Қызылорда өңірінің сипаттамсы

1. 1. Қызылорда өңірінің сипаттамасы

Қызылорда облысы еліміздің оңтүстігінде Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Түркістан ойпатының үлкен ауданын алып жатыр.

Батысында оның құрамына Арал теңізінің солтүстік және шығысы кіреді, оңтүстігінде - Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде - Арал өңірі Қарақұмы, Арысқұм және Оңтүстік Қазақстан өңірінің шөлейтті үстірті жатыр.

Қызылорда облысының ауданы шамамен 25 миллион гектарды құрайды, оның 13 миллиондай гектары ауылшаруашылық жерлер болып табылады, 300 мың гектары суарылған жерлер, шамамен 1 миллион 400 мың гектар жайылым жерлері, қалған жерлер пайдаланылмайды.

Әкімшілік-аумақтық бөлінуі жағынан 7 ауданға бөлінеді: Жаңақорған, Шиелі, Сырдария, Қармақшы, Жалағаш, Қазалы және Арал, сондай-ақ Қызылорда қаласы. Табиғи-климаттық жағдайы жағынан аталған аудандар 3 аймаққа бөлінеді: бірінші аймаққа Жаңақорған және Шиелі ауданы, екінші аймаққа: Қармақшы, Жалағаш, Сырдария және Қызылорда қаласы кіреді, үшінші аймаққа: Қазалы және Арал аудандары жатады [1] .

Облыс климаты қатты континенталды болып саналады, қатты ыстық, құрғақ жазы және қара суық, қары тұрақсыз қысы бар. Суық кезеңде сырдарияның төменгі ағысында аз қозғалатын циклон түзіледі де ұзақ жауын-шашынды суық ауа тудырады.

Қызылорда облысының топырақ және өсімдік жамылғысы жағынан шөлді мекенге жатады. Мұнда сағалы, суландырылған топырақ-өсімдік жамылғысы шаруашылыққа жарамды. Бұл жерде 3 оазис орналасқан: Шиелі (Жаңақорған және Шиелі әкімшілік аудандардың суарылған жерлер аумағында) ; Қызылордалық оазис (Сырдария, Тереңөзек, Жалағаш және Қармақшының суармалы жерлері) ; Қазалы оазисі (Қазалы және Арал әкімшілік аудандарының суармалы жерлері) .
Облыс аумағынан Орта Азиядағы сулылығы жағынан екінші орындағы Сырдария өзені ағады. Оның транзитті ағысы облыстың су ресурсының ең көп бөлігін құрайды. Аймақтың су ресурстарында Қазалы ауданының сағалы көлдер жүйесі ерекше орынға ие. жер асты сулары жазық бойынша тегіс бөлінген. Облыс бойынша 25 жер асты су кені барланып ашылған. Қазіргі таңда 9 дан 11 дейін су кенімен шамамен облыс бойынша күніне 150 кубометр қамтамассыз етіледі.

Су негізінен ауылшаруашылығына жұмсалады. Жыл сайын жерді суаруға төрт жарым куб километр суарым су жұмсалады. 2000 жылдан бастап облыс экономикасы тұрақты макроэкономикалық көрсеткіштері бар тұрақты даму үстінде [1] .

1. 2. Қызылорда облысының экономикасы мен экологиясы

Көптеген реформалар нәтижесінде өндіріс қатынастырының жаңаруының арқасында және үкімет тарапынан көрсетіліп отырған қолдаудың нәтижесінде елдің шаруашылық кешенінде беделді орынға ие.
Ауылшаруашылық жалпы өнім 30 пайызға өсті. 2003-2005 ж. ж. күріштің жалпы өнімі 843 мың тоннаны құрады, 54 тонна бидай, 248 тонна картоп, 242 тонна бау-бақша өнімі жиналды. Ел үкіметі тарапынан жер шаруашылығын дамуға, түрлі бюджеттік бағдарламалардың орындалуына 3 млрд 315 миллион тенге бөлінген. Облыс бюджетінен 181 миллион тенге бөлінді. Облыстың барлық ауылшаруашылық өнімін өндірушілерге өндірілген өнімнің өз құнын төмендету мақсатында 60, 5 мың тонна дизель жағармайы, 40 мың тонна минерал тыңайтқыш, 43 литрден астам гербицид төмендетілген бағамен таратылды [2] .

2004 жылы 142 мың гектар жерге ауылшаруашылық өнімі егілді. Дәнді дақыл мың гектар жерді, техникалық және майлы дақылдарға - 4 мыңнан астам гектар, жеміс-жидекке 24 мың гектар, жем-шөп өніміне + 38 мың гектар жер бөлінген. Облыста жер шауашылығына Сырдария өзенінің және кішкентай таулы өзендер сулары пайдаланылады. Қызылорда облысы өсімдік өсуруде кәсіптенген облыс. Соңғы жылдары әрине, күріш өсіруде арнайы кәсіптелген облыс. Күріш жер шары елдерінің көбінде негізгі дәстүрлі дақыл болып табылады. Қазақстанның көптеген мекендерінде - Қаратауға дейінгі жерлерде, Сырдарияның жағалауында күріш алқаптарын кездестіеміз. Бүгінде күріш тек қана отаны болып табылатын Қызылорда облысының ғана емес, бүкіл Қазақстанның жетістігі болып табылады. Күріш Қызылорда облысының символы болып саналады, Байқоңырдан ұшатын космановттар өздерімен бірге күріш сабағын алып ұшады. Қызылорда облысын күріш шығаратын цех деп те атайды. 1968 жылы Қызылорда нан өнімдері комбинаты салынды. 1970 жылы 87 тоннан асатын сыйымдылығы бар элеватормен бұл кешен толықтырылды. Тағы 2 жылдан кейін күніне 320 тонна күріш тазалайтын цех іске қосылды. 1974 жылы дәл осындай күніне 350 тонна қуаты бар цех пайда болды. Одан кейінгі жылдары 1 және 420 тонна күндік қуаты бар комбикорм зауыттары іске қосылды. Осындай цехтардан шыққан күріш Совет одағының барлық елдеріне, Кубаға, Въетнам, Ауғанстан, Никарагуаға және т. б. елдерге жөнелтілді [3] .

1975-1985 жылдары бұл аймақта күріш сұрыптала бастады: Дубовский-129, Краснодар-424, Узрос-59. бірақ көптеген өлшемдерге сай бұл түрлер ұзақ тұрақтамады. Бүгінде облыс өңірінде Кубань-3, Маржан, Авангард сорттары шығарылады. Арал өңірі ғылыми-зерттеу агроэкология және ауылшаруашылығы институты Арал-202 сортының негізін қалаушы болып табылады. Бұл сорт 2004 жылдан бастап егуге жол алған. Соңғы жылдары облыста тұқым шаруашылығын қолға алып отыр. Осы салада бірнеше элиталы тұқым шаруашылықтары жұмыс істейді. Бұл шаруашылықтар тұқым ауыл шаруашылықтарына 1 мың тоннадан астам элиталық тұқым, 2 мың тонна бірінші репродукциялы тұқым дайындап тапсырған. Бірінші репродукциялы тұқым алу үшін жергілікті бюджеттен 23 миллион теңгеден астам қаржы бөлінген. Ауылшаруашылық өндіріс кешенінің дамуы ауылшаруашылығын диверсификациялау (түрлендіру), кластер енгізу, ауылдағы аграрлық бизнестің пайда болуы, техникалық және технологиялық қамтамасыз етілуі арқасында ғана мүмкін болмақ. Облыс басшылығы еліміздің ауылшаруашылығы министрлігінің 2006-2010 жылдарға арналған агрондіріс кешенінің тұрақты дамуы конценпциясына сәйкес «күріш кластері» пунктін «азық-түлік өндірісі» бөліміне қосу туралы ұсыныс жасаған болатын. Қорқыт ата атындағы Қызылорда ұлттық универстетінің және Арал өңірі агроэкология және ауылшарушылық ғылыми-зерттеу институның ғалымдары салалас кәсіпорындар мен ұйымдар топтарынан және күріш кластерлері институттарынан блок-схема құрды. «Тоқөскен біріккен шаруашылығы» мемлекеттік шаруашылығы Сырдария өзенінің сол жағалауында Қызылорда облысының Жаңақорған ауданында күріш егеді. 2001 жылы осы республикалық мемлекеттік шаруашылығына күріштің элиталы тұқымын өндіру мен тарату бойынша элиталы-тұқым шаруашылығы статусы берілді. Бүгінде күріш егу алқаптары 1 мың 700 гектар жерді алып жатыр. Оның 1 мың гектары «Маржан» мен «Авангард» сорттары егілетін жерлер. Сондай-ақ 800 гектар жерге Стекловидная, Казахстан-10, Карлыгаш сорттары егіледі. «Шапаған Лтд» жауапкершілігі шектеулі серістігі құрамында 8 ірі өнім өндіруші кәсіпорындар бар. Олардың егіс алқаптарының жалпы көлемі 130 мың гектардан асады. Бұл серіктестіктің өзінің күріш өңдеу зауыттары, технологиялық желілері бар. Бұл кәсіпорын күріші тек ішкі базарға ғана емес жақын және алыс шетелдерге де шығарылады. Сондай-ақ күріш өндірісінде «интернационал» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі де белгілі. Бүгінде күріш өңдеумен елде 200 астам зауыт пен кішігірім цехтар айналысады. Шығарылған өнімнің бәсекелестігін көтеру мақсатында қолда бар қондырғылар мен техникалар оңтүстік Корея мен Германияның алдыңғы қатарлы кешенді жоғары өнімді өңдеу техникаларымен алмастырылуда.

Облыста ауылшарушылығын түрлендірі ісі жалғасуда, мысалы ауылшарушылығын азырақ су талап ететін дақылдары егу, бидай, мақта, жүгері, жем-шөп алқаптары көлемін ұлғайту. 2006 жылға ғылыми негізде бекітілген тұқым айналымын қалыптастыру, жер шаруашылығына жаңа технологиялар енгізу, элиталы тұқым шаруашылығын дамыту, күріш өндірісінің сорттарын жаңарту, мнералды тыңайтқыштардың, улағыш заттар мен гербицидтердің сапасын арттыру бағдарламасы іске қосылған.

Қызылорда облыстық өндірілген нан өнімдері басқармасы құрамына тәулігіне 100 он ұн өндретін зауыты бар Арал нан тарату базасы, 19 тоннандан астам астық сақтау қоймасы бар «Қазалы астық» акционерлік қоғамы, 40 тонналық дақыл сақтау қоймасы бар «Қармақшыастық» акционерлік қоғамы, 20 тонналық дақыл сақтау қоймасы мен 125 мың тоннан қуатты элеваторы бар «Қазақстан күріші» акционерлік қоғамы, 440 мың тонналы қоймасы бар «Тереңөзек» акционерлік қоғамы, 20 қоймасы мен 60 тонналық қуатты күріш тазалайтын цехы бар «Шиеліагро», 24 тонналық қоймасы бар «Жаңақорғанастық» акционерлік қоғамы кіреді. Ресей, Азербайджан және Украинаға 81 тоннадан астам күріш жөнелтіледі, республика бойынша 60 мың тоннандан астам күріш тасымалданады. Облыс бойынша өсімдіктерді қорғау мақсатында ауылшарушылық дақылдары мен өнімдері қаншалықты зиякештермен, қандай аурулаға шалдығатындары туралы жүйелі түрде мониторинг жүргізіліп отырылады.

Ауылшаруашылығы өнімділігінің төмен болуы олардың зиякештер мен ауруларға шалдығуынан болады. 2000-2005 жылдары үкімен тарапынан карантин қызметіне көмек көрсетілген.
Республика бюджетінен жыл сайын 30 миллион тенге дейін ауылшарушылық жерлерін емдеу үшін қаржы бөлінеді. Бюджеттен бөлінген қаржыға сондай-ақ зиянкестерге тура әсер ететін инсектицидтер сатып алынады.

Облыстың солтүстігінде суаратын судың аздығы қатты сезіледі,
осы себептен күріш өнімі төмен болып келеді. Сондай-ақ елді мекендердің арасының бір-бірінен алыс болуы мал шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік береді. Мысалы, терісі қалың қой, түйе, жылқы шаруашылығын жүргізуге болады.

Қызылорда облысында мал шаруашылығы жыл сайын дамып, өз өнімін өндіруді арттырып, елді мекендерді сапалы өніммен қамтамассыз етіп келеді. Облыс бойынша ет, сүт және жүн өнімдері бойынша көрсеткіштер өсуде. Жалпы ірі қараның саны шамамен 200 мыңдай басты құрайды. сондай-ақ облыс шаруашылықтарында 64 мыңнан аса қой мен ешкі, 50 мыңдай жылқы, 23 мың 500 түйе, 3 мың шошқа және 400 мыңдай құс бар.

Қазақстан Республикасы Үкіметінде қабылданған Арал өңірі мәселелерін шешу бағдарламасы орындалуда. Бағдарламада облыс экологиясын жақсарту, тұрғындарды сауықтыру, әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту суды рационалды пайдалану және ауыз сумен қамтамассыз ету мақсатында жасалатын іс-шаралар бекітілген.

Облыстық «Таза су» бағдарламасы өз жалғасын табуда. Республикалық бюджет қаржысымен Арал-Сарыбұлақ, Жиделі Октябрь және ауыл іші су құбырлары салынуда. Қызылорда облысында су көздерін рационалды пайдалану және қорғау жолында жаңа экономикалық механизмдер жасалып ендірілуде. Суару, шаруашылыққа жарамсызды жою, сулы дақылдарды егетін жерлердің азаюын тоқтату жолында жаңа технологиялар енгізілуде.

Су ресурстарын кешенді пайалануда су шаруашылығы балансын және бассейнді схемалар жасалуда. «Сырдария өзені ағысын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу» жобасы аясында Сырдария өзенінде су қорғау зонасы салынуда, гидроқұрылымдар қайта жөнделуде. Суды үнемдеп пайдалануда жаңа технологиялар енгізілуде.

Ауылшаруашылығы салассына кредит бөлу жүйесі жолға қойылған.
қоныстанған елді мекендерді су алып кету қаупінің алдын алу мақсатында «Қыс мезгілінде Сырдария өзені суын айдау, тарту» жобасын іске асыру мәселесі қойылып отыр.

Жақын арада ауылдық жерлердегі құлау қаупі бар мектептерді бұзып жаңасын салу, жас мамандарға мыңдаған жаңа үй салу, су құбырларын жаңарту бағдарламасы басталады.

«Рза» акционерлік серіктестігі көп салалы жұмыс атқарады, оның ішінде құрылыс-монтаж жұмытарын атқарады.

2010 жылы Қызылорда облысында тұрақты қалыптасқан сату базары бар бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп кешенін қалыптастыру көзделіп отры.

Әсіресе ауылшарушылық өнімін өндіретін кәсіпорындарды техникалық жағынан жаңарту, жаңа технологиялар енгізу және дайын өнімді ішкі және сыртқы сауда базарларына шығару ісі қолға алынбақ.