Ұзақ мерзімді несие
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Банк несиелерінің түрлері
1.1 Қысқа мерзімді
несие ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1.2 Ұзақ мерзімді несие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5
1.3 Ипотека
несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Бюджет есебінен төленетін несие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.5 Несие алу тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...9
2 Банк клиенттерінің несие төлеу қабілеті және оны анықтау әдісі
2.1 Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Несие беру әдістері және ссудалық шоттар формалары
... ... ... ... ... ... ... ... .20
3 Банктің несиелік саясаты эффектілігін жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Кіріспе
Кәсіпорын мен ұйымға, сондай-ақ халыққа несие беру банк қызметінің
дәстүрлі түрлеріне жатады. Қазақстан Республикасының әкімшілік-әміршіл
экономикада нарықтық экономикаға көшу процесінде банк операциясының бұл
түрі заңды тұлғалар арасында да, жеке тұлғалар арасында да кең таралуда.
Несиелік салымдардың қазіргі құрылымында қысқа мерзімді несиелер басым.
Қазіргі кезде несиелік салымдардың жалпы құрамында қысқа мерзімді
несиелердің басым болуы коммерциялық банктердің елдегі экономикалық
тұрақсыздық, инфяциялық процесс жоғары болғандағы қысқа мерзім ішінде пайда
табу және қаражатты жаратуға бағытталуына байланысты.
Бүгінгі таңда коммерциялық банктер негізінен шағын және орташа бизнеске
несие береді. Қаржылық қолдауды жеңілдік берілген проценттік ставкаларды
қолданып, қызметтің приоритетті түрлеріне қысқа және орташа мерзімді несие
беру үлесін ұлғайту, аймақтық деңгейде кепілдік қорлар мен несиелік
серіктестіктер құру саясатына негіздеу ұсынылады. Ондай саясаттың
негізгілері – тәуелді бөлісу және проценттік ставканы ішінара субсидиялауі
жолымен екінші деңгейдегі банктерді ынталандыру механизмін жасау, венчурлық
қызмет жүйесін дамыту, несиелік серіктестерді шағын бизнес субъектілерін
құрғаны үшін ынталандыру т.б. Демек, дипломдық жұмыс жазуға таңдалған бұл
жұмыс өзекті, өйткені шағын және орташа бизнеске несие беру жолмен
қаржыландыра отырып, коммерциялық банктер бір жағынан, экономиканың нақты
секторын дамытуға жанама түрде қатысады, екінші жағынан несиелік
операциялары банктің басқа қызметтеріне қарағанда, табысы көбірек болып
табылады, сондықтан үнемі несиелік қатынастарды дамытып, қарыз беру
механизмін жетілдіріп отыру қажет.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға несие берудің қазіргі жүйесі бұрынғыдан көп
айырықшаланады. Ол клиент банкке байланбай, қызметін пайдаланғысы келетін
несиелік мекемені өзі таңдай алатын либеральды схема. Клиентке бір емес,
бірнеше банктерде ссудалық шот ашу құқығы берілген. Несие беру схемасының
либерализациясы клиент мүмкіндігін кеңейтеді, оның ішінде несие алу банк
аралық бәсекелестікті дамытуға жағдай жасайды [19].
Қазір біздің республиканың экономикасы әлі нарықтық қатынастарға көшу
барысында. Осы кезеңге дейін, әкімшілік-әміршілік экономикада банктік
саясат, оның ішінде несиелік саясат клиенттер мен банктер қажеттілігін
ескермеген директивалар мен қаулылар арқылы жүзеге асырылып келді.
Дамыған нарыққа көшу жағдайында анықтаушы фактор – экономика
субъектілерінің еркін әрекет етуі. Өтпелі кезеңдегі шаруашылықтың қызмет
ету негізінде орталықтандырылған және нарықтық экономикаға тән емес
заңдылықтар болып келді. Бұл өтпелі кезеңдегі несие саясатының қалыптастыру
мәселелерін, қарыз алушылармен өзара қатынастағы коммерциялық банктердің
несие саясатын қалыптастырудың жаңа әдістерімен механизмдерінің қалыптасу
мәселелерін зерттеу, сондай-ақ осы бағытта белсенді тәжірибелік қызмет
жүргізу қажеттілігін тудырады.
Жалпы алғанда, несие берудің қалыптасқан жүйесі ішінде несие берудің
ескі де, жаңа да, формалары бар жаңартылған жүйе болып табылады. Белгілі
мағынада алсақ, несие берудің қазіргі жүйесі ескі жүйе қалдықтары сақталып,
нарықтық қатынастарға сәйкес жаңа элементтер енгізіліп келе жатқан өтпелі
жүйе болып табылады [19].
Бұл жұмыстың мақсаты –банк клиенттерінің несие төлеу қабілеті және оны
анықтау әдісі зерттеу, Қазақстандық коммерциялық банктердің несиелік
операциялары саласындағы негізгі ағымдарды, банктердің заңды және жеке
тұлғаларға несие беру ерекшеліктерін; несие беру қызметінен банкке түсетін
түсімді көрсету;.
Аталмыш мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттер алға қойылып,
шешіледі:
- Қазақстандық коммерциялық банктердің несие беру механизмін толығымен
игеру;
- шетелдік банктердің Қазақстандағы несие нарығына ықпалын бағалау;
- банктің несиелік саясатын анықтайтын ережелер жасау;
- несие процессін басқаруды ұйымдастыруды қарастыру;
1 Банк несиелерінің түрлері
1.1 Қысқа мерзімді несие
Осы несиені беру үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
ережесімен бекіткен. Қаржы субъектісінің бухгалтерлік есептің бас жоспары
бойынша қысқа мерзімді несие 6011 шотта оқылады. Бұл шот пассивті. Әр
қашанда ай басындағы қалдық сомасы және ай соңындағы қалдық сомасы да
пассивті.
Қысқа мерзімді несиенің мерзімі 6 – айдан бір жылға дейін беріледі.
Бұл несиені алу үшін банкке мынадай құжаттар тапсырылады.
1 Өтініш. 2 Кредит шарты. 3 Кепілдеме шарты.
Өтініш: банктың басқарудың атына жазылады. Егер де рұқсат етсе сол
өтінішке виза соғады.
Кредит шарты: екі данада жасалады. Бірінші дана банкіде, ал екінші
дана кепілші кәсіпорынның өзінде қалады.
Бұл құжаттың шартының мәні, несие алушының толық мекен жайы, есеп
айырысу шотының нөмірі, стн, банктің корреспонденциялық нөмірі, телефон,
факс нөмірі берілген несиенің сомасы, оған қойылған процент, төлеу
мерзімдері және қайтарылатын күні. Несие алушының да, берушінің де
құқықтары мен міндеттері екі мекеменің мөрі, басшының қолы, бас
бухгалтердің қол таңбасымен расталады.
Кепілдеме шарты: осы несие шартында жасалынған қосымша шарт. Мұнда
кепілдікке салынған заттың атауы (пәтер, негізгі құралдар, материалдық
активтер және тағы басқалар) осы несиеге қойылған пайыз уақытылы қайтару,
төлеу осы жұмыстарды қатаң түрде бас бухгалтер бақылауға алады.
1.2 Ұзақ мерзімді несие
Бұл несие бухгалтерлік есептің бас жоспары бойынша 6012 шотта оқылады.
Несиенің мерзімі бір жылдан бес жылға дейін беріледі.
Өтініш
Банктің атауы: Нұр банк
Кімнен: АҚ Тұлпар
Қазақстан Республикасы экономикасының қысқа мерзімді несиені несиелеу
ережесіне сан тауар материалдық құндылықтарды және өндірістің шығындарын
несиелеу және төлеу үшін бізге ссудалық шот ашуларыңызды сұраймыз. Біз үшін
ұлттық банктың ссудасын беру, қамтамасыз ету тәртібі және оны өтеу
жөніндегі нұсқаулары міндеті болып табылады.
Банкке несиелеу және көрсетілген шот бойынша біздің қарыздарымызды
қамтамасыз етуге қабылданатын тауар материалдық құндылықтарына кепілге
салуға құқығын береміз.
Қасақана жасалған шығындары үшін, кепілге салынған тауар материалдық
құндылықтар бір мезгілде құны бірдей немесе құны жоғары басқа құндылықтарға
алмастырмай тұрып беріп немесе тиеп жібергені үшін қамтамасыз етілген
қарыздардың тиісті бөлігін бір мезгілде өтемегені үшін, осы құндылықтардың
сақталуын қамтамасыз етілген шараларды қабылдамағаны үшін сондай-ақ тауар
материалдық құндылықтарды, түгелді жөнінде теріс мәліметтер бергені үшін
қарыз алушы кәсіпорынның лауазымды тұлғалары қылмыстық жауапкершілікке
тартылады.
Кәсіпорын басшысы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
(қолы) аты-жөні
Бас бухгалтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
(қолы) аты-жөні
Кредит шарт
Алматы қ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қарыз сұраушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мекен жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Реквизиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Несиенің мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Несие сомасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Несие мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Несиенің игеру графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Несиенің өтеу графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Несиенің
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
(кепілдік, гарантия, алынатын алынуға тиісті шоттары)
Қаржыландыру
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
(өз қаражаты, банк несиесі)
Несиенің өтеудің
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Басшы ... ... ... ... ... ... ... ..
(қолы)
Бас бухгалтер ... ... ... ... ..
(қолы)
М. О
Кепілдеме шарт
731. 10 наурыз 2005 ж
Тасты жшс Созақ ауданы Төле би 123
Кепілші ұйымның атауы және мекен жайы
Тұран Әлем банкісінің обылыстық кеңесі алматы қаласы, Желтоқсан к 20
кепілгер банктың атауы мекен жайы
Жол-Өткен АҚ, ОҚО Созақ ауданы
Қарыз алушының атауы мекен жайы
Көрсетілген қарыз алушыларды материалдық құндылықтарды алуға
2000000 тенге сомасында 2005 ж 10 желтоқсанына дейінгі мерзімге
берілген қарыздарды пайда үшін есептелінген проценттерді біздің банк
мекемесі есебінен өтеп беруге кепілдік береміз қарыз алушы көрсетілген
қарыздарды және оны пайдаланғаны үшін үстеме процентті жасаған несие
шартында келісілген мерзімінде қайтарылатын жағдайда банкке алдын ала
ескертпей ақ төленбеген қарызды және ол бойынша өзінің жарлығымен біздің Қ
С Б
№ 465675шотының өз бетімен өндіруіне және өндіруді бізге тиесілі басқа
да құндылықтарға бағыттау құқығын береміз.
Ұйымның жетекшісі қолы
Бас бухгалтер қолы
М О 10 наурыз 2005 ж
Кепілдемені қабылдағаны жөніндегі кепілшіге қызмет көрсететін банктың
белгісі.
Кепілдеме шарт №731 наурыз2005 ж
Наурыз банктың Республикалық кеңесімен қабылданды
кеепілдік банктың атауы
Банк басшысы қолы
Бас бухгалтер қолы
М О
1.3 Ипотека несиесі.
Ипотека кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе үшінші
тұлғаның иелігі мен пайдалануда болуы мүмкін.
Ипотека несиелік келісім – шарт бойынша негізгі қарыздың сомасын
кепілдік ұстаушыға төлеуді немесе не ішінара бөлігін орындауды қамтамасыз
етеді.
Егер де келісім – шартта басқаша шаралар қаралмаса, онда ипотека тек
сол кезіңдегі талапты толық көлемде қанағаттандырады, демек зиянды қалпына
келтіруін; негізгі міндеттемесін бұлжытпай орындауын және басқа да заң
актілерімен немесе негізгі міндеттемелерін қарастырылған жағдайларын
кепілдікке заттық нысандарға не объектілерінен басқа да құқықтары (кен
орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорындарда, құрылысқа, ғимаратқа
қондырғыларға, ж. т. б жалгерлік құқық) және бағалы қағаздарды (акциялар
облигациялар, вексельдер ж. т. б.) қабылдау мүмкін. Ипотека келісім шарт
гаранттардың негізгі ниеттерін қуаттайтын құжат болып табылады, және ол
қағаз нысанында жазылып, оған кепілдік беруші де, кепілдікті алушы да,
сондай-ақ қарызданушы да қол қояды егер де ол кепілдік беруші қарызданушы
болмаса (яғни, тұрақты тапсырма ретінде болуы мүмкін ) Ипотека келісім шарт
мемлекеттік тіркеуден өтеді, сол тіркеуден өткен кезден бастап оның
ипотекалық құқығы пайда болады. Ипотекалық келісім шартта кепілдік
берушінің де, кепілдік алушының мекен жайы негізгі міндетте мәні олардың
деңгейі және орындау мерзімі т. б. мәліметтері көрсетіледі кепілдік
ұсынушының құқығы ипотекалық куәлік беруімен расталады, ал ол негізгі
міндеттеменің қойған орындалуын талап етуге, кепілдікке қойған мүлікті
алуына құқығының бар екендігін көрсетеді. Ипотекалық куәлік бір ғана данада
жасалады. Ол тек, кепілдік ұстаушының қолында болады.
Ипотекалық куәлік басқа бір тұлғаның пайдасына жазылып берілуі
мүмкін.
Жазып беру бұл ипотекалық құқықтың басқа тұлғаға берілгендігін
көрсетеді. Бұндай жазып беру операциясын банктер жасамайды. Жазып берілген
құқықта берілген тұлғаның толық – аты жөні болуы тиіс, ал егер де ол
бланкалық тұрғыда толтырылмаған, қол қойылмаған нысанда болса онда ол
ипотекалық куәліктің беру жазбасы болып саналмайды. Егер беру жазбасы
бірінші беріліп отырса онда ипотекалық куәлігінде көрсетілген кепілдік
ұстаушысы қол қояды, ал егер де ол бірінші болмаса онда осының алдындағы
жазып берген тұлға қол қояды. Егер де беру жазбасы арқылы құқығын жүзеге
асыратын болса онда онымен бірге сол берілген тұлғаға негізгі міндеті де
ипотекалық куәлігі бойынша құқығы өтеді.
Ипотекалық кредит мекемеде жұмыс істейтін қызметкерлерге беріледі. Яғни
бұл кредит пәтер сатып алу үшін, оның мерзімі 20 – 25 жылға дейін беріледі.
Ипотекалық кредитті алу үшін мынадай құжаттар қажет.
Еңбек ақы туралы анықтама
Кредит шарты
Ипотекалық кредит алатын қызметкердің жұмысына кіретін табысы
75000 тенге болуы қажет. Ипотекалық банкпен шарттасқан кредит шартының бір
дана банкте ал екінші дана қызметкерге беріледі.
Қызметкердің қолына ай сайын ұсталынатын кредит проценті сомасы жазылған
график беріледі. Осы графикті негізге ала отырып еңбек ақысынан ақша
ұсталынады.
1.4 Бюджет есебінен төленетін несие
Мұғалімдер, Ішкі істер министірлігі, өрттен сақтандыратын әкімшілік
тағы басқалар. Кредит алу жағдайлары. Қызметкер алты айлық жалақысын алғысы
келсе онда ол қызметкер гарант тауып алу керек. Егер де гарантсыз алған
жағдайда жылдық кредит процентін көтереді.
Кредит алу үшін мынадай құжаттар керек.
1 Кредит алушының жеке куәлігінің көшірмесі.
2 Гарант болған адамның жеке куәлігінің көшірмесі.
3 Екеуінің де алты айлық жалақысының көшірмесі немесе анықтамасы.
4 Кредит шарты.
5 Гарант құжаты.
6 Кредиттің процентін төлеп отыратын график.
Осы құжаттарды нотариусқа тапсырады. Нотариусқа барарда гарант болған
адамның жеке куәлігінің нөмірі тіркеліп қолы қойылады. Сол үшін кредит
алушы 500 – 600 теңге төлейді. Егер де кредит алушы график алса онда оған
өсім ақы есептелінеді. Әр бір күнге 200 теңге есептелінеді.
Бұны өтеу кезінде 441, 451 шоты кредиттеледі, 603шоты дебеттеледі. Банк
үшін төленетін пайызын есептегенде 333 шот дебеттеледі 603 шоты
кредиттеледі, содан соң сол есептелінген пайызды төлеген кезде 603
дебеттеліп және 441 шот немесе 451 шоты кредиттеледі.
603 шот бойынша талдамалық және жинақтық (синтетикалық) есептер 601 шот
және 602 шоттарына белгіленген тәртіпке ұқсас жүргізіледі.
1.5 Несие алу тәртібі
Несие алған жағдайда: 441, 451, есеп айырысу мен касса шоты 671,
жабдықтаушылар мен мердігерлердің шотын несиенің есебінен төлеген кезде
аталған шоттар дебеттеліп және 601 (банк несиелері) шоты кредиттеледі.
Несиені өтеген жағдайда 601 шоты дебеттеліп және 441 шоты кредиттеледі.
Алынған несие бойынша мерзімінде өтелмеген 601 (банк несиесі) шотына
(мерзімінде өтелмеген ссудалар ) немесе қайтару мерзімі ұзартылған
талдамалық шоттарына есептен шығарылады.
Несиені пайдаланған үшін банк үстеме пайызын есептейді. Есептелмеген
пайыздардың сомасы 831(пайыздар бойынша шығындар ) шотының дебеті және 684
(төленуге тиісті пайыздар) шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Пайыздарды 684 (төленуге тиісті пайыздар ) шотының дебеті және 441
есеп айырсу шотындағы қолма – қол ақша шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Мысалы: Кәсіпорын банкіден 1105600 тенге несие алған, ол бір жыл екі
айға берілген, және оның жылдық пайызы 20 % құрған.
Несиені берген кезде, оның эквиваленті 8000 АҚШ долларына тең болған
және сол эквивалент бойынша 8000 дол қайтарылатын болып шарттасқан.
Әр тоқсанның соңында эквивалент сомасын марапаттау пайызын төлейтін
болып келісілген. Сол есептелінген пайыз бойынша оның сомасы былайша
анықталады.
Жылдық қарыз несиенің
пайыздың х қалдығына х берілген : 360 күн
мөлшері күнінің саны
Соған байланысты шоттар корреспонденциясын жасап көрейк.
№ Шаруашылық операциялар сома дебет креди
т
1 03. 01. 05 жыл есеп айырысу шотына
несие аударылды 1105600 441 601
2 Келісімшарттың жағдайына сәйкес
несие қаражатын пайдаланған мерзіміне
есептелінген пайызы
1 тоқсан
8000 х 141,8 х 20% x 90360 =56720
2 тоқсан
8000 х 142,6 х 20 % x 90360 = 57040
3 тоқсан
8000 х 142,75 х 20 %x 90360 = 57100
4 тоқсан
8000 х 142,75 х 20 %x 90360 =57800
Несиенің нақты сомасы 28. 02. 2001 жыл
өтелді, 2001 жылдың екі айына есептелінген
пайыз сомасы 38100 тенге (8000 х145,3 х20%
х 59360)
Алынған несие бойынша барлық есептелінген
пайызы 266760 тенге 266760 831 684
(56720+57040+57100+57800+38100)
3 Есептелінген пайыз сомасы төленді 266760 684 441
4 Алынған несиенің негізгі қарызы өтелді
яғни 8000 АҚШ дол-ң эквивалентіне алғашқы 1103600 601 441
алынған несие сомасы бағамдық
өзгерістердің нәтижесінде пайда болған,
айырма сомасы 56800тенге 56800 845 441
(8000х 145,3 – 8000х 138,2)
Қазақстан Республикасының шаруашылық жүргізуші субъектілері өкілетті
банктерден шетелдік валютада алуға құқылы. Несие заңды тұлға- резиденттерге
қолма – қолсыз, яғни ақшасыз тәртіпте ғана беріледі. Валюталық
құндылықтарды өкілетті банк кепілдік ретінде заңды тұлға – резиденттерге
несие беру үшін де пайдалана алады және шетел және ұлттық валютада
беріледі. Мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы қарыздарды алу туралы
келісімдерді тіркеу міндетті емес, егер олардың сомасы 100 мың доллардан
және 120 күннен аспаса. Бұлардың қатарына қаржылық лизингі де жатады.
Несиені алған кезде 431 немесе 432 шоттары дебеттеліп, 601 шоты
кредиттеледі. Ал егер де алынған несие қайтарылса, онда 601 шоты
дебеттеліп, 431, 432, шоты кредиттеледі. 601 шоты бойынша бухгалтерияда
міндетті түрде талдамалық есебі жүргізіледі.
Мысал: Несиелік келісім шартқа сәйкес кәсіпорын 01. 04. 02 ж 300000
АҚШ доллар, 6 айға несие алды делік. Келісім – шартта қалқып жүретін
мөлшернемесі қарастырылған Лондондық банк аралық нарық бойынша (ЛИБОР).
Енді осыған байланысты шоттар корреспонденциясын құрап көрейік
№ Шаруашылық операциялар құрайық сома дебет кредит
1 300000 дол сомасындағы несие валюталық шотқа 4257
аударылды АҚШ дол 141,9 тенге бағамы бойынша 0000 431 601
42570000 тенге
2 Сәуір, маусым, мамыр айлары үшін несие пайызы1446
есептелінді либор мөлшерлемесі бойынша: 766 831 684
10145,63 бағамы бойынша 1446766
3 Белгіленген мерзімінде төленбеген марапаттау 1446
сомасы негізгі қарыздың сомасына жатқызылды. 766 684 601
4 Қалған үш айға несие үшін пайызы
есептелінді:10488,74 дол
(310145,63х6,76375х 290100360)немесе доллар1496744 831 684
үшін 142,7 бағамы бойынша 1496744 т
5 Тенгенің бір долларға 142,7 т болып тұрған
кезінде алынған несие үшін марапаттау сомасы
төленді:
-бағамдық айырма сомасына 524 тенге
(10488,74х142,7-10488,74х142,75) 524 844 684
-төленген марапаттау сомасына: 1497268 684 431
149268 тң (10488,74х142,75)
6 Теңгенің бір долларға 142,75 теңге болып
тұрған кезінде 310145,63 доллардай негізгі 442732 601 431
қарыздың сомасы өтелді. 89
7 Несиені алған және өтеген күндеріне сәйкес
валютаның бағамдық өзгерістердің айырмасы
көрініс тапты 256222 теңге
(44273289-42570000+1446766) 4427 601 431
3289
2 Банк клиенттерінің несие төлеу қабілеті және оны анықтау әдісі
2.1 Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық мәні
Несиелік операция – несие берушінің қарыз алушыға төлемділік,
мерзімділік және қайтарымдық шартымен ақша-қаражаттарының белгілі сомасын
беруі жөніндегі олардың арасындағы қатынас. Банктің несиелік операциялары
активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банк қарыз
алушыға ссуда берген кезде; ал, пассивтік операциялар банк қарыз алушы,
клиент несие беруші ролін атқарған кезде туындайды. Сәйкесінше несиелік
операциялардың екі формасы бар:ссудалар мен депазиттер.
Бірінші қызметке банктің пассивтік несиелік операциялар , яғни дипазит
формасындағы операциялар жатады. Банктердің активті ссудалық операцияларын
қарастырып көрейік. Кәсіпорындар, фирмалар, концеріндер өздерінің тауарлық
қорларын толтыру, еңбек ақы төлеу, құрал-жабдық сатып алу және т.б. үшін;
ауыл шаруашылық кәсіпорындары, фермерлер тұқым, жанар-жағармай материалдары
мен тыңайтқыштар сатып алған шығындарын жабу үшін; ал бір рет тұтынушылар
(халық) – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланатын тауар сатып алу үшін ссудалар
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы ссудаларды негізінен жинақталған ақша
қаражаттарын (депозиттік және депозиттік емес) табыс түсіру үшін тарататын
коммерциялық банктерден алады.
Өз клиенттеріне ссуда бере отырып, банкттер ақша-қаражаттарын
салымшыларын алып, қарыз алушыға бере отырып, қаржылық делдал ролін
атқарады. Банктердің бұл қызметі несие қатынастарына қатысушылардың
(салымшылар, қарыз алушылар, банк) бәріне тиімді. Осы жағынан екі жақты
мүдде көрінеді: әркім өзінің қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиенің екі формасы бар: ақшалай және тауарлық. Сәйкесінше несие
берудің екі түрі бар:
1) тікелей банктік, онда шаруашылық субъектлердің несиелік қатынастары
басынан бастап, банкпен қатынас ретінде туындайды;
2) жанама несие беру, онда алдымен шаруашылық субъектілері арасында
несиелік қатынастар туындап, кейін банкпен қатынасқа ауысады.
Тікелей банктік несие беруде несие беруші ссуданы тікелей қарыз алушыға
береді. Несие беруші – банк, қарыз алушы – шаруашылық субъект болады. Банк
аралық несиеде несие беруші де, қарыз алушы да банк болады, яғни бір банк
екіншісіне несие береді.
Коммерциялық несие беруде несие беруші де, қарыз алушы да – шаруашылық
субъект болады, яғни бір кәсіпорын екінші кәсіпорынға тауар формасында
береді, бұл мәміле вексельмен ресімделеді, яғни қарыз алушы несие берушіге
вексель береді. Вексель – тауар формасында несие алғанын растайтын құжат.
Ары қарай несие беруші банкке сол вексальді кепілге алып ақша беруін
сұрайды. Сөйтіп, коммерциялық несие банктік несиеге айналады. Коммерциялық
банктердің несиелік операцияларын әртүрлі белгі бойынша топтастыруға
болады: мерзім бойынша қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орташа мерзімді (1
жылдар 5 жылға дейін) ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары); қамтамасыз ету
түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (бланктік, яғни қамтамасыз етілмеген
және қарыз алушы сеніміне негізделген) және қамтамасыз етілген; банк роліне
байланысты (немие беруші, қарыз алушы) – активті және пассивтік ссудалық
операциялар (активтік – бұл клиенттер мен басқа банктерге несие беру;
пасиивтік – орталық банк немесе басқа коммерциялық банк банктерге банк
аралық несие алу); несие беру мақсатына қарай – негізгі капиталды ұлғайтуға
берілген ссудалар, жиынтақ капиталды қаржыландыруға берілген ссудалар,
тұтыну мақсатына берілген ссудалар.
Несиелік операциялар басқадай белгілері бойынша да топтастырылады:
қарыз алушылар типтері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, ссуда мөлшері
бойынша, ссудалық шотты ашу шарттары бойынша және басқалалары.Мысалы, қарыз
алушылар типтері бойынша ссуда мынадай түрлерге бөлінеді:ссуда-
өнеркәсіптік,, қозғалмайтын мүлік кепілдікке қойылған, жеке тұлғаларға
берілген, үкіметтік бағалы қағазға берілген, ауылшаруашылық қаржылық
ұйымдарға берілген, т.б.
Несиені пайдалану сипатына қарай өндіргіш деп (халықтың тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыруға) бөлуге болады. Ондай топтастыру формальды
белгілерге негізделеді. Шетелдердің экономикалық әдебиетінде несие мен
несиелік операцияларды бірыңғай топтастырмайды.
Банктердің несиелік операциялары жасалған несиелік келісім негізінде
жүзеге асырылады, онда банктер мен клиенттердің өзара қатынасы, ссуда
беркдің барлық шарттары реттеледі. Несиелік келісім шарттары әр нақты
кезеңде коммерциялық банк жүргізетін несие саясатына тәуелді болады. Ол
несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар несиенің қайтарымдылығы және
несие берудің басқадай қағидаларын қадағалаумен қамтамасыз етуі тиіс болса,
банктер несие мөлшерін реттеу тәртібі, оларды бөлу және өтеумен қамтамасыз
етуге тиіс. Несиелік саястаттың құрамдас бөлігі проценттік саясат.
Коммерциялық банктер несиелік келісімде қарастырылған шарттарға сәйкес
несиені пайдалануға бақылау жүргізуге, инженерлік және басқадай тексеріс
өткізуге, несиелік келісім шартын бұзған ссуда алушыларға экономикалық
ықпал ету шараларын жүргізуге міндетті. Әрине, шешуші рольді бекітілген
уақытта қайтару және несие төлеу иеленеді. Бұл қағидалар болмаса, несие
өзінің мәні мен маңызынан айырылады. Сондай жағдайлардан болып, банк
ссудалары көпке дейін мемлекеттің кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін
қайтарымсыз және тегін дотацияға айналып келді. Бірақ, республикада
жүргізіліп келе жатқан банктік реформа ең әуелі экономикалық категория
ретіндегі несие позициясы мен несие берудің негізгі қағидаларын орнына
келтіруге бағытталған.
Қазір ссудаларды қамтамасыз ету түсінігі жаңаша көрінуде. Әр берілген
ссуда нақты материалдық жағынан қамтамасыз етілуге тиіс деп саналып келген.
Қарыз алушылардың несиені бекітілген уақытында қайтаруының нақты
мүмкіндіктері ескерілмеді. Қазір клиенттің өтімділігіне, оның өз
міндеттемлерімен есеп айырысу қабілетіне көбірек назар аударылады. Бұл
аналитикалық жұмысқа экономикалық аппараттың жаңаша қарауын, оның жұмыстың
формальды әдістерінен қызмет көрсетуші шаруашылық органдар ісін жақсы білу
негізінде несие қағидасын ойластырып жүзеге асыруға бет бұруды талап етеді.
Ссудаларды қамтамасыз ету банктер активтерін сақтау және пайда түсіруге
кепілдік беру үшін қажет. Несиемен қамтамасыз етудің маңызды түрлері:
Кепілдік – қажет болғанда кепілші банк алдында қарыз алушының қарызын
төлеу міндетін мойнына алатын біржақты міндеттемелері бар келісім.
Кепіл – кепілдік жағдайда тап болғанда кепілге алған тұлға үшін
кепілшінің белігілі соманы төлеу міндеттемесі.
Кепілдік құқық - бұл бөтен қозғалмалы мүлікке, жер учаскесіне,
құрылысқа заттық талап және егер қарыз алушы өз міндеттемелерін өтей
алмаса, кепілге қойылған мүлікті сатудан өтемақы алу құқығына талап қою;
несиемен қамтамасыз етуде ипотека мен жер учаскесі және құрылысқа ерекше
кепілге қою құқығы ретіндегі қозғалмайтын мүлік міндеттемесіне ерекше мән
беріледі. Оларды кепілге қоя отырып, иесі несие алады.
Несиені қамтамасыз етудің материалдық формасына жер, бағалы қағаз,
тауарлық-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және басқалар
жатады. Клиенттерге ссудалар беру үшін банкте ссудалық шоттар ашылып,
оларда несие берудің әрбір объектісі бойынша ссудалар есебі жүріледі.
Ссуда беру үшін банктер алдымен қарыз алушының беделін зеттеуге тиіс,
оған ссудаларды немесе бұрын өтелген ссудалардың мерзімінде өтелуі, басқа
міндеттемелерге қатынасы, қарыз алушы балансының өтемділігі мен несие
мақсатының дұрыстығы (тиімділігі) жатады.
Ссуданы пайдаланған үшін төлейтін төлем (процент) мөлшері оны пайдалану
мерзімі, қарыз алушының төлемқабілетсіздік қаупі, несие реурстары үшін
төлем, объект сипаты, бәсекелес банктер ставкалар және басқадай факторларға
сәйкес анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарға несие берудің қазіргі моделі төмендегілерге
негізделетін жүйе түрінде көрсетілген:
- несие беру субъектілері;
- несиені қамтамасыз ету;
- несие беру объктілері.
Несие берудің бұл базалық элементтерін бір-бірінен бөлуге келмейді.
Егер осылардың әрқайсысы бір-бірін толықтырса, несие беру бойынша банк
қызметінде табысқа жетеді, несие мәселесінің сенімділігі артады. Екінші
жағынан бірлікті бұзуғадеген талпыныс жүйені бұзады, банк ссудаларының
қайтарылымдылығына нұқсан келтіру мүмкін. Экономиканы орталықтандырып
басқару қағидаларына негізделген бұрынғы жүйе несие беру объектісіне баса
назар аударғаны белгілі. Егер несие беру объектісі бар болса, ол кәсіпорын
немесе ұйымға банк ссудаларын алуға құқық береді [18]. Ондай объект әрқашан
табылады: меншікті және қарыздық қаражаттарды үнемдеуге мүдделі емес
кәсіпорындар тауарлық-материалдық құндылықтардың артық нормативтік қорын
жинақтады, артық өндірістік шығын шығарды, сөйтіп жалпы қосымша қаржы
тартуды қажет етті. Көбнесе бұл сапалы тауарлық-материалдық құндылықтар;
қосымша көмекті шаруашылық ұйымдардың объективті қажет етуі болды; несие
беру объектісіне басым назар аударатын банк үшін осы жеткілікті болды,
бірақ, несиелік операциялар сенімділігін нығайту үшін бұл жеткіліксіз
болды. Демек, несие беру субъектісін оның несиелік қабілетін есепке алмай-
ақ, несие беру объектісіне несие автоматизмі несиені қайтаруды кешіктіруге,
ақрында қарызды кешіріп, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қарыз
алушының ссудалық қарызын жоюға әкеп соқты. Қазіргі кезде нарықтық
экономикаға көшуге байланысты банктер үш іргелі элементті біртұтас жүйе
ретіде қарастырады. Бұл қарыз алушыға несие беруге, несиені қайтармау
қаупін төмендетуге мүмкіндік береді.
Қысқасы ссудаларды ресми статусы бар банктер жүзеге асырады. Ресми
статус банк ашуға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі берген рұқсатқа
және банк операцияларын жүргізуге берілген лицензияға сәйкес жүзеге
асыралады.
Несие беру процесінде банктер нарықтық қатынастар қалыптастыруға,
қоғамдық өндіріс эффективтілігін көтеруге, егеменді мемлекет экономикасы
мен қаржысын нығайтуға , айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуіне шектеу
қоюға, құнсыздану процессінің бетін қайтаруға және ұлттық валюта-теңгені
нығайтуға жан-жақты ықпал етуге міндетті.
Приоритеттік тәртіпте банктер ссудаларды өндіріс эффективтілігін, оның
ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, жаңа эффективтілігі жоғары өнім
түрлерін шығаруды ынталандыруға, халыққа әртүрлі қызмет көрсетуге, халық
үшін тауар өндіруге және экспортқа байланысты мақсаттар мен шараларға
береді. Мұнда олар нарықтақ құрылымды қалыптастыруға, кәсіпкерлік қызметті
кеңейтуге, сауда сатып алу операцияларын ұлғайтуға белсенді түрде қолдау
көрсетуге, осы мақсаттарға көбірек ссуда беруге тиіс.
Ссудаларды жоспарлау, беру және өтеумен, проценттік ставкаларды
ұлғайтумен немесе азайтумен байланысты барлық мәселелерді қарыз алушылар
өзара міндеттеме мен экономикалық жауапкершілікті анықтайтын несиелік
келісім негізінде банктердің жергілікті мекемелерінде шешеді.
Қысқа мерзімді несие беруді банктер мақсаттық бағыты бойынша
ссудалардың төлемдік, мерзімдік, қайтарымдылық және пайдалану шарттарымен
коммерциялық негізде жүзеге асырады. Банк мекемелері өздерінде бар несиелік
ресурстар көлемінде қысқа мерзімді несие беру үшін ссудалар береді. Егер
ссуада беру мәселесін банктің құрылымдық бөлімшесі (филиал, өкілдік,
еншілес банк) шешсе және оны беру күмән тудырса, онда бөлімше қорытынды
жасап, ақырғы шешімді шығар үшін жоғарғы банкке береді.
Ссуда беру белгіленген мөлшер көлемінде жүзеге асыралады, оны
материалдық қор жинақтауға қажеттілікті анықтау, өнім өндіру мен сатудың
болжанған көлеміне сәйкес шығындарды тексеру негізінде қарыз алушымен бірге
банк мекемесі анықтайды. Ссудалар тауарлық-материалдық құндылықтар қорының
нақты жинақталу және олардың айналым мерзіміндегі, бірақ 12 айдан көп емес
уақытта шығындардың өсу мөлшеріне қарай беріледі.
Банктік несие – бұл қайтару шартымен банктер қарыз алушыларға ақша
қаражаттарын беру кезіндегі экономикалық қатынастар. Бұл қатынастар құнның
(ссудалық капиталдық) банктен (несие берушіден) ссуданы қарызға алушыға
(дебиторға) қарай және кері қозғалуын белдіреді.
Классикалық банк ісі тұрғысынан алғанда несие беру субъектісі
экономикалық, оның ішінде несиелік мәміле жасауға материалдық және басқадай
кепілдіктері бар, қабілетті жеке тұлғалар, не заңды тұлғалар. Мұнда банкке
сенегтін, белгілі материалдық және құықтық кепілі бар, несие үшін процент
төлегісі және оны несие мекемесіне қайтарғысы келетін, несиенің кез-келген
субъектісі қарыз алушы бола алады.
Ссуда алу субъектісі жәке тұлға, кәсіпорын, фирмадан бастап,
мемелекетке дейінгі әртүрлі деңгейде болу мүмкін. Біздің шаруашылық
нарықтық экономикаға көшкенге дейінгі кәсіпорындар мен ұйымдар салалар
бойынша бөлінеді: өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылысытық кәсіпорындар,
сауда дайындау, сату-өткізу ұйымдары. Біртіндеп мұндай топтастырудан бас
тартты және қазір несие беру субъектілері төмендегіше топтасады:
- мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
- кооперативтер;
- жеке қызметпен айналысатын азаматтар, жалға алушылар;
- басқадай банктер;
- билік органдары, біріккен кәсіпорындар, халықаралық
бірлестіктер мен ұйымдарды қосқандағы басқадай шаруашылықтар.
Несиелерді алу субъектлері бойынша бөлу несие беру жүйесінде
топтастырудың тағы бір түсінігін тудырады, ол - несие түрі. Несие түрі
экономикалық және ұйымдастыру қатынасындағы әртүрлі мәмілеге тән қасиеттер
жиынтығын көрсетеді. Несиелік мәміленің экономикалық қасиеті – бұл несиенің
өзінің қасиеттері, олар бірыңғай (қайтарымдылық, төлемділік). Ұйымдастыру
қасиеті әр жағдайда әртүрлі болып келеді – ссуданы беру және өтеу тәртібі
басқаша болуы мүкін. Салалық бағытқа сәйкес өнеркәсіптік, сауда, банк
аралық несиелерге бөлінеді. Мысалы, АҚШ-та ссудаларды топтастыру жүйесінде
ауылшаруашылық ссудалары ерекше бөлініп шығады (18,186-бет).
Әрбір жағдайда несие түрлерінің оларды беру және өтеу тәртібін
реттейтін инструкциясы болады. Несие түрлері оларды алу субъектлері бойынша
ғана емес, басқа белгілер бойынша да айырықшаланады. Оларға мыналар жатады:
- несиенің капитал қозғалысымен байланысы;
- несиені қолдану сферасы;
- несие мерзімі – қысқа мерзімді несиелер (1 жылға дейін),
орташа мерзімді (1 жылдар 3 жылға дейін), ұзақ мерзімді (3
жылдан жоғары)
Негізінен банктер қысқа мерзімді несиелер береді, өйткені оның қаупі
аз, оның үстіне шетел валютасымен берілсе, несие төлемді, қамтамасыз
етілген болады.
Соңғы кезде несиенің овердрафт деген түрі кең таралған. Ол 10 күнге
дейінгі мерзімге берілетін сенімдік несие (кепілмен қамтамасыз етілмеген).
Негізінен, банктер шағын және орташа бизнес субъектлеріне 1 жылға
дейінгі қысқа мерзімге несие береді. Бұл қарыздық қаражатты мақсатты түрде
қолданумен байланысты, өйткені шағын бизнес субъектлері несиені негізінен
банктен айналымдық қаражатты толтыруға алады.
Тар мағынада алғанда, объект – бұл ссуда беруде және несиелік мәміле
жасауға негіз болатын зат. Банктік несие беру объектісі жеке және жиынтық
болуы мүмкін. Егер несие берілетін нәрсе басқа ссудалардан айрықшаланса,
ол жеке болады. Мысалы, банк өз клиентінің ыдыс, шикізат немесе дайын
өнімді жинақтаумен ғана байланысты қажеттіліктеріне несие беру мүмкін. Кей
жағдайда несиелердің жалпы құрамында шикізат қорына берілген емес, оның
қандай бір белгілі түрі,н жинақтаумен байланысты ссудалар бөлініп
көрсетіледі.
Жеке объектіге тікелей қарама-қарсы жиынтық объект, онда несие бір-
бірінен айрықшаланбай, бір объектіге біріккен көптеген объектлерге
беріледі. Ссуда материалдық объект қалыптастыруға берілуі міндетті емес,
қарыз алушыдан натурал-заттық түрде ссуда алынатын нәрсе мүлдем болмауы
мүмкін. Мұнда объект - қарыз алушының қосымша ресурстарға қажеттілігі
болады. Сондықтан, кең мағынада алғанда, объект материалдық күйдегі затты
бүлдіріп ғана қоймай, ссудаға қажеттілік тудыратын және үздіксіздігімен
жеделдігін қамтамасыз ету үшін несиелік мәміле жасалған материалдық процесс
те болады. Бұл жағдайда кәсіпорынның жеке қаражаттары мен түскен түсімдер
ағымдағы түсңімді жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болған кезде төлемдік
айналымдағы уақыт айырмасы болады. Несие беруші банктер үшін мұндай
ссудалар көбірек қауіп төндіреді, кейде банкке ұзақ уақыт қайтарылмайтын,
оның несиелік портфелін төмендететін, қарыз алушының қабілетін күшейту
қажеттілігін тудыратын күрделі (мәселелі) несиелер қатарына ауысады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшеліктері.
Банктік ссудаларды топтастыру несие беру қағидаларымен тығыз
байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің басты талабы – несиенің
мақсаттық сипаты, ссуданың толықтығы мен қайтару мерзімі, олардың
қамтамасыз етілуі. Несие берудің жалпы экономикалық қағидаларына
дифференциалдық қағидасы жатады. Ол субъект, объект ретінде несие беруге,
сондай-ақ, ссудамен қамтамасыз етуге әртүрлі көзқарастарды білдіреді.
Қазіргі кезде объект, субъект және қамтамасыз ету сапасына ғана емес,
маржа деңгейіне, несиелік операциялдар түсімділігіне, қауіп-қатерді
төмендетуге сенімді баға беруді талап ететін тиімді несие беру қағидасының
маңызы зор. Несие беру технологиясын, ссудада беру және өтеу ережелерін,
несие операцияларына талдау жасау және ағымдағы қадағалау маңызды болып
отыр [15].
Коммерциялық кәсіпорын түрінде қызмет атқара отырып, банктер несие беру
бойынша олардың қызметінің барлық жүйесіне коммерциялық сипат береді.
Банктік шаруашылықтың пайдалылық қағидасына негіздей отырып, банктік
ссудалар төлемді болып табылады. Бірақ, мәселе мұнда емес. Банктер сауда
кәсіпорны ретінде ең әуелі өз ресурутарын несиелік операцияларға жұмсай
отырып, сатады. Сондықтан да, ең әуелі ірі несиелік институт ретіндегі
банктер үшін қалыпты шаруашылғында (дағдарыссыз) несиелік операциялардан
түсетін табыс негізгі болып саналады. Банктің несиелік өнімінің мөлшері тек
оның меншікті қаражаттары көлеміне ғана емес, тартылған ресурстарға да
тәуелді. Қазіргі нарықтық жүйеде банк өз клиенттерінің қаражатын қосымша
тартқан кезде ғана көбірек көлемдегі қаражатпен сауда жасай алады. Банктер
ресурстарды өздері үшін емес, басқалары үшін тарататын болғандықтан, ақша-
қаражаттарының қайтарымының бас кезінде жинақталған массасы неғұрлым көп
болса, несиелік өнім көлемі соғұрлым жоғары болады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшелігі меншікті және тартылған
ресурстарға оның тәуелді болуына ғана емес, Орталық банктің клиенттерге
несие беруді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін бекіткен белгілі
нормаларға да байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің айтарлықтай
белгісі – оның келісімдік негізі. Бұрынғы жүйемен салыстырғанда бұл туралы
декларация соншалықты қарапайым емес. Бөлуші ақшалай шаруашылықтар
тарихиның белгілі тармақтарының бірінде банктердің клиенттермен келісімі
дүниеге келді. Бірақ, өкінішке орай олар формальды сипатта болды, олардың
экономикалық маңызы нашар байқалды. Коммерциялық стимул пайда болған кезде
банкте оның клиенттері де келісімді бұзу салдарын сезінді, ал олардың
арасындағы несиелік келісім-шарт несие алушының да, қарыз берушінің де
жауапкершілігін нығайтатын күшке айналды (11,100-бет).
Экономикалық дағдарыс, өндірістің құлдырауы, кәсіпорынның банкротығы
жағдайында несиелік опрецияның түсімділігінің тәуелділігі жоғары болып
табылады. Соңғы жылдара несие берудің қазіргі жүйесі дамудың айтарлықтай
жолын жеңді. Жалпы алғанда тек банк ісі философиясы ғана емес, несиелік
операция технологясы да өзгерді.
2.2 Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен әдістері
Несие беру шарттары дегеніміз несие субъектісі, объектісі және
қамтамасыз ету сияқты несиенің базалық элементтеріне қойылатын талаптар.
Бұл банк кез-келген клиентке несие бере алмайды дегенді білдіреді.
Несие алғысы келетіндер көп, солардың ішінен кімге беруге, ссуда уақытында
қайтарылатынына және оны пайдаланғаны үшін ссудалық процентті төлейтініне
сенуге болатынын клиентті таңдап алу қажет. Сондықтан да банк қарыз
алушының несиелік қабілетіне, оның балансының өтімділігіне баға беріп,
тауар өндіруші өнімінің нарығын, менеджмент деңгейі мен шотты басқаруын,
өткен тәжірибесін игере отырып, онымен несиелік қатынасқа түседі.
Несие беру объектісімен де операция солай жүріледі. Қарыз алушының кез-
келген қажеттілігі несие беру объектісі бола бермейді, те оның өндірісін
дамыту және өнім айналысы қажеттілігінен туындаған уақытша төлем
қиындықтарымен байланыстылары ғана несие беру объектісі болады. Қамтамасыз
ету несие беру жүйесінің базалық элементі ретінде толық және сапалы болуға
тиіс.
Несие беру несие мәмілесінің екі жағының да мүддесін қарастыруға тиіс.
Шаруашылық қажеттіліктерінің мүдделерінен туындаған банктер несие
қажеттілктерін қанағаттандыруға бағытталады. Несие беру мақсаты – қарыз
алушы экономикасын дамытудың, оның бәсекелестік қабілеті мен
пайдалылығының, өндіріс пен айналымның үздіксіздігінің алғышартын жасау.
Сонымен қатар клиенттің мүддесі ғана несие операцияларын жасаудың шешуші,
басым факторы бола алмайды. Несие беру шарты – екінші жақ – несие беруші
банктің мүддесін қадағалау болуға тиіс. Банк меншікті және жинақталған
капиталын қайда салатынын қанша таңдай алады. Оның мүмкіндіктері көбіне
шектеулі. Банктер белгілі мерзімде бар ресурстар, орталық банктердің
экономикалық реттеу нормативтері жиынтығымен анықталатын нақты шекарада
жұмыс істейді. Клеинтке берілетін несиенің көлемі әрқашан меншікті және
тартылған қаражаттар көлемі, олардың арасындағы реттелетін пропорция,
өтімділіктің ағымдағы нормативі, мерзім бойынша активтер мен пассивтерді
теңестіру талаптары, Ұлттық банктің орталықтандырылған резервтеріне
аударылатын ақша ресурстары мөлшеріне тәуелді [7].
Қарыз алушыға несие беру мүмкіндігі көбнесе қауіп-қатер дәрежесіне
тәуелді. Қарыз алушы ссуданы қанша алғысы келсе де, егер банк үшін қауіп-
қатер көп, толық кепілдік жоқ болса, ондай ссуда оған берілмеуі де мүмкін.
Клиент нақты мүмкіндігімен ссудалық процентті қосқанда, өз қарызы бойынша
төлеу ынтасын толық көрсетуге тиіс.
Несие беру шаттары несиенің мерзімдік және қамтамасыз ету мақсатты
сипаты сияқты несие беру қағидаларымен де байланысты. Егер клиент солардың
бірін потенциал түрде бұзуы мүмкін болса, несие мәмілесі жасалмайды. Несие
беру процесінде бұл қағидалар бұзылса, банк өз мүдделерін, өз
салымшыларының мүдделерін басшылыққа ала отырып, несиелік байланыстарды
үзеді, несиенің бірден қайтарылуын талап етеді. [16].
Несие беруді қазіргі жүйесі кепілдік құқықты жүзеге асыру мүмкіндігі
кепілдіктің әр түрлері мен үшінші жақтың кепілдерінің болуына негізделеді.
Осы және басқа формалар несиелік мәміленің сенімділігімен, несие беру
қағидаларын бұзған жағдайда несиенің қайтару мүмкіндігімен қамтамасыз
етеді. Кепілдік құқықты жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Банк несиелерінің түрлері
1.1 Қысқа мерзімді
несие ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1.2 Ұзақ мерзімді несие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5
1.3 Ипотека
несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Бюджет есебінен төленетін несие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.5 Несие алу тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...9
2 Банк клиенттерінің несие төлеу қабілеті және оны анықтау әдісі
2.1 Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Несие беру әдістері және ссудалық шоттар формалары
... ... ... ... ... ... ... ... .20
3 Банктің несиелік саясаты эффектілігін жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Кіріспе
Кәсіпорын мен ұйымға, сондай-ақ халыққа несие беру банк қызметінің
дәстүрлі түрлеріне жатады. Қазақстан Республикасының әкімшілік-әміршіл
экономикада нарықтық экономикаға көшу процесінде банк операциясының бұл
түрі заңды тұлғалар арасында да, жеке тұлғалар арасында да кең таралуда.
Несиелік салымдардың қазіргі құрылымында қысқа мерзімді несиелер басым.
Қазіргі кезде несиелік салымдардың жалпы құрамында қысқа мерзімді
несиелердің басым болуы коммерциялық банктердің елдегі экономикалық
тұрақсыздық, инфяциялық процесс жоғары болғандағы қысқа мерзім ішінде пайда
табу және қаражатты жаратуға бағытталуына байланысты.
Бүгінгі таңда коммерциялық банктер негізінен шағын және орташа бизнеске
несие береді. Қаржылық қолдауды жеңілдік берілген проценттік ставкаларды
қолданып, қызметтің приоритетті түрлеріне қысқа және орташа мерзімді несие
беру үлесін ұлғайту, аймақтық деңгейде кепілдік қорлар мен несиелік
серіктестіктер құру саясатына негіздеу ұсынылады. Ондай саясаттың
негізгілері – тәуелді бөлісу және проценттік ставканы ішінара субсидиялауі
жолымен екінші деңгейдегі банктерді ынталандыру механизмін жасау, венчурлық
қызмет жүйесін дамыту, несиелік серіктестерді шағын бизнес субъектілерін
құрғаны үшін ынталандыру т.б. Демек, дипломдық жұмыс жазуға таңдалған бұл
жұмыс өзекті, өйткені шағын және орташа бизнеске несие беру жолмен
қаржыландыра отырып, коммерциялық банктер бір жағынан, экономиканың нақты
секторын дамытуға жанама түрде қатысады, екінші жағынан несиелік
операциялары банктің басқа қызметтеріне қарағанда, табысы көбірек болып
табылады, сондықтан үнемі несиелік қатынастарды дамытып, қарыз беру
механизмін жетілдіріп отыру қажет.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға несие берудің қазіргі жүйесі бұрынғыдан көп
айырықшаланады. Ол клиент банкке байланбай, қызметін пайдаланғысы келетін
несиелік мекемені өзі таңдай алатын либеральды схема. Клиентке бір емес,
бірнеше банктерде ссудалық шот ашу құқығы берілген. Несие беру схемасының
либерализациясы клиент мүмкіндігін кеңейтеді, оның ішінде несие алу банк
аралық бәсекелестікті дамытуға жағдай жасайды [19].
Қазір біздің республиканың экономикасы әлі нарықтық қатынастарға көшу
барысында. Осы кезеңге дейін, әкімшілік-әміршілік экономикада банктік
саясат, оның ішінде несиелік саясат клиенттер мен банктер қажеттілігін
ескермеген директивалар мен қаулылар арқылы жүзеге асырылып келді.
Дамыған нарыққа көшу жағдайында анықтаушы фактор – экономика
субъектілерінің еркін әрекет етуі. Өтпелі кезеңдегі шаруашылықтың қызмет
ету негізінде орталықтандырылған және нарықтық экономикаға тән емес
заңдылықтар болып келді. Бұл өтпелі кезеңдегі несие саясатының қалыптастыру
мәселелерін, қарыз алушылармен өзара қатынастағы коммерциялық банктердің
несие саясатын қалыптастырудың жаңа әдістерімен механизмдерінің қалыптасу
мәселелерін зерттеу, сондай-ақ осы бағытта белсенді тәжірибелік қызмет
жүргізу қажеттілігін тудырады.
Жалпы алғанда, несие берудің қалыптасқан жүйесі ішінде несие берудің
ескі де, жаңа да, формалары бар жаңартылған жүйе болып табылады. Белгілі
мағынада алсақ, несие берудің қазіргі жүйесі ескі жүйе қалдықтары сақталып,
нарықтық қатынастарға сәйкес жаңа элементтер енгізіліп келе жатқан өтпелі
жүйе болып табылады [19].
Бұл жұмыстың мақсаты –банк клиенттерінің несие төлеу қабілеті және оны
анықтау әдісі зерттеу, Қазақстандық коммерциялық банктердің несиелік
операциялары саласындағы негізгі ағымдарды, банктердің заңды және жеке
тұлғаларға несие беру ерекшеліктерін; несие беру қызметінен банкке түсетін
түсімді көрсету;.
Аталмыш мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттер алға қойылып,
шешіледі:
- Қазақстандық коммерциялық банктердің несие беру механизмін толығымен
игеру;
- шетелдік банктердің Қазақстандағы несие нарығына ықпалын бағалау;
- банктің несиелік саясатын анықтайтын ережелер жасау;
- несие процессін басқаруды ұйымдастыруды қарастыру;
1 Банк несиелерінің түрлері
1.1 Қысқа мерзімді несие
Осы несиені беру үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
ережесімен бекіткен. Қаржы субъектісінің бухгалтерлік есептің бас жоспары
бойынша қысқа мерзімді несие 6011 шотта оқылады. Бұл шот пассивті. Әр
қашанда ай басындағы қалдық сомасы және ай соңындағы қалдық сомасы да
пассивті.
Қысқа мерзімді несиенің мерзімі 6 – айдан бір жылға дейін беріледі.
Бұл несиені алу үшін банкке мынадай құжаттар тапсырылады.
1 Өтініш. 2 Кредит шарты. 3 Кепілдеме шарты.
Өтініш: банктың басқарудың атына жазылады. Егер де рұқсат етсе сол
өтінішке виза соғады.
Кредит шарты: екі данада жасалады. Бірінші дана банкіде, ал екінші
дана кепілші кәсіпорынның өзінде қалады.
Бұл құжаттың шартының мәні, несие алушының толық мекен жайы, есеп
айырысу шотының нөмірі, стн, банктің корреспонденциялық нөмірі, телефон,
факс нөмірі берілген несиенің сомасы, оған қойылған процент, төлеу
мерзімдері және қайтарылатын күні. Несие алушының да, берушінің де
құқықтары мен міндеттері екі мекеменің мөрі, басшының қолы, бас
бухгалтердің қол таңбасымен расталады.
Кепілдеме шарты: осы несие шартында жасалынған қосымша шарт. Мұнда
кепілдікке салынған заттың атауы (пәтер, негізгі құралдар, материалдық
активтер және тағы басқалар) осы несиеге қойылған пайыз уақытылы қайтару,
төлеу осы жұмыстарды қатаң түрде бас бухгалтер бақылауға алады.
1.2 Ұзақ мерзімді несие
Бұл несие бухгалтерлік есептің бас жоспары бойынша 6012 шотта оқылады.
Несиенің мерзімі бір жылдан бес жылға дейін беріледі.
Өтініш
Банктің атауы: Нұр банк
Кімнен: АҚ Тұлпар
Қазақстан Республикасы экономикасының қысқа мерзімді несиені несиелеу
ережесіне сан тауар материалдық құндылықтарды және өндірістің шығындарын
несиелеу және төлеу үшін бізге ссудалық шот ашуларыңызды сұраймыз. Біз үшін
ұлттық банктың ссудасын беру, қамтамасыз ету тәртібі және оны өтеу
жөніндегі нұсқаулары міндеті болып табылады.
Банкке несиелеу және көрсетілген шот бойынша біздің қарыздарымызды
қамтамасыз етуге қабылданатын тауар материалдық құндылықтарына кепілге
салуға құқығын береміз.
Қасақана жасалған шығындары үшін, кепілге салынған тауар материалдық
құндылықтар бір мезгілде құны бірдей немесе құны жоғары басқа құндылықтарға
алмастырмай тұрып беріп немесе тиеп жібергені үшін қамтамасыз етілген
қарыздардың тиісті бөлігін бір мезгілде өтемегені үшін, осы құндылықтардың
сақталуын қамтамасыз етілген шараларды қабылдамағаны үшін сондай-ақ тауар
материалдық құндылықтарды, түгелді жөнінде теріс мәліметтер бергені үшін
қарыз алушы кәсіпорынның лауазымды тұлғалары қылмыстық жауапкершілікке
тартылады.
Кәсіпорын басшысы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
(қолы) аты-жөні
Бас бухгалтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
(қолы) аты-жөні
Кредит шарт
Алматы қ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қарыз сұраушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мекен жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Реквизиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Несиенің мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Несие сомасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Несие мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Несиенің игеру графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Несиенің өтеу графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Несиенің
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
(кепілдік, гарантия, алынатын алынуға тиісті шоттары)
Қаржыландыру
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
(өз қаражаты, банк несиесі)
Несиенің өтеудің
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Басшы ... ... ... ... ... ... ... ..
(қолы)
Бас бухгалтер ... ... ... ... ..
(қолы)
М. О
Кепілдеме шарт
731. 10 наурыз 2005 ж
Тасты жшс Созақ ауданы Төле би 123
Кепілші ұйымның атауы және мекен жайы
Тұран Әлем банкісінің обылыстық кеңесі алматы қаласы, Желтоқсан к 20
кепілгер банктың атауы мекен жайы
Жол-Өткен АҚ, ОҚО Созақ ауданы
Қарыз алушының атауы мекен жайы
Көрсетілген қарыз алушыларды материалдық құндылықтарды алуға
2000000 тенге сомасында 2005 ж 10 желтоқсанына дейінгі мерзімге
берілген қарыздарды пайда үшін есептелінген проценттерді біздің банк
мекемесі есебінен өтеп беруге кепілдік береміз қарыз алушы көрсетілген
қарыздарды және оны пайдаланғаны үшін үстеме процентті жасаған несие
шартында келісілген мерзімінде қайтарылатын жағдайда банкке алдын ала
ескертпей ақ төленбеген қарызды және ол бойынша өзінің жарлығымен біздің Қ
С Б
№ 465675шотының өз бетімен өндіруіне және өндіруді бізге тиесілі басқа
да құндылықтарға бағыттау құқығын береміз.
Ұйымның жетекшісі қолы
Бас бухгалтер қолы
М О 10 наурыз 2005 ж
Кепілдемені қабылдағаны жөніндегі кепілшіге қызмет көрсететін банктың
белгісі.
Кепілдеме шарт №731 наурыз2005 ж
Наурыз банктың Республикалық кеңесімен қабылданды
кеепілдік банктың атауы
Банк басшысы қолы
Бас бухгалтер қолы
М О
1.3 Ипотека несиесі.
Ипотека кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе үшінші
тұлғаның иелігі мен пайдалануда болуы мүмкін.
Ипотека несиелік келісім – шарт бойынша негізгі қарыздың сомасын
кепілдік ұстаушыға төлеуді немесе не ішінара бөлігін орындауды қамтамасыз
етеді.
Егер де келісім – шартта басқаша шаралар қаралмаса, онда ипотека тек
сол кезіңдегі талапты толық көлемде қанағаттандырады, демек зиянды қалпына
келтіруін; негізгі міндеттемесін бұлжытпай орындауын және басқа да заң
актілерімен немесе негізгі міндеттемелерін қарастырылған жағдайларын
кепілдікке заттық нысандарға не объектілерінен басқа да құқықтары (кен
орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорындарда, құрылысқа, ғимаратқа
қондырғыларға, ж. т. б жалгерлік құқық) және бағалы қағаздарды (акциялар
облигациялар, вексельдер ж. т. б.) қабылдау мүмкін. Ипотека келісім шарт
гаранттардың негізгі ниеттерін қуаттайтын құжат болып табылады, және ол
қағаз нысанында жазылып, оған кепілдік беруші де, кепілдікті алушы да,
сондай-ақ қарызданушы да қол қояды егер де ол кепілдік беруші қарызданушы
болмаса (яғни, тұрақты тапсырма ретінде болуы мүмкін ) Ипотека келісім шарт
мемлекеттік тіркеуден өтеді, сол тіркеуден өткен кезден бастап оның
ипотекалық құқығы пайда болады. Ипотекалық келісім шартта кепілдік
берушінің де, кепілдік алушының мекен жайы негізгі міндетте мәні олардың
деңгейі және орындау мерзімі т. б. мәліметтері көрсетіледі кепілдік
ұсынушының құқығы ипотекалық куәлік беруімен расталады, ал ол негізгі
міндеттеменің қойған орындалуын талап етуге, кепілдікке қойған мүлікті
алуына құқығының бар екендігін көрсетеді. Ипотекалық куәлік бір ғана данада
жасалады. Ол тек, кепілдік ұстаушының қолында болады.
Ипотекалық куәлік басқа бір тұлғаның пайдасына жазылып берілуі
мүмкін.
Жазып беру бұл ипотекалық құқықтың басқа тұлғаға берілгендігін
көрсетеді. Бұндай жазып беру операциясын банктер жасамайды. Жазып берілген
құқықта берілген тұлғаның толық – аты жөні болуы тиіс, ал егер де ол
бланкалық тұрғыда толтырылмаған, қол қойылмаған нысанда болса онда ол
ипотекалық куәліктің беру жазбасы болып саналмайды. Егер беру жазбасы
бірінші беріліп отырса онда ипотекалық куәлігінде көрсетілген кепілдік
ұстаушысы қол қояды, ал егер де ол бірінші болмаса онда осының алдындағы
жазып берген тұлға қол қояды. Егер де беру жазбасы арқылы құқығын жүзеге
асыратын болса онда онымен бірге сол берілген тұлғаға негізгі міндеті де
ипотекалық куәлігі бойынша құқығы өтеді.
Ипотекалық кредит мекемеде жұмыс істейтін қызметкерлерге беріледі. Яғни
бұл кредит пәтер сатып алу үшін, оның мерзімі 20 – 25 жылға дейін беріледі.
Ипотекалық кредитті алу үшін мынадай құжаттар қажет.
Еңбек ақы туралы анықтама
Кредит шарты
Ипотекалық кредит алатын қызметкердің жұмысына кіретін табысы
75000 тенге болуы қажет. Ипотекалық банкпен шарттасқан кредит шартының бір
дана банкте ал екінші дана қызметкерге беріледі.
Қызметкердің қолына ай сайын ұсталынатын кредит проценті сомасы жазылған
график беріледі. Осы графикті негізге ала отырып еңбек ақысынан ақша
ұсталынады.
1.4 Бюджет есебінен төленетін несие
Мұғалімдер, Ішкі істер министірлігі, өрттен сақтандыратын әкімшілік
тағы басқалар. Кредит алу жағдайлары. Қызметкер алты айлық жалақысын алғысы
келсе онда ол қызметкер гарант тауып алу керек. Егер де гарантсыз алған
жағдайда жылдық кредит процентін көтереді.
Кредит алу үшін мынадай құжаттар керек.
1 Кредит алушының жеке куәлігінің көшірмесі.
2 Гарант болған адамның жеке куәлігінің көшірмесі.
3 Екеуінің де алты айлық жалақысының көшірмесі немесе анықтамасы.
4 Кредит шарты.
5 Гарант құжаты.
6 Кредиттің процентін төлеп отыратын график.
Осы құжаттарды нотариусқа тапсырады. Нотариусқа барарда гарант болған
адамның жеке куәлігінің нөмірі тіркеліп қолы қойылады. Сол үшін кредит
алушы 500 – 600 теңге төлейді. Егер де кредит алушы график алса онда оған
өсім ақы есептелінеді. Әр бір күнге 200 теңге есептелінеді.
Бұны өтеу кезінде 441, 451 шоты кредиттеледі, 603шоты дебеттеледі. Банк
үшін төленетін пайызын есептегенде 333 шот дебеттеледі 603 шоты
кредиттеледі, содан соң сол есептелінген пайызды төлеген кезде 603
дебеттеліп және 441 шот немесе 451 шоты кредиттеледі.
603 шот бойынша талдамалық және жинақтық (синтетикалық) есептер 601 шот
және 602 шоттарына белгіленген тәртіпке ұқсас жүргізіледі.
1.5 Несие алу тәртібі
Несие алған жағдайда: 441, 451, есеп айырысу мен касса шоты 671,
жабдықтаушылар мен мердігерлердің шотын несиенің есебінен төлеген кезде
аталған шоттар дебеттеліп және 601 (банк несиелері) шоты кредиттеледі.
Несиені өтеген жағдайда 601 шоты дебеттеліп және 441 шоты кредиттеледі.
Алынған несие бойынша мерзімінде өтелмеген 601 (банк несиесі) шотына
(мерзімінде өтелмеген ссудалар ) немесе қайтару мерзімі ұзартылған
талдамалық шоттарына есептен шығарылады.
Несиені пайдаланған үшін банк үстеме пайызын есептейді. Есептелмеген
пайыздардың сомасы 831(пайыздар бойынша шығындар ) шотының дебеті және 684
(төленуге тиісті пайыздар) шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Пайыздарды 684 (төленуге тиісті пайыздар ) шотының дебеті және 441
есеп айырсу шотындағы қолма – қол ақша шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Мысалы: Кәсіпорын банкіден 1105600 тенге несие алған, ол бір жыл екі
айға берілген, және оның жылдық пайызы 20 % құрған.
Несиені берген кезде, оның эквиваленті 8000 АҚШ долларына тең болған
және сол эквивалент бойынша 8000 дол қайтарылатын болып шарттасқан.
Әр тоқсанның соңында эквивалент сомасын марапаттау пайызын төлейтін
болып келісілген. Сол есептелінген пайыз бойынша оның сомасы былайша
анықталады.
Жылдық қарыз несиенің
пайыздың х қалдығына х берілген : 360 күн
мөлшері күнінің саны
Соған байланысты шоттар корреспонденциясын жасап көрейк.
№ Шаруашылық операциялар сома дебет креди
т
1 03. 01. 05 жыл есеп айырысу шотына
несие аударылды 1105600 441 601
2 Келісімшарттың жағдайына сәйкес
несие қаражатын пайдаланған мерзіміне
есептелінген пайызы
1 тоқсан
8000 х 141,8 х 20% x 90360 =56720
2 тоқсан
8000 х 142,6 х 20 % x 90360 = 57040
3 тоқсан
8000 х 142,75 х 20 %x 90360 = 57100
4 тоқсан
8000 х 142,75 х 20 %x 90360 =57800
Несиенің нақты сомасы 28. 02. 2001 жыл
өтелді, 2001 жылдың екі айына есептелінген
пайыз сомасы 38100 тенге (8000 х145,3 х20%
х 59360)
Алынған несие бойынша барлық есептелінген
пайызы 266760 тенге 266760 831 684
(56720+57040+57100+57800+38100)
3 Есептелінген пайыз сомасы төленді 266760 684 441
4 Алынған несиенің негізгі қарызы өтелді
яғни 8000 АҚШ дол-ң эквивалентіне алғашқы 1103600 601 441
алынған несие сомасы бағамдық
өзгерістердің нәтижесінде пайда болған,
айырма сомасы 56800тенге 56800 845 441
(8000х 145,3 – 8000х 138,2)
Қазақстан Республикасының шаруашылық жүргізуші субъектілері өкілетті
банктерден шетелдік валютада алуға құқылы. Несие заңды тұлға- резиденттерге
қолма – қолсыз, яғни ақшасыз тәртіпте ғана беріледі. Валюталық
құндылықтарды өкілетті банк кепілдік ретінде заңды тұлға – резиденттерге
несие беру үшін де пайдалана алады және шетел және ұлттық валютада
беріледі. Мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы қарыздарды алу туралы
келісімдерді тіркеу міндетті емес, егер олардың сомасы 100 мың доллардан
және 120 күннен аспаса. Бұлардың қатарына қаржылық лизингі де жатады.
Несиені алған кезде 431 немесе 432 шоттары дебеттеліп, 601 шоты
кредиттеледі. Ал егер де алынған несие қайтарылса, онда 601 шоты
дебеттеліп, 431, 432, шоты кредиттеледі. 601 шоты бойынша бухгалтерияда
міндетті түрде талдамалық есебі жүргізіледі.
Мысал: Несиелік келісім шартқа сәйкес кәсіпорын 01. 04. 02 ж 300000
АҚШ доллар, 6 айға несие алды делік. Келісім – шартта қалқып жүретін
мөлшернемесі қарастырылған Лондондық банк аралық нарық бойынша (ЛИБОР).
Енді осыған байланысты шоттар корреспонденциясын құрап көрейік
№ Шаруашылық операциялар құрайық сома дебет кредит
1 300000 дол сомасындағы несие валюталық шотқа 4257
аударылды АҚШ дол 141,9 тенге бағамы бойынша 0000 431 601
42570000 тенге
2 Сәуір, маусым, мамыр айлары үшін несие пайызы1446
есептелінді либор мөлшерлемесі бойынша: 766 831 684
10145,63 бағамы бойынша 1446766
3 Белгіленген мерзімінде төленбеген марапаттау 1446
сомасы негізгі қарыздың сомасына жатқызылды. 766 684 601
4 Қалған үш айға несие үшін пайызы
есептелінді:10488,74 дол
(310145,63х6,76375х 290100360)немесе доллар1496744 831 684
үшін 142,7 бағамы бойынша 1496744 т
5 Тенгенің бір долларға 142,7 т болып тұрған
кезінде алынған несие үшін марапаттау сомасы
төленді:
-бағамдық айырма сомасына 524 тенге
(10488,74х142,7-10488,74х142,75) 524 844 684
-төленген марапаттау сомасына: 1497268 684 431
149268 тң (10488,74х142,75)
6 Теңгенің бір долларға 142,75 теңге болып
тұрған кезінде 310145,63 доллардай негізгі 442732 601 431
қарыздың сомасы өтелді. 89
7 Несиені алған және өтеген күндеріне сәйкес
валютаның бағамдық өзгерістердің айырмасы
көрініс тапты 256222 теңге
(44273289-42570000+1446766) 4427 601 431
3289
2 Банк клиенттерінің несие төлеу қабілеті және оны анықтау әдісі
2.1 Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық мәні
Несиелік операция – несие берушінің қарыз алушыға төлемділік,
мерзімділік және қайтарымдық шартымен ақша-қаражаттарының белгілі сомасын
беруі жөніндегі олардың арасындағы қатынас. Банктің несиелік операциялары
активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банк қарыз
алушыға ссуда берген кезде; ал, пассивтік операциялар банк қарыз алушы,
клиент несие беруші ролін атқарған кезде туындайды. Сәйкесінше несиелік
операциялардың екі формасы бар:ссудалар мен депазиттер.
Бірінші қызметке банктің пассивтік несиелік операциялар , яғни дипазит
формасындағы операциялар жатады. Банктердің активті ссудалық операцияларын
қарастырып көрейік. Кәсіпорындар, фирмалар, концеріндер өздерінің тауарлық
қорларын толтыру, еңбек ақы төлеу, құрал-жабдық сатып алу және т.б. үшін;
ауыл шаруашылық кәсіпорындары, фермерлер тұқым, жанар-жағармай материалдары
мен тыңайтқыштар сатып алған шығындарын жабу үшін; ал бір рет тұтынушылар
(халық) – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланатын тауар сатып алу үшін ссудалар
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы ссудаларды негізінен жинақталған ақша
қаражаттарын (депозиттік және депозиттік емес) табыс түсіру үшін тарататын
коммерциялық банктерден алады.
Өз клиенттеріне ссуда бере отырып, банкттер ақша-қаражаттарын
салымшыларын алып, қарыз алушыға бере отырып, қаржылық делдал ролін
атқарады. Банктердің бұл қызметі несие қатынастарына қатысушылардың
(салымшылар, қарыз алушылар, банк) бәріне тиімді. Осы жағынан екі жақты
мүдде көрінеді: әркім өзінің қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиенің екі формасы бар: ақшалай және тауарлық. Сәйкесінше несие
берудің екі түрі бар:
1) тікелей банктік, онда шаруашылық субъектлердің несиелік қатынастары
басынан бастап, банкпен қатынас ретінде туындайды;
2) жанама несие беру, онда алдымен шаруашылық субъектілері арасында
несиелік қатынастар туындап, кейін банкпен қатынасқа ауысады.
Тікелей банктік несие беруде несие беруші ссуданы тікелей қарыз алушыға
береді. Несие беруші – банк, қарыз алушы – шаруашылық субъект болады. Банк
аралық несиеде несие беруші де, қарыз алушы да банк болады, яғни бір банк
екіншісіне несие береді.
Коммерциялық несие беруде несие беруші де, қарыз алушы да – шаруашылық
субъект болады, яғни бір кәсіпорын екінші кәсіпорынға тауар формасында
береді, бұл мәміле вексельмен ресімделеді, яғни қарыз алушы несие берушіге
вексель береді. Вексель – тауар формасында несие алғанын растайтын құжат.
Ары қарай несие беруші банкке сол вексальді кепілге алып ақша беруін
сұрайды. Сөйтіп, коммерциялық несие банктік несиеге айналады. Коммерциялық
банктердің несиелік операцияларын әртүрлі белгі бойынша топтастыруға
болады: мерзім бойынша қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орташа мерзімді (1
жылдар 5 жылға дейін) ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары); қамтамасыз ету
түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (бланктік, яғни қамтамасыз етілмеген
және қарыз алушы сеніміне негізделген) және қамтамасыз етілген; банк роліне
байланысты (немие беруші, қарыз алушы) – активті және пассивтік ссудалық
операциялар (активтік – бұл клиенттер мен басқа банктерге несие беру;
пасиивтік – орталық банк немесе басқа коммерциялық банк банктерге банк
аралық несие алу); несие беру мақсатына қарай – негізгі капиталды ұлғайтуға
берілген ссудалар, жиынтақ капиталды қаржыландыруға берілген ссудалар,
тұтыну мақсатына берілген ссудалар.
Несиелік операциялар басқадай белгілері бойынша да топтастырылады:
қарыз алушылар типтері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, ссуда мөлшері
бойынша, ссудалық шотты ашу шарттары бойынша және басқалалары.Мысалы, қарыз
алушылар типтері бойынша ссуда мынадай түрлерге бөлінеді:ссуда-
өнеркәсіптік,, қозғалмайтын мүлік кепілдікке қойылған, жеке тұлғаларға
берілген, үкіметтік бағалы қағазға берілген, ауылшаруашылық қаржылық
ұйымдарға берілген, т.б.
Несиені пайдалану сипатына қарай өндіргіш деп (халықтың тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыруға) бөлуге болады. Ондай топтастыру формальды
белгілерге негізделеді. Шетелдердің экономикалық әдебиетінде несие мен
несиелік операцияларды бірыңғай топтастырмайды.
Банктердің несиелік операциялары жасалған несиелік келісім негізінде
жүзеге асырылады, онда банктер мен клиенттердің өзара қатынасы, ссуда
беркдің барлық шарттары реттеледі. Несиелік келісім шарттары әр нақты
кезеңде коммерциялық банк жүргізетін несие саясатына тәуелді болады. Ол
несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар несиенің қайтарымдылығы және
несие берудің басқадай қағидаларын қадағалаумен қамтамасыз етуі тиіс болса,
банктер несие мөлшерін реттеу тәртібі, оларды бөлу және өтеумен қамтамасыз
етуге тиіс. Несиелік саястаттың құрамдас бөлігі проценттік саясат.
Коммерциялық банктер несиелік келісімде қарастырылған шарттарға сәйкес
несиені пайдалануға бақылау жүргізуге, инженерлік және басқадай тексеріс
өткізуге, несиелік келісім шартын бұзған ссуда алушыларға экономикалық
ықпал ету шараларын жүргізуге міндетті. Әрине, шешуші рольді бекітілген
уақытта қайтару және несие төлеу иеленеді. Бұл қағидалар болмаса, несие
өзінің мәні мен маңызынан айырылады. Сондай жағдайлардан болып, банк
ссудалары көпке дейін мемлекеттің кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін
қайтарымсыз және тегін дотацияға айналып келді. Бірақ, республикада
жүргізіліп келе жатқан банктік реформа ең әуелі экономикалық категория
ретіндегі несие позициясы мен несие берудің негізгі қағидаларын орнына
келтіруге бағытталған.
Қазір ссудаларды қамтамасыз ету түсінігі жаңаша көрінуде. Әр берілген
ссуда нақты материалдық жағынан қамтамасыз етілуге тиіс деп саналып келген.
Қарыз алушылардың несиені бекітілген уақытында қайтаруының нақты
мүмкіндіктері ескерілмеді. Қазір клиенттің өтімділігіне, оның өз
міндеттемлерімен есеп айырысу қабілетіне көбірек назар аударылады. Бұл
аналитикалық жұмысқа экономикалық аппараттың жаңаша қарауын, оның жұмыстың
формальды әдістерінен қызмет көрсетуші шаруашылық органдар ісін жақсы білу
негізінде несие қағидасын ойластырып жүзеге асыруға бет бұруды талап етеді.
Ссудаларды қамтамасыз ету банктер активтерін сақтау және пайда түсіруге
кепілдік беру үшін қажет. Несиемен қамтамасыз етудің маңызды түрлері:
Кепілдік – қажет болғанда кепілші банк алдында қарыз алушының қарызын
төлеу міндетін мойнына алатын біржақты міндеттемелері бар келісім.
Кепіл – кепілдік жағдайда тап болғанда кепілге алған тұлға үшін
кепілшінің белігілі соманы төлеу міндеттемесі.
Кепілдік құқық - бұл бөтен қозғалмалы мүлікке, жер учаскесіне,
құрылысқа заттық талап және егер қарыз алушы өз міндеттемелерін өтей
алмаса, кепілге қойылған мүлікті сатудан өтемақы алу құқығына талап қою;
несиемен қамтамасыз етуде ипотека мен жер учаскесі және құрылысқа ерекше
кепілге қою құқығы ретіндегі қозғалмайтын мүлік міндеттемесіне ерекше мән
беріледі. Оларды кепілге қоя отырып, иесі несие алады.
Несиені қамтамасыз етудің материалдық формасына жер, бағалы қағаз,
тауарлық-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және басқалар
жатады. Клиенттерге ссудалар беру үшін банкте ссудалық шоттар ашылып,
оларда несие берудің әрбір объектісі бойынша ссудалар есебі жүріледі.
Ссуда беру үшін банктер алдымен қарыз алушының беделін зеттеуге тиіс,
оған ссудаларды немесе бұрын өтелген ссудалардың мерзімінде өтелуі, басқа
міндеттемелерге қатынасы, қарыз алушы балансының өтемділігі мен несие
мақсатының дұрыстығы (тиімділігі) жатады.
Ссуданы пайдаланған үшін төлейтін төлем (процент) мөлшері оны пайдалану
мерзімі, қарыз алушының төлемқабілетсіздік қаупі, несие реурстары үшін
төлем, объект сипаты, бәсекелес банктер ставкалар және басқадай факторларға
сәйкес анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарға несие берудің қазіргі моделі төмендегілерге
негізделетін жүйе түрінде көрсетілген:
- несие беру субъектілері;
- несиені қамтамасыз ету;
- несие беру объктілері.
Несие берудің бұл базалық элементтерін бір-бірінен бөлуге келмейді.
Егер осылардың әрқайсысы бір-бірін толықтырса, несие беру бойынша банк
қызметінде табысқа жетеді, несие мәселесінің сенімділігі артады. Екінші
жағынан бірлікті бұзуғадеген талпыныс жүйені бұзады, банк ссудаларының
қайтарылымдылығына нұқсан келтіру мүмкін. Экономиканы орталықтандырып
басқару қағидаларына негізделген бұрынғы жүйе несие беру объектісіне баса
назар аударғаны белгілі. Егер несие беру объектісі бар болса, ол кәсіпорын
немесе ұйымға банк ссудаларын алуға құқық береді [18]. Ондай объект әрқашан
табылады: меншікті және қарыздық қаражаттарды үнемдеуге мүдделі емес
кәсіпорындар тауарлық-материалдық құндылықтардың артық нормативтік қорын
жинақтады, артық өндірістік шығын шығарды, сөйтіп жалпы қосымша қаржы
тартуды қажет етті. Көбнесе бұл сапалы тауарлық-материалдық құндылықтар;
қосымша көмекті шаруашылық ұйымдардың объективті қажет етуі болды; несие
беру объектісіне басым назар аударатын банк үшін осы жеткілікті болды,
бірақ, несиелік операциялар сенімділігін нығайту үшін бұл жеткіліксіз
болды. Демек, несие беру субъектісін оның несиелік қабілетін есепке алмай-
ақ, несие беру объектісіне несие автоматизмі несиені қайтаруды кешіктіруге,
ақрында қарызды кешіріп, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қарыз
алушының ссудалық қарызын жоюға әкеп соқты. Қазіргі кезде нарықтық
экономикаға көшуге байланысты банктер үш іргелі элементті біртұтас жүйе
ретіде қарастырады. Бұл қарыз алушыға несие беруге, несиені қайтармау
қаупін төмендетуге мүмкіндік береді.
Қысқасы ссудаларды ресми статусы бар банктер жүзеге асырады. Ресми
статус банк ашуға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі берген рұқсатқа
және банк операцияларын жүргізуге берілген лицензияға сәйкес жүзеге
асыралады.
Несие беру процесінде банктер нарықтық қатынастар қалыптастыруға,
қоғамдық өндіріс эффективтілігін көтеруге, егеменді мемлекет экономикасы
мен қаржысын нығайтуға , айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуіне шектеу
қоюға, құнсыздану процессінің бетін қайтаруға және ұлттық валюта-теңгені
нығайтуға жан-жақты ықпал етуге міндетті.
Приоритеттік тәртіпте банктер ссудаларды өндіріс эффективтілігін, оның
ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, жаңа эффективтілігі жоғары өнім
түрлерін шығаруды ынталандыруға, халыққа әртүрлі қызмет көрсетуге, халық
үшін тауар өндіруге және экспортқа байланысты мақсаттар мен шараларға
береді. Мұнда олар нарықтақ құрылымды қалыптастыруға, кәсіпкерлік қызметті
кеңейтуге, сауда сатып алу операцияларын ұлғайтуға белсенді түрде қолдау
көрсетуге, осы мақсаттарға көбірек ссуда беруге тиіс.
Ссудаларды жоспарлау, беру және өтеумен, проценттік ставкаларды
ұлғайтумен немесе азайтумен байланысты барлық мәселелерді қарыз алушылар
өзара міндеттеме мен экономикалық жауапкершілікті анықтайтын несиелік
келісім негізінде банктердің жергілікті мекемелерінде шешеді.
Қысқа мерзімді несие беруді банктер мақсаттық бағыты бойынша
ссудалардың төлемдік, мерзімдік, қайтарымдылық және пайдалану шарттарымен
коммерциялық негізде жүзеге асырады. Банк мекемелері өздерінде бар несиелік
ресурстар көлемінде қысқа мерзімді несие беру үшін ссудалар береді. Егер
ссуада беру мәселесін банктің құрылымдық бөлімшесі (филиал, өкілдік,
еншілес банк) шешсе және оны беру күмән тудырса, онда бөлімше қорытынды
жасап, ақырғы шешімді шығар үшін жоғарғы банкке береді.
Ссуда беру белгіленген мөлшер көлемінде жүзеге асыралады, оны
материалдық қор жинақтауға қажеттілікті анықтау, өнім өндіру мен сатудың
болжанған көлеміне сәйкес шығындарды тексеру негізінде қарыз алушымен бірге
банк мекемесі анықтайды. Ссудалар тауарлық-материалдық құндылықтар қорының
нақты жинақталу және олардың айналым мерзіміндегі, бірақ 12 айдан көп емес
уақытта шығындардың өсу мөлшеріне қарай беріледі.
Банктік несие – бұл қайтару шартымен банктер қарыз алушыларға ақша
қаражаттарын беру кезіндегі экономикалық қатынастар. Бұл қатынастар құнның
(ссудалық капиталдық) банктен (несие берушіден) ссуданы қарызға алушыға
(дебиторға) қарай және кері қозғалуын белдіреді.
Классикалық банк ісі тұрғысынан алғанда несие беру субъектісі
экономикалық, оның ішінде несиелік мәміле жасауға материалдық және басқадай
кепілдіктері бар, қабілетті жеке тұлғалар, не заңды тұлғалар. Мұнда банкке
сенегтін, белгілі материалдық және құықтық кепілі бар, несие үшін процент
төлегісі және оны несие мекемесіне қайтарғысы келетін, несиенің кез-келген
субъектісі қарыз алушы бола алады.
Ссуда алу субъектісі жәке тұлға, кәсіпорын, фирмадан бастап,
мемелекетке дейінгі әртүрлі деңгейде болу мүмкін. Біздің шаруашылық
нарықтық экономикаға көшкенге дейінгі кәсіпорындар мен ұйымдар салалар
бойынша бөлінеді: өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылысытық кәсіпорындар,
сауда дайындау, сату-өткізу ұйымдары. Біртіндеп мұндай топтастырудан бас
тартты және қазір несие беру субъектілері төмендегіше топтасады:
- мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
- кооперативтер;
- жеке қызметпен айналысатын азаматтар, жалға алушылар;
- басқадай банктер;
- билік органдары, біріккен кәсіпорындар, халықаралық
бірлестіктер мен ұйымдарды қосқандағы басқадай шаруашылықтар.
Несиелерді алу субъектлері бойынша бөлу несие беру жүйесінде
топтастырудың тағы бір түсінігін тудырады, ол - несие түрі. Несие түрі
экономикалық және ұйымдастыру қатынасындағы әртүрлі мәмілеге тән қасиеттер
жиынтығын көрсетеді. Несиелік мәміленің экономикалық қасиеті – бұл несиенің
өзінің қасиеттері, олар бірыңғай (қайтарымдылық, төлемділік). Ұйымдастыру
қасиеті әр жағдайда әртүрлі болып келеді – ссуданы беру және өтеу тәртібі
басқаша болуы мүкін. Салалық бағытқа сәйкес өнеркәсіптік, сауда, банк
аралық несиелерге бөлінеді. Мысалы, АҚШ-та ссудаларды топтастыру жүйесінде
ауылшаруашылық ссудалары ерекше бөлініп шығады (18,186-бет).
Әрбір жағдайда несие түрлерінің оларды беру және өтеу тәртібін
реттейтін инструкциясы болады. Несие түрлері оларды алу субъектлері бойынша
ғана емес, басқа белгілер бойынша да айырықшаланады. Оларға мыналар жатады:
- несиенің капитал қозғалысымен байланысы;
- несиені қолдану сферасы;
- несие мерзімі – қысқа мерзімді несиелер (1 жылға дейін),
орташа мерзімді (1 жылдар 3 жылға дейін), ұзақ мерзімді (3
жылдан жоғары)
Негізінен банктер қысқа мерзімді несиелер береді, өйткені оның қаупі
аз, оның үстіне шетел валютасымен берілсе, несие төлемді, қамтамасыз
етілген болады.
Соңғы кезде несиенің овердрафт деген түрі кең таралған. Ол 10 күнге
дейінгі мерзімге берілетін сенімдік несие (кепілмен қамтамасыз етілмеген).
Негізінен, банктер шағын және орташа бизнес субъектлеріне 1 жылға
дейінгі қысқа мерзімге несие береді. Бұл қарыздық қаражатты мақсатты түрде
қолданумен байланысты, өйткені шағын бизнес субъектлері несиені негізінен
банктен айналымдық қаражатты толтыруға алады.
Тар мағынада алғанда, объект – бұл ссуда беруде және несиелік мәміле
жасауға негіз болатын зат. Банктік несие беру объектісі жеке және жиынтық
болуы мүмкін. Егер несие берілетін нәрсе басқа ссудалардан айрықшаланса,
ол жеке болады. Мысалы, банк өз клиентінің ыдыс, шикізат немесе дайын
өнімді жинақтаумен ғана байланысты қажеттіліктеріне несие беру мүмкін. Кей
жағдайда несиелердің жалпы құрамында шикізат қорына берілген емес, оның
қандай бір белгілі түрі,н жинақтаумен байланысты ссудалар бөлініп
көрсетіледі.
Жеке объектіге тікелей қарама-қарсы жиынтық объект, онда несие бір-
бірінен айрықшаланбай, бір объектіге біріккен көптеген объектлерге
беріледі. Ссуда материалдық объект қалыптастыруға берілуі міндетті емес,
қарыз алушыдан натурал-заттық түрде ссуда алынатын нәрсе мүлдем болмауы
мүмкін. Мұнда объект - қарыз алушының қосымша ресурстарға қажеттілігі
болады. Сондықтан, кең мағынада алғанда, объект материалдық күйдегі затты
бүлдіріп ғана қоймай, ссудаға қажеттілік тудыратын және үздіксіздігімен
жеделдігін қамтамасыз ету үшін несиелік мәміле жасалған материалдық процесс
те болады. Бұл жағдайда кәсіпорынның жеке қаражаттары мен түскен түсімдер
ағымдағы түсңімді жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болған кезде төлемдік
айналымдағы уақыт айырмасы болады. Несие беруші банктер үшін мұндай
ссудалар көбірек қауіп төндіреді, кейде банкке ұзақ уақыт қайтарылмайтын,
оның несиелік портфелін төмендететін, қарыз алушының қабілетін күшейту
қажеттілігін тудыратын күрделі (мәселелі) несиелер қатарына ауысады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшеліктері.
Банктік ссудаларды топтастыру несие беру қағидаларымен тығыз
байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің басты талабы – несиенің
мақсаттық сипаты, ссуданың толықтығы мен қайтару мерзімі, олардың
қамтамасыз етілуі. Несие берудің жалпы экономикалық қағидаларына
дифференциалдық қағидасы жатады. Ол субъект, объект ретінде несие беруге,
сондай-ақ, ссудамен қамтамасыз етуге әртүрлі көзқарастарды білдіреді.
Қазіргі кезде объект, субъект және қамтамасыз ету сапасына ғана емес,
маржа деңгейіне, несиелік операциялдар түсімділігіне, қауіп-қатерді
төмендетуге сенімді баға беруді талап ететін тиімді несие беру қағидасының
маңызы зор. Несие беру технологиясын, ссудада беру және өтеу ережелерін,
несие операцияларына талдау жасау және ағымдағы қадағалау маңызды болып
отыр [15].
Коммерциялық кәсіпорын түрінде қызмет атқара отырып, банктер несие беру
бойынша олардың қызметінің барлық жүйесіне коммерциялық сипат береді.
Банктік шаруашылықтың пайдалылық қағидасына негіздей отырып, банктік
ссудалар төлемді болып табылады. Бірақ, мәселе мұнда емес. Банктер сауда
кәсіпорны ретінде ең әуелі өз ресурутарын несиелік операцияларға жұмсай
отырып, сатады. Сондықтан да, ең әуелі ірі несиелік институт ретіндегі
банктер үшін қалыпты шаруашылғында (дағдарыссыз) несиелік операциялардан
түсетін табыс негізгі болып саналады. Банктің несиелік өнімінің мөлшері тек
оның меншікті қаражаттары көлеміне ғана емес, тартылған ресурстарға да
тәуелді. Қазіргі нарықтық жүйеде банк өз клиенттерінің қаражатын қосымша
тартқан кезде ғана көбірек көлемдегі қаражатпен сауда жасай алады. Банктер
ресурстарды өздері үшін емес, басқалары үшін тарататын болғандықтан, ақша-
қаражаттарының қайтарымының бас кезінде жинақталған массасы неғұрлым көп
болса, несиелік өнім көлемі соғұрлым жоғары болады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшелігі меншікті және тартылған
ресурстарға оның тәуелді болуына ғана емес, Орталық банктің клиенттерге
несие беруді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін бекіткен белгілі
нормаларға да байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің айтарлықтай
белгісі – оның келісімдік негізі. Бұрынғы жүйемен салыстырғанда бұл туралы
декларация соншалықты қарапайым емес. Бөлуші ақшалай шаруашылықтар
тарихиның белгілі тармақтарының бірінде банктердің клиенттермен келісімі
дүниеге келді. Бірақ, өкінішке орай олар формальды сипатта болды, олардың
экономикалық маңызы нашар байқалды. Коммерциялық стимул пайда болған кезде
банкте оның клиенттері де келісімді бұзу салдарын сезінді, ал олардың
арасындағы несиелік келісім-шарт несие алушының да, қарыз берушінің де
жауапкершілігін нығайтатын күшке айналды (11,100-бет).
Экономикалық дағдарыс, өндірістің құлдырауы, кәсіпорынның банкротығы
жағдайында несиелік опрецияның түсімділігінің тәуелділігі жоғары болып
табылады. Соңғы жылдара несие берудің қазіргі жүйесі дамудың айтарлықтай
жолын жеңді. Жалпы алғанда тек банк ісі философиясы ғана емес, несиелік
операция технологясы да өзгерді.
2.2 Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен әдістері
Несие беру шарттары дегеніміз несие субъектісі, объектісі және
қамтамасыз ету сияқты несиенің базалық элементтеріне қойылатын талаптар.
Бұл банк кез-келген клиентке несие бере алмайды дегенді білдіреді.
Несие алғысы келетіндер көп, солардың ішінен кімге беруге, ссуда уақытында
қайтарылатынына және оны пайдаланғаны үшін ссудалық процентті төлейтініне
сенуге болатынын клиентті таңдап алу қажет. Сондықтан да банк қарыз
алушының несиелік қабілетіне, оның балансының өтімділігіне баға беріп,
тауар өндіруші өнімінің нарығын, менеджмент деңгейі мен шотты басқаруын,
өткен тәжірибесін игере отырып, онымен несиелік қатынасқа түседі.
Несие беру объектісімен де операция солай жүріледі. Қарыз алушының кез-
келген қажеттілігі несие беру объектісі бола бермейді, те оның өндірісін
дамыту және өнім айналысы қажеттілігінен туындаған уақытша төлем
қиындықтарымен байланыстылары ғана несие беру объектісі болады. Қамтамасыз
ету несие беру жүйесінің базалық элементі ретінде толық және сапалы болуға
тиіс.
Несие беру несие мәмілесінің екі жағының да мүддесін қарастыруға тиіс.
Шаруашылық қажеттіліктерінің мүдделерінен туындаған банктер несие
қажеттілктерін қанағаттандыруға бағытталады. Несие беру мақсаты – қарыз
алушы экономикасын дамытудың, оның бәсекелестік қабілеті мен
пайдалылығының, өндіріс пен айналымның үздіксіздігінің алғышартын жасау.
Сонымен қатар клиенттің мүддесі ғана несие операцияларын жасаудың шешуші,
басым факторы бола алмайды. Несие беру шарты – екінші жақ – несие беруші
банктің мүддесін қадағалау болуға тиіс. Банк меншікті және жинақталған
капиталын қайда салатынын қанша таңдай алады. Оның мүмкіндіктері көбіне
шектеулі. Банктер белгілі мерзімде бар ресурстар, орталық банктердің
экономикалық реттеу нормативтері жиынтығымен анықталатын нақты шекарада
жұмыс істейді. Клеинтке берілетін несиенің көлемі әрқашан меншікті және
тартылған қаражаттар көлемі, олардың арасындағы реттелетін пропорция,
өтімділіктің ағымдағы нормативі, мерзім бойынша активтер мен пассивтерді
теңестіру талаптары, Ұлттық банктің орталықтандырылған резервтеріне
аударылатын ақша ресурстары мөлшеріне тәуелді [7].
Қарыз алушыға несие беру мүмкіндігі көбнесе қауіп-қатер дәрежесіне
тәуелді. Қарыз алушы ссуданы қанша алғысы келсе де, егер банк үшін қауіп-
қатер көп, толық кепілдік жоқ болса, ондай ссуда оған берілмеуі де мүмкін.
Клиент нақты мүмкіндігімен ссудалық процентті қосқанда, өз қарызы бойынша
төлеу ынтасын толық көрсетуге тиіс.
Несие беру шаттары несиенің мерзімдік және қамтамасыз ету мақсатты
сипаты сияқты несие беру қағидаларымен де байланысты. Егер клиент солардың
бірін потенциал түрде бұзуы мүмкін болса, несие мәмілесі жасалмайды. Несие
беру процесінде бұл қағидалар бұзылса, банк өз мүдделерін, өз
салымшыларының мүдделерін басшылыққа ала отырып, несиелік байланыстарды
үзеді, несиенің бірден қайтарылуын талап етеді. [16].
Несие беруді қазіргі жүйесі кепілдік құқықты жүзеге асыру мүмкіндігі
кепілдіктің әр түрлері мен үшінші жақтың кепілдерінің болуына негізделеді.
Осы және басқа формалар несиелік мәміленің сенімділігімен, несие беру
қағидаларын бұзған жағдайда несиенің қайтару мүмкіндігімен қамтамасыз
етеді. Кепілдік құқықты жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz