қорын қалыптастыру мен қолдануды қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономикалы елдерде инновациялық капиталдың құрылуы венчурлы
қаржыландыру ұйымдарында және басқа да универсалды қаржылық құрамдарда
құрылады.
Бақылау қызметі инновацияның құрылуын оны қаржыландыруды, қаржылық
көрсеткіштердің өзгеруін, инновациялық кәсіпорын мен тапсырыс берушінің
төлем және есеп айырысу жағдайын бақылап отырады. Қаржылық мониторинг:
ақша қаражаты қорының құрылымы мен инновациялық қызметтің алға қойған
мақсатының арасындағы қарым қатынасты айқындайды;
инноватордың кірісі мен шығысы арасындағы сәйкессіздіктерді реттейді;
тиімді емес саладағы қаржыландыруды тоқтатып, инновациялық
қызметтердің жаңа бағыттарын қаржыландыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Қаржылық қамтамасыз ету – бұл капиталды тарту, бөлу және қолдану
қызметі болып табылады. Ол инновациялық саланың бір белгісі бола тұра,
инновациялық капитал инновациялық қызметтің әрбір кезеңін реттеп отырады.
Жиынтық ұлттық капиталдың маңызды бөлігі болып, мемлекеттік капитал,
ссудалы капитал, инвестициялар мен құнды қағаздар, венчурлы капитал шетел
капитал, сонымен қатар шаруашылық субъектілерінің меншікті капиталы
табылады.
Инновациялық қызметке нақты бағытталған капиталдың қалыптасуы
экономикалық реформалар барысында күрделі сандық және салалық өзгерістерге
ұшыраған. Инновацияға бағытталушы капитал, нақты инвестициялар түрінде
көрініс табады. Оны келесі сипаттары бойынша жүйелеуге болады:
инновациялық қызметке бақылау жүргізу және енгізу түрі бойынша:
тікелей (қаржылық интелектуалды және басқа да қаражаттарды өндіріске
енгізу);
портфельді (құнды қағаздарды сатып алу) немесе несие ретінде
қаражаттарды беру;
инвестициялар түрі бойынша: қаржылық инвестициялар (мақсатты салымдар,
айналым қаражаты, құнды қағаздар ссудалар және т.б.), интелектуалды
инвестициялар меншік құқы;
меншік түрі бойынша: мемелкеттік, жекеменшік, аралас;
жеңілдік түрі бойынша: жеңілдетілген, жеңілдетілмеген;
анық экономикалық жүйеге қатынасы бойынша: резидентті, резидентті
емес;
қаржылық қамтамасыз ету әдісі бойынша: венчурлы, лизингті, факторлы,
аралас.
Инновациядағы инвестициялық негізгі көзіне жататындар:
меншікті қаржы қаражаты мен басқа да активтер түрі(негізгі қорлар,
жер, өнеркәсіптік меншік және т.б.) және тартылған қаражаттар;
орталық, аймақтық және жергілікті бюджеттен тұрады;
шетел инвестицияларды;
несиелер, соның ішінде мемелкеттік қайтару шартымен, коммерциялық банк
пен шетел инвесторлары.
Инновациялық салаға инвестициялар көлемі түрлі кезеңдерде әртүрлі
болады. Ұзақ мерзімді және ірі инвестициялар жандану, тоқыраудан шығу
кезеңінде қажет болады. Себебі тоқырау кезеңінде жинақтау мен инновацияға
назар аудару төмендейді. Мемлекет тікелей (бюджет салымы негізінде) және
жанама (экономикалық жеңілдіктер көрсету арқылы) түрде инновациялық
белсенділікті қолдайды. Бұл экономиканы жандандыруға және оның
бәсекелестігін жоғарлатуға мүмкіндік береді. Тұрақты даму кезінде
мемлекеттік қолдау көлемі қысқарады, ал инновациялық процестің өзі бәсеке
негізінде жүзеге асады. Бұл кезеңде жақсарту инновациясы кең қолданылады,
олар аз инвестицияны талап етеді және тәуекел деңгейі де азаяды.
Инновациялық-инвестициялық белсенділік деңгейі тоқырау кезеңінде ең төмен
болып табылады.
Инновациялық қызметті келесідей сипаттауға болады:
біріншіден, инновациялық процесте нәтижелердің анықсыздығы,
авансталған капиталды қайтара алмау тәуекеліне әкеп соқтырады. Ол
инновациялық жобаның негізі болып табылатын шығармашылық ойдың қателігінен
болуы мүмкін; оны техникалық жүзеге асыру қиындықтары; жаңалықтың нарықтағы
алатын орнының белгісіздігі және т.б;
екіншіден, инновациялық қызмет қаржы қаражаттарын аванстау мен адам
коммерциялық қайтым алған уақытша мерзіммен сипатталады;
үшіншіден, инновациялық қызмет нәтижелерінің анықсыздығының жоғары
деңгейі қарыз қаражатының қайтымын қамтамасыз етпейді. Ол өз кезегінде
несие бағасын жоғарылатады немесе қарыз берушіге енгізілген жаңалықты
бірге иеленуге құқық береді; инновациялық салаға қарыз қаражаты түсуі
мүмкін, егер адам түсетін пайда сол ақшаны басқа салаға жұмсағанынан
түсетін пайдаға қарағанда әлде қайда жоғары болса;
төртіншіден, инвестициялау субъектінің көптүрлігі мен тұрақсыздығы
(мемелкеттік бюджет қаражаты, корпорациялар, банктер, арнайы инвестициялық
қорлар шетел инвесторлары және т.б.) капиталды берудің, түрлері мен
шарттарының көптүрлігіне алып келеді.
Тәуекел капиталы деген түсінік осы инновациялық қызметке жұмсалатын
ақша қаражатын сипаттайды. Инновацияға инвестиция салудың тәуекел деңгейі
оның соңғы нәтижесінің анықсыздығына байланысты өзгеріп отырады. Бұл
жағдайлар сонымен қатар өз меншігіндегі қаражаттың жетіспеуі кәсіпкерлерді
жаңалық енгізуге несиелік қаржыландыру түрін қолдануға мәжбүр етеді.
Тәуекелді (венчурлы) қаржыландыру механизмінің банктік несиелеуден
ерекшелігі, несие берілген кезде мүмкіндігі жоғары ойға беріледі, оны
қайтару міндетті емес. Яғни басқаша айтқанда, егер инновациялық жоба
күтілген нәтижеге жетпесе, онда салынған қаражат қайтарылмауы мүмкін.
Венчурлы (тәуекел) капиталы-бұл қарыз міндеттемесі немесе жай акция ретінде
жаңа кәсіпорындарға салынған ақша. Бұл капитал бірнеше жыл тіркелмейді,
себебі қарыз міндеттемелері (жай акция) тіркелмегенше сатыла алмайды, яғни
өтімділікке ие болмайды. Осылайша венчурлы инвестициялар бұл тез дамушы
фирмалардың өсуіне бағытталған капитал. Венчурлы капиталдың нақты пайыз
ретінде кіріс алуына сондай-ақ инвестордың оны қайтып алуына кепілдік бере
алмайды.
Алғаш рет венчурлы капиталды институцияландыру АҚШ-та 1946 ж жүзеге
асты. Ол кезде зерттеу және өңдеу бойынша бостандық корпорация ДЭК фирмасын
қаржыландырған болатын. Кейінен бұл фирма есептеуіш техникасын ең ірі
өндірушісіне айналған. 1955 жылына кіші инвестициялық компаниялар туралы
заң мемелкеттік қаражаттар мен жекеменшік капиталды біріктіріп, оны кіші
кәсіпорындарды құру үшін жұмсауға мүмкіндік береді. 60 ж соңында кіші
венчурлы фирмалар пайда болды. Олар ЖШС ретінде құрылған. Венчурлы компания
ол қаржыландыратын инвестициялық кәсіпорындардың негізгі серіктесі болып,
пайданың нақты пайызын алып отырған. Венчурлы компаниялардың қаржы
қаражаттарын ЖШС беріп отырған - сақтандыру компаниялары зейнетақы қорлары.
Қазіргі таңда АҚШ-та 600 тәуелсіз қорлар қызмет етеді. 60 жж
американдық ірі корпорациялардың ішінде венчурлы капитал бөлімдері пайда
болды. Олар банктермен және сақтандыру компанияларымен байланысатын және
жаңа салалармен қызмет етуші фирмалар ретінде көрініс табады. Өз штатындағы
компанияларға инвестицияланған қаржылардың бір бөлігін салуға міндетті.
Инвестициялық қорлардың көлемі әртүрлі болады - 2,2 млн. долл. бастап.
Венчурлы капиталдың арқасында Майкрасофт, Сан, Интел корпорациялары
өсіп шықты. Осындай венчурлы қаржыландырудың екінші түрі - венчурлы капитал
қорлары. Венчурлы капитал ұзақ мерзімге беріледі. 5-7 жыл, ал қазіргі
заманғы компьютерлік салада қысқа мерзімді жобаларды іске асыруды бір-екі
жыл беріледі. Венчурлы инвестициялау қазіргі заманғы компаниялар үшін арзан
және қарапайым болып табылады.
Инновациялы іске асыру кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартудың
мақсаты болып табылады. Инновациялық пайданы капитализациялау арқасында
меншік капиталын көбейту арқылы жүзеге асады. Кәсіпорын қызметін қаржы-
несиемен қамтамасыз ету үшін қаражаттарды қалыптастыру инновациялық
қызметтердің өзінің көптеген бағыттарына қызмет етуге мүнкіндік береді.
Экономикасы дамыған елдердегі кәсіпкерлер, нәтижесі жаңалық
еткізулерге негізделген инновациялық саясатты жүзеге асады. Қазіргі
заманғы кәсіпорынның инновациялық саясаты маркетинг териториясына
негізделген. Ол инновациялық механизмге назар аударады, нарықтағы сұранысты
қалыптастырады, жаңа тауар немесе қызметке, көптеп сатып алушылардың
қажеттілігін құрастырады. Экономикасы дамыған елдердегі тұтынушы
қоғамнның дамуы жаңалықтардың, тұрғындардың өмір сүру шартына еніп кетуіне
тікелей байланысты.
Тиімді инновациялық саясат жүргізу үшін кәсіпкер қолда бар ғылыми
өнімді бағыттауы, қызметкерлердің үздіксіз өзгерістерді тез қабылдауға
жағдай жасауы, қажет жоғарыда өздерінің зерттеу бөлімшелерін құруы керек.
Бұл барлық кезеңдерді бір процеске жинақтауға мүмкіндік береді - ойдың
пайда болуы, қосымша өңдеулер, өндіріс, өткізу іске қосу.
Кәсіпкер үшін ең қиыны жаңа өнімді өткізу кезеңі, яғни оны донордан
(жабдықтаушы) реципиентке (тұтынушыға) беру. Реципиентке жаңалықты беру
алдында тауарды қолдануды үйретеді. Сондықтан өндірушілер тек үйретіп қана
қоймай онымен байланысты шығындарды өзіне алады. Жаңалықтың таралған
көлеміне оның пайдалылығы байланысты болып табылады. Сондықтан кәсіпкер тек
экономикалық және өндірістік жағдайларды емес, сондай-ақ тұтынушылардың
мәдени және психологиялық өзгешеліктерін де ескеру керек, сондай-ақ жастық
айырмашылығын да ескерген жөн. Бір жаңалық енгізудің коммерциялық дамуы,
келесі инновацияларға негіз болады. Сқ алдыңғы жаңалық енгізу жүзеге
аспаса, онда келесіде инновациялық қорқу пайда болады. Мұндай
психологиялық кедергілер кәсіпкердің қажетті деңгейде маманданбағанын,
инновацияға әртүрлі деңгейдегі қызметкерлерді тарта алмағанын, өндірістің
адам факторын тиімді қолдана алмағанын көрсетеді.
Инновациялық жобаны жүзеге асыру шешімін қабылдау алдында, оны іске
асыру шығындары (техникалық және коммерциялық тәуекелді ескере отырып) мен
компаниялық қаржылық мүмкіндіктерін салыстыру керек. Ол кәсіпорындардың
бизнес-жоспарында көрініс табуы керек. Компаниялық қаржылық жағдайы
инновацияны іске асыру үшін қажет қарыз қаражатының тиімділігі мен
мүмкіндіктерін анықтайды.
Қазіргі заман жағдайында инновациялық қызметті іске асырудың тиімді
формасы болып, инновацияға кіретін капиталды басқару табылады. Инновациялық
процестің тағы бір ерекшелігі әртүрлі жағдайларды енгізу барысында
инновациялық және инвестициялық кезеңдер бір-бірімен байланыста болып,
әсерлесіп отырады.
Инновациялық қызмет әдетте инвестицияның кезеңділігін анықтайды.
Инновациялық және инвестициялық кезеңдердің ортақтану анықтайды.
Инновациялық және инвестициялық теориялық негізінде келесі жатыр: жаңалық
бұл іс әрекеттің нәтижесі болып табылады. Инновациялық кезеңнің әрбір
деңгейінде нақты бір нәтижеге жетуге болады, ол жекеменшік тауар бола
алады. Бірақ ол тек аралық өнім ғана бола алады. Сондықтан жаңалықты игеру
саясаты соңғы өнімге бағытталуы мүмкін. Егер инвестор аралық өнімді соңғы
нәтиже ретінде көрсе онда инновациялық кезең сонымен тоқтатылады.
Мұның нәтижесінде келесі формуланы құрастыруға болады, егер t
деңгейінде ақша ағынын S(m) деп белгілесек, онда негізгі уақытпен
салыстырсақ келесіге тең болады.
S(tm,t1)=S(m)xk1xk2xk3,
Барлық инновациялық циклға интегралды баға:
∑S(tm,t1)= ∑ S(m)xk1xk2xk3,
К1- m кезеңінің соңына сәйкес келетін;
tm уақытындағы инфляция көлемін есептейтін коэфицент;
k2-m кезеңінде тәуекелді есепке алу коэффиценті;
k3-m кезеңінде ақша ағымын бөлуді есепке алу коэфиценті.
Бұл коэфиценттер инфң жинаққ, ақшаның құнсыздану тәуекелінің санын
көрсетеді. Әртүрлі кезеңдегі ақша ағымының көлемін салыстыру инновациялық
өнімді өндірушілердің жұмысын ары қарай жалғастыру немесе сонымен тоқтату
керектігін анықтайды. Жаңалық енгізу-бұл процесс пен нәтиженің жиынтығы, ал
инновацияның инвестициялық циклы келесі белгілерден тұрады: реттілік
кезеңділік деңгейлер мен кезеңдердің тәуелсіздігі. Инвестициялық цикл
инновациялық циклдың барлық кезеңін қамтығандықтан, инновациялық өнімді
өткізу үшін жаңалықты қалыптастыру мен игеруді инвестициялау керек.
Инновациялық және инвестициялық процестерндің байланысы көрініс табады:
Бірінші кезең. Инновациялық өндірісті құру мен қолданудың экономикалық
мақсатын бағалау.
Екінші кезең. Инновациялық қатынастардың субъектілерін, қаржылық
қамтамасыз ету түрі мен көздерін анықтау; инновациялық қызмет фазасы
бойынша авансталған қаражаттарды бөлу; әрбір фазада тиімділікті болжау және
тәуекел деңгейін анықтау.
Үшінші кезең. Инновациялық өнімнің нақты объектілері мен ресурстарының
өзгеруімен байланысты.
Төртінші кезең. Инновациялық және инвестицияны өткізуден аралық
тиімділікті анықтау.
Бесінші кезең. Инновацияны кең өндіруде қаржылық қамтамасыз ету.
Алтыншы кезең. Қаржы-несие қаражатын қайтару және коммерциялық
тиімділік алу.
Нарықтық қатынастар қызметті қаржыландыру мемлекеттің қаржы саясатының
маңызды элементі бола алады. Ол келесідей маңызды мәселелерді шешуді
қамтамасыз етеді:
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу арқылы ұлттық
экономиканы құрылымдық-технологиялық қамтамасыз ету;
ел экономикасын дамытудың маңызды бағыттарыда ғылыми-техникалық және
инновациялық мүмкіндіктерді дамыту және сақтау.
Нарықтық экономика жағдайында инновациялық белсенділікке әсер ету
үшін, нарық механизмнің қаржылық құралдарын қолдану қажет. Ол инновациялық
қызметке әсер ете алады. Тауар, ақша қатынастарының негізгі формасы - қаржы
және несие, оның инноваторлардың іс әрекетіне әсер ету мүмкіндігі жоғары.
Тұрақты экономикалық жүйе жағдайларында инновациялық қызметтерге қажет
жағдайда қамтамасыз етеді. Оған бірінші кезекте инновациялық қызметті
заңмен бекіту, сонымен қатар инновациялық белсенділікке қаржылық әсер
етудің нормативті-құқықтық актілер деңгейінде бекіту. Тиімділіктің негізгі
критері-пайда деңгейі. Ол инновациялық кәсіпорындардың қарамағында болады.
Шеттелдік тәжірибеге сүйенсек тұрақсыз экономикалық жүйе жоғарыда,
жоғары инфляция процесі мен олардың экономикалық агенттерге әсер етуі
нәтижесінде тікелей көмек көрсету екінші орынға қалады. Бұл жерде маңызды
орынды жанама реттеу алады: салық жеңілдіктері, несиелер, несиеге
проценттік төлемдер, сақтандыру, амортизациялық аударымдар және т.б.
Инновациялық белсенділікті жанама реттеу құралына негізінен өнеркәсіп
өндірісі саласында салықтармен несиелер жатады (жеке қаржы
институттарындағы несие ресурсы, сонымен қатар тек өнеркәсіп өндірісіне
бағытталған мемлекеттік несие). Ал амортизациялық аударымдар сұраныс
шектеулерінің әсерінде болып отырады. Сақтандыру жанама әсер ету тек
инновациялық қызметтің нормативті-құқықтық бағасы мен инфрақұрылымы дамыған
жағдайда ғана тиімді болып табылады.
Отандық инновациялық қызметті қаржыландыру жүйесі үнемі дамып отыруда.
1991 ж дейін бюджеттік және орталық тындырылмаған бағытта болған. Қазіргі
таңда инновациялық қызметті қаржыландырудың көзі болып:
мемлекеттік және аумақтық деңгейлерді бөлініп жатқан бюджеттік көмек;
кәсіпорындар мен аймақтық басқару органдарында құрылған ҒЗКТЖ-ды
қаржыландыру бюджеттік емес арнайы қаражаттары;
әртүрлі коммерциялық құрылымдардағы қаржы ресурстары;
арнайы инвестициялық банктердің несие қаражаттары;
инновациялық жобалар үшін арнайы несиелер;
шетел инвестрлары.
ҚР-да инновациялық қызметті мемлекеттік қаржыландыру
Қазіргі кезде Қазақстанда инновациялық белсенділіктің төмендеуі
инновациялық қызметке салымдардың жоғары тәуекелі мен байланысты болады.
Бұл тәуекелдік жоғары болуы инновациялық процесті қаржы-несиелік қамтамасыз
ету әдістері мен ұйымдастыру принциптерінің жетілмегеніне және инновациялық
қызметті қаржыландырудың нормативті құқықтық негізінің жетілмегенімен де
тығыз байланысты. Нақты өндірістік сектордағы инновациялық процесті
тоқтатудың негізгі себептеріне келесілер жатады: тапсырыс берушілердің
төлем қабілетсіздігі, ішкі және әлемдік нарықта өнімнің бәсекелестігі
қамтамасыз ететін инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі.
Қазақстан үкіметінің алдында экономикаға ұзақ мерзімді ресурстарды
тарту үшін оңтайлы жағдай жасау мәселесі қойылуда.
Ол ұйымдастырушылық экономикалық қатынастардың жиынтығын қалыптастыру
қызметімен тікелей байланысты болады, ол инновациялық процесті қаржылық
қамтамасыз ету үшін жүзеге асады.
Өнеркәсібі дамыған Батыс елдерінде инновациялық қызметтерді
қаржыландыру негізінен мемлекеттік емес көздерден жүзеге асады. Жаңа
технология мен өнеркәсіптік жаңалықтарға ішкі Қазақстан нарығында төлем
қабілетінің төмендеуіне байланысты ғылыми зерттеу және жобалау жұмыстарына
демеуші әрі бағыттаушы болып, ал жұмыстарға тапсырыс беруші болып мемлекет
шығады. Бұл үшін несие немес қайтарымсыз субсидиялар беретін арнайы қорлар
жүйесі қалыптасуда. Отандық инновациялық қызмет нарығы мен ғылыми сыйымды
өнімдердің дамымауына байланысты арнайы қорлар, инновациялық қызметті
қаржыландыру механизмін нарықтық шарттардың жағдайына жақындатуға көмек
беруі. Мұндай қорлардың халық шарттардағы салалары бойынша қалыптастыру
инновациялық қызметті қаржыландыру мәселелері бойынша шешімдерді
орталықсыздандыруға мүмкіндік береді.
Соңғы төрт жылды салыстырып қарасақ зерттеулер мен өңдеулерге қаржы
бөліну жылдан жылға артуда. Ол келесі 5.1–кестеде көрсетілген.
2006 ж салыстырғанда 2009 ж зерттеулер мен өңдеулерге жұмсалған ішкі
шығын көлемі 5% өскен. Яғни 2006 ж 27, 2009 ж 32% құралған.
Кесте 5.1 – Зерттеулер мен өңдеулерге жұмсалатын ішкі шығындардың
қаржыландыру көздері (млн. тенге)
2006 2007 2008 2009
Зерттеулер мен
өңдеулерге жұмсалатын 3706,9 4706,9 7154,1 9633,0
ішкі шығындар
Барлығы: 1534,5 1980,8 2847,8 3974,0
Бюджет қаражаттары
Жоғары оқу орындарын
қамтамасыз етуге 1,7 3,0 1,1 49,5
бөлінген бюджеттік
аударымдар 506,8 857,3 1592,7 2539,5
Меншік қаражаты
Тапсырыс берушілер 1577,0 1759,5 2515,6 2989,9
қаражаты
Шетел инвесторларының 86,8 106,3 196,9 80,1
қаражаттары
Қаржыландыру көздері бойынша 2006 жылы зерттеулер мен өңдеу
жұмыстарына жұмсалған ішкі шығынның пайыздық құрылымын талдап қарастырсақ,
онда тапсырыс берушілердің қаражаты 43%, бюджет қаражаты 40%, меншік
қаражаты 14%, ал шетел қаражаты 3% құраған. 2009 жылы осы көрсеткіште
дәрежесі мынадай болған. Тапсырыс берушілердің қаражаты 31%, бюджет
қаражаты 40%, меншік қаражаты 26%, ал шетел қаражаты 2% құраған. Яғни, 2006
жыл мен 2009 жыл көрсеткіштерін салыстыра отырып соңғы жылдары өз
меншігіндегі қаражат арқылы зерттеулер мен өңдеу жұмыстарын іске
асырушылардың саны көбейгендігін көруге болады. Оған жекеменшік салада осы
зерттеулер мен өңдеу жұмыстарына көп назар аударып жатқаны әсер еткен.
Дамыған нарықтық экономикалы елдер мыс, АҚШ мемлекеттік бюджеттің ЖҰӨ-
ң 2,2-2,7% осы зерттеулерге жұмсалған францияда 1,8-2,3%; Германия мен
Жапония 2-2,9%; Англияда 2-2,5% жұмсалады. Батыстағы экономикалық
ынтымақтастық пен даму ұйымына кіретін елдердің ҒЗКТЖ-ға жұмсалатын шығыны
ЖҰӨ-ң 2,2% құрайды. “ірі жеті” елдерде - 2,4%, ал АҚШ - 2,6%, Ресейде 0,9%
көрсеткішін құрайды. Қазақстанда бұл көрсеткіш өте төмен деңгейде болып
табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы инновациялық саланы қаражаттық
қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесіне сүйене отырып, мұндай қаржы үшін тек
орталықтан емес, сондай-ақ бюджеттік емес әртүрлі қорларды, шартты қайтару
несие түрін қолдануға болатынын айтуға болады.
Орталықтанған қорлардан жаңа бәсекелі өнімге баға қосымшаларын төлеуге
болады. Мемлекеттік инвестициялық саясат даму бағдарламасының негізінде
іске асады. Оған жататындар:
капиталдың тез айналымын және жоғары бюджеттік тиімділікті қамтамасыз
ететін салаларда өндірісті дамыту;
ғылыми сыйымды салалар мен жоғары технологияны, жоғары деңгейлі өңдеу
салаларына қолдау көрсету;
экономиканы технологиялық қайта құру негізінде бәсекелі машина жасау
өнімін өндіру.
Мемлекеттік инвестициялық саясатта маңызды орынды экономикалық өсу
ырғағының жоғарлауы алады және дәл осы Қазақстандағы экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыты болып табылады. Үкіметтің ағымдағы
бағдарламасы оңтайлы инвестициялық жағдай жасауды қамтамасыз етеді . Ол
жоғары технологиялы өнімге, өндірістік қызметті қайта қалыптастыруға,
өндірістің инфрақұрылымын жаңартуға және жеке секторға қуатты қайта құруға
тікелей инвестицияның ағымына үлес қосады [71, 72].
Экономиканың тоқырау жағдайында мемлекеттік бюджеттен тек жалпы
экономикалық деңгейдің дамуына әсер ететін маңызды иннвестициялық жобалар
ғана қаржыландырылуы керек. Қайтымсыз бюджеттік қаражатты бөлген кезде
несиені беру принциптеріне негізделуі керек, яғни тез, қайтару және төлем
принциптері мемлекеттік бюджеттен бөлінетін ақша қаражатының қайтымын
жоғарлату үшін басқа да принциптерді қолдануға болады:
тез қайтым принциптері-ақша қаражатын қолда бар жүзеге асу кезеңінде
тұрған немесе аз ғана жұмысты қажет ететін жобаларға салу. Мұнымен қатар
қайтарым сөзінің мағынасы ретінде инвестициялық қаражаттың қосымша құнмен
қайтарылуын түсіну керек;
уақытша бөлу принципі-экономикалық барлық салаларын қамтитын
инновациялық жоба инвестицияланады.
Экономикалық әртүрлі салаларына мемелкеттік бюджет қаражатын
инвестициялау таңдауын жүргізгенде бірінші кезекке импорт алмастырушы
тауарларына бәсекелі тауар және қызметке сұр. Жоғары тауарларға бағытталған
өндіріске назар аудару керек. Инновациялық қызметке инвестиция тарту үшін
несие пайызын төмендету керек. Бизнес-жоспарда маңызды орынды маркетингтік
зерттеулер алады. Оның негізінде өнімді тұтынушылардың төлем
қабілеттілігінің деңгейі анықталады. Капитал салымының өтелу мерзімі екі
жылдан аспауы керек.
Инновациялық процестерді мемелкеттік-коммерциялық қаржыландыруды
жүзеге асыру жобаларды сертификаттау мен инвесторларға мемлекеттік кепілдік
беруді қарастырады. Жобаларды сертификаттау шетел және отандық
инвесторлардың оған деген сенімділігін арттырады. Жекеменшік инвесторларға
мемлекеттік кепілдік берілсе, онда мемлекет сол жоба іске аспай қалса,
салынған ресурстың бөлігін қайтарып беруі міндетті.
Қаржылық салымдардың қайтымын қамтамасыз ету үшін тәуелсіз экспертиза
жүйесін және инновациялық жобаларды сақтандыру процестерін қолдану керек.
Инновациялық қызметті қаржыландырудың ішкі көздері жетіспеген кезде,
Қазақстанға ғылыми сыйымды технологияны тарту процесін қалыптастыру керек.
Осыған байланысты инновацияны мемлекеттік қаржыландыру шегінде, мемлекет
шекарасы арқылы дамыған техника және технологияны енгізуде кеден салығын
толық жою мәселесін қарастырған жөн. Сонымен қатар отандық ғылыми сыйымды
өнеркәсіпті қорғау мәселелерін де ескеру қажет.
Өнеркәсіп кәсіпорындарда инновациялық қызметті қаржыландырудың негізгі
көзі болып-олардың меншікті қаржы ресурсы табылады. Олар зерттеулер мен
конструкторлық бөлімдердің жұмыстарына немесе келісім шарт негізінде іске
асатын жобаларға бағытталады. Инновацияға жұмсалатын меншік қаражаты 2006 ж
14%, ал 2009 ж 26% құраған. Яғни жыл сайын зерттеулер мен өңдеулерге
меншік қаражатын жұмсау артуда. Нақты ақшамен көрсететін болсақ 2006 ж
506,8 млн. теңге, 2007 ж 857,3 млн. теңге, 2008 ж 1592,7 млн. теңге, ал
2009 ж 2539,5 мли. теңге құралған.
Инновациялық қызметке бағытталған кәсіпорындардың меншікті көздері
болып, акционерлер арасында бөлінбеген пайда бөлігі, амортизациялық
аударымдар мен кәсіпорындардың акционерлік капиталы табылады. Ірі
кәсіпорындар өндіріс дамуының қоры мен амортизациялық аударымдар қорында
жинақталған, өз меншігіндегі қаражаттары арқылы конструкторлық және
технологиялық жаңалықтарды игереді.
Өндірісті дамыту қоры негізінен өндірістің кеңеюі мен жаңалауына,
ғылыми зерттеу, тәжірибелі-конструкторлық және технологиялық жобалар мен
жаңа өнім түрлерін игеру үшін, өзінің айналымын қаражатын көбейтуге, сондай-
ақ басқа да материалдық-техникалық базасын күшейту үшін арналады.
Инновацияны іске асырушы кәсіпорындар үшін ең маңызды ҒЗКТЖ-ға жұмсалған
шығынды өнімнің өз құнына енгізу алады. Қазіргі таңда ҒЗКТЖ-ға жұмсалған
қаражат сомасы өз құнға енгізілмейді және бұл шығындарды есепке алудың
әлемдік тәжірибесіне сай келмейді, бұл өз кезегінде кәсіпорындардың
инновациялық қызметті жүзеге асыру үшін қолданатын меншік қаражатының
көлемін азайтады.
Бөлінбеген пайдадан қаржыландыру ірі орта немесе ұзақ мерзімді
жобаларды жүзеге асыруда қолданылмайды. Себебі ол шаруашылық айналымынан
ақша қаражат алумен, ол өндірістік тұрақтылықты бұзумен байланысты болып
табылады.
Шетелдік компаниялар тәжірибесіне сүйене отырып, акционерлік капитал
да жаңа өнім өндірумен байланысты ірі және орта жобаларды қаржыландырудың
көзі болып табылатынын айту керек.
Отандық кәсіпорындар, инвесторлар үшін қайтымсыз капитал көзінің
салымы болады. Себебі кәсіпорындарда құрылғылардың тозуы 50% жеткен.
Негізгі құрылғылардың тозуы дегеніміз олардың физикалық және моральдық
қасиеттерінің жойылу процесі. Амортизация - тозудың ақшалай көрінісі.
Амортизациялық төлемдер өнімінің өзіндік құнының негізгі элементі болып
табылады. Амортизациялық төлемдердің жаңа формасына енгізілуіне дейін
Қазақстан Республикасының территориясындабіріңғай амортизациялық нормалар
қолданылған. Амортизация негізгі құрал құнын, шығарылған өнімінің құнына
енгізудің объективтік процесі. Амортизациялық төлемдер реновацияға
жіберіледі. Реновация дегеніміз негізгі құрылымдардың бастапқы құнын
қалпына келтіру. Амортизациялық төлемдер амортизация нормалары арқылы
есептеледі. Есептелген амортизациялық сомалар өнімінің өзіндік құнына
есептеледі. Жаңадан түскен негізгі қорлардың амортизациясы келесі айдың
бірінші күнінен бастап есептеледі.
Амортизацияны есептеу әдістері:
біріңғай немесе сызықтық әдісі-амортизация негізгі құралдардың
пайдалану мерзіміне байланысты есептеледі;
кумулятивтік әдіс – кумулятивті сандар қосындысы арқылы анықталады.
Комулятивті сандар негізгі қорларының пайдалану мерзімімен анықталады;
регрессивтік әдіс - сызықтық әдістей нормалар қолданылады, бірақ
амортизация бастапқы құнынан еселі қалдық құнынан есептеледі.
Қазіргі таңда амортизациялық аударымдар негізгі құрылымдарға салынған
жалпы капитал салымының 7% ғана табады.
Кейбір елдерде мысалы Жапонияда арнайы амортизация әдісі қолданылады,
ол қосымша салық жеңілдіктерін беруге негізделген. Оларға мысалы алғашқы
жеңілдік беру әдісі және жай әдіспен есептелген амортизацияға нақты пайыз
қосу әдісі. Атқарушы органдар жылдам амортизациясы қолданылатын белсенді
өндірістік қорларды анықтап, ол жоғары технологиялық экономика саласына мен
прогрессивті құрылғыларды дамытуға мүмкіндік береді.
Акционерлік капиталда ірі және орта инновациялық жобаларды
қаржыландыру көзінің негізі бола алады. Олар жаңа өнім түрі немесе
техникалық қайта қалыпқа келуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның акционерлік қоғам түрінде ұйымдастырылған ұйымдары,
инновациялық қызметке өз қаражаты жетпегенде қосымша құнды қағаз шығаруына
мүмкіндік бар. Акция экономикасы тәжірибеде тек инновациялық қызметті
қаржыландыру үшін ғана емес, сондай-ақ айналым құралдарын толықтыру,
кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығын арттыру үшін де қолданады.
Инвесторлар нақты инновациялық жобалар туралы көрініс алуы керек, алдағы
жұмыстың мерзімі мен көлемін, бизнес жоспарымен таныс болуы керек.
Өз құралдарын кәсіпорындар көбіне құнды қағаздар ашық орналастыру
арқылы, инвесторларға келісім шарттар бойынша сату арқылы орналастырады.
Құнды қағаздарды ресми түрде орналастыру-күрделі әрі қымбат процесс. Оны
негізінен ірі кәсіпорындар жүзеге асыра алады. Кіші және орта кәсіпорындар
акцияларын жекеше (жабық) түрде орналастырады. Бұл әдісті ірі кәсіпорындар
акцияларын өз акционерлері арасында орналастырғанда қолданылады.
Бірақ инновациялық жобаларды қаржыландыруды қажет ететін отандық
кәсіпорындар, көбінесе инвесторлар үшін қажет кіріс деңгейін өнімділік пен
аз акцияларының сенімділігін қамтамасыз ете алмайды. Бұл акционерлік
қоғамдар үшін инновациялық қызметті қаржыландыруды қиындата түседі және
басқа жақтан ресурстар тартуға итермелейді.
Қазақстанның шаруашылық тәжірибесінде қарыз міндеттемесін қажет
қаржылық ресурстарды тарту үшін жер инновациялық қызмет үшін шығару кең
таралмаған. Себебі оны қайтару мерзімінің ұзақтығы мен кірісінің төмендігі
және оған деген мемлекеттік кепілдіктің жоқтығынан.
Сондықтан қарыз шарты инвесторлар үшін тиімді болуы керек. Соның
нәтижесіне қаржылық тұрақтылық пен экономикалық өсу кезеңіне жетуге болады.
Корпоративті облигациялармен қатар Қазақстанның қор нарығында деривативтер
таралуы керек-опциондар мен варианттар. Оларға корпоративті құнды
қағаздарды алу құны сатылады. Ол да инновациялық қызметке қажет қаржы
қаражатын тартуға мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасының нақты саласындағы кіріс деңгейі экономикалық
өсу мүмкіндіктерін анықтайды және келесілерге байланысты болып келеді:
ұлттық тауар өндірушілердің өніміне бағаның әлемдік конъюнктурасына,
себебі экспорттан қолма-қол ақша көп түседі;
табиғи монополия қызметіне бағаның өсуіне;
қарыз капиталының құнына, сондай-ақ экономикадағы ақшаның сан және
сапасына.
Капиталдың жетіспеуі-өндірістік мүмкіндіктің іске асуы мен импортты
алмастыру және сұраныстың кеңейтуге кедергі болатын сепебтердің бірі болып
табылады. Зерттеулер нәтижесінде кәсіпорындардың тек жартысы ғана өз
кірісін өндірісті дамытуға бағыттайтыны анықталды. Кірістің көп бөлігі
қызметкерлердің еңбек ақысын жоғарылату мен мемелкеттік құнды қағаздарды
жинақтауға жұмсалады екен.
5.2. Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметіне қарыз қаражатын
тарту
Инновациялық қызметті қаржыландыру үшін қаражаттарды тарту,
коммерциялық несиелеу негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Тұрғындардың нақты
кірісінің жоғарлауы мен мемлекетке сенімділіктің қайта орнына келуі
инновациялық қызметке тұрғындардың жинақтарын тартуға мүмкіндік береді.
Коммерциялық несиелеу жабдықтаушылардың өз сатып алушыларына төлемді
кейінге қалдыру түрінде, векселмен рәсімделеді. Вексельдік айналым
инновациялық қызмет саласында кең таралуы мүмкін. Тұрғындардың ағымдағы
жинағы бірнеше миллиард доллармен бағаланады. Бұл қаражаттардың көп бөлігі
байлардың қолында. Ол тұлғалар бұл қаражаттарын қысқа мерзімде жоғары кіріс
әкелетін активтерге, жинақтау көзі ретінде немесе шетелге жіберіп отыр.
Шетелдерде жаңалық енгізулерді қаржыландыру үшін арнайы қор көздері
тартылады, оларды кіші және орта кәсіпорындарға беру кезінде мемлекеттік
кепілдік көрсетіледі [36, 37].
Қазақстан нарығындағы трансұлттық компаниялар (шикізат саласында,
қоғамдық тауар өндіріс, телекоммуникация саласы мен жоғары технология
саласында) тұрып қалған өндірістік қуаттарға инвестициялар салмайды.
Инновациялық инвестициялар (венчурлы) негізінде альтернативті капитал
нарығының дамуы инвесторлар мен жаңа технологияны құрушылар арасындағы
қызығушылықтардың келісуіне мүмкіндік береді.
Венчурлы (инновациялық) қорлар-инвестициялық қорлардың бір
инновациялық өнімді тұтынушы мен құрушы, тұрғындардың жинақтары және
мемлекет есебінен қалыптасады. Инновациялық қорлар, инновациялық жобаларды
жеңілдіктер есебінен қаржыландыра алады. Ол инновациялық қызметті
қаржыландырады әртүрлі көздерден қайта бөлу арқылы жүзеге асырады.
Инновациялық қорлар инновациялық қорларды қаржыландырумен қатар,
инновациялық кәсіпорындар мен жеке ғылымдар мен мамандарға қаржылық көмек
көрсетумен айналысады.
Инновацияны қаржыландырумен байланысты тәуекел қордың акционерлік
капиталындағы үлесінен бөлінеді. Пайда табу мүмкіндігі, бірнеше
инновациялық жобаларға қаражат салу арқасында жоғарлайды.
Қаржы-несие қызметімен қатар, инновациялық қорлар көптеген делдалдық
қызметтер атқарады: ақпараттық қамтамасыз ету, инновациялық жобалардың
патенттік талдау, лицензиялау, кеңес беру және т.б. Мұның бәрі инноваторлар
қызметіне оңтайлы жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Венчурлы инвестициялар деңгейі Қазақстанда өте төмен. Ол венчурлы
инвестиция жүйесінің дамуына мүмкіндік жасайтын құқықтық негіздің
болмауына, интелектуалды меншік саласындағы қатынастардың реттелмегенімен,
инновациялық жобалардың нарықтық мүмкіндіктерін бағалайтын менеджерлердің
болмауынна байланысты. Венчурлы қорларды басқару, инновациялық жобаларды
іздеу, сараптау, талдау, басқарумен айналысатын инновациялық компаниялармен
жүзеге асады. Мұндай қор, қаражаттық қаражатынан басқа, инновациялық
кәсіпорындарға маркетинг, аудиторинг (бухгалтерлер мен заңгерлер)
ақпараттық және т.б. кеңес қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанда венчурлы қорлардың көзі болып, сауда және өнеркәсіптердің
артық капиталы жеке жинақ капиталынан тұруы мүмкін. Ұзақ мерзімді қаржы
капиталын, зейнетақы қорлары және сақтандыру компаниялары беруі мүмкін.
Венчурлы қорлар криминалды капиталдың көп бөлігін тартуы мүмкін. Мұндай
салымға тәуекел капиталын салған инвесторлардың белсенділігі олардың
материалдық қызығушылығының деңгейін көрсетеді. Мұндай қызығушылық
келесідей жағдайға байланысты болуы мүмкін:
жоғары пайыз алып келетін басқа капитал салу әдістерінің болмауы;
несие нарығында басқа да операциялар үшін ссудалы пайыз мөлшерінің
төмендігі;
мемлекеттің ақша-несие саясатының тәуекелге қаржылық қолдауы;
өнеркәсіп-қаржылық топтардың біріктірілген қызығушылығы және т.б.
Отандық венчурлы тәуекел нарығын дамыту үшін, менің ойымша несие
ресурстарының нарығында жеңілдіктерді мемлекеттік жолдармен беру, оларға
қолдау көрсету, сонымен қатар инновациялық фирмалар мен венчурлы
кәсіпорындарға салықты төмендету керек.
Инновациялық жобаларды қаржыландыруда белсенді орынды шетелдерде
зейнетақы қоры алады. Бірақ Қазақстандағы зейнетақы қорлары коммерциялық
қызметпен айналысуға құқы жоқ. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
активтерін орналастырумен арнайы компаниялар айналысады. Бұл қорлармен
арақатынасы активтері басқару келісім шарты негізінде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері инновациялық жобаға
салынған біздің елде 10% аспайды. Ал экономикалық дамыған елдерде зейнетық
қорлары ірі инвесторлар болып табылады. Қазақстанның зейнетақы қорларының
инновациялық жобаларды қаржыландыруын жоғарылату үшін олардың қызметін
арнайы заңдарға, негіздеп, нормативті қамтамасыз ету керек.
Инновациялық процестерді жанама қаржыландыру түрі болып-франчайзинг
табылады. Франчайзинг-жеке немесе заңды тұлғаға белгілі бір тауар белгісі
арқасында, тауар немесе қызмет өндіруге, немесе сатуға лицензия беруі.
Франчайзинг өндіріс технологиясын қалыптастыру, нарықты қамтуға,
қызметкерлерді оқытуға, жарнамаға кететін шығындарды қысқартуға мүмкіндік
береді сондай-ақ басқа да қаржылық, технологиялық және коммерциялық көмек
көрсетеді. Бұл жаңа кәсіпорындар өзі жеке құру кезінде пайда болатын
тәуекел деңгейін қысқартады. Келісім шартта лицензия берілетін мерзім,
тауар және қызмет өндірілетін немесе сатылатын территория, төлем түрі
көрсетіледі.
ҚР ТМД елдерінің ішінде тікелей шетел инвестициясын тартатын негізгі
мемлкеттің бірі болып табылады. ТШИ көлемі бойынша екінші орынды алады.
Қазіргі таңда ТШИ Қазақстан экономикасының кейбір секторларында маңызды
орынды алады. ТШИ негізінен көп табиғи ресурсы бар секторларына
бағытталады, ТШИ 50% мұнай-газ өнеркәсібіне салынуда [36, 37].
Шетел инвесторлары және жалпы шетел капиталы ағынының өсуі ҚР-ғы
өтпелі кезеңінің жеңіл болуына әсер етеді. Бұл ішкі қаржы ресурстарының
жетіспеуі мен маңызды сыртқы әсерлердің болмауы себептеріне байланысты да
маңызды болып табылады. Осы шетел инвесторлары арқасында жаңа нарыққа және
шетел ноу-хау, технология мен инновациялық процестерді жүзеге асыруға қол
жеткізуге мүмкіндік береді. Капиталдың көп ағымы Қазақстан экономикасын
жақсартудың негізгі шартының бірі болып табылады.
Шетел инвестициялары Қазақстан кәсіпорындарының инновациялық
белсенділігін артыруға үлес қосуы мүмкін. Себебі шетел капиталының тікелей
салымдары, елдің сыртқы қарызын көбейтетін несиелерге қарағанда тиімді
болып табылады. Ол отандық экономика саласында жаңа технологияны тартуға
мүмкіндік береді. Экономиканың нақты секторына шетел инвестициясын тарту
бойынша, мемлекеттік стратегияны іске асыру, елде оңтайлы инвесторлық
жағдайды қалыптастыруға жол береді. Осы мақсатта басқарудың мемлекеттік
органдары шетел инвесторлары үшін жеңілдіктер жүйесін құрып, оны салық және
кеден кодекстерінде бекітуі керек.
Қаржылық емес активтерге салынған инвестиция көлемі жылдан жылға өсуде
соның ішінде компьютерлік және бағдарламалық қамтамасыз етуге салынатын
инвестиция әр жылы әртүрлі болып бірде артып бірде кеміп отырғанын келесі
кестеде көруге болады. Мысалы 2006 ж 4505, 2007 ж 10257 көтерілген болса,
ал 2008 ж 2616 төмендеп 2009 ж 6552 аз ғана жоғарылаған (нақты бағамен млн.
тг). Бұл тербелістер өз еліміздегі бағдарламалық қамтамасыз етулердің
дамығанын көрсетеді.
Негізгі капиталға салынатын инвестиция көлеміде жылдан жылға көбейіп
келуде. Оның ішнде мемлекеттік инвестиция көлемі азайып Мыс, 2006 ж 18,9%,
ал 2003 ж 1 жарты жылдығында 13,2% ғана құраған. Жеке меншік секторындағы
инвестиция жағдай да солай мысалы 2006 ж жалпы нег. Кап. Салынған
инвестиция көлемінің 72,9%, ал 2003 ж 1 жарты жылдығында 56,6% көрсетіп
тұр. Шетел инвестициясы керісінше өсуде 2006 ж 8,2%, 2009 ж 30,2% өскен.
Экономикалық қызмет түріне байланысты негізгі капиталдарға
инвестицияны талдап қарастырсақ, онда балық аулау және балық өндіру
саласына ешқандай инвестицияның бөлініп жатпағанын көреміз. Ал ең көп
инвестиция көлемі таукен өнеркәсіптеріне тиіп тұрғаны анық және ол жыл
сайын өсуде 2006 ж 42,0% құраса, 2003 ж 1 жарты жалдығында 50,6% өскенін
байқауға болады. Соңғы жылдары көлік және байланыс саласына инвестиция
салымының өсуі байқалуда мысалы 2006 ж 7,5%, ол өсе келе 2003 ж 17,9%
жеткен, ал қаржы қызметі, өңдеу өнеркәсібі, құрылыс, жекеменшік қолдану,
қонақ үйлер, әлеуметтік салаларға салынған инвестиция көлемі жылдан жылға
азаюда. Елімізде білімге назар аударып жатқанын көрсететін жақсы
көрсеткіштердің бірі болып келесідей мәліметтерді келтіруге болады. Себебі
инновациялық қызметті іске асыруда міндетті түрде жоғары білім талабы
қойылады. Соңғы статистикалық мәліметерді талдап қарасақ, онда білім
саласына бөлініп жатқан инвестиция көлемі жылдан жылға өсуде 2006 жылы 1057
млн., 2007 жылы 3981млн., 2008 жылы 6914млн., 2009 жылы 7976млн., ал 2003
жылдың бірінші жартысында 4895млн. теңгені құраған. Пайыз түрінде
көрсететін болсақ, негізгі капиталға салынған инвестицияның үлесінде, білім
саласына бөлінген инвестицияның мөлшері келесідей болған: 2006 жылы 0,3%,
2007 жылы 0,7%, 2008 жылы 0,8%, 2009 жылы 0,7%, ал 2003 бірінші жартысында
1,3% құраған.
Несие нарықтық қатынастар сипатына көбірек сай келеді. Ол инновациялық
қызметтің барлық кезеңдерінде қолданыла алады. Коммерциялық банктер ғылыми
ұйымдар жүзеге асыратын ғылыми-зерттеу және конструкторлық жұмыстарды
келісіп шарт негізінде несиелей алады. Төлем ақысын жұмыс толық біткен соң
төлейді. Банк инновациялық жобаның координаторы қызметін, ақша қаражаты
ретінде белгілі бір орган атынан атқара алады. Бұл салынған қаражаттың
тиімділігін арттырады және жүзеге асырушының жауапкершілігін артырады.
Қазақстанда ұзақ мерзімді несиелердің тәуекелі жоғары, оларға деген
пайыз мөлшері ең төмен болып табылады. Ол қарыз алушылардың қаржылық
мүмкіндіктерінің төмендігіне байланысты. Қазақстан банктері тек меншік
капиталы жетіспеумен емес, резервтік мөлшердің жоғары болуымен сипатталады.
Инфляцияның төмендеуі, ақша массасының қысқаруы банктердің капитал
салымының жаңа салаларын іздеуге мәжбүр етеді. Бірақ спекулятивті
операциялардан бас тартып, өндірісті несиелеуге бас бұрған банктер күрделі
қаржылық проблемаларға ұшырауда. Инвестицияны қажет ететін өнеркәсіптердің
1% ғана несие қайтаруға мүмкіндігі бар.
Экономикалық әдебиеттерде коммерциялық банктердің инновациялық
қызметті несиелеуге бағытталған ұсыныстары көп. Кей жағдайларда банктердің
пайдасының бір бөлігін бюджеттік емес инновациялық қорларды қалыптастыру
үшін әкімшілік құқықтық әдістерді қолдану ұсынылады.
Үкімет инвестициялаудың маңызды бағыттарымен қатар, нақты секторды
несиелеудің жаңа құралдарын да ұсынуда, мысалы авиациялық лизинг. Менің
ойымша инновациялық салаға қызмет ету үшін несие мекемелерінің
қызығушылығын арттыруға бағытталған күрделі әдістер қолдану керек:
инновациялық жобаларды іске асырушы кәсіпорындардың жедел қарыз
сомаларын қысқарту немесе мүлдем жою;
отандық кәсіпорындардың инновациялық жобаларын несиелеуші коммерциялық
банктердің міндетті резерв көлемін 50% төмендету;
коммерциялық банктерден алынған несиелерді өз мерзімінде қайтаруға
кепілдік беру. Оны Ұлттық банктің белгілі мерзімге пайыссыз несиелеу арқылы
жүзеге асыру;
инновациялық процестерді несиелеу мақсатында Ұлттық банктердің
ресурстарын коммерциялық банктер төмен пайыз ставкаларымен беру.
Инновациялық қызметтің барлық кезеңдерін несиелеуші коммерциялық
банктерге салық салу бойынша жеңілдіктер көрсету керек. Еліміздегі
инновациялық қызмет саласын дамыту үшін инвестицияны тарту мәселесіне назар
аударып, оны қолға алу керек.
Сонымен қатар инновациялық қызметте лизингтің алатын орны маңызды.
Лизинг - кәсіпкерлік құрылымның және қаржылық институттардың байланысу
формасы. Ол инвестициялық белсенділіктің өсуіне және кіші және орта
кәсіпкерлікті қолдау әдісі болатын лизинг ретінде уақытша бос немесе
тартылған қаржыларды инвестициялауға бағытталған кәсіпкерлік қызметті
түсінуге болады.
Лизингтің дамуына байланысты жаңа теория қалыптасты, ол неге
тұтынушылардың жеке меншік құқы мен оны қолдану мүмкіндігінен ажыратуын
қарастыра бастағанын түсіндіреді.
Осы теорияға сүйене отырып, өндірушілердің басты мақсаты-көп өндіру
үшін активтерді жинақтау. Сондықтан тұтынушылар жол принципін, ал банктер
клиенттің алдынғы нәтижелеріне қарап несие беруге жақын болып табылады.
Экономикалық дамудың қазіргі замандағы дамуы өндірістің дамуы мен
жаңалануы, сондай-ақ өнімді өткізуде өтімді қаражаттардың жетіспеушілігін
анықтады. Өндіріс саласына инновацияны енгізу қажеттілігі, лизинг
операцияларының кең таралуына жол ашты. Көптеген кәсіпорын үшін лизинг-
қаржыландырудың жалғыз көзі болып табылады. Осылайша лизингтік келісімдер,
инновациялық процесті белсендіреді, лизинг алушы кәсіпкерлердің қаржылық
жағдайын жақсартады, кіші және орта бизнестегі бәсеке жағдайын көтереді.
Сондай-ақ лизингті қаржылық қиындыққа шалдықпаған трансұлттық
кәсіпорындарда тұтынады. Осылайша АҚШ-та фирмалардың 80% лизинг шартының
негізінде өздеріне қажет машиналар мен құрылғыларды алуда. лизинг капитал
салымын қаржыландырушы ретінде 50 бастап қолдана бастады. Лизингтік
операциялар келесі белгілері бойыша бөлінеді:
шартқа тұрушы қатысушылар құрамы;
лизингке берілетін зат түрі, оның өтеу деңгейі;
амортизация шарты;
қызмет ету көлемі;
операциялар жүргізілетін нарық секторы;
салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатынас;
лизинг төлемдерінің сипаты.
Қаржы лизинг көбінесе қымбат құрылғыларды бақылау-өлшеу техникасын,
ЕЭМ, көлік құралдары және т.б. қажет ететін ірі техниканың инновацияны тез
игеру қажеттілігі туғанда қолданылады. АҚШ-та лизинг үлесі машина мен
жабдықтардың жалпы соммасының 30%-і құрайды. Қаржылық жол жөніндегі
келісім шарт бойынша (лизингте) жалға беруші (лизинг беруші) нақты
сатушыдан келісім шарт бойынша бір меншік түрін жалға алушыға (лизинг
алушыға) кәсіпкерлік мақсатта уақытша қолдануға береді:
1. Стандартты келісім шарт (Standard financial lease) лизинг
объектінің иесі лизинг берушінің өзі болмаса. Бұл операцияда үш партнер
қатысады, ал лизинг операциясына келесі кезеңдер кіреді: жабдықты сатып
алу, меренг құралын жалға және сатуға опцион. Қарым қатынастардың үш нақты
сипатын лизинг шартына қатысушы үш субъектті көрсетеді: жабдық иесі (лизинг
беруші), жабдықты қолданушы (лизинг алушы), жабдықты сатушы (өндіруші-
кәсіпорын).
2. Қайтымды лизинг келісім шарты (lease-back); лизинг құралының
жабдықтың иесі жабдықтаушы лизинг берушіге оны сату сатып алу шартымен және
сол жабдықты қаржы лизингі шартымен сатып алады. Бұл келісім шарт алғашқы
иемденушіге өзінің қаржылық жзағдайын жақсартуға мүмкіндік береді. Бұл
келісім шарт түрі инновациялық қызмет саласында кен таралған.
3. Жабдықтаушы келісім шарт түрі (“deliver”), лизинг құралы лизинг
беруші. Сатылады және қаржы лизингі шартымен бірінші болып сатып алынады.
Сондай-ақ соңғы тұтынушы болып үшінші тұлға табылады.
Лизингтік компаниялар, жалға алушыға тек құрылғыны жабдықтаушы таңдау
құқын ғана емес сондай-ақ келісім объектін қабылдау құқын да береді.
Қабылдаған құрылғының жөндеуін өндіруші кәсіпорындар және жалға алушының
өзі жүргізеді.
Лизинг - бұл жалға берушінің жалға алушыға нақты затты, белгілі бір
уақытқа беру келісімі. Лизингте ең азы үш қатысушы болуы керек: өндіруші,
лизинг компаниясы, жалға алушы.
Жалға беруші ретінде лизингтік операцияларға келесілер кіреді:
қаржылық лизинг компаниялары;
арнайы лизинг компаниялары;
брокерлік лизинг компаниялары;
лизингпен айналысатын өнеркәсіп корпорациялары мен банктердің
бөлімшелері;
банктік ұйымдар;
сақтандыру және зейнетақы қорлары.
Лизингте маңызды орынды банктер алады. Олардың қатысуы тікелей (егер
олармашина және құрылғыларды өздері лизингке берсе) және жанама (егер олар
лизингтік компанияларға ссудалар берсе) түрде жүзеге асады. Ірі лизингтік
операция әдетте банктің қатысуынсыз жүзеге аспайды. Осылайша АҚШ-та 70жж
100 млн. долл. активі бар әрбір бесінші банк, тікелей лизингкке қатысқан;
лизингтік операцияларға қатысушы банктер саны 500 асқан.
Сақтандыру компаниялары да тікелей және жанама түрде лизингке
қатысады. Лизингттің негізгі артықшылығы, кәсіпкер құрылғыны алуға немесе
жаңа өндірісті ашуға ірі шығындарды жұмсамайды. Бұл кіші және орта
инновациялық кәсіпорындарға ыңғайлы. Мерзім өткен соң жалға берушіге зат
қайтарылады немесе өзінің меншігі болып қалады. Тағы бір артықшылығы ол
аванстық төлемді қажет етпейді, ол дамушы кәсіпорындардың материалдық
негізін жаңартуға мүмкіндік береді. Ескі құрылғыларды жаңамен ауыстыру
арқылы лизинг моральдік ескіру тәуекелін төмендетеді. ЭЕМ өндірісіндегі
лидер болып табылатын IВМ және Хеrох көшірме техникасы фирмалары жыл сайын
жаңа үлгілер шығарып, ескілерін лизингке бере отырып 50-70% кірісін қамтып
отыр.
Өкінішке орай Қазақстанда лизинг қызметі нарығының инфрақұрылымы
қалыптаспаған, лизингтік қызмет көрсету мүмкіндігі бар лизингтік
компаниялар жоқ. Лизингтік операциялардың негізгі қатысушылары-банктер
лизингтік келісім агенттеріне қызмет етуге мүмкіндігі жоқ.
Қазақстанда лизингтік іскерлікті мемлекеттердің орны мен оған
инновациялық бағыт беруге маңызды болып табылады. Инновациялық кезеңнің
ұзақтығы мен мұндай өңдеу жұмыстарының құнының жоғарылығын есепке ала
отырып, лизингтік келісімдерді әртүрлі көздерден қаржыландыруды қолдану
керек. Жаңа өнімді өндіруші үшін лизинг тауарды нарықта ұсынудың негізгі
құралы болып табылады.
Инновациялық қызметті жүзеге асырудың қиындықтары қатысушылардың
тәжірибесінің болмауына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz