Қызылорда өңірінің сипаттамсы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
С. СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

КАФЕДРА ___________________________________ ______
(кафедра атауы)

Курстық жоба (жұмыс)

ПӘНІ ___________________________________ __
(пәннің атауы)

ТАҚЫРЫБЫ ___________________________________ ___________
Кіші
әріппен, жуан шрифтімен

Орындаған : _______
курс студенті

_________________________________

(Аты-жөні)
Тексерген:
_________________________________

(оқытушының аты-жөні,
ғылыми дәрежесі)

Курстық жоба (жұмыс) қорғауға
жіберілді

________________________________
(оқытушының қолы)

АСТАНА 2010

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. Әдебиеттік
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 4
1.1 Қызылорда өңірінің сипаттамсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Қызылорда облысының экономикасы мен
экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Қызылорда өңірі ауасының басқа облыстармен салыстырғандағы
ластану индекс
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8

2. Арал
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..10
2.1. Арал теңізі аймағындағы экологиялық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ...10

2.2. Арал өңіріндегі тұзды шаң-тозаң, және атмосфералық ауаның
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

2.3. Судың және топырақтың
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..14

3. Байқоңыр ғарыш айлағы және экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .16

3.1. Ғарыш ұшағы техникасының қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... .17

3.2. Ғарыш саласындағы апат салдарын жою жолындағы
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..21

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...22

Кіріспе

Қызылорда өңірі ауасының экологиясы, Қазақстан Республикасындағы ең
ластанған аумақтардың бірі. Атмосфералық ауаның экологиясы қазіргі жаһандық
проблема болып табылады. Бүкіләлемдік атмосфераның жылынуы осыған дәлел
деп айтуға болады. Қызылорда облысының климаты ыстық, құрғақ болып келеді.
Бұл тақырыптың өзектілігі: Әрине жаһандық климаттың
жылынуы, атмосфераның антропогендік ластануы, өндіріс қалдықтарының артуы.
Қызылорда өңірі ауасының экологиясына келетін болсақ, мемлекетіміздің ең
ауыр, мүшкіл жағдайдағы экологиялық ауасы ластанған облыс болып табылады.
Бұған басты сеьеп Арал проблемасын үлкен бір апат ретінде айтып өтуге
болады. Арал тағдыры Қазақстан проблемасы ғана емес, сонымен қатар Арал
тағдыры әлемдік проблемға жатқызуға болады. Аралдың атмосфералық ауаға
ұшқан тұздары, сонау Анктартида мұздықтарынан табылып жатыр деген дерек
әрқайсысымыздың жанымға тиер жаңалық десек те болады. Егер де сондай
қашықтыққа тарап жатса Қызылорда өңірі ауасының экологиясы қандай мүшкілде
екенің дәлелдеу, ешқандай қиындық жасамас.
Менің бұл тақырыпты таңдаған себебім, Қызылорда өңірі ауасының
экологиясы жағдайы мен үшін проблема емес. Себебі мен осы облыста туылдым,
қандай болмасын осы облыс ауасын жұтып өстім. Сондықтан бұл тақырып жай
курстық жұмыс емес, бұл менің жанымда сақталып жүрген үлкен мәселі болып
табылады.
Мақсаты: Қызылорда ауасының экологиялық жағдайын бақылып, зеттей
отырып, оған толық сипаттама беру. Ол жердің атмосфералық ауасының
маңыздылығын анықтау. Қызылорда облысы ауасының экологиялық жағдайын
жақсарту жолдарын қарастыру, және сол жердің ауасындағы ластағыш заттарды
анықтау болып тадылады.
Міндеті: Қызылорда өңірі ауасының экологиясына әсер етуші
факторлар тақырыбын толық ашып, оның маңыздылығы мен өзектілігін
дәлелдеп, баға беру. Шешу жолдарын қарастыру, антропогендік және табиғи
әсер етуші факторларды қарастырып ашып көрсету.

1. Әдебиеттік шолу

1.1. Қызылорда өңірінің сипаттамасы

Қызылорда облысы еліміздің оңтүстігінде Сырдария өзенінің төменгі
ағысында орналасқан. Түркістан ойпатының үлкен ауданын алып жатыр.
Батысында оның құрамына Арал теңізінің солтүстік және шығысы кіреді,
оңтүстігінде – Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде – Арал
өңірі Қарақұмы, Арысқұм және Оңтүстік Қазақстан өңірінің шөлейтті
үстірті жатыр.
Қызылорда облысының ауданы шамамен 25 миллион гектарды құрайды, оның 13
миллиондай гектары ауылшаруашылық жерлер болып табылады, 300 мың гектары
суарылған жерлер, шамамен 1 миллион 400 мың гектар жайылым жерлері,
қалған жерлер пайдаланылмайды.
Әкімшілік-аумақтық бөлінуі жағынан 7 ауданға бөлінеді: Жаңақорған,
Шиелі, Сырдария, Қармақшы, Жалағаш, Қазалы және Арал, сондай-ақ
Қызылорда қаласы. Табиғи-климаттық жағдайы жағынан аталған аудандар 3
аймаққа бөлінеді: бірінші аймаққа Жаңақорған және Шиелі ауданы, екінші
аймаққа: Қармақшы, Жалағаш, Сырдария және Қызылорда қаласы кіреді,
үшінші аймаққа: Қазалы және Арал аудандары жатады [1].

Облыс климаты қатты континенталды болып саналады, қатты ыстық, құрғақ
жазы және қара суық, қары тұрақсыз қысы бар. Суық кезеңде сырдарияның
төменгі ағысында аз қозғалатын циклон түзіледі де ұзақ жауын-шашынды
суық ауа тудырады.
Қызылорда облысының топырақ және өсімдік жамылғысы жағынан шөлді мекенге
жатады. Мұнда сағалы, суландырылған топырақ-өсімдік жамылғысы
шаруашылыққа жарамды. Бұл жерде 3 оазис орналасқан: Шиелі (Жаңақорған
және Шиелі әкімшілік аудандардың суарылған жерлер аумағында);
Қызылордалық оазис (Сырдария, Тереңөзек, Жалағаш және Қармақшының
суармалы жерлері); Қазалы оазисі (Қазалы және Арал әкімшілік
аудандарының суармалы жерлері).
Облыс аумағынан Орта Азиядағы сулылығы жағынан екінші орындағы Сырдария
өзені ағады. Оның транзитті ағысы облыстың су ресурсының ең көп бөлігін
құрайды. Аймақтың су ресурстарында Қазалы ауданының сағалы көлдер жүйесі
ерекше орынға ие. жер асты сулары жазық бойынша тегіс бөлінген. Облыс
бойынша 25 жер асты су кені барланып ашылған. Қазіргі таңда 9 дан 11
дейін су кенімен шамамен облыс бойынша күніне 150 кубометр қамтамассыз
етіледі.
Су негізінен ауылшаруашылығына жұмсалады. Жыл сайын жерді суаруға төрт
жарым куб километр суарым су жұмсалады. 2000 жылдан бастап облыс
экономикасы тұрақты макроэкономикалық көрсеткіштері бар тұрақты даму
үстінде [1].

1.2. Қызылорда облысының экономикасы мен экологиясы

Көптеген реформалар нәтижесінде өндіріс қатынастырының жаңаруының
арқасында және үкімет тарапынан көрсетіліп отырған қолдаудың нәтижесінде
елдің шаруашылық кешенінде беделді орынға ие.
Ауылшаруашылық жалпы өнім 30 пайызға өсті. 2003-2005 ж.ж. күріштің жалпы
өнімі 843 мың тоннаны құрады, 54 тонна бидай, 248 тонна картоп, 242
тонна бау-бақша өнімі жиналды. Ел үкіметі тарапынан жер шаруашылығын
дамуға, түрлі бюджеттік бағдарламалардың орындалуына 3 млрд 315 миллион
тенге бөлінген. Облыс бюджетінен 181 миллион тенге бөлінді. Облыстың
барлық ауылшаруашылық өнімін өндірушілерге өндірілген өнімнің өз құнын
төмендету мақсатында 60,5 мың тонна дизель жағармайы, 40 мың тонна
минерал тыңайтқыш, 43 литрден астам гербицид төмендетілген бағамен
таратылды [2].
2004 жылы 142 мың гектар жерге ауылшаруашылық өнімі егілді. Дәнді дақыл
мың гектар жерді, техникалық және майлы дақылдарға – 4 мыңнан астам
гектар, жеміс-жидекке 24 мың гектар, жем-шөп өніміне + 38 мың гектар жер
бөлінген. Облыста жер шауашылығына Сырдария өзенінің және кішкентай
таулы өзендер сулары пайдаланылады. Қызылорда облысы өсімдік өсуруде
кәсіптенген облыс. Соңғы жылдары әрине, күріш өсіруде арнайы кәсіптелген
облыс. Күріш жер шары елдерінің көбінде негізгі дәстүрлі дақыл болып
табылады. Қазақстанның көптеген мекендерінде – Қаратауға дейінгі
жерлерде, Сырдарияның жағалауында күріш алқаптарын кездестіеміз.
Бүгінде күріш тек қана отаны болып табылатын Қызылорда облысының ғана
емес, бүкіл Қазақстанның жетістігі болып табылады. Күріш Қызылорда
облысының символы болып саналады, Байқоңырдан ұшатын космановттар
өздерімен бірге күріш сабағын алып ұшады. Қызылорда облысын күріш
шығаратын цех деп те атайды. 1968 жылы Қызылорда нан өнімдері комбинаты
салынды. 1970 жылы 87 тоннан асатын сыйымдылығы бар элеватормен бұл
кешен толықтырылды. Тағы 2 жылдан кейін күніне 320 тонна күріш
тазалайтын цех іске қосылды. 1974 жылы дәл осындай күніне 350 тонна
қуаты бар цех пайда болды. Одан кейінгі жылдары 1 және 420 тонна күндік
қуаты бар комбикорм зауыттары іске қосылды. Осындай цехтардан шыққан
күріш Совет одағының барлық елдеріне, Кубаға, Въетнам, Ауғанстан,
Никарагуаға және т.б. елдерге жөнелтілді [3].
1975-1985 жылдары бұл аймақта күріш сұрыптала бастады: Дубовский-129,
Краснодар-424, Узрос-59. бірақ көптеген өлшемдерге сай бұл түрлер ұзақ
тұрақтамады. Бүгінде облыс өңірінде Кубань-3, Маржан, Авангард сорттары
шығарылады. Арал өңірі ғылыми-зерттеу агроэкология және ауылшаруашылығы
институты Арал-202 сортының негізін қалаушы болып табылады. Бұл сорт
2004 жылдан бастап егуге жол алған. Соңғы жылдары облыста тұқым
шаруашылығын қолға алып отыр. Осы салада бірнеше элиталы тұқым
шаруашылықтары жұмыс істейді. Бұл шаруашылықтар тұқым ауыл
шаруашылықтарына 1 мың тоннадан астам элиталық тұқым, 2 мың тонна
бірінші репродукциялы тұқым дайындап тапсырған. Бірінші репродукциялы
тұқым алу үшін жергілікті бюджеттен 23 миллион теңгеден астам қаржы
бөлінген. Ауылшаруашылық өндіріс кешенінің дамуы ауылшаруашылығын
диверсификациялау (түрлендіру), кластер енгізу, ауылдағы аграрлық
бизнестің пайда болуы, техникалық және технологиялық қамтамасыз етілуі
арқасында ғана мүмкін болмақ. Облыс басшылығы еліміздің ауылшаруашылығы
министрлігінің 2006-2010 жылдарға арналған агрондіріс кешенінің тұрақты
дамуы конценпциясына сәйкес күріш кластері пунктін азық-түлік
өндірісі бөліміне қосу туралы ұсыныс жасаған болатын. Қорқыт ата
атындағы Қызылорда ұлттық универстетінің және Арал өңірі агроэкология
және ауылшарушылық ғылыми-зерттеу институның ғалымдары салалас
кәсіпорындар мен ұйымдар топтарынан және күріш кластерлері
институттарынан блок-схема құрды. Тоқөскен біріккен шаруашылығы
мемлекеттік шаруашылығы Сырдария өзенінің сол жағалауында Қызылорда
облысының Жаңақорған ауданында күріш егеді. 2001 жылы осы республикалық
мемлекеттік шаруашылығына күріштің элиталы тұқымын өндіру мен тарату
бойынша элиталы-тұқым шаруашылығы статусы берілді. Бүгінде күріш егу
алқаптары 1 мың 700 гектар жерді алып жатыр. Оның 1 мың гектары Маржан
мен Авангард сорттары егілетін жерлер. Сондай-ақ 800 гектар жерге
Стекловидная, Казахстан-10, Карлыгаш сорттары егіледі. Шапаған Лтд
жауапкершілігі шектеулі серістігі құрамында 8 ірі өнім өндіруші
кәсіпорындар бар. Олардың егіс алқаптарының жалпы көлемі 130 мың
гектардан асады. Бұл серіктестіктің өзінің күріш өңдеу зауыттары,
технологиялық желілері бар. Бұл кәсіпорын күріші тек ішкі базарға ғана
емес жақын және алыс шетелдерге де шығарылады. Сондай-ақ күріш
өндірісінде интернационал жауапкершілігі шектеулі серіктестігі де
белгілі.
Бүгінде күріш өңдеумен елде 200 астам зауыт пен кішігірім цехтар
айналысады. Шығарылған өнімнің бәсекелестігін көтеру мақсатында қолда
бар қондырғылар мен техникалар оңтүстік Корея мен Германияның алдыңғы
қатарлы кешенді жоғары өнімді өңдеу техникаларымен алмастырылуда.
Облыста ауылшарушылығын түрлендірі ісі жалғасуда, мысалы ауылшарушылығын
азырақ су талап ететін дақылдары егу, бидай, мақта, жүгері, жем-шөп
алқаптары көлемін ұлғайту. 2006 жылға ғылыми негізде бекітілген тұқым
айналымын қалыптастыру, жер шаруашылығына жаңа технологиялар енгізу,
элиталы тұқым шаруашылығын дамыту,
күріш өндірісінің сорттарын жаңарту, мнералды тыңайтқыштардың, улағыш
заттар мен гербицидтердің сапасын арттыру бағдарламасы іске қосылған.
Қызылорда облыстық өндірілген нан өнімдері басқармасы құрамына тәулігіне
100 он ұн өндретін зауыты бар Арал нан тарату базасы, 19 тоннандан астам
астық сақтау қоймасы бар Қазалы астық акционерлік қоғамы, 40 тонналық
дақыл сақтау қоймасы бар Қармақшыастық акционерлік қоғамы, 20 тонналық
дақыл сақтау қоймасы мен 125 мың тоннан қуатты элеваторы бар Қазақстан
күріші акционерлік қоғамы, 440 мың тонналы қоймасы бар Тереңөзек
акционерлік қоғамы, 20 қоймасы мен 60 тонналық қуатты күріш тазалайтын
цехы бар Шиеліагро, 24 тонналық қоймасы бар Жаңақорғанастық
акционерлік қоғамы кіреді. Ресей, Азербайджан және Украинаға 81 тоннадан
астам күріш жөнелтіледі, республика бойынша 60 мың тоннандан астам күріш
тасымалданады. Облыс бойынша өсімдіктерді қорғау мақсатында
ауылшарушылық дақылдары мен өнімдері қаншалықты зиякештермен, қандай
аурулаға шалдығатындары туралы жүйелі түрде мониторинг жүргізіліп
отырылады.
Ауылшаруашылығы өнімділігінің төмен болуы олардың зиякештер мен
ауруларға шалдығуынан болады. 2000-2005 жылдары үкімен тарапынан
карантин қызметіне көмек көрсетілген.
Республика бюджетінен жыл сайын 30 миллион тенге дейін ауылшарушылық
жерлерін емдеу үшін қаржы бөлінеді. Бюджеттен бөлінген қаржыға сондай-ақ
зиянкестерге тура әсер ететін инсектицидтер сатып алынады.
Облыстың солтүстігінде суаратын судың аздығы қатты сезіледі,
осы себептен күріш өнімі төмен болып келеді. Сондай-ақ елді мекендердің
арасының бір-бірінен алыс болуы мал шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік
береді. Мысалы, терісі қалың қой, түйе, жылқы шаруашылығын жүргізуге
болады.
Қызылорда облысында мал шаруашылығы жыл сайын дамып, өз өнімін өндіруді
арттырып, елді мекендерді сапалы өніммен қамтамассыз етіп келеді. Облыс
бойынша ет, сүт және жүн өнімдері бойынша көрсеткіштер өсуде. Жалпы ірі
қараның саны шамамен 200 мыңдай басты құрайды.сондай-ақ облыс
шаруашылықтарында 64 мыңнан аса қой мен ешкі, 50 мыңдай жылқы, 23 мың
500 түйе, 3 мың шошқа және 400 мыңдай құс бар.
Қазақстан Республикасы Үкіметінде қабылданған Арал өңірі мәселелерін
шешу бағдарламасы орындалуда. Бағдарламада облыс экологиясын жақсарту,
тұрғындарды сауықтыру, әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту суды рационалды
пайдалану және ауыз сумен қамтамассыз ету мақсатында жасалатын
іс-шаралар бекітілген.
Облыстық Таза су бағдарламасы өз жалғасын табуда. Республикалық бюджет
қаржысымен Арал-Сарыбұлақ, Жиделі Октябрь және ауыл іші су құбырлары
салынуда. Қызылорда облысында су көздерін рационалды пайдалану және
қорғау жолында жаңа экономикалық механизмдер жасалып ендірілуде. Суару,
шаруашылыққа жарамсызды жою, сулы дақылдарды егетін жерлердің азаюын
тоқтату жолында жаңа технологиялар енгізілуде.
Су ресурстарын кешенді пайалануда су шаруашылығы балансын және бассейнді
схемалар жасалуда. Сырдария өзені ағысын реттеу және Арал теңізінің
солтүстік бөлігін сақтап қалу жобасы аясында Сырдария өзенінде су
қорғау зонасы салынуда, гидроқұрылымдар қайта жөнделуде. Суды үнемдеп
пайдалануда жаңа технологиялар енгізілуде.
Ауылшаруашылығы салассына кредит бөлу жүйесі жолға қойылған.
қоныстанған елді мекендерді су алып кету қаупінің алдын алу мақсатында
Қыс мезгілінде Сырдария өзені суын айдау, тарту жобасын іске асыру
мәселесі қойылып отыр.
Жақын арада ауылдық жерлердегі құлау қаупі бар мектептерді бұзып жаңасын
салу, жас мамандарға мыңдаған жаңа үй салу, су құбырларын жаңарту
бағдарламасы басталады.
Рза акционерлік серіктестігі көп салалы жұмыс атқарады, оның ішінде
құрылыс-монтаж жұмытарын атқарады.
2010 жылы Қызылорда облысында тұрақты қалыптасқан сату базары бар
бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп кешенін қалыптастыру көзделіп
отры.
Әсіресе ауылшарушылық өнімін өндіретін кәсіпорындарды техникалық жағынан
жаңарту, жаңа технологиялар енгізу және дайын өнімді ішкі және сыртқы
сауда базарларына шығару ісі қолға алынбақ.

1.3. Қызылорда өңірі ауасының басқа облыстармен салыстырғандағы ластану
индекс көрсеткіші
Бүгінде еліміздің қоршаған ортаны қорғау министрлігі ай сайын елдегі
экологиялық жағдайды бақылау ісін қолған алған. Осы жұмыс аясында қоршаған
ортаның барлық саласында (атмофреаның топырақтың, судың ластануына) бақылау
жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, үстіміздегі жылдың маусым айында өткізілген
бақылау жұмыстары нәтижеі бойынша еліміздің кейбір қалаларының атмосфералық
ауасының ластануы индекстері төмендегідей: (1 кесте)
Ақмола Радиоактивтік қалдықтар өндірісі. Электр энергиясын ішкі жалпы
өнім бірлігі бойынша пайдалану. өндіріс кәсіпорындары
қалдықтарымен ауаның ластануы.
Актөбе Арал мәселесі. Ақтөбе қаласы ауасының ластануы. Республика
бойынша ластану деңгейі ең жоғарғы қалалардың бірі.
Алматы облысы Электр энергиясын ішкі жалпы өнім бірлігі бойынша пайдалану.
Ағын сулардың лықсуы.
Атырау Әзгір полигоны қызметінің салдары. Орал өзенінің ластануы.
Шығыс Қазақстан Улы қалдықтардың түзілуі. Өскемен қаласы ауасының
ластануы. (Өскемендегі атмосфераның ластану индексі 5 Республика
бойынша жоғары деңгейдегі ластану, Риддерде - ең төменгісі.)
Семейдегі ядерлік полигон салдары.
Жамбыл Электр энергиясын ішкі жалпы өнім бірлігі бойынша пайдалану.
Жезқазған әскери-ғарыш кешені қызметінің және Байқоңыр ғарыш алаңы қызметі
салдары. Электр энергиясын ішкі жалпы өнім бірлігі бойынша
пайдалану. Атмосфералық ауаның ластануы. Жезді ауданы үшін Арал
экологиясының әсері.
Батыс Қазақстан Капустин полигонының салдары. Мұнай шығару кезіндегі
радиоактивті ластану.
Қарағанды Атмосфералық ауаның ластануы. Ағынды суладың лықсуы. Электр
энергиясын ішкі жалпы өнім бірлігі бойынша пайдалану.
Қызылорда Арал мәселесі. Байқоңыр ғарыш алаңы қызметінің әсері.
Көкшетау Ионды сәулеленудің табиғи көздері.
Қостанай Улы қалдықтардың түзілуі. Атмосфералық ауаның ластануы.
Маңғыстау Электр энергиясын ішкі жалпы өнім бірлігі бойынша пайдалану.
Атмосфералық ауаның ластануы.
Павлодар Атмосфералық ауаның ластануы (Павлодар, Екібастұз, Ақсу). Ағын
суларының лықсуы. Байқоңырдың әсері. Электр энергиясын ішкі
жалпы өнім бірлігі бойынша пайдалану.
Солтүстік Қазақстан Атмосфералық ауаның ластануы.
Семей Ядролық полигонының әсері. Атмосфералық ауаның ластануы.
Талдықорған Өсімдік өнімдерінің пестицидтермен ластануы, улануы.
Торғай Байқоңыр ғарыш айлағының әсері. .
Оңтүстік Қазақстан ағынды суларының лықсуы. Радиоактивті қалдықтардың
түзілуі. Арал мәселесі. Атмосфералық ауаның ластануы. Электр
энергиясын ішкі жалпы өнім бірлігі бойынша пайдалану [2].
3 кесте. Ластану индекс көрсеткіштері

2. Арал экологиясы
Орталық Азияның үштен төрт бөлігін шөл мен шөлейт алып жатыр. Қарақұм
мен Қызылқұм шөлінде, Тұран жазығында Арала теңізі орналасқан. Арал теңізі
бассейні Сырдария, Амудария, Тежен, Мурғаб өзендерін, Тянь-Шань тауы мен
Копетдагтың батысынан ағатын ұсақ өзендер,
Қарақұм каналы және осы өзендер арасындағы ағыссыз территориялар кіреді.
Әкімшілк жағынан Арал аймағы Өзбекстан, Тәжікстан, Қазақстанның
оңтүстік-батыс бөлігін түгелімен, Қырғызстан мен Түркменстанды кейбір
бөлігін, солтүстік Ауғанстан, солтүстік шығыс Иранды қамтиды, 700000
квадрат км алып жатыр[2].
Бассейннің көлемді материктің ортасында ерекше орын алуы, мұхиттардан
алыс орналасуы осы аймақтың қатты континенталдылық және олардың
аридтілігінің өте жоғары деңгейлігінің себебінен болатын ландшафтардың
біртүрлілігінің болуына себепші.
Осы екі өзен арсындағы территория осыдан 3500 жыл бұрын пайда болған.
Ал Арал өңірі өзінің жағрафиялық жағдайы жағынан тарихи жолдардың торабында
орналасуымен маңызды. Хиуа, Самарқанд және Ферған даласы Еуропа мен Азияны
жалғайтын Ұлы Жібек жолының бір бөлігі болды. Археологиялық қазбалар
көрсеткенедей біздің эрамызға дейінгі мың жыл бұрын Өзбекстан аумағында
отырықшы шаруашылықпен айналасуға мүмкіндік берген ирриагациялық жүйелер
болған. Бұрын бұл аумақ оазис болған: жер шаруашылығы, мал шаруашылғы,
балық шаруашылығы, ұсталық, ірі және кіші сауда, қолөнер өте дамыған жер
болған. Теңіз әртүрлі ұлттарды тамақтандырған, біріктірген.
Арал теңізіне тән ерекшеліктер сан жетпес лагундар, кішігірім аралдар
арасындағы суы аз бұғаздар болған. 1100 арладан астам арал болған.
Сондықтан да оған Арал деген ат берген. Шамамен 300 мың квадрат км-ден
асатын өзенді дельт жүйелер балық қоры мен балық аулауды қамтамасыз етуге
мүмкіндік көрген. 1970-80 жылдары балық аулау көлемі 40 мың тоннадан асқан
болатын, осының жартысы Қазақстан үлесінде болатын [2].
2.1.Арал теңізі аймағындағы экологиялық жағдай
Арал теңізі мәселесі 30 жыл бойы зерттелуде. Қазіргі таңда Каспий
теңізіне қатысты болып жатқан ақпараттық шудың көлеңкесінде қалған, алайда
бұл аумақтағы әлеуметтік және экологиялық мәселелер сол күйінде қалуда.
Арал өңірінде Арал теңізі бассейінде тиімсіз шаруашылық жүргізу салдарынан
барлық ұлттық деңгейдегі экологиялық мәселелер түзілген:
• Су қоры тапшылығы;
• Сулардың коллекторлы-дренажды және ағын сулармен ластануы (тұздалуы);
• Тұрғындардың сапалы ауыз сумен жеткілікті деңгейде қамтамассыз
етілмеуі;
• Жайылым жерлердің және жыртылған жерлердің деградациялануы (суармалы
жерлердің тұздануы);
• Мұнаймен ластануы;
• Тоғай және сексеул ормандарының жойылуы;
• Биотүрліліктің қысқаруы;
Сырдарияның төмені ағысындағы су қорының жылдық тапшылығы 1,5-3,5
куб.км-ге жетеді. Ағыс процестерінің морфодинамикалық өзгерістері
каналдардың және өзеннің өз ағысының саздануына әкеледі. Сондай-ақ ежелгі
және қазіргі Сырдария дельтінің экожүйесінің деградацияланады.
Арал теңізіне көп мөлшерде су ағызу, әсіресе қыс мезгілінде үлкен жер
көлемін су алып кетуіне әкеліп тұрады. Бұл Сырдарияның төмені ағысына өту
көлемі 10 км кубтан 4,5 км кубқа дейін қысқарған. Ал Арал теңізіндегі су
көлемінің азаюы жалғасуда, оның деңгейі 230 км кубтан аспайды, тұздылығы
46гл.
Сырдарияның төменгі ағысындағы тұрғындарды сапалы ауыз сумен
қамтамассыз ету мәселесі өте маңызды болып қалғанымен әлі биотазалау
станция кешенінің және Қызылорда облыстық торталықтың ағын суларын жинайтын
жердің құрылысы әлі кейінге шегеріліп келеді. 1990 жылға дейін өзенге
жылына 10 км куб жоғары минерализацияланған, коллекторлы-дренажды ластанған
су құйылады. Ауылдық су құбырларының 60% және коммуналды құбырлардың
жартысы апат жағдайда тұр. Ал бұл өз кезінде жер үсті суларының мұнай
өнімдерімен, органикалық және азоты бар заттармен және ауыр металлдармен
ластануына әкеледі. Осы салдардан жер үсті сулардың сапасы, сондай-ақ Арал
өзені суының сапасы да күрт төмендеп кетті. Көптеген су және жер
экожүйесінің бұзылуы орын алды.
Аумақтағы басым мәселелер жайылым және жыртылған жерлердің
деградациялануы болып табылады. Арал өңірінің Қазақстандық бөлігі 59.6 млн
га жерді қамтиды, оның ішінде Қызылорда (22,6 млн. га), Ақтөбе (19.7 млн
га), Қарағанды (8.7 млн. га) және Оңтүстік Қазақстан (8.6. млн. га)
облыстары немес жалпы республика жер көлемінің 22% алады.
Жер есебі бойынша бұл аумақтағы ауылшаруашылық жерлер 43,6 млн. Гектарды
құрайды, оның ішінде жыртылатын жер – 0,6 млн. гектар, оның жартысы
суармалы жерлер (0,36 млн. га), шалғын жерлер - 0.4 млн. га және жайылым
жерлеу – 42,4 млн. гектар. Орманды жерлер 5,9 млн. гектарды және басқа да
жерлер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.