Мұрагерлік құқық қатынастарының пайда болуының негізі мұра

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ 3

1 МҰРАГЕРЛІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1.1 Құқық тарихында мұрагерлік құқықтың алатын орны 6
1.2. Мұрагерлік институтының кеңестік дәуірдегі көрінісі 6
9
2 МҰРАГЕРЛІК – ҚР АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША
2.1 Мұрагерліктің негізгі құрамы 12
2.2 Өсиет бойынша мұрагерлік 12
14
3 ЗАҢДЫ МҰРАГЕРЛІК ЖӘНЕ МҰРА АЛУ
3.1 Заңды мұрагерліктің құрылымы 20
3.2 Мұра алудың негізгі шарттары 20
23
Қорытынды
27
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
29

Кіріспе

Азаматтық құқық деген атаудың өзі ежелгі уақыттан бері белгілі ол
римдік заңгерлер Рим азаматтарының құқығы-цивилді(Іus civili) құқық деп
атаған.
Қазақстан Республикасының қазіргі құқық жүйесі жария және жеке құқық
деп бөлінбейді. Біздің ұлттық құқық тек өзіне ғана тән және белгілі бір
ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты дей аламыз. Себебі
азаматтық құқтың әртүрлі жүйелерінің арасында белгілі бір дәрежеде
ұқсастықтар бар. Сондықтан әлемдік азаматтық құқықтық жүйелерде болып
жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық институтына
әсерін тигізіп отыр.
Зерттеліп отырған тақырыптың өзетілігі сонда-ол Қазақстандағы
мұрагерлік құқықтың даму тарихын ашып қарастырып, мұрагерлік институтының
қазіргі таңдағы жағдайын ғылыми, тарихи тұрғыдан сараптау, таразылау,
жаңаша көзқарас тұрғысынан тарең талдау жасауда.
Біз жаңа мемлекетті жаңа нарықтың экономика мен жаңа демократияны
көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрәзді жолды басынан кешіпте
үлгерген уақытта құру үстіндеміз, ендеше осы бағытта әртүрлі
өркениеттердің ең соңғы жетістіктерді пайдаланудың маңызы зор.
Сонымен Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салонорының
бірі болғандықтан, күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың
заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен оның әкімшілік аумақтың
бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқық ғылымның аясын зерттеуді Қазақстандағы заң білімінің
тарихынан бөліп қарауға болмайды.
Қазақстандағы заң білімімен құқықтану, оның ішінде азаматтық құқық
ерекше, тарихи алпатқа ие десек қателеспейміз. Өйткені Қазақстан үзақ
жылдар бойыөзге мемлекеттің құрамына еніп, яғни оның құрамдас бөлігі болып
саналады. Соның салдарынан заң білімі мен құқықтануы өздігіне өзі ие бола
алмағаны да түсінікті.
Тарихқа жүгінсек, қазақ халқы өз алдына ел болып дербес мемлекет
құрғаны бірнеше күрделі заң жинақтарын қабылдаған. Мүндай заң құжаттары
туралы Қазақстанның тәуелсіздігінің қалыптасу үлгісі, әртүрлі билік
тармақтарының өкілеттілігін кеңейту және олардың қызметін жетілдіру,
заңдарды түбегейлі жаңарту, сот реформасы және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сотпен қорғауды күшейту тиімді нарықты экономика құру
қазақстандық кәсіпкерлерді қорғау, қылмыспен күресу, осының бәрі сайып
келгенде заңымызды кәсіби деңгеиге көтеруді талап етеді.
Бүгінде заңгерлікке әлеуметтік тұрғыдан өзгеше маңыз берілуіне
байланысты ол беделді мамандаққа айналады. Оған күнделікті өмірдегі
әркімнің өзі жеткен. Еліміздегі жүзеге асып жатқан заң жүйесіндегі игі
өзгерістер заң тәжірибесін қайта қарауды талап етеді. Өкінішке орай,
құқықтық жүйедегі алғашқы қадамдар тағдыры – білім беру сапасына кадрларды
кәсіби даярлау деңгейіне қатысты екендігін естен шығарып алатынымызды несін
жасырамыз.
Ашығын айтсақ заңгердің кәсіби дайындығын ұштау бұрыннан бар пәндерге
жат ақпараттық толықтыру арқылы жүйеге асады, тіпті кей жағдайда іс жүзінде
тәжірибеге көлденең жатқан мәселелерді қуып жетуге тырысушылық байқалады.
Рас, тәжірибеден бастау алатынзаң білімі қалыптасқан құқықтық қоғам үшін
тиімді болуы мүмкін, бірақ бүл белсенді түрде реформа жасалып жатқан
мемлекет үшін қолайлы әдіс емес.
Заңгер үшін азаматтық- құқықтың жағдайлардан жол тауып шыға білуі үшін
дағды керек.Мұндай дағдыларға ғылыми талдау жасау және азаматтық құқықтық
жағдайларды шешудің ғылымы жатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне келер болсақ, Қазақстанның азаматтық
құқығын арнайы зерттеу тек XX ғасырдың 50 жылдарының аяқ шенінде басталуы
мерзімі жағынан алып қарағанда алғашқы болып басталған. Г.М. Степаненко
онан кейінгі жылдары цивилистғалымдар басқа проблемаларды қамтыды, бұл
орайда Ю.Г. Басиннің вопросы советского жилищного право М.А. Ваксбергтің
правовая охрана личной собственностий СССР, А.Г. Диденконың право жилье
тәрізді зерттеу еңбектерін мысалға келтіруге болады. Міне осындай ғылыми
мәселелерді айта келіп, жоғарыда айтылған басты тақырыбымызға қайта
оралсақ:
Жалпы азаматтық жүйесі:
Бұл Қазақстан Республикасының заңының тұғыры, арқауы-ол азаматтық
кодекс болып табылады.
Ол екі бөлімнен (жалпы және ерекше) тұрады. Қазақстан Республикасы
азаматтық кодекснің жалпы бөлімі 1994 ж 27 желтоқсанда қабылданып, 1995 ж 1
наурыздан бастап, ал ерекше бөлімі 1994 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне
енді.
Азаматтық кодекс: бөлімдерден бөлімшелерден тараулардан параграфтардан
баптардан тармақтардан, тармақшалардан, бөліктерден құралады. Онда 62 тарау
1124 бап бар. Жаңа кодексте кеңестік азаматтық заңдарда мүлдем болмаған
тұжырымдар көптеп кездеседі, әрі мұндай жаңалықтар нарықтық қатынастардың
ерекшеліктерін қамтыған.
Сонымен құқық жүйесі дегеніміз- ол сол мемлекеттегі құқықтың
нормалардың жиынтығын қамтитын ғылыми әрі нақты құбылыс.
Жалпы бөлім Жалпы ережелер-I бөлім. II-бөлім меншік құқығы және
өзге дезаттық құқықтар. III-бөлім міндеттемелік құқық.
Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығының ерекше бөлімі мыналарды
қамтиды:
IV -бөлім міндеттемелердің жекелеген түрлері (сатып алу, айырбас)
V- бөлім интелектуалдық меншік құқығы, ал VI- бөлім негізгі осы бітіру
жұмысымның басты тақырыбы мұрагерлік құқық (тараулары мұрагерлік туралы
жалпы ережелер, өсиет бойынша мұрагерлік, заңды мұрагерлік) міне осылар
қамтиды.
Міне осы арайда: мұрагерлік құқық туралы кеңірек ашып,түсіндірсем:
мұрагерлік құқық бұл құқықтың жүйеде мұраға ие болу заң бойынша және өсиет
бойынша жүзеге асырылады. Мыс: мүсылман құқығындағы мұрагерліктің бір
ерекшелігі мұрагер өз қалауы бойынша тек қатаң белгіленген шекте ғана,
иелену құқығын еншілей алады. Мыс: өсиет пен қалдырылған заттың үштен бірі
ғана мұрагерге ғана тиесілі және одан аспауы керек. Негізгі мағұлматтарға
тоқталайық.
Бұрын мейлінше керітарпалық сипат алып келген мұрагерлік құқық соңғы
кездері айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отыр. Мысалы: Қосағынан айырылған
жұбайдың зайыптың асырап алған немесе некеден тыс туған балалардың
құқықтары кеңейе түсті де, мұрагерлік аясы заң бойынша тарыла бастады.
Сондай-ақ батыс елдерінің мұрагерлік құқығынан мұсылмандық құқықтың
айырмашылығы ерлер мен әйелдердің мұрагерлік құқығындағы теңсіздік болып
табылды. Сонымен бүгінгі күндегі азаматтардың мұрагерлік құқықтың қалай
жүзеге асырылуы, қандай заңдар мен реттелетінін, қандай нормаларды
қамтитыны, құжаттармен куәландыратыны туралы айтсақ артық болмас.
Осы айтылған жағдайларға байланысты бізде Қазақстандағы мұрагерлік
құқықтың кешегісі мен бүгінгі даму жолдарын сөз ету мақсатында мынадай
бөлімдерге бөліп қарастырғанды міндет көрдік:
1. Қазақстанда мұрагерлік құқықтың тарихи дамуы
2. Құқық тарихында мұрагерлік құқықтың алатын орны
3. Мұрагерлік институтының кеңестік дәуірдегі көрінісі
4. Қазіргі таңдағы мұрагерлік институтының жалпы сипаттамасы
5. Мұрагерліктің негізгі құрамы
6. Өсиет бойынша мұрагерлік
7. Заңды мұрагерліктің құрылымы.
8. Мұра алудың негізгі шарттары.
Зерттеліп отырған ғылыми жұмыстың практикалық маңыздылығына келер
болсақ, болашақта бұл ғылыми жұмысты жоғары оқу орындарында, орта білім
беретін мектептерде өтетін құқық негіздері сабақтарында қолдануға болады.
Сонымен қатар құқықтық үйірмелерде, конференцияларда пайдалануға болады.

1 МҰРАГЕРЛІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

1.1 Құқық тарихында мұрагерлік құқықтың алатын орны

Мұрагерлік – өте ертеден келе жатқан көне институттардың бірі.
Мұрагерлік институтының қалыптасу тарихына көз жіберсек, оның адамзат
қоғамымен бірге жасасып, бірге дамып отырғанын байқаймыз. Алайда, алғашқы
қауымдық қоғам кезеңінде, адамдардың қажеттіліктері қазіргі заманмен
салыстырғанда өте қарапайым болып және оны қанағаттандыру құралдарының
жетімсіздігі әсерінен болар, ол кезеңдерде әлі мұрагерлік деген түсінік
қалыптаспаған еді. Мүмкін, оны мұраға қалдыратын мүліктердің жоқтығымен де
түсіндіруге болар. Әрине, ол заманда да аңшылық, балық аулау құралдары,
жабайы аңдар терілері, үйді ұстауға қажетті жабдықтар, т.б. адам өміріне
қажетті құралдар әкеден балаға, рудан руға өтіп отыратын. Әкеден балаға
мирас түсінігі, бәлкім, осыдан қалған болар. Сонымен, мұндай жағдайда
туындайтын қатынастар құқық нормаларымен емес, ғасырлар бойғы дәстүрлермен
реттелетін еді. Соған сәйкес, бұл қатынастарды жүзеге асыру қазіргідей
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасымен емес, қоғамдық пікір, ру, тайпа беделі
сияқты шаралармен жүзеге асырылатын.
Кейінірек шаруашылық мүліктері дамыған сайын, адамдардың қатынастары
күрделене келе, тайпалық қатынастар әлсіреген кезде қайтыс болған адамның
мүлкі кімге қалады, оған кім ие болады деген заңды сұрақ әркімнің көкейінде
тұратын болды. Осылайша қоғамдық әлеуметтік топтарға бөліне ксле, жеке
меншік қалыптаса түсіп, осылармен бірге мұрагерлік те пайда болып, дами
берді.
Кейін келе мемлекеттің пайда болуына орай, әлеуметтік жіктелістің
айқындала түсуі меншіктің алуан түрлілігін тудырды. Оның айқын көрінісі,
саяси биліктің ең жоғарғы нысаны саналатын мемлекеттік тақ мұрагерлігінің
пайда болуы дер едік. Тақ мұрагерлігі әр елде, әр түрлі тарихи кезеңдерде
әр түрлі аталғанымен сипаты жағынан бәрі де монархиялық (әкеден балаға,
ағадан ініге) дара билеуге саяды.
Ал, түбі бір түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының тарихында
ерте заманнан бері мұрдгерліктің әскери, әкімшілік, тайпалық, рулық,
аумақтық, мүліктік және рухани дәстүрлі жалғастығы немесе мұрагерлігі
қалыптасқан болатын. Біздің ата-бабаларымыз құрып, қалыптастырған үлкенді-
кішілі мемлекеттерде мемлекет — халық — әскер үштігінің бірлігі бұлжымас
салттық дәстүрмен біте қайнасқан. Ру, тайпаның әрбір мүшесі мемлекетті
қорғауға, оның амандығын сақтауға міндетті болумен бірге, өзін сол
мемлекеттің толық құқықты мүшесі әрі мұрагері деп кәміл сенетін. Мәселен,
біздің этникалық тегіміз, прототүрік хұндар (біздің жыл санауымызға дейінгі
III ғасырдың екінші жартысымен біздің заманымыздың I ғасырына дейін өмір
сүрген) империясының дәуірінде қалыптасқан мұрагерлік үрдісінен бір мысал
келтірсек. Хұн тәңірқұты Тұманның жарлығы бойынша соғыс майданында қаза
болған сарбаздың сүйегін далада қалдырмай, өз еліне алып келген әскерге
марқұмның бала-шағасына, мал-мүлкіне иелік ету құқығы берілгендігі Қытайдың
тарихнама атты жазбасында атап көрсетілген.1
Демек, біз бұдан мұрагерлік дәстүрінің мындаған жылдық тарихы бар
екенін аңғарамыз. Мұндағы назар аударарлық екі жағдайды атап өтелік:
бірінші, елден шалғайда, жат жерде жорықта жүрген кез келген сарбаз ажал
жетіп қаза болса, сүйегі далада қалып, ит-құсқа жем болмайтынына, туған
жерден топырақ бұйыратынына нық сенімде болады. Екіншіден, майданда мерт
болған боздақтың артында қалған бала-шағасы бас иесіз қалмай, қамқоршысы
болатынына сеніммен жүре алады. Сөйтіп, әскер мен халық және мемлекетке
біртұтас өмір сүруге кепілдік берілгенін көреміз. Бұл жағдай қазақ халқының
өмірінде де күні кешеге дейін түрлі көріністе өз жалғасын тауып келгендігі
белгілі.
Мұрагерліктен туындайтын қатынастар адам өміріне етене жақын
болғандықтан, қай дәуірде де өз жалғастығын тауып келген. Мысалы, қазақтың
көне халықтық тәжірибесінде мұраны бөлу жөнінде ертеден келе жатқан мынадай
бір аңыз бар.
Бір адам үш баласына 17 жылқыны мұраға қалдырып, дүние салады.
Тұңғышына жартысын, ортаншысына үштен бірін, кенжесіне тоғыздан бірін өсиет
еткен. Бұлар үлестерін бөлісе алмай, дағдарып отырғанда бір арық атты
жолаушы кездеседі. Жолаушы өз атын әлгі жылқыларға қосып, Енді үлестеріңді
ала беріңдер, — дейді, 18 жылқыдан тұңғыш баласы 9, ортаншысы 6, кенжесі 2
жылқы алып, бітіседі. Сөйтіп, жолаушының арық аты артық қалады.
Мұнан көретініміз, өте ертеде-ақ мұра жағдайы, оны бөлісу сияқты
мәселелер қазақ халқында да кездесіп, қал-қадерінше шешіліп отырған.
Қазіргі заманда мұндай есептердің айтарлықтай маңызы болмағанымен,
ерте заманда мұраны бөлу есептері қоғам өмірінде маңызды орынға ие бопған.
Мысалы. әйгілі ғалым Мұхаммед әл-Хорезмидің (780-850 жылдары өмір сүрген)
Алгоритми айтады атты (830 жылдар шамасында жазылған) еңбегінде көздеген
мақсатын кітаптың алғы сөзінде автордың өзі былай баяндайды: Мен
азаматтардың мұра бөлгенде, артына өсиет қалдырғанда... әр түрлі жұмыстарда
зәру болып жүргенін ескеріп... жазуға тәуекел еттім. Осы ғылыми еңбектің
үшінші бөлімі Адамның өнер алдында өз мүліктерін жақындарына қалдыру
жайындағы өсиеттері тақырыбына арналған.2
Иә, үй қожасы қайтыс болғанда, оның мал-мүлкін талан-тараждан сақтау
үшін, бала-шағасына, әйеліне, туыстарына әділ және дұрыс бөліп беру үшін
мұндай есептеулер қажет-ақ болған. Мұндай есептеулер сол кезде қабылданған
ережелер арқылы жүргізіліп отырған. Ондай ережелер Қазан төңкерісіне дейін
Қазақстанда да әрекет еткені белгілі. Төңкеріске дейінгі қазақ халқындағы
барымта, мұраға таласу, жер және жесір даулары осындай ережелермен шешіліп
келген. Оған мысал ретінде, 1885 жылғы Семей облысының қазақтары үшін
қабылданған Қарамоладағы ережені айтуға болады. Бұл ереженің соңында
Абайдың да қолы бар. Ол осы ережені жасаушыларға ақыл-кеңес беріп отырған
сыңайлы. Мінеки, осы Қарамола ережесінде мұрагерлікке қатысты мынадай
қағидалар бар:
Егер ері өлген әйел, баласы бар болса да, жоқ болса да екінші күйеуге
тимей отырса, ерінен қалған барлық мал мен мүлікке өзі ие болады.
Қалыңдық өлгенде балдызы жездесіне тимесе, қыз әкесі алған қалың малын
күйеуге қайтарады.
Осылайша, мұрагерліктен туындайтын қатынастар дәстүр ерекшеліктерін
сақтай отырып, кеңес жылдарына дейін жалғасып келді. Келесі, кеңестік
жылдардағы мұрагерлік құқық, сол кеңестік өкіметтің бағыт-бағдарына тәуелді
болып, даму мүмкіндігі тежелген салалардың біріне айналды. Көненің бәрін
тәркі еткен большевиктік солақай саясат қандай күшпен болса да, жеке
меншікті жоямыз деген ұранын дүрілдетіп тұрды. Ал, мұраның негізінің өзі
жеке меншікке бағышталатындығы белгілі.
Сөйтіп, жеке меншікті жою мақсатында. бірнешс заңдар қабылданды.
Мысалы, 1017 жылдың 26 қазанында Жер туралы, 1917 жылдың 14 желтоқсанында
Банктерді ұштастыру туралы декреттер қабылданды. Жеке меншіктің
мұрагерлік жолымен берілуін жою мақсатында 1918 жылдың 27 сәуірінде Об
отмене наследования деген БОАК-тың декреті жарияланды. Осы декреттің 1-
бабына сәйкес, заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагерлік мүлдем алынып
тасталды. Яғни, мүлік иесі қайтыс болғаннан кейін оған тиісті (жылжитын,
жылжымайтын) барлық мүліктері мемлекеттің, дәлірек айтқанда РСФСР-дің
қарауына (меншігіне) өтетін болды.
Осылай қалыптасқан жағдай жаңа экономикалық саясаттың келуімен,
біршама шектеулермен болса да, мұрагерлік құқығының дамуына көптеген үлес
қосты.
Содан кейінірек, 1922 жылдың 22 мамырында қабылданған Об основных
частных имущественных правах, признаваемых РСФСР, охраняемых ее законами и
защищаемых судами РСФСР деген декретте, егер мұраның жалпы құны 10000
алтын рубльден аспайтын болса, мұраны жұбайының және тікелей ұрпақтарының
заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлік жолымен алу құқығы бекітіліп, әрі
осы декрет негізінде Азаматтық кодекстің мұрагерлік құқық бөлімінің іргесі
қаланған болатын.
Жоғарыда атап өткеніміздей, солақай саясат дамуын шектеп келген
мұрагерлік институты, тек 1945 жылы ғана кеңірек тыныстауға мүмкіндік алды.
Осы жылдың 14 наурызында қабылданған СССР Жоғарғы Кеңес Президиумының О
наследниках по закону и по завещанию деген Жарлығымен заң бойынша және
өсиет бойынша мұрагерлердің құқығы едәуір кеңіді. Мұндағы демократиялық
қағидалар кейінірек Азаматтық кодексте өз көрінісін тапты.
Осындай небір бұралаң жолдардан өткен мұрагерлік құқығы тәуелсіз
Қазақстан заңдарында өзіне лайықты орынын алды деп есептейміз. Еліміздің
құқық жүйесінде мұрагерлік құқығы азаматтық құқықтың үлкен бір бөлімі
ретінде бекітілген. Әрі, біздің республикадағы әрекеттегі заңдарға сәйкес,
мұраның көлеміне шектеу жоқ.
Мұрагерлік құқық қатынастарының пайда болуының негізі мұра. Мұраның
бірден-бір критерийі меншік. Еліміздің Ата заңы, Конституциямыздың 26-
бабының, 1-тармағында Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде
алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады деп мүлікке жеке
меншік нысанын заңмен бекіткен. Осы аталған баптың 2-тармағында меншік,
оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі деп көрсетілген.
Сонда, қазіргідей адамзат қоғамы белгілі бір рухани, экономикалық даму
кезеңіне жеткен дәуірде мұрагерлік адамзатқа не береді, оның маңызы неде
деген заңды сұрақ туындайды. Иә, мұрагерлік институты өмірде мүліктік
құқықтар мен міндеттер жиынтығы бар кезде үлкен маңызға ие болары белгілі.
Сөйтіп, мұрагерлік-құқығы адамның болашағының кепілі ретінде көрінеді.
Қоғамның кез келген мүшесі өз өмірінде жинаған барлық материалдық және
рухани құндылықтарының өмірден өткеннен кейін ұрпақтарына қалуын қалаған
сезімде өмір сүретіндігі белгілі, әрі сол үшін қызмет етеді.
Бүгінгі таңда, еліміздің мұрагерлік құқығында мұраны қалдырудың заң
бекіткен екі түрі бар. Олар: заң бойынша мұрагерлік және өсиет негізіндегі
мұрагерлік.
Әрине, жылжитын, жылжымайтын мүліктер және т.б. мүліктік құқықтар
игілігі молайған мына нарық заманында мұрагерлік құқығына тиісті дәрежеде
көңіл бөлінгені қажет-ақ. Себебі, заң базасының тұрақты әрі мықты болуы
Қазақстан азаматтарының өз ертеңіне деген сенімін арттырып, болашаққа деген
үмітін жайландыра түспек.

1.2. Мұрагерлік институтының кеңестік дәуірдегі көрінісі.

Мұрагерлік — ертеден келе жатқан көне институттардың бірі. Оның
қоғамның дамуы, экономикалық, әлеуметтік, саяси жағынан өзгеруіне
байланысты күрделеніп отыруы заңды құбылыс. Дүние жүзін мекендеген өзге
халықтар сияқты, қазақ қоғамының да әр кезеңдегі мұрагерлік институтының
өзіндік қалыптасқан қатынастары бар. Осылайша, кеңес жылдарына дейін
мұрагерліктен туындайтын қатынастар дәстүр ерекшеліктерін сақтап отырды.
Ал, кеңестік жылдардағы мұрагерлік құқық өз заманының бағыт-бағдарына
тәуелді болып, даму мүмкіндігі тежелген салалардың біріне айналды.
Большевиктік солақай саясат қандай күшпен болса да жеке меншікті жоюды
көздеді. Ал, мұраның негізінің өзі жеке меншіктен бастау алатыны бесенеден
белгілі. Сөйтіп, жеке меншікті жою мақсатында бірнеше заңдар қабылданды.
Айталық, 1917 жылы 26 қазанда Жер туралы, 1917 жылы 14 желтоқсанда
Банктерді ұштастыру туралы декреттер қабылданды.
Кеңес өкіметінің саясаты өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап ескі
патриархалдық отбасын бұзып, отбасылық қатынастың жаңа тұрпаты —
социалистік отбасының қағидаларын нығайтуға бағытталды. Алайда, отбасылық
қатынастар мұрагерлікпен тығыз байланысты еді. 1917 жылдың 2 желтоқсанында
Неке бұзу туралы және сол жылдың 29 желтоқсанында Азаматтық неке,
балалар және актілер жайы туралы кітапты енгізу жөніндегі декреттер
қабылданды. Бұл декреттер шіркеуді отбасы, неке қатынастарын реттеуден
шеттетіп, әйелдер теңдігін, некеге тұру, оны бұзу бостандығын орнатты.
Кеңес өкіметі жеке меншіктің мұрагерлік жолмен берілуін жою мақсатында
1918 жылдың 27 сәуірінде Об отмене наследования деп аталатын БОАК-тың
декретін жариялады. Бұл декретте мұрагерлік (заң және өсиет бойынша) мүлдем
алынып тасталды. Яғни, мүлік иесі қайтыс болғаннан кейін оған тиесілі
жылжитын, жылжымайтын мүліктер мемлекеттің меншігіне өтетін болды. Ал
қайтыс болған адамның отбасы мүшелерінің болашақ тағдырын мемлекет
ескермеді.
Қазақ әйелдерін азат етуде Қазақстан Орталық атқару комитеті мен Қазақ
АССР-і Комиссарлар кеңесі қабылдаған Қалың мал алуды жою жөніндегі
декреттің маңызы зор болды. Сондай-ақ, неке-отбасы қаты-насын одан әрі
реттеу мақсатында 1921 жылдың 17 қаңтарында Қазақ АССР-нің Халық
комиссарлар кеңесі Қырғыздардың неке туралы правосы деп аталатын декретті
қабылдады. Аталмыш декретте Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда жиі
кездесетін көп әйел алушылық пен әмеңгерлікке тыйым салынды. Бұл декретті
одан әрі жетілдіре түсу мақсатында 1921 жылдың 28 желтоқсанында Көп әйел
алғаны және әйелді бірге тұруға зорлап көндіргені үшін жазалау туралы
декрет шығарылды. Соның нәтижесінде мұндай әрекеттер қылмыс деп қаралатын
болды. Нақтырақ тоқталсақ, заң жүзінде бұл былайша түсіндірілді: Объетом
данного преступления являлись охранямые советским государством семейно-
брачные отношения, направленные на обеспечение защиты достоинства и чести
женщин3.
Көп әйел алуға байланысты декрет бойынша қолданылатын жазаның түрі
бір жыл еркінен айыру мен құрылған некені заңсыз деп бұзу болды. Айтып
отырған декреттің барлығы Қазақстанда неке құқының негізгі қағидаларына
қарсы бағытталды.
1922 жылдың 22 мамырында қабылданған Об основных частных о
имущественных правах, признаваемых РСФСР, охраняемых её законами и
защищаемых судами РСФСР деп аталатын декретте құны 10000 алтын рубльден
аспайтын мүлікті жұбайының және тікелей ұрпақтарына заң бойынша, өсиет
бойынша мұрагерлік жолмен ,құқықтар бекітіліп, әрі осы декрет негізінде
Азаматтық кодекстің мұрагерлік бөлімінің іргетасы қаланған болатын. Теріс
саясат қойған тосқауылға қарамастан, өзінің бірқалыпты дамуын сақтап қалған
мұрагерлік институт тек 1945 жылдан бастап кеңірек тыныстауға мүмкіндік
алды. Осы жылдың 14 наурызында қабылданған КСРО Жоғарғы кеңесі
президиумының Заңды мұрагерлер және өсиетпен мұрагер болушылар туралы
Жарлығында 4 мұраны бөлу ерекшелігі егжей-тегжейлі түсіндірілген. Бұл
Жарлық бойынша заңды мұрагерлер кезегі айқындалып, өсиет етудің белгілері
көрсетілді. Сондай-ақ, аталмыш құжат балиғат жасқа толмаған балаларды мұра
алатын адамдардың тізіміне қоса отырып, олардың санын едәуір көбейтті.
Сонымен қатар, мұраны алу тәртібі де белгіленді. Осылайша, КСРО Жоғарғы
кеңесі президиумының Жарлығымен заң бойынша және өсиет бойынша
мұрагерлердің құқығы едәуір кеңейтілді. Мұндағы демократиялық қағидалар
кейінірек Азаматтық кодексте өз көрінісін тапты.
Кеңес дәуіріндегі неке және отбасы туралы актілердің басты
нормативтері Кеңес Одағындағы республикалардың неке және отбасы туралы
заңдарының негізі болып табылады. Бұларды КСРО Жоғарғы кеңесі 1968 жылы 27
маусымда бекітіп, осы жылдың 1 қазанында енгізді. Сондай-ақ, мұнда барлық
одақтас республикаларда қабылданған Неке және отбасы туралы кодекстер
басшылыққа алынды. Кодекстер ұлттық, тұрмыстық және басқа да жергілікті
ерекшеліктерді ескере отырып, неке-отбасы және мұрагерлік қатынастарды
ретке келтірді. Қазақ ССР-нің Неке және отбасы туралы кодексін
республиканың Жоғарғы кеңесі 1969 жылдың 6 тамызында бекітсе, ол 1970
жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Осылайша, мұрагерлік институт
кеңестік дәуірде де жалғасын тапты. Бірақ, бұл кезде жеке меншіктің
шектеліп, мемлекеттік меншіктің басым болуы анық байқалды. 1978 жылы 20
сәуірде Қазақ ССР-нің Конституциясы қабылданды. Осы негізгі заңның 51-
бабында былай делінген: Семья мемлекеттің қорғауында болады. Неке әйел мен
еркектің келісіміне негізделеді, жұбайлар семьядағы қарым-қаты-наста толық
тең праволы. Мемлекет балалар мекемелерінің кең жүйесін дамыту, тұрмыстық
қызмет пен қоғамдық тамақтаңдыру ісін ұйым-дастырып, жетілдіру, баланың
тууына байланысты жәрдемақы төлеу, көп балалы семьяларға жәрдемақы мен
жеңілдіктер, сондай-ақ, семьяға басқада жәрдем, көмек беру жолымен семьяға
қамқорлық жасайды5. Көріп отырғанымыздай, қабылданған заңдар мен
Конституцияда неке-отбасы қатынастарына қамқорлық жасау мәселесіне көбірек
көңіл бөлінген. Бірақ, мұрагерлік туралы толық айтылмаған. Сондай-ақ,
азаматтардың жеке меншігі жөніндегі мәселе қозғалмайды. Яғни, ол мемлекет
меншігінің көлеңкесінде қалып қойған деген тұжырым жасауға болады.
Кеңес дәуіріндегі заңдарға сәйкес мұрагерлік құқықтың шектелуі орын
алды. Осындай небір жолдардан өткен мұрагсрлік құқық тәуелсіз Қазақстан
заңдарында өзіне лайықты орнын алды деп есептеуге болады. Еліміздің құқық
жүйесінде мұрагерлік құқық азаматтық құқықтың үлкен бір бөлімі ретінде
бекітілген, әрі біздің мемлекет заңдарына сәйкес мұраның көлеміне шектеу
жоқ.
Мұрагерлік құқықтық қатынастардың пайда болуының негізі — мұра.
Мұраның бірден-бір кретерийі — меншік. Мұрагерлік институттың, қоғамда
мүліктік құқықтар мен міндеттер жиынтығы бар кезде үлкен маңызға ие болары
анық. Түстік өмірің болса, кештік мал жина демекші, адам жинаған барлық
материалдық және рухани құндылығын ұрпағына қалдыру үшін өмір сүретіні
белгілі. Яғни, мұрагерлік құқық адам болашағының кеңілі секілді мәселе.
Сондықтан жылжитын, жылжымайтын мүліктер молайып, мүліктік құқықтар
күрделене түскен нарық заманында мұрагерлік құқыққа тиісті дәрежеде көңіл
бөлінгені дұрыс-ақ. Көненің көзіндей, жаңаның өзіндей болып бізге жеткен
мұрагерлік мәселесін шешуде қазақ әдет-ғүрып құқығында сақталған
адамгершілік, имандылық, мейірімділік сияқты ізгі қасиеттер басшылыққа
алынып жасалған тұрақты заңдық базаның болуы азаматтардың өз ертеңіне деген
сенімін арттыра түспек.

2 МҰРАГЕРЛІК – ҚР АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША

2.1 Мұрагерліктің негізгі құрамы

Мұрагерлік - қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің басқа
адамға (адамдарға) - мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы.
Қайтыс болған азаматтың мұрасы басқа адамдарға әмбебап құқық
мирасқорлығы талаптарымен, егер ҚР Азаматтық Кодексінің 58-бөлімнің
ережелерінен өзгеше туындамаса, бірыңғай тұтас нәрсе ретінде және бірақ
мезгілде ауысады.
Мұрагерлік ҚР Азаматтық Кодексінің Кодекспен, ал тікелей өзі
белгілеген жағдайларда өзге де заң актілерімен реттеледі.
Мұрагерлік өсиет және (немесе) заң бойынша жүзеге асырылады. Өсиет
қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде, сондай-ақ ҚР
Азаматтық Кодексінің Кодексте белгіленген өзге де жағдайларда мұрагерлік
заң бойынша орын алады.
Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс
болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен
міндеттер:
• егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, заңды тұлғапар
болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
• өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығы;
• алименттік міндеттемелерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
• зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбекпен әлеуметтік қамсыздандыру туралы
заң актілерінің негізінде басқа да төлемдер төлеу құқығы;
• мүліктік құқықтармен байланысы жоқ жәке мүліктік емес құқықтар мұраның
құрамына кірмейді.
Мұра қалдырушыға тиесілі болған жеке мүліктік емес құкықтар мен басқа
да материалдық емес игіліктерді мұрагерлердің жүзеге асыруы және қорғауы
мүмкін.
Ортақ бірлескен меншікке қатысушының қайтыс болуы оның меншіктегі
үлесін айқындау және ортақ мүлікті бөлу не ҚР Азаматтық Кодексінің
Кодекстің 218-бабында белгіленген тәртіппен одан қайтыс болған қатысушының
үлесін бөліп шығару үшін негіз болып табылады. Бұл жағдайда мұра қайтыс
болған қатысушының ортақ мүліктегі үлесіне, ал мүлікті заттай бөлу мүмкін
болмаған кезде үлестің құнына қатысты ашылады.Ортақ бірлескен меншікке
қатысушы ол қайтыс болғаннан кейін Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 1042-бабының 1-тармағына сәйкес айқындалатын ортақ мүліктегі өз
үлесіне өсиет қалдыруға құқылы. Мұра азаматтың қайтыс болуы немесе оны
қайтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады.
Мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал оны қайтыс болған деп
жариялаған кезде, егер сот шешімінде басқа үкім көрсетілмесе, азаматты
қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімі күшіне енген күн мұраның ашылу
уақыты болып табылады.
Егер бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде
қайтыс болса олар бір мезгілде кайтыс болған деп танылады және олардың
әрқайсысынан кейін мұрагерлік ашылады да олардың әрқайсысының мұрагерлері
мұрагерлікке шақырылады.
Мұра қалдырушының соңғы тұрған жері, ал егер ол белгісіз болса -
мүліктің немесе оның негізгі бөлігінің орналасқан жері мұраның ашылу орны
болып табылады.
Мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі
кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет
және заң бойынша мұрагер бола алады.
Мұра ашылғанға дейін құрылған және мұраның ашылу уақытында болған
заңды тұлғалар, сондай-ақ мемлекет өсиет бойынша мұрагерлер болуы мүмкін.
Мұра қалдырушыны немесе мүмкін болатын мұрагерлердің біреуін
қасақана өлтірген немесе олардың өміріне қастандық жасаған адамдардың өсиет
бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ. Бұған өсиет қалдырушы
оның өміріне қастандық жасалғаннан кейін өздеріне қатысты өсиет қалдырған
адамдар кірмейді.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған
және сол арқылы олардың өздерін немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлікке
шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған
адамдардың өсиет бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ.
Балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде
бұл құқықтарын қалпына келтірмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны,
сондай-ақ мұра қалдырушыны күту жөнінде өздеріне заң күшімен жүктелген
міндеттерді орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және
кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынша мұраны алуға
құқығы жоқ.
Лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттетуге негіз болатын мән-
жайларды сот белгілейді.
ҚР Азаматтық Кодекстің 1057-бабының ережелері өсиет қалдырудан бас
тартуға да қолданылады .
Осы баптың ережелері барлық мұрагерлерге, соның ішіңде міндетті үлеске
құқығы бар мұрагерлерге де қолданылады.

2.2 Өсиет бойынша мұрагерлік

Азаматтың ол қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі мүлікке билік ету
жөнінде өз ықтиярын білдіруі өсиет болып танылады.
Азамат өзінің барлық мүлкін немесе оның бір бөлігін заң бойынша
мұрагерлер тобына кіретін де, кірмейтін де бір не бірнеше адамға, сондай-ақ
заңды тұлғаларға және мемлекетке өсиет етіп қалдыра алады. Өсиетті өзі
жасауға тиіс. Өкіл арқылы өсиет жасауға жол берілмейді.
Өсиет қалдырушы себебін түсіндірместен заң бойынша мұрагерлердің
біреуін, бірнешеуін немесе барлығын мұрадан айыруға құқылы. Егер өсиеттен
өзгеше туындамаса, заң бойынша мұрагерді мұрадан айыру оның ұсынылу құқығы
бойынша мұрагерлік етуші ұрпақтарына қолданылмайды.
Мұра қалдырушы кез келген мүлік туралы өкімді қамтитын өсиет жасауға
құқылы.
Мұра қалдырушы жасалған өсиеттің оны жасағаннан кейін кез келген
уақытта күшін жоюға және өзгертуге ерікті және күшін жоюдың немесе
өзгертудің себебін көрсетуге міндетті емес.
Мұра қалдырушының өсиетте өзі мұрагер етіп тағайындаған адамдарға,
олар қайтыс болған жағдайда өз кезегінде өсиет еткен мүлікті белгілі бір
түрде билік ету міндетін жүктеуге құығы жоқ.
Талап қойылған өсиетке мыналар жатады:
• Өсиет қалдырушы мұрагер мінез-құлқының сипатына қатысты мұра алуды
белгілі бір талаппен байланыстыруға құқылы.
• Мұрагер тағайындау немесе мұра алу құқығынан айыру туралы өкімге
енгізілген заңға қарсы талаптар жарамсыз болады.
• Өсиетке енгізілген мұрагердің денсаулық жағдайы бойынша немесе өзге де
объективті себептерге байланысты мұрагер үшін орындалмайтын талаптар
мұрагердің талап қоюы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Өсиет қалдырушы өсиетте көрсетілген мұрагер мұра ашылғанға дейін
қайтыс болған, оны қабылдамаған не одан бас тартқан немесе ҚР Азаматтық
Кодекстің 1045-бабындағы тәртіппен лайықсыз мұрагер ретінде мұрагерліктен
шеттетілген жағдайда, сондай-ақ мұрагер мұра қалдырушының заңды талаптарын
өсиет бойынша орындамаған жағдайда, басқа мұрагер тағайындай алады
(мұрагерді қосымша тағайындау).
ҚР Азаматтық Кодекстің 1044-бабына сәйкес мұрагер бола алатын кез
келген адам қосымша тағайындалған мұрагер болуы мүмкін. Өсиет бойынша
мұрагердің қосымша тағайындалған мұрагерге пайдасы тимейтін бастартуына жол
берілмейді.
Мүліктің өсиет етілмей қалған бөлігі ҚР Азаматтық Кодекстің 1061-1066-
баптарындағы тәртіппен мұрагерлікке шақырылған мұрагерлер арасында заң
бойынша бөлінеді.
Бұл мұрагерлердің қатарына заң бойынша мүліктің басқа бөлігі өсиет
арқылы қалдырылған мұрагерлер де кіреді.
Өсиеттің нысаны туралы жалпы ережелер мыналар:
А) Өсиет оның жасалған жері мен уақыты көрсетіле отырып, жазбаша
нысанда жасалып, нотариатта куәландырылуға тиіс.
Б) Мыналар:
1) нотариатта куәландырылған өсиеттер;
2) нотариатта куәландырылғандарға теңестірілетін өсиеттер тиісінше
ресімделген болып танылады.
В) Өсиетке өсиет қалдырушының өзі қол қоюы қажет.
Егер өсиет қалдырушы дене кемістіктеріне, науқастығына немесе
сауатсыздығына байланысты өсиетке өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша
оған нотариустың немесе өсиетті куәландырушы басқа адамның қатысуымен өсиет
қалдырушының өсиетке өзі қол қоя алмауының себебін көрсете отырып, басқа
азаматтың қол қоюы мүмкін.
Г) ҚР Азаматтық Кодекстің ережелеріне сәйкес өсиетті жазу, оған қол
қою немесе куәландыру кезінде куәлар қатысуға тиіс болған жағдайларда:
1) нотариус немесе өсиетті куәландыратын өзге адам;
2) пайдасына өсиет жазылған немесе өсиет қалдырудан бас тартылған
адам, оның зайыбы, оның балалары, ата-аналары, немерелері мен шөберелері,
сондай-ақ өсиет қалдырушының заң бойынша мұрагерлері;
3) толық әрекетке қабілеттілігін иеленбейтін азаматгар;
4) сауатсыз және өсиетті оқуға қабілетсіз басқа да адамдар;
5) жалған жауап бергені үшін соттылығы бар адамдар куә бола алмайды,
сондай-ақ өсиет қалдырушының орнына өсиетке қол қоя алмайды.
Нотариатта куәландырылған өсиетті өсиет қалдырушы жазуы керек не
өсиет қалдырушының айтуымен куәның қатысуы арқылы нотариус жазуға тиіс.
Өсиет қалдырушының айтуымен өсиет жазылған кезде нотариус жалпы жұрт
қабылдаған техникалық құралдарды (жазу машинкасы, дербес ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.