Азаматтық құқықтық қорғаудың әдістері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Құқықты қорғау. Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп
құқықтың бұзылуына жол бермейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық
қатынастар тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз. Қорғау құқығы
бұзылған азаматтық құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ету
принципі. Оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі бастауы
ретінде айтылады(АК-ң 2-бабы). Қатысушылардың қарауындағы субъективті
азаматтық құқықтар тек қана нақты жүзеге асырылуға тиісті емес,
сонымен бірге олар субъективті құқықтарының бұзылуымен пайда болған
барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді, бұзылған құқықтарды
түзетуге мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан профессор В.П.Грибановтың
мынадай пікірі көңілге қонады : құқық қорғау сипатының мүмкіндігі
оның, құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді.
Демек, кез-келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады,
сонымен бірге осы құқықтың асырушысы заңда қаралған құралдардың
көмегімен оны қорғауға тиісті құқықты еншіленбейді.
Азаматтық құқықтардың қорғау тәсілдері АК-ның 15-тарауының шеңберінде
азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің мүдесін
қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің мүдесін қорғау екі
негізгі нысанаға бөлінеді: юрисдициялық және юрисдициялық емес. Қорғаудың
юрисдициялық түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе дауға түскенде
өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып табылады.
Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұлға мемлекеттік немесе басқа да
құзіретті органдарға шағынданады, әлгі атаған органдар өз кезегінде
бұзылған құқықты қалпына келтіру және бұзушылықты жою үшін өкілеттігіне сай
қажетті шараларды қолданады. Қорғауды юрисдициялық нысаны бұзылған
құқықтарды қорғаудың жалпы және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке
сәйкес заңмен қорғалатын азаматтық құқықтардың мүддесіне қорғау сот арқылы
жүзеге асады. АК-ның 9-бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де
қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқықығын
қорғау құралы шағын болып табылады. Ол құқық бұзушылықтың нәтижесінде
зардап шеккен құқық иесі мүддесін қорғауда орай тиісті өкілетті органға
беріледі. Кейбір заңдара аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да затты
құқық қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктік
меншік иесі мен иеленуші сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына
шағынданады.
Қорғаудың юрисдициялық емес нысаны заттың меншік иесімен иеленушінің
мемлекеттік және басқа құзіретті органдарға бармай-ақ өз бетімен қорғануын
білдіреді. АК-ның тұжырымдарында аталған әрекеттер азаматтық құқықтардың
өзін өзі қорғауды ұғымымен байланысты және меншік құқығымен басқа да
заттық құқықтарда қорғаудың бір әдісі ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы өзінің заңдың табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншіленеді деген пікір де
бар. Мәселен, профессор А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі
қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді.
Біздің де пікірімізше өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің тиіспейтіндігін
қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға
бағытталған өкілетті тұлғаның заң және шарт негізінде әрекет етуге жол
берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып аталады.
Жоғарыда айтылған құқық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын
қорғаудың арнайы құрал жүйесінен айыра білу керек. Мұндай арнайы қорғану
құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді. Меншіктің абсолютті құқығы
немесе басқа да заттың құқығы ретінде тікелей құқық бұзушының кезінде
заттың құқықтың сипаты бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы
мен өкілетті тұлға арасында міндеттемелік қатынас болған ретте
міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік құқық
құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді,
азаматтық құқықтың басқа институттарына негізделген, яғни міндеттемелік
талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды.
Ал меншік құқығын қорғаудың заттың-құқықтың құралы меншік құқығын қорғауға
тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен
байланыста болмайды. Қазақстан Республикасының заңдары жәбірленушінің құқық
бұзушыға қарсы талап қою түрін таңдау мүмкіндігін бермейді, бұл орайда шет
елдердегі талап қою бәсекесі деп аталатын жағдайларды қолдамайды.
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттың-құқықтың,
не міндеттемелікке жатпайтын ерекше қорғау тобы белгіленген. Мысалы: хабар
– ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған адамдардың
меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-ның 29-32 бап) кепіл ұстаушының
жауапкершілігі туралы және тағы басқа болып табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9-10 баптарында
қаралған. Бұл баптарда бұрын соңды заңдарда қаралмаған жолдары көрсетілген.
Мысалы: моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік мүліктік емес
меншіктері мен құқықтың бұзылуы, кемітілуі немесе олардан айырылу, соның
ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан
басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық зиян ақшалай нысанда
төленеді. Екінші бір жағдай ол мемлекеттік билік органның заңдарға сай
келмейтін құжат шығаруы сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдардың
әрекетімен келтірілген залалды өтеу механизмі енгізілген (9-бап, 5-тармақ)
Азаматтық құқықтық қорғаудың әдістері:
а) Зат иесінің ол затты біреудің заңсыз иеленуімен өзіне зат күйінде
қайтарылуын талап ету (виндикация)
ә) Иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып отырған
кедергіні жоюды талап ету. (негаторлық талап)
б) Затты жойып жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның орнын
толтыру. (ақшалай құнын өтеу)
в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған, виндикация
жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға болмайтын заттың
құнын зат иесіне ақшалай төлеу.
Меншік құқығын қорғаудың алғашқы екі әдісі меншік иесіне затты сол
қалпында иемдену, пайдалану және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз
етуге бағытталған. Талап ету, яғни бұзылған меншік құқығын қалпына келтіру
туралы затты иесіне қайтару немесе пайдалануға тигізіп отырған кедергіні
жою туралы сотқа қойылған талап заттың құқықтық талап деп аталады. Аталған
әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқыққа жатады. Мұндай жағдайда меншік
иесіне заттың ақшалай ақысы төленеді, ал тиісті талаптар міндеттемелік
талаптар деп аталады.
Қорғау құқығы проблемасы бұл тек материалдық құқықтың ғана проблемасы
емес, ол сонымен бірге азаматтың іс-жүргізу құқығының проблемасы болып
табылады. Сондай-ақ азаматтық іс-жүргізу құқығы ғылымда қорғау құқығы
әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп тіреледі. Бұл орайда талап
қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлық алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп талап
қою құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады деген пікірге
тоғысады.
Мұндай көзқарастар континенталды құқықтың талап қою теориясы үшін де
сипатты жағынан сай келеді. Франция ғылымы Леон Жюмло де Ла Морандьер
осыған байланысты былай дейді: талап арыз тұлғаның нақты құқық жағдайын
немесе жаңа заңдық жағдайды құру үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға
жәрдемдесетін ерікті, заңдық әрекет болып табылады. Талап қою дегеніміз оны
беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну құқығынан
басқа ештеңе де емес: Лео Розенберг болса, талап қою – сот шешімі арқылы
құқықты қорғау үшін сотқа жүгіну деп анықтама береді. Осы анықтамалардың
қай-қайсысы да талап қоюды белгілі бір тұлғаның тиісті мүддесіне қатысты
сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим құқықтың анықтамасымен сәйкес
келеді.
Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада
және талап қоюға құқықты іс-жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін
ұсынады. Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларда зерттеген
авторлардың талап қоюды материалдық құқықтық іс-жүргізу нысандарын бірлікте
қарауы көңілге қонады. Сондықтан да В.М.Грибанов құқықты қорғау проблемасы
тек талап қою қорғау нысанымен шектелмейтіндігін және талап қоюдан басқа да
қорғау түрлерінің бар екендігін көлденең тартады.
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық рәсімдерге
жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға байланысты
жалпы іс-жүргізу тәртібі өте ауқымды болғанын айта кеткен жөн. Сондықтан да
азаматтық сот құқық рәсімдері арқылы іс-жүргізу, әсіресе бұйрық арқылы іс-
жүргізу ықшамдай түсу сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды.
Әдебиеттерге қарағанда, көптеген елдерде бұйрық арқылы іс-жүргізу бар
екендігін көреміз. Айталық, ол көне Рим, ағылшын, басты герман және швед
үлгілері түрінде кездеседі. Мысалы: Рим құқықтарды сот бұйрығының болмысы
преторлық қорғау нысанында болды, претор өтініш берушінің тілегі бойынша
қандай да бір әрекеттерді тоқтататын болған, бұл орайда ол өтініш берушінің
бұзылған мүддесін ескерген. Мұндай үкім интердикті деп аталады. Ал, Герман
құқығында да шарт қойылған және сөзсіз сот бұйрығы бар. Мысалы: оның
соңғысы соттың бұйрығынан және тыйым салуынан көрінеді; онда жауапкердің
қойылған мәселе бойынша ақталуына жол берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру
жауапкерді шақырмай-ақ және оның түсіндірмесін тыңдамай-ақ талап қоюшының
бір жақты өтінішімен жүзеге асырылады. Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы
енгізілді, ал Чехияда ол төлем бұйрығы деп аталады. (АІЖК-ң 172-174 бап)
Чек және вексильдік бұйрықтар түрінде белгілі болды.
Сот бұйрығы институтына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы
тұрғысынан азаматтық құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот
қаулысының мұндай ерекше түрі қорғаудың тиімді құрамы екендігін көрсетіп
отыр.
Қазақстан Республиканың АІЖК-нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы былайша
айқындалады: өндіріп алушының ақшалай суммаларды өндіріп алу немесе
жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушының олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі болып табылады.
Заң бойынша қорғаудың объектісі тек қана субъективті азаматтық
құқықтар ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді
қамтиді. Қорғалатын мүдделер субъективті құқыққа байланысы жоқ дербес түрде
бола алады. Мысалы: оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға
жататын мүдде құқық бұзушылықтың нәтижесінде субъективті құқыққа байланысы
жоқ дербес түрде бола алады. Мысалы оған адамның ар-намысы мен абырой
жатады. Қорғауға жататын мүдде құқық бұзушылықтын нәтижесінде субъективті
құқықтың өзі тоқтатылғакн жағдайда болуы мүмкін.Мысалы зат жойылып кеткен
кезде оған меншік құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда
бұрынғы меншік иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік
жағдайын қалпына келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Демек заңмен қорғалатын
мүдде қорғаудың дербес объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.

Кез – келген құқық қатынасы оның субъективті құқықтар мен міндеттерді
таратушылар ретінде қатысушылардың құқық байланысы болып табылады.
Сондықтан субъективті құқықтар мен міндеттерде азаматтық құқықтың мазмұны
болып табылады. Субъективті құқық дегеніміз құқық берілген тұлғаның ықтимал
мінез – құлық шамасы. Субъективті азаматтық құқық мазмұны жағынан әр түрлі
субъективті құқықтың мазмұнына субъектіге берілген немесе заңмен рұқсат
етілген мүмкіндіктер құрайды. Мысалы меншік құқығы:
а) белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін меншік иесіне
тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету мүмкіндігін;
ә) басқа адамдардың бәрінен олардың сол мүмкіндіктерді жүзеге асыруға
меншік иесінің кедергі жасамауын талап ету;
б) меншік құқығы бұзылған жағдайда құқық бұзушылықты жою үшін сотқа
жүгінуге дейін құқық қорғау тәртібі шараларын пайдалану мүмкіндігін қамтиді
(АК-ның 188-бап)
Міндетті тұлғаның тиісті мінез құлық шамасы азаматтық құқықта міндет
деп түсіндіріледі. Алайда азаматтық құқықта міндеттің әр түрлі болғанын
ескеру керек.
Азаматтық құқық нормаларының көпшілігі диспозитивті сипатта болады.
Алайда азаматтық заңдарда тыйым салуларымен нұсқаулар сипатындағы
ережелерде белгілі. Құқықтың тыйым салу нормалары азаматтық құқық
қатынастарына қатысушылардың міндеттерінде айқындайды. Мысалға тараптардың
шарттан бір жақты бас тартуын немесе оның ережелерін бір жақтың өзгерту. АК-
ның 401-бабы.
Әрбір азаматтың құқық қатынастарында тараптар құқық берілген және
міндетті тараптар болып екіге бөлінеді. Екі тараптың екеуінде де бір тұлға
немесе бірнеше тұлға бұл зиянды зардап шегуге өтеуге тиіс. Құқық
қатынастарына белгілі бір тұлғалар қатысуы мүмкін, алайда кейбір азаматтық
құқық қатынастарында міндетті тарап жағынан саны белгісіз тұлғалар
қатысады.
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушылардың әрқайсысының бір мезгілде
құқық берілген және міндетті тарап болуы сирек кездеседі. Мысалы сатып алу
сату шарты бойынша мүлікті сатып алушының меншігіне беруге міндетті және
онымен бірге одан белгілі бір ақша суммасын төлеуді талап етуге құқылы. Ал
сатып алушы бұл сумманы төлеуге міндетті ғана емес, сонымен қатар мүлікті
өзінің меншігіне беруді талап ете алады.
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушылар құрамының өзгеруі мүмкін,
мұның өзі атап айтқанда, құқық мирасқорлық себебінен орын алады. Құқықтың
мирасқорлық деп құқықтың бір тұлғадан ізашардан екінші тұлғаға құқықтың
мирасқорға ауысуы түсіндіріледі. Бұл ретте соңғысы құқық қатынастарында
өзінің құқықтық ізашарының орынын басады. Құқықтық мирасқорлық әмбебап не
сингулярлық болуы мүмкін. Жалпы құқықтық мирасқорлық бір заңдық актінің
нәтижесінде құқықтық мирасқордың барлық құқық қатынастарында құқықтың
ізашарының орынын басатыынмен сипатталады. Мысалда заңды тұлғалар олардың
құқықтары мен міндеттері АК-ның 46-бабына сәйкес, жаңадан пайда болған
заңды тұлғаларға ауысады. Мұраны қабылдауға байланысты мұрагерлер қайтыс
болған адам қатысқан мүлікті құқық қатынастарынын субъектілеріне айналады.
Жеке сипатта болатын құқық қатынастарында сондай-ақ былайша ауыстыруға
заңмен тыйым салынған барлық жағдайларда құқықтық мирасқорлыққа жол
берілмейді.
Неке дегеніміз ерлі –зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес
жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйел арасындағы тең құқылы одақ. Ал отбасы деп некеден, туыстықтан,
бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан
туындайтын мүлктік және мүліктік емес жеке құықтар мен міндеттерге
байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге
тиісті адамдар тобын айтамыз.
Неке азаматтық хал актілерін тіркеу (АХАЖ) органдарында рәсімделгенде
заңды деп танылады және белгілі бір құқықтық салдарлар туғыза алады.
Шіркеулерде, мешіттерде мекі қиюға заң тыйым салмайды, бірақ
олардыңқұқықтық күші жоқ.
Некеге тұру үшін заң некеге тұрудың жағымды және жағымсыз жақтарын
белгілейді.Неке тұрудың жағымды жақтарына некеге тұрушы еркек пен әйелдің
өзара еріктік келісімі және олардың неке жасына жетуі жатады.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы1998 жылдың 17
желтоқсанындағы № 321 Заңының 10-бабына сәйкес неке жасы еркектер мен
әйелдер үшін 18-жас болып белгіленеді. Дәлелді себептер болған жаңғдайда
мемлекеттік тіркеу орыны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органдары
неке жасын 2-жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін. Неке жасын
төмендету туралы өтінішті некеге тұруға тілек білдірушілер немесе олардың
ата-аналары, не қорғаншылары белгілеген неке жасын төмендету қажеттігін
туғызатын себептерді көрсете отырып қозғай алады. Барлық жағдайларда неке
жасын төмендетуге тек некеге тұрушылардың келісімімен ғана жол беріледі.
Неке жасына толмаған адамдар арасындағы некеге ата-аналарының не
қорғаншыларының келісімімен ғана рұқсат етіледі.
Некеге тұрудың жағымсыз жақтарына некеге тұруға жол бермейтін жәйттер
кіреді. Некеге тұруға:
1) Біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;
2) Тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың(ата-
аналарымен балалардың, атасының әжесінің және немерелерінің ) ата-анасы бір
және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы
–сіңілілердің ;
3) Асырап алушымен асырап алғандардың ;
4) Біреудің болса да психикалық аурудың немесе ақыл- есі кемдігінің
салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында жол
берілмейді.
Некеге отыратын адамдардың тікелей қатысумен неке мемлекеттік
азаматтық хал актілерін жазу органдарында қиылады. Некені қию некеге тұруға
тілек білдірушілер азаматтық хал актілерін жазу органына арыз берген күннен
бастап бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі. Дәлелді себептер болған
жағдайда неке қиюды мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін
жазу органы бір ай өткенге дейін неке қиюға сондай-ақ осы мерзімді
ұзартуға, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге ұзартуға рұқсат етуі мүмкін.
Ерекше мән-жайлар болған кезде ( Жүктілік , бала тууы , бір тараптың
өміріне тікелей қауіп төнуі және тағы басқа жағдайларда) неке өтініш берген
күні қиылуы мүмкін
Некені тоқтату. Неке ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуы немесе
сот оны өлді немесе хабар-ошарсыз кеткен деп жариялау салдарынан
тоқтатылады. Сот қайтыс болды деп жариялаған немесе сот хабар-ошарсыз
кеткен деп таныған жұбайы келген және тиісті сот шешімі күшін жойған
жағдайда некні ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші бойынша азаматтық хал
актілерін жазу органы қалпына келтіруі мүмкін . Егер жұбайлардың екіншісін
жаңа некеге отырса, некені қалпына келтіруге болмайды.
Некені бұзу. Неке ерлі – зайыптылардың біреуінің немесе екеуінің де
өтініш бойынша, сондай-ақ сот әрекетке қабілетсіз деп таныған жұбайдың
қорғаншысының өтініші бойынша оны бұзу жолымен тоқтатылуы мүмкін. Некені
әйелдің жүктілігі кезеңінде және бала туғаннан кейінгі бір жыл ішінде
әйелдің келісімсіз бұзуға болмайды.
Азаматтық хал актілерін жазу органдарында некені бұзу кәмелетке
толмаған ортақ балалары жоқ және бір-біріне мүліктік және өзге де талаптар
қоймайтын ерлі-зайыптылардың некені бұзуға өзара келісуі жағдайында
жүргізіледі. Ерлі – зайыптыларға ортақ кәмелетке толмаған балаларының
болуына қарамастан, ерлі-зайыптылардың біреуінің өтініш бойынша, егер ерлі-
зайыптылардың екіншісін:
1) сот хабар-ошарсыз кеткен деп таныса;
2) сот әрекетке қабілетсіз деп таныса;
3) қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан
айыруға соттталса, неке азаматтық хал актілерін жазу органдарында бұзылады.

Некені сот тәртібімен бұзу:
1) осы Заңнын 16-бабының 2-тармағында көзделген жағдайларды
қоспағанда, ерлі-зайыптыларда кәмелетке толмаған ортақ балалардың болуы;
2) ерлі-зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған кезде;
3) егер ерлі-зайыптылардың біреуінің өзінің қарсылығы болмауына
қарамастан, некені бұзудан өз әрекеттері не әрекетсіздігі арқылы жалтарса;
4) ерлі-зайыптылардың бір-біріне мүліктік талаптары болған жағдайларда
жүргізіледі.
Егер сот ерлі-зайыптылардың одан әрі бірлесіп өмір сүруі және отбасын
сақтауы мүмкін еместігін анықтаса, неке сот тәртібімен бұзылады. Ерлі-
зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған жағдайда, сот ерлі-
зайыптыларды татуластыруға шаралар қолдануға және ерлі-зайыптыларға
татуласу үшін үш ай көлемінде мерзім тағайындай отырып, істі қарауды
кейінге қалдыруға құқылы. Егер ерлі-зайыптыларды татуластыру жөніндегі
шаралар нәтижесіз болып шықса және ерлі-зайыптылар (олардың біреуі) некені
бұзуды талап етсе, неке бұзылады. Екі жақтың өзара некені тоқтату туралы
ерікті келісімі болған жағдайда некені бұзу сот шешімімен кемінде бір ай
өткен соң жүргізіледі.
Некені сот тәртібімен бұзу кезінде ерлі-зайыптылар соттың қарауына
кәмелетке толмаған балалар өздерінің қайсысымен тұратындығы туралы,
балаларды және (немесе) еңбекке жарамсыз мұқтаж жұбай ын асырауға қаражат
төлеу тәртібі туралы, бұл қаражаттың мөлшері туралы не ерлі-зайыптылардың
ортақ мүлкін бөлу туралы келісім ұсына алады.
Егер ерлі-зайыптылардың арасында осы баптың 1-тармағына аталған
мәселелер бойынша келісім болмаса, сондай-ақ ол келісім балалардың немесе
ерлі-зайыптылардың біреуінің мүдделерін бұзатындығы анықталса, сот;
1) неке бұзылғанан кейін кәмелетке толмаған балалар ата-анасының
қайсысымен тұратындығын айқындауға;
2) балаларды асыруға алимент ата-аналардың қайсысынан және қандай
мөлшерде өндіріліп алынатын белгілеуге;
3) ерлі-зайыптылардың (олардың біреуінің) талап етуі бойынша олардың
бірлескен ортақ меншігіндегі мүлікті бөлуді жүргізуге;
4) екінші жұбайдан асырауға қаражат алуға құқығы бар жұбайдың талап
етуі бойынша осы асырау қаражатының мөлшерін айқындауға міндетті.
Егер мүлікті бөлу үшінші бір адамдардың мүдделерін қозғайтын болса,
сот мүлікті жеке іс жүргізіліп бөлу туралы талапты жеке істе қозғауға
құқылы.
Азаматтық хал актілерін жазу органдарында бұзылатын неке азаматтық хал
актілерін жазу кітабында некенің бұзылғандығы мемлекеттік тіркелген күннен
бастап, ал неке сотта бұзылған жағдайда – соттың шешімі заңды күшіне енген
күннен бастап тоқтатылады. Сот некені бұзу туралы соттың шешімі заңды
күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде сот шешімінің көшірмесі шешім
шығарылған жердегі, сондай-ақ неке қию мемлекеттік тіркелген жердегі
азаматтық хал актілерін жазу органдарына жолдауға міндетті. ерлі-
зайыптылардың азаматтық хал актілерін жазу органында некенің бұзылғаны
туралы куәлік алғанға дейін жаңадан некеге тұруға құқығы жоқ.
Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері. Ерлі-зайыптылардың
құқықтары мен міндеттері азаматтық хал актілерін жазу органдарына некеге
тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап түындайды. Ерлі-зайыптылар тең
құқықтарды пайдаланады және тең міндеттер атқарады. Ерлі-зайыптылардың
әрқайсысы қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерді таңдауда ерікті. Ана, әке
болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру мәселелері мен отбасы өмірінің
басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар
отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және өзара көмек негізінде
құруға, отбасының игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өз балаларының
денсаулығына, өсіп жетілуіне және олардың әлауқаты жағдайына қамқорлық
жасауға міндетті.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес жеке құқықтары. Некеге тұру кезінде
ерлі-зайыптылар өз тілектері бойынша ортақ тек ретінде өздерінің біреуінің
тегін таңдап алады не ерлі-зайыптылардың әр қайсысы өзінің некеге тұрғанға
дейін тегін сақтап қалады, не өз тегіне екінші жұбайдың тегін қосады. Егер
ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі қосарлас болса,
тектерді қосуға жол берілмейді. Ерлі-зайыптылардың біреуінің тегін өзгертуі
екінші жұбайдың тегін өзгертуіне әкеп соқпайды. Неке бұзылған жағдайда ерлі-
зайыптылар ортақ тектісақтауға немесе өздерінің некеге тұрғанға дейінгі
тегін қалпына келтіруге құқылы.
Сонымен, ерлі-зайыптылардың мүліктік емес қатынастарына: айналысатын
ісін, кәсібін, мамандығын, тұратын жерін, аты-жөнін, тегін таңдау еркі
жатады. Аналық, әкелік, баланы тәрбиелеу, білім беру, отбасының тағы басқа
мәселелерін ерлі-зайыптылар өзара ақылдасып, бірігіп шешеді. Ерлі-
зайыптылар отбасындағы өздерінің қатынастарында бір-бірін сыйлауға, өзара
көмек көрсетуге, отбасының беріктігін нығайтуға, отбасы мүшелерінің,
балалардың денсаулығын сақтауға, олардың өсуіне дұрыс жағдайлар туғызуға
міндетті.

§ 2. МЕНШІКТІ ИЕЛЕНУ МЕН МЕНШІК ҚҮҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
1. Заттық қүқыққа талдау жасағанда өз ерекшелігімен және сипатымен
оқшауланатьш иеленуді қорғау жөніндегі талап қою екевдігінкөрсетеді. Бұған
теориялық дәлелдеме реіінде Римнің жеке қүқығы тарихында: "... затқа меншік
нақты иеленуден шыққан", — деген үғым бар.1
Бірақ, Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары меншік құқығын
қорғаудың негізгі 3 түрін көрсетеді:1) меншік құқығын тану туралы талап; 2)
Виндикациялық талап; 3) негаторлық талап;
Қорғаудың заттық әдістері жайлы шетел ғалымы У.Маттей дәл байқағандай,
меншік құқығынан абстрактілі және абсолют құқықтық категория ретінде
тікелей туындайды. Ол былай деп көрсетеді: абсолют сипот тиісті құқықтың
бар екенін дәлелдей отырып, қорғаудыңөзін қамтиды,өз кезенінде қорғау
дәстүрлі түрде бір-бірінен бөлек талаптар төңірегінде құрылады. Ол
талаптар: меншік иесі өзінің мүліктік құқығын жүзеге асыруды, кім бөгет
жасайды, кез келгеніне қарсы тұратын негаторлық және меншік иесінің оның
мүлкін иемденген кез келген меншік иесі емеске қарсы тұрып,өз мүлкін
қалпына келтіруге мүмкіндік беретін виндикациялық болып келеді.
Меншік құқығын қорғаудың заттық - құқықтық әдістерін затқа меншік
құқығын кез келген қол сұғушылықтан абсолют қорғау деп те атайды. Қазір осы
қорғау бізде осындай қолсұғушы субъектіге тәуелсіз жүзеге асырылады, ал
ертеректе азаматтық заңнамада меншіктің кейбір түрлеріне
Артықшылық қарастырылған болатын. Мысал ретінде Қазақ КСР-і АК 145-
бабын айтуға болады, ол мемлекеттік мүлікті кез келген иемденушіден шексіз
виндикациялау құқығын белгілейді. Кейінірек, ол 1990 жылғы 15 желтоқсандағы
Қазақ КСР-індегі меншік туралы Заңның 23-бабының 2-тармағының күшіне
енуіне байланысты мүлдем алынып тасталды. 1993 жылғы 9 сәуірде қабылданған
Қазақ КСР-інің Қазақ КСР-індегі меншік туралы Заңына түзетулер мен
толықтырулар енгізу туралы заңның қабылдануына орай, меншік құқығын теңдеу
қорғау мәселесі қайтадан өзекті болды. Осы заңның 23-бабының 3-тармағы
мемлекеттік қазынаның мүддесін қорғауға басымдық тәртібін жариялады. Ал,
басымдық тәртібі атауына заң шығарушы ешбір түсінік бермей, барлығы
заңдық нормативтік актілерге немесе соттардың түсіндірмесіне артылды. Осы
баптың 1-тармағында мемлекеттік берген түсінік барынша кең мағынада болып,
басқасын былай қойғанның өзінде, мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
бермеген кез келген мүлікті өзіне қосып алды.Бұл заң шығарушы заңның 26-
бабының 1-тармағында меншік құқығының барлық субъектілеріне теңдік
бергеннің өзінде байқалып отыр. Осы қарама-қайшылық 1994 жылы Қазақстан
Республикасының жаңа Азаматтық кодексінің жалпы бөлімі қабылданғаннан кейін
жойылды.
Азаматтық құқықта меншік құқығын қорғаудың шарттан тыс әдістері сонау
ежелгі Рим дәуірінен мәлім. Дәл сол жерде меншік иесі мүлікті бөтен заңсыз
иемденуден талап етуі, қысқаша айтсақ, виндикациялық талап және меншік
иесінің құқығын, иемденуден айыруға байланысты болмайтын, бұзылудан қорғау
туралы талап - негаторлық талап болып қабылбанып, одан ары дамыды.
Қазіргі кезде цивилист - ғалымдардың бірқатары осы екі талапқа тағы
біреуін - кез келген мүлікке меншік құқығын мойындау туралы талапты қосып
отыр. Заттық-құқықтық талаптардың осылайша жіктелуімен келісе, осы топтың,
меншік құқығын заттық - құқықтық қорғаудың үш әдісіне тоқтала отырып,
тікелей сипаттамасына көшеміз: 1) меншік иесінің мүлікті бөтен заңсыз
иемденуден талап етуі; 2) меншік иесінің құқығын, иемденуден айыруға
байланысты болмайтын, бұзылудан қорғау туралы талабы; 3) меншік құқығын
мойындау туралы талап. Осы топтың барлық талабы үшін мына кездер тән: а)
олар шарттан тыс сипатта болады; ә) меншік иесі мен зат қатынасының аясына
заңсыз қол сұғатын кез келген тұлғаға қоя алады; б) тікелей заңнан туындап,
сол субъективтік құқықты абсолют қорғауды білдіреді.

Виндикациялық талап.
Меншік құқығын қорғаудың негізгі заттық - құқықтық тәсілдерінің бірі-
меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуінен талап етуі болып табылады.
Меншік құқығын қорғаудың бұл тәсілі заң әдебиетінде виндикациялық талап
деген атпен кең таралған латын тілінен аударғанда - vei vindicatio.
Виндикдикациялық талап дегеніміз иеленбеуші меншік иесінің жеке-
белгілі бір мүлікті заңсыз иеліктен осы мүлікті іс жүзінде еиленуші адамға
қайтару жөніндегі шарттан тыс талабы. Виндикациялық талаптың негізіне
алынатын жағдай сол, мүліктің меншік иесінің иелігінен заңсыз алынуы, жалпы
ереже бойынша меншік құқығын тоқтатпайды, сондықтан меншік иесі ол мүлікті
өзінің иелігіне қайтаруды талап етуге құқылы. Меншік құқығының сақталуы
туралы ережеге жатпайтын бір жағдай, ол - бұл мүлікті адалиеленушінің
иеленуі, одан мүлік белгісі бір мән - жайларда ғана талап етіледі.
Сонымен, мүлікті талап етуге мүліктің меншік иесінің ғана құқы бар, ол
виндикациялық талап қойғанда сол мүліктің өзіне меншік құқығында тиесілі
екендігін дәлелдеуі тиіс, сонымен қатар меншік иесі даулы мүлікті
иеленушінің іс жүзіндегі иелігінің заңсыз екендігін дәлелдеуге міндетті.
Виндикациялық талап қоюдың қажетті шарттарының бірі, ол - меншік
иесінің сол талап қойылған мүлікті іс жүзінде иеленуден айырылуы. Егер,
меншік иесінің қарамағындағы мүлікке меншік құқығын иеленуге үшінші бір
адам таласса, не үшінші адам меншік иесінің өз мүлкін пайдалануына не оған
билік етуіне кедергі келтірсе, ал мүлік бәрі бір меншік иесінің иелігінде
болса, онда меншік құқығын қорғау үшін басқа тәсілдер қолданылады.
Қорғаудың осы әдісіне меншік иесі қайсыбір себептермен қорғаудың өзге
әдістері түгесілгенде жүгінеді.Ол осы талапқа теориялық ынта оның
тәжірибиелік пайдасынан гөрі, меншіктің абсолют құқығы болып табылатын және
меншік иесінің келісімінсіз сол мүлікке меншік иесі еместердің иелік етуден
бас тартуының жалпы міндеттерін қамтитын табиғатына, парадигмасына
сүйенедідеп атап өтеді. У.Маттеи құрлықтық жүйесінің әр еліндегі виндикация
туралы жалпы ережелерін зерттеді.Оның пікірінше, осы категориыдағы
талаптарды қолдану кезіндегі негізгі ерекшелік пен меншік иесінің
туындайтын мәселе меншік құқығына ие болудың бастапқылығын дәлелдейтін
фактілерді тізу қажеттігі болып табылады. Мүлікке меншік құқығын дәлелдеуге
ниет білдіретін кез келген тұлға меншік құқығының бастапқы пайда болуынан
бастап, оны берудің бүкіл жолын қадағалап отыруға міндетті.Одан ары кез
келген талапкер осы соңғы нәтижеге ұмтылады, меншік құқығын заң жүзінде
мойындаудың жанама салдары ғана деп көрсетеді.
Қазақстан Рестубликасының азаматтық заңнамасы бойынша, виндикациялық
талаптың қазіргі түсініктемесі У.Маттеи ұсынған біршама бөлектеу.
Виндикациялық талаптың тетігін өрнектегенде ерекшеліктерді, сондай-ақ
үйлесуді анықтау үшін зерттеу қажет.
Скрябинның айтуы бойынша, меншік құқығын қорғаудың осы әдісі сонау рим
құқығы кезеңінен белгілі.Талап атауы латынның vindicere сөзінен шыққан, ал
күш қолдануды жариялау деген ұғымды білдіреді.Яғни, бұл жерде, меншік
иесінің өз затын іздестіруінің және қайтарып алуының құқық белгілеген
жағдайының іс жүргізу атауы тарихи шпртталған-қай жерде тапсам, сол жерде
виндикациялаймын. Осы талапта зат меншік иесі талапкер, ал даудың туу
сәтіндегі кез келген иемденуші-жауапкер болды. Бұл орайда осы талаптың
истенциясы дау нысанының талапкерге меншік құқығы ретінде тиесілігі туралы
мәселені бірден қойып, дау тудырған нысанды дәлдеп, дербестендірді.
Талапкер дәл белгіленген, нақты затқа аз меншік құқығын дәлелдеуі тиіс
болды-species, ал осы ережеден ауытқу талап нысаны болып табылатын қайсыбір
заттың көп мөлшерін виндикациялау кезінде мүмкін және осы көп мөлшерге
меншік құқығын дәлелдеу жеткілікті болды. Заттың көп мөлшеріне, мысал
келтірсек мал табынын жатқызуға болады. Егер талапкер затқа меншік
құқығындәлелдеп берсе, онда жауапкердің сол затқа ешбір құқығы болмайды.
Рим құқығында мынадай ереже болды: ешкім де еркіне қарсы затты алып қалуға
итермелейді. Осы негізінле жауапкер талап етілген затты талапкерге
қайтаруға мәжбүр болады. Әйтсе де заңсыз иемденушінің меншік иесінің өз
құқығына келтірген дәлелдемесін жоққа шығаруға құқығы болды. Exteptio doli
– іс жүргізудегі пайымдаудың ерекше түрі, бұл жерде жауапкер талапкердің
меншік құқығының болуын мүлдем, не болмаса осы құқықты, қазір, орындау
кезіндегі өз міндетін жоққа шығарады. Оған қоса, осы пайымдау алдаумен
жасалған мәміле әлі орындалмағанда, алдау арам ниетті мәміле әлі
орындалмағанда, алдау арам ниетті мәміледен талап ету түйінделгенде
жасалды: exteptio in fakum-пайымдаудың ерекше түрі, оны претор заңда
қарастырылмаған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.