Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері
ҚЫСТАУБАЙ
Өмірбай Сайынұлы
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
УДК
ББК 67.404(5 Қаз) я 73
Қ 91
Пікір білдірушілер:
Айдарбаев Сағынғали Жоламанұлы – заң ғылымдарының докторы, әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық құқық кафедрасының
меңгерушісі;
Жандарбек Бауыржан Әбілқасымұлы – заң ғылымдарының докторы, әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу
және еңбек құқығы кафедрасының доценті;
Динанов Әлібек Керімбекұлы – заң ғылымдарының кандидаты, Орталық Азия
Университетінің доценті.
Қыстаубай Ө.С.
Азаматтық құқық. Оқу құралы. – Алматы,НИИЦ МураттасУ, 2011. – 328 б.
ISBN 9965-411-69-7
Оқу құралында еліміздің азаматтық құқықтық заңнамасына негізделген
Азаматтық құқық пәні бойынша тақырыптардың қысқаша мазмұны, әр тақырып
соңында тапсырмалар, сондай-ақ білім алушылардың білімін тексеретін,
нақтылай түсінуге көмектесетін және бақылауға мүмкіндік беретін тестілік
тапсырмалар берілген.
Азаматтық құқық пәні бойынша ұсынылып отырған еңбек жоғары оқу
орындарының студенттері мен магистранттарына арналады.
Баспаға Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің Оқу-әдістемелік кеңесі
ұсынған.
ISBN 9965-411-69-7
© Қыстаубай Ө.С., 2011
МАЗМҰНЫ
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім)
1 – тарау. Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу
1.1 Азаматтық құқықтың түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау ... ... ... ... ... ...
2 – тарау. Азаматтық құқықтың субъектілері
2.1 Азаматтар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде ... ... ... ... ..
2.2 Заңды тұлғалар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде ... ... ...
2.3 Мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық құқықтың
субъектілері ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 – тарау. Азаматтық құқық объектілері
3.1 Азаматтық құқық объектілерінің түсінігі мен түрлері, оларға сипаттама
беру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қаржылық құралдар азаматтық құқықтың объектілері
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Бағалы қағаздар азаматтық құқық объектілері ретінде
... ... ... ... ... .
3.4 Азаматтық құқықтың өзге де объектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 – тарау. Мәмілелер
4.1 Мәміленің түсінігі мен түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Мәміле жарамдылығының жағдаяттары (алғышарттары) ... ... ... ... ...
4.2 Жарамсыз мәмілелер түсінігі, түрлері және құқықтық салдары ... ... .
5 – тарау. Өкілдік және сенімхат
5.1. Өкілдік түсінігі, белгілері, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2 Сенімхат түсінігі, түрлері, мерзімдері, тоқтатылуы
... ... ... ... ... ... ..
6 – тарау. Мерзімдер. Талап қою мерзімі
6.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ..
6.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
6.3 Талаптың ескіруі, талап қою мерзімінің түсінігі, маңызы, қолданылуы
7 – тарау. Меншік құқығы және өзге де құқықтар
7.1 Меншік құқығы жөніндегі жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2 Меншік құқығының пайда болуы және тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... .
7.3 Ортақ меншік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
8 – тарау. Міндеттемелік құқық
8.1 Міндеттеме ұғымы және оның тараптары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2 Міндеттемені орындау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.3 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.4 Міндеттемені тоқтату
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9 – тарау. Азаматтық құқықтық жауапкершілік
9.1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ұғымы, ерекшеліктері, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
9.2 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің алғышарттары ... ... ... ... ... ..
10 – тарау. Шарт туралы жалпы ережелер
10.1 Шарт ұғымы, шарттан туындайтын қатынастар, шарт еркіндігі, бағасы,
қолданылуы, шарт және заңдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10.2 Аралас, ақылы және ақысыз, жария, қосылу, алдын ала жасалатын, үшінші
жақтың пайдасына жасалатын шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10.3 Шарт жасасу: шарттың елеулі ережелері, нысаны, оферта, акцепт, шарт
жасасу тәртібі, шарттың жасасатын
жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.4 Шартты өзгерту және бұзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім) бойынша тестілік
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім)
11 – тарау. Мүлікті (тауарды) меншікке, шаруашылық жүргізуге немесе жедел
басқаруға беру жөніндегі міндеттемелер
11.1 Сатып алу-сату туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11.2 Бөлшектеп сатып алу-сату шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ...
11.3 Тауар жеткізілімі шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11.4 Келісім шарт жасасу шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ...
11.5. Энергиямен жабдықтау шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ..
11.6 Кәсіпорынды сату шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ..
11.7 Айырбас шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12 – тарау. Рента және өмір бойы асырауда ұстау
12.1 Рента шарты туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.2 Тұрақты рента шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12.3 Ғұмырлық рента шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.4 Өмір бойы асырауда ұстау шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13 – тарау. Сыйға тарту шарты
13.1 Сыйға тарту шартының түсінігі, ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... .
13.2 Қайырмалдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14 – тарау. Мүлікті пайдалануға беру жөніндегі міндеттемелер
14.1 Мүлікті жалдау туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.2 Прокат шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.3 Көлік құралдарын жалдау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.4 Кәсіпорынды жалдау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.5 Лизинг шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14.6 Тұрғын үйлерді жалдау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15 – тарау. Жұмыс орындау жөніндегі міндеттемелер
15.1 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ..
15.2 Тұрмыстық мердігерлігінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .
15.3 Құрылыс мердігерлігінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15.4 Жобалау және іздестіру, ғылыми зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және
технологиялық жұмыстарға мердігерлігінің ерекшеліктері ... ... ...
16 – тарау. Көлік қатынастарын құқықтық реттеу
16.1 Көлік қатынастарына қатысты негізгі терминдер, көлік құралдарына
қойылатын талаптар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.2 Тасымалдаушының, жүк жөнелтушінің, жолаушының жауапкершілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
16.3 Жүкті тасымалдау
шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16.4 Жолаушыларды тасымалдау шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16.5 Көлік экспедициясы шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17 – тарау. Ақшалай талапты беріп қаржыландыру (Факторинг) шарты
17.1 Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шартының түсінігі, нысанасы (пәні),
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
17.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері, жауапкершілігі ... ... ...
18 – тарау. Банктік қызмет көрсету міндеттемелері
18.1 Банктік қызмет көрсетудің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ..
18.2 Банктік шот шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18.3 Ақша аудару туралы шарт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18.4 Банк салымы шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19 - тарау. Есеп айырысу міндеттемелері
19.1 Есеп-айырысу туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19.2 Төлемдер мен ақша аударуды жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... .
20 – тарау. Сақтау міндеттемелері
20.1 Сақтау шартының түсінігі, нысаны, мерзімі, сыйақы мөлшері, тараптардың
жауапкершілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20.2 Затты ломбардта сақтау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20.3 Құндылықтарды банкте сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20.4 Көлік ұйымдарының сақтау камераларында сақтау шарты ... ... ... ..
20.5 Ұйымдардың киім ілгіштерінде сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20.6 Заттарды қонақ үйлерде сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20.7 Даулы заттарды сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20.8 Тауар қоймасында сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21 – тарау. Сақтандыру міндеттемелері
21.1 Сақтандыру ұғымы, объектісі, нысандары, түрлері
... ... ... ... ... ... .
21.2 Сақтандыру құқықтық қатынастарына қатысушылар және өзге де ұғымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
21.3 Сақтандыру шартының ұғымы, мазмұны, нысаны ... ... ... ... ... ... .
21.4 Сақтандырушыны сақтандыру төлемін жүзеге асырудан босату негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
21.5 Суброгация
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
21.6 Сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтату
... ... ... ... ... ... ... .
21.7 Сақтандыру шартының жарамсыздығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21.8 Сақтандыру төлемінің мөлшерін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22 – тарау. Тапсырма шарты
22.1 Тапсырма шартының түсінігі, мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22.2 Тараптардың жауапкершілігі, шартты тоқтату
... ... ... ... ... ... ... ...
23 – тарау. Комиссия шарты
23.1 Комиссия шартының түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24 - тарау. Мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты
24.1 Мүлікті сенімгерлікпен басқару (МСБ) шартының түсінігі, нысаны,
субъектіілері, объектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24.2 Шарт бойынша жауапкершілік. Шартты тоқтату
... ... ... ... ... ... ... .
25 – тарау. Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) шарты
25.1 Кешенді кәсіпкерлік лицензия шарты: түсінігі және нысаны ... ... ... .
25.2 Шарттың шектеулі шарттықтары (жағдаяттары)
... ... ... ... ... ... ... ..
25.3 Кешенді кәсіпкерліктің қосымша лицензия шарты
... ... ... ... ... ... ...
26 – тарау. Конкурстық міндеттемелер
26.1 Конкурстық міндеттемелердің ұғымы мен түрлері
... ... ... ... ... ... ...
26.2 Лотереялар, тотализаторлар және өзге де ойындар өткізу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
27 – тарау. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
27.1 Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме ұғымы мен алғышарттары
27.2 Зиян келтірілгені үшін жауаптылықтың кейбір
түрлері ... ... ... ... ... .
27.3 Азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу ... ... ...
27.4 Моралдық зиянның орнын толтыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28 – тарау. Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелер
28.1 Негізсіз баюдан туындайтын міндеттеме ұғымы,
түрлері ... ... ... ... ...
28.2 Қайтарылуға жатпайтын негізсіз байлық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29 – тарау. Интеллектуалдық меншік құқығы
29.1 Интеллектуалдық меншік құқығы туралы жалпы ережелер ... ... ... ...
29.2 Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29.3 Патенттік құқық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29.4 Селекциялық жетістіктерге құқықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29.5 Интегралды микротәсім топологиясына құқықтар. Ашылмаған ақпаратты
заңсыз пайдаланудан қорғау құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30 – тарау. Азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет көрсетулерге
қатысушыларды дараландыру құралдары
30.1 Фирмалық атауға құқықтың түсінігі, әрекет етуі және оны иеліктен алу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
30.2 Тауар белгісінің түсінігі мен қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30.3 Тауардың шығу жері атауының түсінігі, қолданылуы ... ... ... ... ... .
31 - тарау. Мұрагерлік құқық
31.1 Мұрагерлік түсінігі, негіздері. Мұраның құрамы, ашылуы, ашылу
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31.2 Мұрагерлер. Мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету ... ... ... ... ...
31.3 Өсиет бойынша мұрагерлік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31.4 Заң бойынша мұрагерлік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31.5 Мұра алу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім) бойынша тестілік
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім)
1-тарау. Азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеу
1.1 Азаматтық құқықтың түсінігі (Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің ілгеріде – ҚР АК 1-7 баптары)
1.1.1 Құқық салалары жүйесіндегі азаматтық құқық түсінігі,
қағидаттары, функциялары
Азаматтық құқық пен өзге сабақтас құқық салаларының арақатынасы.
Азаматтық-құқықтық реттеудің нысанасы (пәні) мен әдісі.
Азаматтық құқық дегеніміз – қатысушылардың заңи теңдігіне, шарт
еркіндігіне, мүліктік дербестікке, қол сұқпаушылыққа негізделген мүліктік
қатынастарды, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Азаматтық құқық реттейтін
мүліктік емес жеке қатынастар мүліктік қатынастармен байланысты да
байланыссыз да болуы мүмкін. Мысалы, азаматтың ар-намысына нұқсан
келтіретін және шындыққа жанаспайтын мәлімет баспасөз ақпарат құралдары
бетінде жарық көрсе, азамат бұл ақпаратты жариялаған газет (журнал және
т.с.с.) редакциясынан қателік екенін білдіріп кешірім сұрауларын талап
ететін болса, бұл мүліктік емес жеке құқығына келтірілген нұқсанды қорғау
болып табылады және мүліктік сипатта болмайды, яғни мүліктік қатынастармен
байланысты емес. Ал егер, зиян ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік
беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе және азамат
моральдық зиянды өтеуді талап етсе, моральдық зиянды өтеу ақшалай нысанда
болады, яғни мүліктік емес жеке қатынастардың мүліктік қатынастармен
байланысты болғанына көз жеткіземіз.
Азаматтық құқықтың қағидаттары:
- қатысушылардың заңи теңдігі қағидаты бойынша азаматтық құқықтық
қатынастарға қатысушы барлық тұлғалар заң алдында да және бір-бірінің
алдында да тең болып табылады. Азаматтық құқықтық қатынастардың
субъектісі болуы мүмкін мемлекеттің өзі де осы қатынастарда өзге
қатысушылармен тең саналады және артықшылыққа ие бола алмайды;
- меншікке қол сұқпаушылық қағидаты бойынша тұлғаны меншігіндегі
мүліктен айыруға заңнамамен қарастырылған жағдайларда ғана жол
беріледі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабына сай, 1.
Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да
болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады. 2. Меншiк, оның iшiнде
мұрагерлiк құқығына заңмен кепiлдiк берiледi. 3. Соттың шешiмiнсiз
ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше
жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айыру оның құны тең
бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн;
- шарт еркіндігі: тұлға шарт бойынша әріптесті дербес таңдайды, тараптар
шарт жасасуда және оның жағдаяттарын анықтауда еркін;
- жеке істерге заңсыз қол сұғуға жол бермеу қағидатына сай құқыққа ие
тұлға өзінің кәсіпкерлік немесе өзге де заңды істеріне кез келген
тұлғаның заңсыз араласуына жол бермеуге құқылы, соның ішінде жария
биліктің заңсыз әрекеттерінен қорғануды жүзеге асыра алады;
- азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, оларды қалпына келтіру
және қорғау қағидатына сай құқыққа ие тұлға өзіне тиесілі құқықтарды
заңнама шеңберінде жүзеге асыруға және қиындық пен кедергі
жасаушыларға тыйым салуға, қорғауды өзі немесе сот арқылы жүзеге
асыруға құқылы;
- құқықты теріс мақсатта пайдалануға жол бермеу қағидатына сай құқыққа
ие тұлға өзіне тиесілі құқықтар мен заңды мүдделерін, сондай-ақ
заңнама шеңберінде қамтамасыз етілген мүмкіндіктерді жүзеге асырған
кездерде өзгеге зиян келтірмеуі тиіс, яғни теріс мақсатта пайдаланбауы
қажет.
- диспозитивтік қағидатына сай азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушылар мәмілелердің бағасын, мазмұны мен мерзімдерін және өздері үшін
өзге де қажетті болып табылатын жағдаяттарды өз қалауларына қарай жүзеге
асыра алады. Дегенмен, мұндай дербестік пен ынталылық заңнамамен бекітілген
императивтік талаптарға қайшы келмеуі қажет.
Азаматтық құқықтың функциялары:
- экономиканың қалыпты жұмыс істеуі мен дамуы үшін жағымды жағдайларды
қалыптастыруға бағытталған реттеу функциясы;
- азаматтық құқықтарды құқық бұзушылықтардан қорғауға бағытталған қорғау
функциясы. Азаматтық құқықта қорғау функциясы негізінен қалпына
келтіру (төлемақы) сипатында болады.
Конституциялық құқық құқық жүйесінің жалпы қағидаттарын, соның ішінде
азаматтық құқықтың негізгі бастауларын белгілейді. Конституциялық құқық
меншіктің барлық нысандарының теңдігін, оған қол сұғуға болмайтындығын,
кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және өзге де қағидаттарды анықтайды. Ал,
азаматтық құқық бұл қағидаттарды өз нормаларында нақтылай түседі, бекітеді
және жүзеге асыруға ықпал етеді.
Әкімшілік құқық мүліктік қатынастарды реттеуі мүмкін, бірақ әкімшілік
құқықтың негізгі әдістерінің бірі билік-бағыныштылық қағидаты болғандықтан,
тараптар теңдігі мен шарт еркіндігіне негізделген азаматтық құқықтан өзгеше
құқықтық қатынастарды реттейді. Дегенмен де, әкімшілік актілер негізінде
азаматтық құқықтар мен міндеттер туындауы мүмкін. Мысалы, жергілікті
атқарушы органның шешімімен азаматқа мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын
үй немесе жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесі берілуі мүмкін.
Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын лицензиялаудың да азаматтық құқықта
маңызы бар.
Қылмыстық құқық нормаларына мүліктік сипаттағы қылмыстар үшін
қылмыстық жауапқа тартылатын тұлға азаматтық жауапкершілікке де тартылуы
мүмкін. Мысалы, өзге адамның мүлкін ұрлау немесе тонау арқылы жасаған
қылмысы үшін қылмыскер ұрлаған, тонаған заттың (мүліктің) өзін немесе құнын
азаматтық құқық шеңберінде өтеуге, сол сияқты жәбірленушінің өміріне,
денсаулығына келтірілген зиянды өтеуге міндетті.
Азаматтық іс жүргізу құқығы азаматтық құқықтан туындайтын талаптардың
қарастыру тәртібі, мерзімі мен өзге де ерекшеліктерін белгілейді.
Еңбек құқығы еңбек қатынастарын реттейді және жеке еңбек шарты мен
мердігерлік шартынан туындайтын дауларды анықтау мен шешуде азаматтық
құқықпен сабақтасуы мүмкін.
Отбасы құқығы да азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Себебі, отбасы
құқығы азаматтық құқықтың ұғымдық аппаратын (азаматтық құқыққабілеттілік
пен әрекет қабілеттілік, шарттарды және т.б.) пайдаланады.
Егер еңбек, отбасылық қатынастарын реттейтін осы салалардың тиісті
нормалары болмаған жағдайда, азаматтық құқықтық нормалар қолданылады.
Азаматтық құқықтың нысанасы (пәні) ретінде:
- материалдық игіліктер бойынша туындайтын мүліктік қатынастар;
- материалдық емес игіліктер мен құқықтардан туындайтын мүліктік емес
жеке қатынастар табылады.
Азаматтық құқықтың әдісі дегеніміз–қоғамдық қатынастарды бірізділік
тәртіпке салатын, реттейтін және қорғайтын құқықтық тәсілдер мен
құралдардың жиынтығы.
Азаматтық құқықтық реттеу әдісінің ерекшеліктеріне:
- тараптардың заңи теңдігі;
- тараптар еркінің дербестігі;
- тараптардың мүліктік дербестігі;
- азаматтық құқықтарды қорғау;
- азаматтық құқықтық жауапкершіліктің мүліктік сипатта болуы жатады.
1.1.2 Азаматтық құқық пен азаматтық заңнама
Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын азаматтық заңнаманың
негізгі актілері. Халықаралық шарттар мен Қазақстанның азаматтық
заңнамасының арақатынасы.
Азаматтық құқық мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды
реттейтін нормалардың жиынтығы ретінде көрініс табатын болса, азаматтық
заңнама осы қатынастарды реттейтін белгілі бір иерархиялық сатыда
орналасқан нормативтік құқықтық актілердің жиынтығын құрайды.
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілері туралы
заңының 4-ші бабына сәйкес азаматтық құқықтың қайнар көздерін заңи күшіне
қарай былайша орналастыруға болады:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күшi бар.
2. Конституцияны қоспағанда, өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң заң
күшiнiң арақатынасы мынадай төмендей беретiн деңгейлерге сәйкес болады:
1) Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзетiн Заңдар:
2) Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары мен Қазақстан
Республикасы Президентiнiң Конституциялық заң күшi бар Жарлықтары;
2-1) Қазақстан Республикасының Кодекстерi;
3) Қазақстан Республикасының Заңдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Заң күшi бар Жарлықтары;
4) Қазақстан Республикасының Парламентi мен оның палаталарының
нормативтiк қаулылары;
5) Қазақстан Республикасы Президентiнiң нормативтiк жарлықтары;
6) Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң нормативтiк қаулылары;
7) Қазақстан Республикасының министрлерi мен орталық мемлекеттiк
органдардың өзге де басшыларының нормативтiк құқықтық бұйрықтары, орталық
мемлекеттiк органдардың нормативтiк құқықтық қаулылары және Қазақстан
Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтiк қаулылары;
8) мәслихаттардың нормативтiк құқықтық шешiмдерi, әкiмдiктердiң
нормативтiк құқықтық қаулылары, әкiмдердiң нормативтiк құқықтық шешiмдерi.
3. Төменгi деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлердiң әрқайсысы жоғары
деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлерге қайшы келмеуге тиiс.
4. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтiк қаулылары аталған сатыдан тыс
тұрады.
5. Әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер мәслихаттарының нормативтiк құқықтық
шешiмдерi, әкiмдiктердiң нормативтiк құқықтық қаулылары мен әкiмдерiнiң
нормативтiк құқықтық шешiмдерiнiң сатысы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы заң актiлерiмен
белгiленедi.
6. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң нормативтiк
қаулылары тек Қазақстан Республикасының Конституциясына ғана негiзделедi
және барлық өзге нормативтiк құқықтық актiлер оларға қайшы келуге тиiс
емес. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілеріне қарағанда
халықаралық құқық нормалары басымдылыққа ие.
Жалпы ережеге сай, азаматтық заңнаманың кері күші болмайды және ол
қолданысқа енгеннен кейін туындайтын қатынастарға қолданылады.
Егер, заң актісінде тікелей көрсетілмесе, азаматтық заңнама Қазақстан
Республикасы аумағында қолданылады.
1.1.3 Азаматтық заңнаманың уақытқа қарай қолданылуы Азаматтық
заңнаманың ақтаңдақтарын толтыру. Азаматтық заңнаманы түсіндіру. Азаматтық
құқық жүйесіндегі әдет-ғұрып, іскерлік айналым әдеттері.
Жалпы ереже бойынша, азаматтық заңнама Қазақстан Республикасы
аумағында тұратынорналасқан барлық тұлғаларға қолданылады.
Азаматтық құқықтың қайнар көздерін қолданбастан бұрын оларды түсіндіру
қажет. Түсіндіру – олардың шынайы мазмұнын анықтау, білу.
Азаматтық құқықта заң ұқсастығы және құқық ұқсастығы қолданылады. Заң
ұқсастығы – заңдармен, тараптардың келісімімен немесе іскерлік айналым
әдеттерімен реттелмеген қатынастарға ұқсас қатынастарды реттейтін
нормаларды қолдану. Мұндай нормалар болмаған жағдайда тараптардың құқықтары
мен міндеттері азаматтық заңнаманың жалпы негіздері мен мәнін еске ұстай
отырып анықталады (құқық ұқсастығы). Әдет-ғұрып нормалары Қазақстан
Республикасы азаматтық заңнамасына қайшы келмейтін болса, қолданылуы
мүмкін, қайшы келген жағдайда, ҚР азаматтық заңнамасының нормалары
қолданылады. Мысалы, әдет-ғұрып нормаларына сай мұрагерлік бойынша ата-ана
меншігіндегі мүлік үйдің ең кенжесіне қалады (өтеді), ата-ана қолынан өзге
ұлдары еншісін, ал қыздары жасауын алады. Ал, кезінде еншісін алған ұлы
немесе жасауын алған қызы әкесі жәненемесе шешесі қайтыс болып және
ешкімге өсиет қалдырмаған болса, заң бойынша мұрагерлікпен өз үлестерін
талап ететін болса, қолданыстағы заңнамамызға сай оның олардың талабы
орынды болып саналады.
Тапсырмалар:
1. Пән не себептен азаматтық құқық атауына ие?
2. Азаматтық құқық пен өзге де сабақтас құқық салаларының ұқсастықтары мен
айырмашылықтары қандай?
3. Азаматтық құқық пен азаматтық заңнама ерекшеліктері неде?
4. Азаматтық құқық пен өзге құқық салалары қағидаттарының айырмашылықтары
қандай?
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастар (ҚР АК 1 бабы)
1.2.1 Азаматтық құқықтық қатынас ұғымы мен ерекшеліктері
Азаматтық құқықтық қатынастар дегеніміз – азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынастар. Азаматтық құқықтық қатынастардың
ерекшеліктері:
– азаматтық құқықтық қатынастардың қатысушылары дербестікке, мүліктік
оқшаулыққа және заңи теңдікке ие;
– азаматтық құқықтық қатынастың туындауына әкеп соғатын негізгі заңи
фактілер болып мәмілелер, яғни құқықтық қатынас қатысушыларының ерікті
еркін білдіру актілері табылады;
– қатысушылар құқықтық қатынас мазмұнын дербес анықтау мүмкіндігіне ие
(шарт еркіндігі);
– азаматтық құқықтар бұзылған және азаматтық міндеттер орындалмаған
жағдайда, құқықтық кепілдіктер мен жауапкершілік мүліктік сипатта болады;
– бұзылған азаматтық құқықтарды қорғау негізінен алғанда сот
тәртібімен жүзеге асырылады.
1.2.2 Азаматтық құқықтық қатынастың құрылымы: субъектілері,
объектілері, мазмұны
Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері дегеніміз – нақты азаматтық
құқықтық қатынасқа қатысуына байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттерге
ие болатын тұлғалар. Оларға жататындар:
– жеке тұлғалар;
– заңды тұлғалар;
– мемлекет;
– әкімшілік – аумақтық бөліністер.
Егер азаматтық құқықтық қатынастың қатысушылары құқыққа ие болса –
несие беруші, ал міндет атқаратын тұлға болса – борышқор деп аталады.
Әдетте азаматтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушысы бір мезгілде несие
беруші де борышқор да бола береді. Мысалы, сатып алу – сату, айырбастау
шарттарында екі тарап та бір мезгілде құқықтарға да міндеттерге де ие
болады.
Азаматтық құқықтық қатынас объектілері дегеніміз – құқықтық қатынасты
туындататын және қатысушылары құқықтар мен міндеттерге ие болатын
материалдық немесе материалдық емес игіліктер және құқықтар. Азаматтық
құқықтық қатынастардың объектілеріне заттар (оның ішінде, ақша, бағалы
қағаз), өзге де мүлік (оның ішінде, мүліктік құқықтар), жұмыстар,
қызметтер, қаржы құралдары, интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған
нәтижелері, өзге де материалдық және материалдық емес игіліктер мен
құқықтар жатады.
Азаматтық құқықтық қатынастың мазмұны дегеніміз – азаматтық құқықтық
қатынас субъектілерінің субъективтік азаматтық құқықтары мен міндеттері.
Субъективтік құқық – құқықтық нормалармен қарастырылған құқыққа ие тұлғаның
жүзеге асыруы мүмкін жүріс-тұрысының өлшемі. Әдетте, бұл мүмкіндік үш
элементті қамтиды:
- өзінің жүріс-тұрыс мүмкіндігі (мысалы, меншігіндегі затты иесінің
пайдалануы);
- белгілі бір жүріс-тұрысты міндетті тұлғалардан талап ету құқығы
(мысалы, меншік иесінің өз мүлкін пайдалануда үшінші тұлғалардың кедергі
жасамауын талап етуі);
- субъективтік құқықты қорғау мүмкіндігі:
а) өзін-өзі қорғау – мысалы, автокөлігіне сигнализация орнату, үйінің
есігін құлыптауы т.с.с;
ә) жедел әсер ету шараларын қолдану (өкілетті мемлекеттік органдарға
шағымданбай-ақ тікелей әсер ету, мысалы, қарызы үшін борышқордың затын
ұстап қалу, электрэнергиясын беруді тоқтатып қою және т.б.);
б) мемлекеттік күштеу шараларын қолдану (сот арқылы өндіріп алу).
Субъективтік міндет – құқықтық нормалармен бекітілген міндетті
тұлғаның қажетті жүріс-тұрысының өлшемі. Субъективтік міндет субъективтік
құқық сияқты үш элементтен тұрады:
- құқыққа ие тұлғаның заңды әрекеттеріне кедергі жасамау міндеті;
- құқыққа ие тұлғаның заңды талаптарын орындау міндеті;
- құқыққа ие тұлғаның қолданатын заңды шараларын қабылдау міндеті.
1.2.3 Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері
Құқыққа ие және міндет атқаратын тұлғалардың өзара байланысының
сипатына қарай құқықтық қатынастар абсолюттік және салыстырмалы болып
бөлінеді.
Абсолюттік құқықтық қатынаста құқыққа ие нақты тұлғаның субъективтік
құқығына анықталмаған міндетті тұлғалардың міндеті сай келеді. Мысалы,
меншік иесінің өз затын пайдалану, иелену және билік ету құқығына өзге
барлық тұлғалардың кедергі жасамау, рұқсатсыз пайдаланбау міндеті қарсы
тұрады.
Салыстырмалы құқықтық қатынаста құқыққа ие тұлғаның белгілі
субъективтік құқығына міндетті тұлғаның нақты міндеті сай келеді. Мысалы,
заем шарты бойынша (заем беруші) қарызды алған тұлғадан (заемшыдан) ғана
талап етуге құқылы.
Азаматтық құқықтардың көлеміне қарай құқықтық қатынастар мүліктік және
мүліктік емес болып бөлінеді.
Мүліктік қатынастар материалдық игіліктер жөнінде және мүліктің нақты
тұлғада болуында немесе бір тұлғадан өзге тұлғаға ауысуына байланысты
туындайды.
Мүліктік емес қатынастар материалдық емес игіліктер мен құқықтар (ар-
намыс, абырой, іскерлік бедел, өмір, денсаулық, шығармаға авторлық құқығы
және т.б.) жөнінде туындайды. Бұзылған (нұқсан келтірілген) мұндай
құқықтарды қорғау үшін мүліктік шаралармен (моралдық зиянды өтеу) қатар,
мүліктік емес сипаттағы шаралар да қолданылады. Мысалы, авторлықты тану;
іскерлік беделге нұқсан келтірген және шындыққа сай келмейтін жарияланған
мақаланы жария жоққа шығару және т.б.
Азаматтық құқықтық қатынастар құқыққа ие тұлғаның мүдделерін
қанағаттандыру тәсіліне қарай заттық және міндеттемелік құқықтық қатынастар
ретінде де бөлінеді.
Заттық құқықтық қатынастар мүліктік қатынастардың статикасын білдіреді
және құқыққа ие тұлғаның әрекеттерімен жүзеге асады. Мысалы, меншік
құқығындағы затты иелену, пайдалану, билік ету.
Міндеттемелік қатынастар мүліктік қатынастардың динамикасын реттейді,
яғни затты беру, жұмысты орындау, қызметті көрсету жөніндегі қатынастарда
көрініс табады.
Қатысушылар арасындағы құқықтар мен міндеттерді бөлуге қарай жәй және
күрделі қатынастар да азаматтық құқықта кездеседі.
Азаматтық құқықтық қатынастардың басым көпшілігі күрделі болып келеді,
себебі, екі тарапта да (әр қатысушы да) өзара байланысты құқықтар мен
міндеттер (сатып алу-сату, айырбас шарттары және т.б.) болады.
Жәй қатынаста бір тарапта құқық, ал екінші тарапта міндет ғана болады.
Мысалы, заем шарты.
Тапсырмалар:
1. Азаматтық құқық реттейтін құқықтық қатынастар мен өзге де сабақтас
құқық салаларындағы қатынастардың ұқсастықтары мен айырмашылқтарын
анықтаңыз.
2. Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерін талдап, құқықтық баға
беріңіз.
3. Заттық қатынастар мен міндеттемелік қатынастарға мысалдар келтіріңіз.
Тақырып бойынша ұсынылатын қосымша нормативтік құқықтық актілер
тізімі:
1 Сот тәжірибесінде жеке тұлғалардың және заңды тұлғалардың ар-намысы
мен абыройын және іскерлік беделдігін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану
туралы ҚР Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы № 6 нормативтік
қаулысы (Пленумның 1998 жылғы 15 мамырындағы № 5 қаулысымен және 2004 жылғы
18 маусымдағы № 10 нормативтік қаулысымен өзгертулер енгізілген).
2 Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы
ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы № 3 нормативтік қаулысы (2003
жылғы 20 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген)
1.3 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау (ҚР АК 8-11 баптары)
1.3.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру түсінігі мен тәсілдері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру дегеніміз – құқыққа ие тұлғаның
құқық мазмұнын құрайтын мүмкіндіктерін жүзеге асыруы.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері:
– нақты тәсіл бойынша құқықтық нәтиже туындамайды, яғни ол құқықтық
нәтижеге әкеліп соқтырмайды, (мысалы, адамның киім киюі, ауыстыруы,
автокөлігін өзінің пайдалануы және т.б.)
– заңи тәсіл бойынша құқықтық салдар туындайды (мысалы, затты
(мүлікті) сату, айырбастау арқылы меншік құқығының ауысуы)
Азаматтық құқықтық қатынастың қатысушысы өзіне тиесілі құқықты өзінің
немесе өкіл арқылы жүзеге асыруы мүмкін.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру қағидаттары:
✓ диспозитивтік қағидат;
✓ құқықты еш кедергісіз жүзеге асыру;
✓ заңдылық қағидаты;
✓ адал және ақылға қонымды жүзеге асыру.
1.3.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі, қорғау
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі дегеніміз – тұлға өзіне тән
құқықтарды жүзеге асырған кезде, пайдаланған кезеңде өзге тұлғаға зиян
келтірілмеуі, яғни құқығын теріс мақсатта пайдаланбауы. Азаматтық құқықтар
нақты жағдайларға байланысты заңмен ғана шектелуі мүмкін:
– субъективтік шектер (мысалы, азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу,
әрекет қабілеттілігін жоқ деп тану және т.б.);
– уақыттық шектер (талап қою мерзімі, кепілдік мерзімі, пайдалану
мерзімі және т.б.);
– экономикалық шектер (рыноктағы басымдылық жағдайын пайдалануға шек
қою);
– әлеуметтік шектер (құқықты теріс мақсатта пайдалануға тиым салу).
Азаматтық құқықтарды қорғау:
• Қорғануға құқық дегеніміз – құқыққа ие тұлғаның субъективтік құқығының
сипатына сай келетін, заңи бекітілген құқық қорғаудың арнайы
шараларына жүгіну мүмкіндігі.
Қорғануға құқық мазмұны:
• өзіндік қорғану (тұлға өзіне тиесілі құқықтарды өзі қорғау үшін
қолданатын нақты шаралар)
• жедел әсер ету шаралары (құқыққа ие тұлғаның құқықтары бұзылған
жағдайда құқық бұзушыға қолданатын заңи шаралар)
• мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары (өкілетті мемлекеттік органдар
қолданады).
Тапсырмалар:
1. Азаматтық құқықтармен қатар өзге де құқықтарды жүзеге асыру дегенді
қалай түсінесіз? Мысалдар келтіріңіз.
2. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шектері нені білдіреді?
3. Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері қандай?
2-тарау. Азаматтық құқықтың субъектілері
2.1 Азаматтар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде (ҚР АК 12-32
баптары)
2.1.1 Азаматтар және жеке тұлғалар ұғымдарының арақатынасы.
Азаматтық құқыққабілеттілігінің түсінігі, басталуы мен аяқталуы.
Құқыққабілеттілікті шектеу.
Жеке тұлға ұғымына Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел азаматы
және азаматтығы жоқ тұлға кіреді. Бұл үш категорияға жататын адамдардың қай-
қайсысы болмасын жекеше немесе көпше түрде жеке тұлға ұғымын білдіреді.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы азаматтар терминін қолдану
арқылы жеке тұлға (яғни, Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел азаматы
және азаматтығы жоқ тұлға) ұғымын (тікелей көзделген жағдайлардан басқа
ретте) қамтиды.
Азаматтардың құқық қабілеттілігі – азаматтардың азаматтық құқықтарға
ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілеті, делінген ҚР Азаматтық
кодексінде. Дегенмен, біздің пікірімізше құқыққабілеттілік – қабілет емес,
мүмкіндік болса керек. Яғни, заңнамамен бекітілген азаматтық құқықтарға ие
болу және азаматтық міндеттерді атқару мүмкіндігі және бұл мүмкіндік
заңнамамен кепілдік етіле отырып, азаматтың туылған сәтінен басталады.
Азаматтың құқық қабілеттілігінің негізгі мазмұнын азаматтың Қазақстан
Республикасы аумағында да, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел
валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика
аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан
тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі
немесе өзге азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар
құруға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып,
міндеттемелерге қатысуға; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығын алуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және мүліктік
емес жеке құқықтары болады.
Азаматтың құқық қабілеттілігі дүниеге келген (туылған) сәтінен
басталады және оның қайтыс болуымен тоқтатылады.
Азаматтың құқық қабілеттілігін шектеу заңнамамен қарастырылған тәртіп,
мерзім және жағдайларда орын алуы мүмкін. Мысалы, сот үкімімен бас
бостандығынан айырылған адамның құқық қабілеттілігінің мазмұнын құрайтын
құқықтары мен заңи бостандықтары шектелуі мүмкін, соның ішінде, қылмыстық
жаза мерзімі аяқталмай кез келген елді мекенді және өзге мемлекеттерді
еркін кезіп жүре алмайды және т.б.
2.1.2 Азаматтардың әрекет қабілеттілігі мен оның түрлері. Әрекет
қабілеттілікті шектеу және жоқ деп тану. Қорғаншылық пен қамқоршылық.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз – азаматтың өз әрекеттері
негізінде азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару
қабілеті. Азаматтардың әрекет қабілеттілігін үш түрге бөлуге болады.
- он төрт жасқа дейінгі әрекет қабілеттілік бойынша азамат жасына сай
келетін ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасауға құқылы. Мысалы, бес жасар бала
дүкеннен балмұздақ сатып алатын болса, мәміле оның жасына сай келеді деп
танылады және жарамды болып саналады.
- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтар өздерінің табысына,
стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған интеллектуалдық
меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-ақ ұсақ
тұрмыстық мәмілелер жасасуға құқылы. Жеткілікті негіздер болған жағдайда
олардың заңды өкілдері (ата-анасы немесе асырап алушысы не қорғаншысы,
қамқоршысы) олардың табыстарына билік ету құқығын шектеуге немесе ол
құқықтан айыруға құқылы. Мысалы, осы жастағы азамат өз табысын мақсатсыз
және тиімсіз, яғни, спирт ішімдіктерін алып ішуде немесе сол сияқты
пайдасыз нәрселерге жұмсауда болса, онда ата-анасы шектеу қоюға құқылы.
- он сегіз жастан бастап толық әрекет қабілеттілік танылады. Толық
әрекет қабілеттілігі бар азамат кез келген азаматтық құқықтық қатынастарға
қатыса алады, мәмілелерді жасауға құқылы.
Кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке қабілетті деп жариялау
(эмансипация) үшін жасы он алтыға толған адам, егер еңбек шарты бойынша
кәсіпкерлік қызметпен айналысқысы келсе заңды өкілдерінің (ата-анасының,
асырап алушысының немесе қамқоршысының) келісімімен (рұқсатымен) айналыса
алады, яғни мұндай азамат толығымен әрекетке қабілетті деп жариялануы
мүмкін. Эмансипация қорғаншылық және қамқоршылық органының шешімі немесе
сот шешімі бойынша жүргізіледі.
Егер азамат спирт ішімдіктеріне жәненемесе есірткі заттарға салыну
нәтижесінде өз отбасын ауыр материалдық жағдайға ұшырататын болса, мүдделі
тұлғалардың арызы бойынша сот мұндай азаматтың әрекет қабілеттілігін
шектеулі деп тануы мүмкін. Оған және оның мүлкіне қамқоршы тағайындалады.
Егер азамат ақыл-есі кемдігі немесе жүйке ауруына шалдығуы салдарынан
өзінің не істегенін білмесе және оған жауап бере алмаса, мүдделі
тұлғалардың арызы бойынша сот мұндай азаматтың әрекет қабілеттілігі жоқ деп
тануы мүмкін. Оған және оның мүлкіне қорғаншы тағайындалады.
Егер азамат ішімдік ішуінен, есірткі заттарды пайдалануынан тиылса
немесе оның ақыл-есі медициналық қорытындыға сай дұрысталса, сот алдыңғы
шешімдерінің күшін жоюы мүмкін.
Мына жағдайларда:
- он төрт жасқа дейінгі азаматтың ата-анасы қайтыс болса;
- он төрт жасқа дейінгі азаматтың ата-анасы ата-аналық құқықтарынан
айрылса;
- азаматтың әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылса, қорғаншылық
тағайындалады.
Егер:
- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтың ата-анасы қайтыс
болса;
- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтың ата-анасы ата-аналық
құқықтарынан айрылса;
- азаматтың әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылса, қамқоршылық
тағайындалады.
Қорғаншылық және қамқоршылық органы ретінде жергілікті атқарушылық
органы (әкімдік) табылады.
2.1.3 Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе өлді деп
жариялаудың тәртібі, алғышарттары мен құқықтық салдары
Егер азаматтың тұрғылықты тұратын жерінде бір жыл бойы ол туралы
ешқандай деректер болмаса, мүдделі тұлғалардың (ата-анасы, кәмелетке толған
балалары және с.с.) арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы
мүмкін. Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адамның мүлкіне сот шешімінің
негізінде қорғаншылық белгіленеді.
Егер азаматтың тұрғылықты тұратын жерінде (яғни, бейбітшілік уақытта)
үш жыл бойы ол туралы ешқандай деректер болмаса немесе соғыс қимылдарына
байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметші немесе өзге адам
соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін, ал
егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп
жорамалдауға негіздер болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жоғалып кеткен адамды, мүдделі тұлғалардың арызы бойынша сот өлді деп
жариялауы мүмкін.
Сот шешімінде нақты күн көрсетілмесе, оның заңды күшіне енген күні,
азаматтың өлген күні болып есептеледі.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялау, мұндай
адамның мүлкіне қорғаншылық тағайындау, сондай-ақ оның өзге де мүліктік
және мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын қорғау және жүзеге асыру үшін
қажет. Жоғалған адамның меншігінде мүлкі болуы мүмкін. Мысалы, сенімхат
берілмеген автокөлікті иесінен өзге адамдардың жүргізуіне болмайды.
Отбасылық қатынастарды да құқықтық реттеу қажеттігі туындауы мүмкін.
Мысалы, жоғалып кеткен адамның жұбайы жолдасынан үміт үзіп, басқа адамға
тұрмысқа шыққысы келеді. Бір адаммен заңды некеде тұрған кезінде бұған жол
берілмейді. Егер де азаматты өлді деп жариялау жөніндегі сот шешімі болса,
мұрагерлік құқығы бойынша мұра ашылады, оған тиесілі мүліктің тағдырын заң
тұрғысынан шешу, сондай-ақ қажеттілік болса некені тоқтатып тұрмысқа шығу
немесе үйлену (жаңадан некеге тұру) мүмкіндіктері туындайды.
Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері
белгілі болған жағдайда, сот алдыңғы шешімінің күшін жояды. Мұндай
азаматтың өзге тұлғаларға тегін өткен және сақталған мүлкін өзіне қайтарып
алу құқығы бар.
Өлді деп жарияланған азаматтың тірі екенін білген және оның мүлкін
ақылы мәмілелер арқылы алған азаматтар болса, оған мүлкін, мүлкі болмаса
оның құнын қайтаруға міндетті.
Өлді деп жарияланған адамның мүлкін иеліктен шығарушы адам да оның
тірі екенін білген болса, мүлікті қайтарып беру немесе оның құнын өтеу
міндетінен босатылмайды.
Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқығы бойынша
мемлекетке өтіп және сатылып кеткен болса (яғни өсиет және заң бойынша
мұрагерлері болмай, мұра иесіз деп танылған болса), азаматты өлді деп
жариялау туралы сот шешімінің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің құны
төленетін күнгі нарықтық бағасы бойынша сомасы қайтарылады.
Тапсырмалар:
1. Жеке тұлға мен Азамат ұғымдарының арақатынасын анықтаңыз.
2. Жеке тұлға мен заңды тұлғаның ұқсастықтары мен айырмашылықтары қандай?
3. Азамат пен заңды тұлғаның құқыққабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде?
2.2 Заңды тұлғалар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде (ҚР АК 33-
114 баптары)
2.2.1 Заңды тұлғаның ұғымы, белгілері және құрылу мақсаты
Азаматтық құқықтың субъектілері ретінде жеке тұлғалармен қатар, заңды
тұлғалар да бола алады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің
(ілгеріде – ҚР АК) 33-ші бабына сай, меншік, шаруашылық жүргізу немесе
жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз
міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.
Заңды тұлғаның пайда болуына қатысты теориялар да жеткілікті. Солардың
қатарында, К.Савиньидің жалған теориясы, Гиркенің шындық теориясы,
кеңес заманының ғалымы А.Венедиктовтың ұжым теориясы бар. Осылардың
арасынан әлі күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп келе жатқан жалған теория
мен шындық теориясы. Савиньидің жалған теориясы бойынша адамда болатын
өмір мен денсаулық заңды тұлғаға тән емес және заңды тұлғаны көру, есту,
сезіну мүмкін болмайды. Ал Гиркенің шындық теориясының негізгі мазмұны
бойынша заңды тұлға шынайы құбылыс, себебі, заңды тұлғада жұмыс істеп
табыс тауып, сондай-ақ білім алып, денсаулығын түзеп жатқан және т.с.с.
құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар жеткілікті және оны жоққа шығару
мүмкін емес.
Заңды тұлғаның құрылу мақсаты болып:
- азаматтық айналымға қатысу үшін мүлікті орталықтандыру мен оқшаулау;
- заңды тұлғаның өз міндеттемелері бойынша дербес жауапкершілікте болуы
негізінде құрылтайшылардың (қатысушылардың) кәсіпкерлік тәуекелін
азайту;
- заңды тұлғаның (негізінен коммерциялық ұйымдардың) жарғылық
капиталының төменгі мөлшерін заңнамамен бекіту арқылы құрылтайшылардың
(қатысушылардың) мүліктік мүдделерін қамтамасыз ету табылады.
Заңды тұлғаның белгілері:
• ұйымдастық бірлігі - қызмет мақсаттарына жету үшін заңды тұлға біртұтас
ұйым ретінде қарастырылады. Бұл ұйымдастық бірлік құрылтай құжаттарында
бекітілген заңды тұлға органдарының жүйесінен, олардың құзыретінен, өзара
қатынастарынан, заңды тұлғаның қызмет мақсаттарынан көрініс табады. Егер
заңды тұлғаның құрылтай құжатында (жарғысында) өзгеше көзделмесе оның
атынан азаматтық айналымға атқарушы органы қатысады. Мысалы, оқу орны
(орта, орта кәсіптік және жоғары оқу орындары) атынан директоры, ректоры
қатысады.
• оқшау мүлкінің болуы - заңды тұлғаның азаматтық айналымға қатысуы үшін
қажет болып табылатын өзіне тиесілі мүлкінің болуы. Заңды тұлғаның мүлкі
меншік құқығында, шаруашылық жүргізу құқығында немесе жедел басқару
құқығында болуы ықтимал. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы
болуға тиіс. Дербес баланс міндеттемелік құқығына негізделген, мысалы,
акционерлік қоғамдарда, шаруашылық серіктестіктерде, өндірістік
кооперативтерде болса, смета – заттық құқыққа негізделіп құрылатын
мемлекеттік кәсіпорын мен мелекеттік мекеме сияқты заңды тұлғаларға тән.
• дербес мүліктік жауапкершілік. Жалпы қағидат бойынша, заңды тұлға
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі бар мүлкімен жауап береді. Дегенмен,
меншік иесі тарапынан қаржыландырылатын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындар несие берушілер алдында өздеріндегі ақшалай қаражатпен ғана
жауап береді, ал қалған міндеттеме меншік иесі (ҚР АК 104-4, 207-3
баптары бойынша) тарапынан (субсидиялық, яғни қосымша жауапкершілікте)
өтеледі.
• азаматтық құқықтар мен міндеттерге өз атынан дербес ие болу, сотта
талапкер мен жауапкер болу. Заңды тұлға өз басшысы немесе құрылтайшысы
немесе мемлекет атынан емес, тек қана өз атынан әрекет етеді. Жалпы
ережеге сай, азаматтық құқықтық қатынастарда заңды тұлға ғана несие
беруші немесе борышқор бола алады. Дегенмен, азаматтық заңнамада толық
серіктестіктің міндеттемелері бойынша оның мүлкі жеткіліксіз болған
жағдайда оның қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздеріне
тиесілі барлық мүлкімен ортақтасып жауап беруі көзделсе, сенім
серіктестігінің толық серіктері оның міндеттемелері бойынша өздеріне
тесілі барлық мүлкімен қосымша жауап беруі көзделген.
Заңды тұлға мүлкіне оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) мынандай
құқықтары бар:
• заттық құқықтар (меншік иесі тарапынан қаржыландырылатын ұйымдарға соның
ішінде мемлекеттік мекемелерге тән) бойынша заңды тұлғалардың құқықтары
шектеулі болып келеді, себебі, біріншіден, бұл ұйымдар бұйрық негізінде
құрылатын болса, екіншіден, олардың міндеттемелері бойынша жауап беру
кезінде қаражаты жеткіліксіз болғанда, осы заңды тұлғаларды (мысалы,
республикалық немесе коммуналдық мемлекеттік ұйымдарды) құрған меншік
иесі, яғни үкімет немесе жергілікті атқарушы орган субсидиялық (қосымша)
жауапкершілікте болады.
• міндеттемелік құқықтар (шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар,
өндірістік кәсіпорындарға тән) бойынша бұл заңды тұлғалар өз
міндеттемелеріне сай өздеріне тиесілі барлық мүліктерімен жауапты болады,
ал кейбір ұйымдарда, мысалы, толық серіктестік қатысушылары немесе сенім
серкітестігінің толық серіктері бұл заңды тұлғалардың міндеттемелеріне
қатысты мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиесілі мүліктерімен
де жауап береді.
• мүліктік құқықтарын сақтамайтын заңды тұлғалар қатарына келесі
коммерциялық емес ұйымдарды (соның ішінде қоғамдық бірлестіктерді, діни
бірлестіктерді және т.с.с.) жатқызуға болады, себебі, құрылтайшылардың
осы ұйымдарды құрған кезде және кейіннен қосқан үлестеріне жәненемесе
пайдасына, қайта құрылған немесе таратылған кезде мүлкіне ешқандай
құқықтары болмайды. Яғни, қоғамдық бірлестік (мысалы, саяси партиялар,
кәсіптік одақтар, жастар ұйымдары, қоғамдық қозғалыстар т.с.с.) немесе
діни бірлестіктер тарату арқылы қызметін тоқтататын болса, олардың несие
берушілер алдындағы міндеттемелерін орындағаннан кейін қалған мүлкі осы
ұйымдардың құрылтай құжаттарында (жарғыларында) көрсетілген мақсаттарына
жұмсалуы тиіс.
2.2.2 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі - азаматтық құқықтарға ие
болып, азаматтық міндеттерді атқару қабілеті.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі оның әрекет қабілеттілігімен сәйкес
келеді және заңды тұлға мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап пайда
болып, ол қайта құрылған немесе таратылған кезде тоқтатылады. Заңды
тұлғаның құқық және әрекет қабілеттілігінің өз ерекшеліктері бар.
Біріншіден, құқық қабілеттілік дегеніміз - белгілі бір заңи фактілердің
негізінде ғана субъективтік құқықтардың пайда болу алғышарты, сонымен
қатар, құқық қабілеттілігі - құқықтарға ие болудың абстракциялық
мүмкіндігі. Екіншіден, заңды тұлғаның құқық және әрекет қабілеттілігі бір
сәтте, яғни оны мемлекеттік тіркеу кезінде пайда болса, азаматтардың құқық
қабілеттілігі дүниеге келген кезінде, ал толық әрекет қабілеттілігі –
кәмелет жасқа келген кезден туындайды. Заңды тұлғаға өмір, денсаулық сияқты
материалдық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өмірбай Сайынұлы
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
УДК
ББК 67.404(5 Қаз) я 73
Қ 91
Пікір білдірушілер:
Айдарбаев Сағынғали Жоламанұлы – заң ғылымдарының докторы, әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық құқық кафедрасының
меңгерушісі;
Жандарбек Бауыржан Әбілқасымұлы – заң ғылымдарының докторы, әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу
және еңбек құқығы кафедрасының доценті;
Динанов Әлібек Керімбекұлы – заң ғылымдарының кандидаты, Орталық Азия
Университетінің доценті.
Қыстаубай Ө.С.
Азаматтық құқық. Оқу құралы. – Алматы,НИИЦ МураттасУ, 2011. – 328 б.
ISBN 9965-411-69-7
Оқу құралында еліміздің азаматтық құқықтық заңнамасына негізделген
Азаматтық құқық пәні бойынша тақырыптардың қысқаша мазмұны, әр тақырып
соңында тапсырмалар, сондай-ақ білім алушылардың білімін тексеретін,
нақтылай түсінуге көмектесетін және бақылауға мүмкіндік беретін тестілік
тапсырмалар берілген.
Азаматтық құқық пәні бойынша ұсынылып отырған еңбек жоғары оқу
орындарының студенттері мен магистранттарына арналады.
Баспаға Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің Оқу-әдістемелік кеңесі
ұсынған.
ISBN 9965-411-69-7
© Қыстаубай Ө.С., 2011
МАЗМҰНЫ
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім)
1 – тарау. Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу
1.1 Азаматтық құқықтың түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау ... ... ... ... ... ...
2 – тарау. Азаматтық құқықтың субъектілері
2.1 Азаматтар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде ... ... ... ... ..
2.2 Заңды тұлғалар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде ... ... ...
2.3 Мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық құқықтың
субъектілері ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 – тарау. Азаматтық құқық объектілері
3.1 Азаматтық құқық объектілерінің түсінігі мен түрлері, оларға сипаттама
беру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қаржылық құралдар азаматтық құқықтың объектілері
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Бағалы қағаздар азаматтық құқық объектілері ретінде
... ... ... ... ... .
3.4 Азаматтық құқықтың өзге де объектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 – тарау. Мәмілелер
4.1 Мәміленің түсінігі мен түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Мәміле жарамдылығының жағдаяттары (алғышарттары) ... ... ... ... ...
4.2 Жарамсыз мәмілелер түсінігі, түрлері және құқықтық салдары ... ... .
5 – тарау. Өкілдік және сенімхат
5.1. Өкілдік түсінігі, белгілері, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2 Сенімхат түсінігі, түрлері, мерзімдері, тоқтатылуы
... ... ... ... ... ... ..
6 – тарау. Мерзімдер. Талап қою мерзімі
6.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ..
6.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
6.3 Талаптың ескіруі, талап қою мерзімінің түсінігі, маңызы, қолданылуы
7 – тарау. Меншік құқығы және өзге де құқықтар
7.1 Меншік құқығы жөніндегі жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2 Меншік құқығының пайда болуы және тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... .
7.3 Ортақ меншік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
8 – тарау. Міндеттемелік құқық
8.1 Міндеттеме ұғымы және оның тараптары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2 Міндеттемені орындау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.3 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.4 Міндеттемені тоқтату
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9 – тарау. Азаматтық құқықтық жауапкершілік
9.1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ұғымы, ерекшеліктері, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
9.2 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің алғышарттары ... ... ... ... ... ..
10 – тарау. Шарт туралы жалпы ережелер
10.1 Шарт ұғымы, шарттан туындайтын қатынастар, шарт еркіндігі, бағасы,
қолданылуы, шарт және заңдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10.2 Аралас, ақылы және ақысыз, жария, қосылу, алдын ала жасалатын, үшінші
жақтың пайдасына жасалатын шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10.3 Шарт жасасу: шарттың елеулі ережелері, нысаны, оферта, акцепт, шарт
жасасу тәртібі, шарттың жасасатын
жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.4 Шартты өзгерту және бұзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім) бойынша тестілік
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім)
11 – тарау. Мүлікті (тауарды) меншікке, шаруашылық жүргізуге немесе жедел
басқаруға беру жөніндегі міндеттемелер
11.1 Сатып алу-сату туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11.2 Бөлшектеп сатып алу-сату шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ...
11.3 Тауар жеткізілімі шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11.4 Келісім шарт жасасу шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ...
11.5. Энергиямен жабдықтау шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ..
11.6 Кәсіпорынды сату шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ..
11.7 Айырбас шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12 – тарау. Рента және өмір бойы асырауда ұстау
12.1 Рента шарты туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.2 Тұрақты рента шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12.3 Ғұмырлық рента шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.4 Өмір бойы асырауда ұстау шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13 – тарау. Сыйға тарту шарты
13.1 Сыйға тарту шартының түсінігі, ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... .
13.2 Қайырмалдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14 – тарау. Мүлікті пайдалануға беру жөніндегі міндеттемелер
14.1 Мүлікті жалдау туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.2 Прокат шартының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.3 Көлік құралдарын жалдау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.4 Кәсіпорынды жалдау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.5 Лизинг шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14.6 Тұрғын үйлерді жалдау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15 – тарау. Жұмыс орындау жөніндегі міндеттемелер
15.1 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ..
15.2 Тұрмыстық мердігерлігінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .
15.3 Құрылыс мердігерлігінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15.4 Жобалау және іздестіру, ғылыми зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және
технологиялық жұмыстарға мердігерлігінің ерекшеліктері ... ... ...
16 – тарау. Көлік қатынастарын құқықтық реттеу
16.1 Көлік қатынастарына қатысты негізгі терминдер, көлік құралдарына
қойылатын талаптар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.2 Тасымалдаушының, жүк жөнелтушінің, жолаушының жауапкершілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
16.3 Жүкті тасымалдау
шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16.4 Жолаушыларды тасымалдау шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16.5 Көлік экспедициясы шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17 – тарау. Ақшалай талапты беріп қаржыландыру (Факторинг) шарты
17.1 Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шартының түсінігі, нысанасы (пәні),
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
17.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері, жауапкершілігі ... ... ...
18 – тарау. Банктік қызмет көрсету міндеттемелері
18.1 Банктік қызмет көрсетудің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ..
18.2 Банктік шот шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18.3 Ақша аудару туралы шарт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18.4 Банк салымы шарты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19 - тарау. Есеп айырысу міндеттемелері
19.1 Есеп-айырысу туралы жалпы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19.2 Төлемдер мен ақша аударуды жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... .
20 – тарау. Сақтау міндеттемелері
20.1 Сақтау шартының түсінігі, нысаны, мерзімі, сыйақы мөлшері, тараптардың
жауапкершілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20.2 Затты ломбардта сақтау ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20.3 Құндылықтарды банкте сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20.4 Көлік ұйымдарының сақтау камераларында сақтау шарты ... ... ... ..
20.5 Ұйымдардың киім ілгіштерінде сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20.6 Заттарды қонақ үйлерде сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20.7 Даулы заттарды сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20.8 Тауар қоймасында сақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21 – тарау. Сақтандыру міндеттемелері
21.1 Сақтандыру ұғымы, объектісі, нысандары, түрлері
... ... ... ... ... ... .
21.2 Сақтандыру құқықтық қатынастарына қатысушылар және өзге де ұғымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
21.3 Сақтандыру шартының ұғымы, мазмұны, нысаны ... ... ... ... ... ... .
21.4 Сақтандырушыны сақтандыру төлемін жүзеге асырудан босату негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
21.5 Суброгация
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
21.6 Сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтату
... ... ... ... ... ... ... .
21.7 Сақтандыру шартының жарамсыздығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21.8 Сақтандыру төлемінің мөлшерін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22 – тарау. Тапсырма шарты
22.1 Тапсырма шартының түсінігі, мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22.2 Тараптардың жауапкершілігі, шартты тоқтату
... ... ... ... ... ... ... ...
23 – тарау. Комиссия шарты
23.1 Комиссия шартының түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24 - тарау. Мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты
24.1 Мүлікті сенімгерлікпен басқару (МСБ) шартының түсінігі, нысаны,
субъектіілері, объектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24.2 Шарт бойынша жауапкершілік. Шартты тоқтату
... ... ... ... ... ... ... .
25 – тарау. Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) шарты
25.1 Кешенді кәсіпкерлік лицензия шарты: түсінігі және нысаны ... ... ... .
25.2 Шарттың шектеулі шарттықтары (жағдаяттары)
... ... ... ... ... ... ... ..
25.3 Кешенді кәсіпкерліктің қосымша лицензия шарты
... ... ... ... ... ... ...
26 – тарау. Конкурстық міндеттемелер
26.1 Конкурстық міндеттемелердің ұғымы мен түрлері
... ... ... ... ... ... ...
26.2 Лотереялар, тотализаторлар және өзге де ойындар өткізу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
27 – тарау. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер
27.1 Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме ұғымы мен алғышарттары
27.2 Зиян келтірілгені үшін жауаптылықтың кейбір
түрлері ... ... ... ... ... .
27.3 Азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу ... ... ...
27.4 Моралдық зиянның орнын толтыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28 – тарау. Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелер
28.1 Негізсіз баюдан туындайтын міндеттеме ұғымы,
түрлері ... ... ... ... ...
28.2 Қайтарылуға жатпайтын негізсіз байлық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29 – тарау. Интеллектуалдық меншік құқығы
29.1 Интеллектуалдық меншік құқығы туралы жалпы ережелер ... ... ... ...
29.2 Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29.3 Патенттік құқық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29.4 Селекциялық жетістіктерге құқықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29.5 Интегралды микротәсім топологиясына құқықтар. Ашылмаған ақпаратты
заңсыз пайдаланудан қорғау құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30 – тарау. Азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет көрсетулерге
қатысушыларды дараландыру құралдары
30.1 Фирмалық атауға құқықтың түсінігі, әрекет етуі және оны иеліктен алу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
30.2 Тауар белгісінің түсінігі мен қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30.3 Тауардың шығу жері атауының түсінігі, қолданылуы ... ... ... ... ... .
31 - тарау. Мұрагерлік құқық
31.1 Мұрагерлік түсінігі, негіздері. Мұраның құрамы, ашылуы, ашылу
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31.2 Мұрагерлер. Мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету ... ... ... ... ...
31.3 Өсиет бойынша мұрагерлік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31.4 Заң бойынша мұрагерлік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31.5 Мұра алу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім) бойынша тестілік
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім)
1-тарау. Азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеу
1.1 Азаматтық құқықтың түсінігі (Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің ілгеріде – ҚР АК 1-7 баптары)
1.1.1 Құқық салалары жүйесіндегі азаматтық құқық түсінігі,
қағидаттары, функциялары
Азаматтық құқық пен өзге сабақтас құқық салаларының арақатынасы.
Азаматтық-құқықтық реттеудің нысанасы (пәні) мен әдісі.
Азаматтық құқық дегеніміз – қатысушылардың заңи теңдігіне, шарт
еркіндігіне, мүліктік дербестікке, қол сұқпаушылыққа негізделген мүліктік
қатынастарды, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Азаматтық құқық реттейтін
мүліктік емес жеке қатынастар мүліктік қатынастармен байланысты да
байланыссыз да болуы мүмкін. Мысалы, азаматтың ар-намысына нұқсан
келтіретін және шындыққа жанаспайтын мәлімет баспасөз ақпарат құралдары
бетінде жарық көрсе, азамат бұл ақпаратты жариялаған газет (журнал және
т.с.с.) редакциясынан қателік екенін білдіріп кешірім сұрауларын талап
ететін болса, бұл мүліктік емес жеке құқығына келтірілген нұқсанды қорғау
болып табылады және мүліктік сипатта болмайды, яғни мүліктік қатынастармен
байланысты емес. Ал егер, зиян ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік
беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе және азамат
моральдық зиянды өтеуді талап етсе, моральдық зиянды өтеу ақшалай нысанда
болады, яғни мүліктік емес жеке қатынастардың мүліктік қатынастармен
байланысты болғанына көз жеткіземіз.
Азаматтық құқықтың қағидаттары:
- қатысушылардың заңи теңдігі қағидаты бойынша азаматтық құқықтық
қатынастарға қатысушы барлық тұлғалар заң алдында да және бір-бірінің
алдында да тең болып табылады. Азаматтық құқықтық қатынастардың
субъектісі болуы мүмкін мемлекеттің өзі де осы қатынастарда өзге
қатысушылармен тең саналады және артықшылыққа ие бола алмайды;
- меншікке қол сұқпаушылық қағидаты бойынша тұлғаны меншігіндегі
мүліктен айыруға заңнамамен қарастырылған жағдайларда ғана жол
беріледі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабына сай, 1.
Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да
болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады. 2. Меншiк, оның iшiнде
мұрагерлiк құқығына заңмен кепiлдiк берiледi. 3. Соттың шешiмiнсiз
ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше
жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айыру оның құны тең
бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн;
- шарт еркіндігі: тұлға шарт бойынша әріптесті дербес таңдайды, тараптар
шарт жасасуда және оның жағдаяттарын анықтауда еркін;
- жеке істерге заңсыз қол сұғуға жол бермеу қағидатына сай құқыққа ие
тұлға өзінің кәсіпкерлік немесе өзге де заңды істеріне кез келген
тұлғаның заңсыз араласуына жол бермеуге құқылы, соның ішінде жария
биліктің заңсыз әрекеттерінен қорғануды жүзеге асыра алады;
- азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, оларды қалпына келтіру
және қорғау қағидатына сай құқыққа ие тұлға өзіне тиесілі құқықтарды
заңнама шеңберінде жүзеге асыруға және қиындық пен кедергі
жасаушыларға тыйым салуға, қорғауды өзі немесе сот арқылы жүзеге
асыруға құқылы;
- құқықты теріс мақсатта пайдалануға жол бермеу қағидатына сай құқыққа
ие тұлға өзіне тиесілі құқықтар мен заңды мүдделерін, сондай-ақ
заңнама шеңберінде қамтамасыз етілген мүмкіндіктерді жүзеге асырған
кездерде өзгеге зиян келтірмеуі тиіс, яғни теріс мақсатта пайдаланбауы
қажет.
- диспозитивтік қағидатына сай азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушылар мәмілелердің бағасын, мазмұны мен мерзімдерін және өздері үшін
өзге де қажетті болып табылатын жағдаяттарды өз қалауларына қарай жүзеге
асыра алады. Дегенмен, мұндай дербестік пен ынталылық заңнамамен бекітілген
императивтік талаптарға қайшы келмеуі қажет.
Азаматтық құқықтың функциялары:
- экономиканың қалыпты жұмыс істеуі мен дамуы үшін жағымды жағдайларды
қалыптастыруға бағытталған реттеу функциясы;
- азаматтық құқықтарды құқық бұзушылықтардан қорғауға бағытталған қорғау
функциясы. Азаматтық құқықта қорғау функциясы негізінен қалпына
келтіру (төлемақы) сипатында болады.
Конституциялық құқық құқық жүйесінің жалпы қағидаттарын, соның ішінде
азаматтық құқықтың негізгі бастауларын белгілейді. Конституциялық құқық
меншіктің барлық нысандарының теңдігін, оған қол сұғуға болмайтындығын,
кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және өзге де қағидаттарды анықтайды. Ал,
азаматтық құқық бұл қағидаттарды өз нормаларында нақтылай түседі, бекітеді
және жүзеге асыруға ықпал етеді.
Әкімшілік құқық мүліктік қатынастарды реттеуі мүмкін, бірақ әкімшілік
құқықтың негізгі әдістерінің бірі билік-бағыныштылық қағидаты болғандықтан,
тараптар теңдігі мен шарт еркіндігіне негізделген азаматтық құқықтан өзгеше
құқықтық қатынастарды реттейді. Дегенмен де, әкімшілік актілер негізінде
азаматтық құқықтар мен міндеттер туындауы мүмкін. Мысалы, жергілікті
атқарушы органның шешімімен азаматқа мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын
үй немесе жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесі берілуі мүмкін.
Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын лицензиялаудың да азаматтық құқықта
маңызы бар.
Қылмыстық құқық нормаларына мүліктік сипаттағы қылмыстар үшін
қылмыстық жауапқа тартылатын тұлға азаматтық жауапкершілікке де тартылуы
мүмкін. Мысалы, өзге адамның мүлкін ұрлау немесе тонау арқылы жасаған
қылмысы үшін қылмыскер ұрлаған, тонаған заттың (мүліктің) өзін немесе құнын
азаматтық құқық шеңберінде өтеуге, сол сияқты жәбірленушінің өміріне,
денсаулығына келтірілген зиянды өтеуге міндетті.
Азаматтық іс жүргізу құқығы азаматтық құқықтан туындайтын талаптардың
қарастыру тәртібі, мерзімі мен өзге де ерекшеліктерін белгілейді.
Еңбек құқығы еңбек қатынастарын реттейді және жеке еңбек шарты мен
мердігерлік шартынан туындайтын дауларды анықтау мен шешуде азаматтық
құқықпен сабақтасуы мүмкін.
Отбасы құқығы да азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Себебі, отбасы
құқығы азаматтық құқықтың ұғымдық аппаратын (азаматтық құқыққабілеттілік
пен әрекет қабілеттілік, шарттарды және т.б.) пайдаланады.
Егер еңбек, отбасылық қатынастарын реттейтін осы салалардың тиісті
нормалары болмаған жағдайда, азаматтық құқықтық нормалар қолданылады.
Азаматтық құқықтың нысанасы (пәні) ретінде:
- материалдық игіліктер бойынша туындайтын мүліктік қатынастар;
- материалдық емес игіліктер мен құқықтардан туындайтын мүліктік емес
жеке қатынастар табылады.
Азаматтық құқықтың әдісі дегеніміз–қоғамдық қатынастарды бірізділік
тәртіпке салатын, реттейтін және қорғайтын құқықтық тәсілдер мен
құралдардың жиынтығы.
Азаматтық құқықтық реттеу әдісінің ерекшеліктеріне:
- тараптардың заңи теңдігі;
- тараптар еркінің дербестігі;
- тараптардың мүліктік дербестігі;
- азаматтық құқықтарды қорғау;
- азаматтық құқықтық жауапкершіліктің мүліктік сипатта болуы жатады.
1.1.2 Азаматтық құқық пен азаматтық заңнама
Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын азаматтық заңнаманың
негізгі актілері. Халықаралық шарттар мен Қазақстанның азаматтық
заңнамасының арақатынасы.
Азаматтық құқық мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды
реттейтін нормалардың жиынтығы ретінде көрініс табатын болса, азаматтық
заңнама осы қатынастарды реттейтін белгілі бір иерархиялық сатыда
орналасқан нормативтік құқықтық актілердің жиынтығын құрайды.
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілері туралы
заңының 4-ші бабына сәйкес азаматтық құқықтың қайнар көздерін заңи күшіне
қарай былайша орналастыруға болады:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күшi бар.
2. Конституцияны қоспағанда, өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң заң
күшiнiң арақатынасы мынадай төмендей беретiн деңгейлерге сәйкес болады:
1) Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзетiн Заңдар:
2) Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары мен Қазақстан
Республикасы Президентiнiң Конституциялық заң күшi бар Жарлықтары;
2-1) Қазақстан Республикасының Кодекстерi;
3) Қазақстан Республикасының Заңдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Заң күшi бар Жарлықтары;
4) Қазақстан Республикасының Парламентi мен оның палаталарының
нормативтiк қаулылары;
5) Қазақстан Республикасы Президентiнiң нормативтiк жарлықтары;
6) Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң нормативтiк қаулылары;
7) Қазақстан Республикасының министрлерi мен орталық мемлекеттiк
органдардың өзге де басшыларының нормативтiк құқықтық бұйрықтары, орталық
мемлекеттiк органдардың нормативтiк құқықтық қаулылары және Қазақстан
Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтiк қаулылары;
8) мәслихаттардың нормативтiк құқықтық шешiмдерi, әкiмдiктердiң
нормативтiк құқықтық қаулылары, әкiмдердiң нормативтiк құқықтық шешiмдерi.
3. Төменгi деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлердiң әрқайсысы жоғары
деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлерге қайшы келмеуге тиiс.
4. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтiк қаулылары аталған сатыдан тыс
тұрады.
5. Әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер мәслихаттарының нормативтiк құқықтық
шешiмдерi, әкiмдiктердiң нормативтiк құқықтық қаулылары мен әкiмдерiнiң
нормативтiк құқықтық шешiмдерiнiң сатысы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы заң актiлерiмен
белгiленедi.
6. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң нормативтiк
қаулылары тек Қазақстан Республикасының Конституциясына ғана негiзделедi
және барлық өзге нормативтiк құқықтық актiлер оларға қайшы келуге тиiс
емес. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілеріне қарағанда
халықаралық құқық нормалары басымдылыққа ие.
Жалпы ережеге сай, азаматтық заңнаманың кері күші болмайды және ол
қолданысқа енгеннен кейін туындайтын қатынастарға қолданылады.
Егер, заң актісінде тікелей көрсетілмесе, азаматтық заңнама Қазақстан
Республикасы аумағында қолданылады.
1.1.3 Азаматтық заңнаманың уақытқа қарай қолданылуы Азаматтық
заңнаманың ақтаңдақтарын толтыру. Азаматтық заңнаманы түсіндіру. Азаматтық
құқық жүйесіндегі әдет-ғұрып, іскерлік айналым әдеттері.
Жалпы ереже бойынша, азаматтық заңнама Қазақстан Республикасы
аумағында тұратынорналасқан барлық тұлғаларға қолданылады.
Азаматтық құқықтың қайнар көздерін қолданбастан бұрын оларды түсіндіру
қажет. Түсіндіру – олардың шынайы мазмұнын анықтау, білу.
Азаматтық құқықта заң ұқсастығы және құқық ұқсастығы қолданылады. Заң
ұқсастығы – заңдармен, тараптардың келісімімен немесе іскерлік айналым
әдеттерімен реттелмеген қатынастарға ұқсас қатынастарды реттейтін
нормаларды қолдану. Мұндай нормалар болмаған жағдайда тараптардың құқықтары
мен міндеттері азаматтық заңнаманың жалпы негіздері мен мәнін еске ұстай
отырып анықталады (құқық ұқсастығы). Әдет-ғұрып нормалары Қазақстан
Республикасы азаматтық заңнамасына қайшы келмейтін болса, қолданылуы
мүмкін, қайшы келген жағдайда, ҚР азаматтық заңнамасының нормалары
қолданылады. Мысалы, әдет-ғұрып нормаларына сай мұрагерлік бойынша ата-ана
меншігіндегі мүлік үйдің ең кенжесіне қалады (өтеді), ата-ана қолынан өзге
ұлдары еншісін, ал қыздары жасауын алады. Ал, кезінде еншісін алған ұлы
немесе жасауын алған қызы әкесі жәненемесе шешесі қайтыс болып және
ешкімге өсиет қалдырмаған болса, заң бойынша мұрагерлікпен өз үлестерін
талап ететін болса, қолданыстағы заңнамамызға сай оның олардың талабы
орынды болып саналады.
Тапсырмалар:
1. Пән не себептен азаматтық құқық атауына ие?
2. Азаматтық құқық пен өзге де сабақтас құқық салаларының ұқсастықтары мен
айырмашылықтары қандай?
3. Азаматтық құқық пен азаматтық заңнама ерекшеліктері неде?
4. Азаматтық құқық пен өзге құқық салалары қағидаттарының айырмашылықтары
қандай?
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастар (ҚР АК 1 бабы)
1.2.1 Азаматтық құқықтық қатынас ұғымы мен ерекшеліктері
Азаматтық құқықтық қатынастар дегеніміз – азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынастар. Азаматтық құқықтық қатынастардың
ерекшеліктері:
– азаматтық құқықтық қатынастардың қатысушылары дербестікке, мүліктік
оқшаулыққа және заңи теңдікке ие;
– азаматтық құқықтық қатынастың туындауына әкеп соғатын негізгі заңи
фактілер болып мәмілелер, яғни құқықтық қатынас қатысушыларының ерікті
еркін білдіру актілері табылады;
– қатысушылар құқықтық қатынас мазмұнын дербес анықтау мүмкіндігіне ие
(шарт еркіндігі);
– азаматтық құқықтар бұзылған және азаматтық міндеттер орындалмаған
жағдайда, құқықтық кепілдіктер мен жауапкершілік мүліктік сипатта болады;
– бұзылған азаматтық құқықтарды қорғау негізінен алғанда сот
тәртібімен жүзеге асырылады.
1.2.2 Азаматтық құқықтық қатынастың құрылымы: субъектілері,
объектілері, мазмұны
Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері дегеніміз – нақты азаматтық
құқықтық қатынасқа қатысуына байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттерге
ие болатын тұлғалар. Оларға жататындар:
– жеке тұлғалар;
– заңды тұлғалар;
– мемлекет;
– әкімшілік – аумақтық бөліністер.
Егер азаматтық құқықтық қатынастың қатысушылары құқыққа ие болса –
несие беруші, ал міндет атқаратын тұлға болса – борышқор деп аталады.
Әдетте азаматтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушысы бір мезгілде несие
беруші де борышқор да бола береді. Мысалы, сатып алу – сату, айырбастау
шарттарында екі тарап та бір мезгілде құқықтарға да міндеттерге де ие
болады.
Азаматтық құқықтық қатынас объектілері дегеніміз – құқықтық қатынасты
туындататын және қатысушылары құқықтар мен міндеттерге ие болатын
материалдық немесе материалдық емес игіліктер және құқықтар. Азаматтық
құқықтық қатынастардың объектілеріне заттар (оның ішінде, ақша, бағалы
қағаз), өзге де мүлік (оның ішінде, мүліктік құқықтар), жұмыстар,
қызметтер, қаржы құралдары, интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған
нәтижелері, өзге де материалдық және материалдық емес игіліктер мен
құқықтар жатады.
Азаматтық құқықтық қатынастың мазмұны дегеніміз – азаматтық құқықтық
қатынас субъектілерінің субъективтік азаматтық құқықтары мен міндеттері.
Субъективтік құқық – құқықтық нормалармен қарастырылған құқыққа ие тұлғаның
жүзеге асыруы мүмкін жүріс-тұрысының өлшемі. Әдетте, бұл мүмкіндік үш
элементті қамтиды:
- өзінің жүріс-тұрыс мүмкіндігі (мысалы, меншігіндегі затты иесінің
пайдалануы);
- белгілі бір жүріс-тұрысты міндетті тұлғалардан талап ету құқығы
(мысалы, меншік иесінің өз мүлкін пайдалануда үшінші тұлғалардың кедергі
жасамауын талап етуі);
- субъективтік құқықты қорғау мүмкіндігі:
а) өзін-өзі қорғау – мысалы, автокөлігіне сигнализация орнату, үйінің
есігін құлыптауы т.с.с;
ә) жедел әсер ету шараларын қолдану (өкілетті мемлекеттік органдарға
шағымданбай-ақ тікелей әсер ету, мысалы, қарызы үшін борышқордың затын
ұстап қалу, электрэнергиясын беруді тоқтатып қою және т.б.);
б) мемлекеттік күштеу шараларын қолдану (сот арқылы өндіріп алу).
Субъективтік міндет – құқықтық нормалармен бекітілген міндетті
тұлғаның қажетті жүріс-тұрысының өлшемі. Субъективтік міндет субъективтік
құқық сияқты үш элементтен тұрады:
- құқыққа ие тұлғаның заңды әрекеттеріне кедергі жасамау міндеті;
- құқыққа ие тұлғаның заңды талаптарын орындау міндеті;
- құқыққа ие тұлғаның қолданатын заңды шараларын қабылдау міндеті.
1.2.3 Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері
Құқыққа ие және міндет атқаратын тұлғалардың өзара байланысының
сипатына қарай құқықтық қатынастар абсолюттік және салыстырмалы болып
бөлінеді.
Абсолюттік құқықтық қатынаста құқыққа ие нақты тұлғаның субъективтік
құқығына анықталмаған міндетті тұлғалардың міндеті сай келеді. Мысалы,
меншік иесінің өз затын пайдалану, иелену және билік ету құқығына өзге
барлық тұлғалардың кедергі жасамау, рұқсатсыз пайдаланбау міндеті қарсы
тұрады.
Салыстырмалы құқықтық қатынаста құқыққа ие тұлғаның белгілі
субъективтік құқығына міндетті тұлғаның нақты міндеті сай келеді. Мысалы,
заем шарты бойынша (заем беруші) қарызды алған тұлғадан (заемшыдан) ғана
талап етуге құқылы.
Азаматтық құқықтардың көлеміне қарай құқықтық қатынастар мүліктік және
мүліктік емес болып бөлінеді.
Мүліктік қатынастар материалдық игіліктер жөнінде және мүліктің нақты
тұлғада болуында немесе бір тұлғадан өзге тұлғаға ауысуына байланысты
туындайды.
Мүліктік емес қатынастар материалдық емес игіліктер мен құқықтар (ар-
намыс, абырой, іскерлік бедел, өмір, денсаулық, шығармаға авторлық құқығы
және т.б.) жөнінде туындайды. Бұзылған (нұқсан келтірілген) мұндай
құқықтарды қорғау үшін мүліктік шаралармен (моралдық зиянды өтеу) қатар,
мүліктік емес сипаттағы шаралар да қолданылады. Мысалы, авторлықты тану;
іскерлік беделге нұқсан келтірген және шындыққа сай келмейтін жарияланған
мақаланы жария жоққа шығару және т.б.
Азаматтық құқықтық қатынастар құқыққа ие тұлғаның мүдделерін
қанағаттандыру тәсіліне қарай заттық және міндеттемелік құқықтық қатынастар
ретінде де бөлінеді.
Заттық құқықтық қатынастар мүліктік қатынастардың статикасын білдіреді
және құқыққа ие тұлғаның әрекеттерімен жүзеге асады. Мысалы, меншік
құқығындағы затты иелену, пайдалану, билік ету.
Міндеттемелік қатынастар мүліктік қатынастардың динамикасын реттейді,
яғни затты беру, жұмысты орындау, қызметті көрсету жөніндегі қатынастарда
көрініс табады.
Қатысушылар арасындағы құқықтар мен міндеттерді бөлуге қарай жәй және
күрделі қатынастар да азаматтық құқықта кездеседі.
Азаматтық құқықтық қатынастардың басым көпшілігі күрделі болып келеді,
себебі, екі тарапта да (әр қатысушы да) өзара байланысты құқықтар мен
міндеттер (сатып алу-сату, айырбас шарттары және т.б.) болады.
Жәй қатынаста бір тарапта құқық, ал екінші тарапта міндет ғана болады.
Мысалы, заем шарты.
Тапсырмалар:
1. Азаматтық құқық реттейтін құқықтық қатынастар мен өзге де сабақтас
құқық салаларындағы қатынастардың ұқсастықтары мен айырмашылқтарын
анықтаңыз.
2. Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерін талдап, құқықтық баға
беріңіз.
3. Заттық қатынастар мен міндеттемелік қатынастарға мысалдар келтіріңіз.
Тақырып бойынша ұсынылатын қосымша нормативтік құқықтық актілер
тізімі:
1 Сот тәжірибесінде жеке тұлғалардың және заңды тұлғалардың ар-намысы
мен абыройын және іскерлік беделдігін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану
туралы ҚР Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы № 6 нормативтік
қаулысы (Пленумның 1998 жылғы 15 мамырындағы № 5 қаулысымен және 2004 жылғы
18 маусымдағы № 10 нормативтік қаулысымен өзгертулер енгізілген).
2 Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы
ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы № 3 нормативтік қаулысы (2003
жылғы 20 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген)
1.3 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау (ҚР АК 8-11 баптары)
1.3.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру түсінігі мен тәсілдері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру дегеніміз – құқыққа ие тұлғаның
құқық мазмұнын құрайтын мүмкіндіктерін жүзеге асыруы.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері:
– нақты тәсіл бойынша құқықтық нәтиже туындамайды, яғни ол құқықтық
нәтижеге әкеліп соқтырмайды, (мысалы, адамның киім киюі, ауыстыруы,
автокөлігін өзінің пайдалануы және т.б.)
– заңи тәсіл бойынша құқықтық салдар туындайды (мысалы, затты
(мүлікті) сату, айырбастау арқылы меншік құқығының ауысуы)
Азаматтық құқықтық қатынастың қатысушысы өзіне тиесілі құқықты өзінің
немесе өкіл арқылы жүзеге асыруы мүмкін.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру қағидаттары:
✓ диспозитивтік қағидат;
✓ құқықты еш кедергісіз жүзеге асыру;
✓ заңдылық қағидаты;
✓ адал және ақылға қонымды жүзеге асыру.
1.3.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі, қорғау
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі дегеніміз – тұлға өзіне тән
құқықтарды жүзеге асырған кезде, пайдаланған кезеңде өзге тұлғаға зиян
келтірілмеуі, яғни құқығын теріс мақсатта пайдаланбауы. Азаматтық құқықтар
нақты жағдайларға байланысты заңмен ғана шектелуі мүмкін:
– субъективтік шектер (мысалы, азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу,
әрекет қабілеттілігін жоқ деп тану және т.б.);
– уақыттық шектер (талап қою мерзімі, кепілдік мерзімі, пайдалану
мерзімі және т.б.);
– экономикалық шектер (рыноктағы басымдылық жағдайын пайдалануға шек
қою);
– әлеуметтік шектер (құқықты теріс мақсатта пайдалануға тиым салу).
Азаматтық құқықтарды қорғау:
• Қорғануға құқық дегеніміз – құқыққа ие тұлғаның субъективтік құқығының
сипатына сай келетін, заңи бекітілген құқық қорғаудың арнайы
шараларына жүгіну мүмкіндігі.
Қорғануға құқық мазмұны:
• өзіндік қорғану (тұлға өзіне тиесілі құқықтарды өзі қорғау үшін
қолданатын нақты шаралар)
• жедел әсер ету шаралары (құқыққа ие тұлғаның құқықтары бұзылған
жағдайда құқық бұзушыға қолданатын заңи шаралар)
• мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары (өкілетті мемлекеттік органдар
қолданады).
Тапсырмалар:
1. Азаматтық құқықтармен қатар өзге де құқықтарды жүзеге асыру дегенді
қалай түсінесіз? Мысалдар келтіріңіз.
2. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шектері нені білдіреді?
3. Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері қандай?
2-тарау. Азаматтық құқықтың субъектілері
2.1 Азаматтар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде (ҚР АК 12-32
баптары)
2.1.1 Азаматтар және жеке тұлғалар ұғымдарының арақатынасы.
Азаматтық құқыққабілеттілігінің түсінігі, басталуы мен аяқталуы.
Құқыққабілеттілікті шектеу.
Жеке тұлға ұғымына Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел азаматы
және азаматтығы жоқ тұлға кіреді. Бұл үш категорияға жататын адамдардың қай-
қайсысы болмасын жекеше немесе көпше түрде жеке тұлға ұғымын білдіреді.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы азаматтар терминін қолдану
арқылы жеке тұлға (яғни, Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел азаматы
және азаматтығы жоқ тұлға) ұғымын (тікелей көзделген жағдайлардан басқа
ретте) қамтиды.
Азаматтардың құқық қабілеттілігі – азаматтардың азаматтық құқықтарға
ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілеті, делінген ҚР Азаматтық
кодексінде. Дегенмен, біздің пікірімізше құқыққабілеттілік – қабілет емес,
мүмкіндік болса керек. Яғни, заңнамамен бекітілген азаматтық құқықтарға ие
болу және азаматтық міндеттерді атқару мүмкіндігі және бұл мүмкіндік
заңнамамен кепілдік етіле отырып, азаматтың туылған сәтінен басталады.
Азаматтың құқық қабілеттілігінің негізгі мазмұнын азаматтың Қазақстан
Республикасы аумағында да, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел
валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика
аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан
тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі
немесе өзге азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар
құруға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып,
міндеттемелерге қатысуға; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығын алуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және мүліктік
емес жеке құқықтары болады.
Азаматтың құқық қабілеттілігі дүниеге келген (туылған) сәтінен
басталады және оның қайтыс болуымен тоқтатылады.
Азаматтың құқық қабілеттілігін шектеу заңнамамен қарастырылған тәртіп,
мерзім және жағдайларда орын алуы мүмкін. Мысалы, сот үкімімен бас
бостандығынан айырылған адамның құқық қабілеттілігінің мазмұнын құрайтын
құқықтары мен заңи бостандықтары шектелуі мүмкін, соның ішінде, қылмыстық
жаза мерзімі аяқталмай кез келген елді мекенді және өзге мемлекеттерді
еркін кезіп жүре алмайды және т.б.
2.1.2 Азаматтардың әрекет қабілеттілігі мен оның түрлері. Әрекет
қабілеттілікті шектеу және жоқ деп тану. Қорғаншылық пен қамқоршылық.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз – азаматтың өз әрекеттері
негізінде азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару
қабілеті. Азаматтардың әрекет қабілеттілігін үш түрге бөлуге болады.
- он төрт жасқа дейінгі әрекет қабілеттілік бойынша азамат жасына сай
келетін ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасауға құқылы. Мысалы, бес жасар бала
дүкеннен балмұздақ сатып алатын болса, мәміле оның жасына сай келеді деп
танылады және жарамды болып саналады.
- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтар өздерінің табысына,
стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған интеллектуалдық
меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-ақ ұсақ
тұрмыстық мәмілелер жасасуға құқылы. Жеткілікті негіздер болған жағдайда
олардың заңды өкілдері (ата-анасы немесе асырап алушысы не қорғаншысы,
қамқоршысы) олардың табыстарына билік ету құқығын шектеуге немесе ол
құқықтан айыруға құқылы. Мысалы, осы жастағы азамат өз табысын мақсатсыз
және тиімсіз, яғни, спирт ішімдіктерін алып ішуде немесе сол сияқты
пайдасыз нәрселерге жұмсауда болса, онда ата-анасы шектеу қоюға құқылы.
- он сегіз жастан бастап толық әрекет қабілеттілік танылады. Толық
әрекет қабілеттілігі бар азамат кез келген азаматтық құқықтық қатынастарға
қатыса алады, мәмілелерді жасауға құқылы.
Кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке қабілетті деп жариялау
(эмансипация) үшін жасы он алтыға толған адам, егер еңбек шарты бойынша
кәсіпкерлік қызметпен айналысқысы келсе заңды өкілдерінің (ата-анасының,
асырап алушысының немесе қамқоршысының) келісімімен (рұқсатымен) айналыса
алады, яғни мұндай азамат толығымен әрекетке қабілетті деп жариялануы
мүмкін. Эмансипация қорғаншылық және қамқоршылық органының шешімі немесе
сот шешімі бойынша жүргізіледі.
Егер азамат спирт ішімдіктеріне жәненемесе есірткі заттарға салыну
нәтижесінде өз отбасын ауыр материалдық жағдайға ұшырататын болса, мүдделі
тұлғалардың арызы бойынша сот мұндай азаматтың әрекет қабілеттілігін
шектеулі деп тануы мүмкін. Оған және оның мүлкіне қамқоршы тағайындалады.
Егер азамат ақыл-есі кемдігі немесе жүйке ауруына шалдығуы салдарынан
өзінің не істегенін білмесе және оған жауап бере алмаса, мүдделі
тұлғалардың арызы бойынша сот мұндай азаматтың әрекет қабілеттілігі жоқ деп
тануы мүмкін. Оған және оның мүлкіне қорғаншы тағайындалады.
Егер азамат ішімдік ішуінен, есірткі заттарды пайдалануынан тиылса
немесе оның ақыл-есі медициналық қорытындыға сай дұрысталса, сот алдыңғы
шешімдерінің күшін жоюы мүмкін.
Мына жағдайларда:
- он төрт жасқа дейінгі азаматтың ата-анасы қайтыс болса;
- он төрт жасқа дейінгі азаматтың ата-анасы ата-аналық құқықтарынан
айрылса;
- азаматтың әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылса, қорғаншылық
тағайындалады.
Егер:
- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтың ата-анасы қайтыс
болса;
- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтың ата-анасы ата-аналық
құқықтарынан айрылса;
- азаматтың әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылса, қамқоршылық
тағайындалады.
Қорғаншылық және қамқоршылық органы ретінде жергілікті атқарушылық
органы (әкімдік) табылады.
2.1.3 Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе өлді деп
жариялаудың тәртібі, алғышарттары мен құқықтық салдары
Егер азаматтың тұрғылықты тұратын жерінде бір жыл бойы ол туралы
ешқандай деректер болмаса, мүдделі тұлғалардың (ата-анасы, кәмелетке толған
балалары және с.с.) арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы
мүмкін. Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адамның мүлкіне сот шешімінің
негізінде қорғаншылық белгіленеді.
Егер азаматтың тұрғылықты тұратын жерінде (яғни, бейбітшілік уақытта)
үш жыл бойы ол туралы ешқандай деректер болмаса немесе соғыс қимылдарына
байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметші немесе өзге адам
соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін, ал
егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп
жорамалдауға негіздер болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жоғалып кеткен адамды, мүдделі тұлғалардың арызы бойынша сот өлді деп
жариялауы мүмкін.
Сот шешімінде нақты күн көрсетілмесе, оның заңды күшіне енген күні,
азаматтың өлген күні болып есептеледі.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялау, мұндай
адамның мүлкіне қорғаншылық тағайындау, сондай-ақ оның өзге де мүліктік
және мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын қорғау және жүзеге асыру үшін
қажет. Жоғалған адамның меншігінде мүлкі болуы мүмкін. Мысалы, сенімхат
берілмеген автокөлікті иесінен өзге адамдардың жүргізуіне болмайды.
Отбасылық қатынастарды да құқықтық реттеу қажеттігі туындауы мүмкін.
Мысалы, жоғалып кеткен адамның жұбайы жолдасынан үміт үзіп, басқа адамға
тұрмысқа шыққысы келеді. Бір адаммен заңды некеде тұрған кезінде бұған жол
берілмейді. Егер де азаматты өлді деп жариялау жөніндегі сот шешімі болса,
мұрагерлік құқығы бойынша мұра ашылады, оған тиесілі мүліктің тағдырын заң
тұрғысынан шешу, сондай-ақ қажеттілік болса некені тоқтатып тұрмысқа шығу
немесе үйлену (жаңадан некеге тұру) мүмкіндіктері туындайды.
Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері
белгілі болған жағдайда, сот алдыңғы шешімінің күшін жояды. Мұндай
азаматтың өзге тұлғаларға тегін өткен және сақталған мүлкін өзіне қайтарып
алу құқығы бар.
Өлді деп жарияланған азаматтың тірі екенін білген және оның мүлкін
ақылы мәмілелер арқылы алған азаматтар болса, оған мүлкін, мүлкі болмаса
оның құнын қайтаруға міндетті.
Өлді деп жарияланған адамның мүлкін иеліктен шығарушы адам да оның
тірі екенін білген болса, мүлікті қайтарып беру немесе оның құнын өтеу
міндетінен босатылмайды.
Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқығы бойынша
мемлекетке өтіп және сатылып кеткен болса (яғни өсиет және заң бойынша
мұрагерлері болмай, мұра иесіз деп танылған болса), азаматты өлді деп
жариялау туралы сот шешімінің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің құны
төленетін күнгі нарықтық бағасы бойынша сомасы қайтарылады.
Тапсырмалар:
1. Жеке тұлға мен Азамат ұғымдарының арақатынасын анықтаңыз.
2. Жеке тұлға мен заңды тұлғаның ұқсастықтары мен айырмашылықтары қандай?
3. Азамат пен заңды тұлғаның құқыққабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде?
2.2 Заңды тұлғалар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде (ҚР АК 33-
114 баптары)
2.2.1 Заңды тұлғаның ұғымы, белгілері және құрылу мақсаты
Азаматтық құқықтың субъектілері ретінде жеке тұлғалармен қатар, заңды
тұлғалар да бола алады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің
(ілгеріде – ҚР АК) 33-ші бабына сай, меншік, шаруашылық жүргізу немесе
жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз
міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.
Заңды тұлғаның пайда болуына қатысты теориялар да жеткілікті. Солардың
қатарында, К.Савиньидің жалған теориясы, Гиркенің шындық теориясы,
кеңес заманының ғалымы А.Венедиктовтың ұжым теориясы бар. Осылардың
арасынан әлі күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп келе жатқан жалған теория
мен шындық теориясы. Савиньидің жалған теориясы бойынша адамда болатын
өмір мен денсаулық заңды тұлғаға тән емес және заңды тұлғаны көру, есту,
сезіну мүмкін болмайды. Ал Гиркенің шындық теориясының негізгі мазмұны
бойынша заңды тұлға шынайы құбылыс, себебі, заңды тұлғада жұмыс істеп
табыс тауып, сондай-ақ білім алып, денсаулығын түзеп жатқан және т.с.с.
құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар жеткілікті және оны жоққа шығару
мүмкін емес.
Заңды тұлғаның құрылу мақсаты болып:
- азаматтық айналымға қатысу үшін мүлікті орталықтандыру мен оқшаулау;
- заңды тұлғаның өз міндеттемелері бойынша дербес жауапкершілікте болуы
негізінде құрылтайшылардың (қатысушылардың) кәсіпкерлік тәуекелін
азайту;
- заңды тұлғаның (негізінен коммерциялық ұйымдардың) жарғылық
капиталының төменгі мөлшерін заңнамамен бекіту арқылы құрылтайшылардың
(қатысушылардың) мүліктік мүдделерін қамтамасыз ету табылады.
Заңды тұлғаның белгілері:
• ұйымдастық бірлігі - қызмет мақсаттарына жету үшін заңды тұлға біртұтас
ұйым ретінде қарастырылады. Бұл ұйымдастық бірлік құрылтай құжаттарында
бекітілген заңды тұлға органдарының жүйесінен, олардың құзыретінен, өзара
қатынастарынан, заңды тұлғаның қызмет мақсаттарынан көрініс табады. Егер
заңды тұлғаның құрылтай құжатында (жарғысында) өзгеше көзделмесе оның
атынан азаматтық айналымға атқарушы органы қатысады. Мысалы, оқу орны
(орта, орта кәсіптік және жоғары оқу орындары) атынан директоры, ректоры
қатысады.
• оқшау мүлкінің болуы - заңды тұлғаның азаматтық айналымға қатысуы үшін
қажет болып табылатын өзіне тиесілі мүлкінің болуы. Заңды тұлғаның мүлкі
меншік құқығында, шаруашылық жүргізу құқығында немесе жедел басқару
құқығында болуы ықтимал. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы
болуға тиіс. Дербес баланс міндеттемелік құқығына негізделген, мысалы,
акционерлік қоғамдарда, шаруашылық серіктестіктерде, өндірістік
кооперативтерде болса, смета – заттық құқыққа негізделіп құрылатын
мемлекеттік кәсіпорын мен мелекеттік мекеме сияқты заңды тұлғаларға тән.
• дербес мүліктік жауапкершілік. Жалпы қағидат бойынша, заңды тұлға
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі бар мүлкімен жауап береді. Дегенмен,
меншік иесі тарапынан қаржыландырылатын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындар несие берушілер алдында өздеріндегі ақшалай қаражатпен ғана
жауап береді, ал қалған міндеттеме меншік иесі (ҚР АК 104-4, 207-3
баптары бойынша) тарапынан (субсидиялық, яғни қосымша жауапкершілікте)
өтеледі.
• азаматтық құқықтар мен міндеттерге өз атынан дербес ие болу, сотта
талапкер мен жауапкер болу. Заңды тұлға өз басшысы немесе құрылтайшысы
немесе мемлекет атынан емес, тек қана өз атынан әрекет етеді. Жалпы
ережеге сай, азаматтық құқықтық қатынастарда заңды тұлға ғана несие
беруші немесе борышқор бола алады. Дегенмен, азаматтық заңнамада толық
серіктестіктің міндеттемелері бойынша оның мүлкі жеткіліксіз болған
жағдайда оның қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздеріне
тиесілі барлық мүлкімен ортақтасып жауап беруі көзделсе, сенім
серіктестігінің толық серіктері оның міндеттемелері бойынша өздеріне
тесілі барлық мүлкімен қосымша жауап беруі көзделген.
Заңды тұлға мүлкіне оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) мынандай
құқықтары бар:
• заттық құқықтар (меншік иесі тарапынан қаржыландырылатын ұйымдарға соның
ішінде мемлекеттік мекемелерге тән) бойынша заңды тұлғалардың құқықтары
шектеулі болып келеді, себебі, біріншіден, бұл ұйымдар бұйрық негізінде
құрылатын болса, екіншіден, олардың міндеттемелері бойынша жауап беру
кезінде қаражаты жеткіліксіз болғанда, осы заңды тұлғаларды (мысалы,
республикалық немесе коммуналдық мемлекеттік ұйымдарды) құрған меншік
иесі, яғни үкімет немесе жергілікті атқарушы орган субсидиялық (қосымша)
жауапкершілікте болады.
• міндеттемелік құқықтар (шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар,
өндірістік кәсіпорындарға тән) бойынша бұл заңды тұлғалар өз
міндеттемелеріне сай өздеріне тиесілі барлық мүліктерімен жауапты болады,
ал кейбір ұйымдарда, мысалы, толық серіктестік қатысушылары немесе сенім
серкітестігінің толық серіктері бұл заңды тұлғалардың міндеттемелеріне
қатысты мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиесілі мүліктерімен
де жауап береді.
• мүліктік құқықтарын сақтамайтын заңды тұлғалар қатарына келесі
коммерциялық емес ұйымдарды (соның ішінде қоғамдық бірлестіктерді, діни
бірлестіктерді және т.с.с.) жатқызуға болады, себебі, құрылтайшылардың
осы ұйымдарды құрған кезде және кейіннен қосқан үлестеріне жәненемесе
пайдасына, қайта құрылған немесе таратылған кезде мүлкіне ешқандай
құқықтары болмайды. Яғни, қоғамдық бірлестік (мысалы, саяси партиялар,
кәсіптік одақтар, жастар ұйымдары, қоғамдық қозғалыстар т.с.с.) немесе
діни бірлестіктер тарату арқылы қызметін тоқтататын болса, олардың несие
берушілер алдындағы міндеттемелерін орындағаннан кейін қалған мүлкі осы
ұйымдардың құрылтай құжаттарында (жарғыларында) көрсетілген мақсаттарына
жұмсалуы тиіс.
2.2.2 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі - азаматтық құқықтарға ие
болып, азаматтық міндеттерді атқару қабілеті.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі оның әрекет қабілеттілігімен сәйкес
келеді және заңды тұлға мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап пайда
болып, ол қайта құрылған немесе таратылған кезде тоқтатылады. Заңды
тұлғаның құқық және әрекет қабілеттілігінің өз ерекшеліктері бар.
Біріншіден, құқық қабілеттілік дегеніміз - белгілі бір заңи фактілердің
негізінде ғана субъективтік құқықтардың пайда болу алғышарты, сонымен
қатар, құқық қабілеттілігі - құқықтарға ие болудың абстракциялық
мүмкіндігі. Екіншіден, заңды тұлғаның құқық және әрекет қабілеттілігі бір
сәтте, яғни оны мемлекеттік тіркеу кезінде пайда болса, азаматтардың құқық
қабілеттілігі дүниеге келген кезінде, ал толық әрекет қабілеттілігі –
кәмелет жасқа келген кезден туындайды. Заңды тұлғаға өмір, денсаулық сияқты
материалдық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz