Жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік бейімделуінің түсінігі
Д. А. Қонаев атындағы университет
ӘОК 343.848.2 (574)
Қолжазба құқығында
АЛИБЕКОВ СЕРИККАЛИ КУНТЕБАЕВИЧ
Жазасын өтеген тұлғаларды бостандықтағы өмірге бейімдеудегі құқық қорғау
органдарының рөлі
12.00.11 – сот билігі, құқық қорғау органдары; құқық қорғау қызметін
ұйымдастыру; адвокатура
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі:
заң
ғылымдарының докторы,
профессор
Қайыржанов Е. І.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНЕН БОСАТЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕЛУІНІҢ
ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .12
1. 1 Құқық қорғау органдарының жазасын өтеген тұлғалардың бейімделуіне
ықпал ету қызметінің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1. 2 Жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік бейімделуінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1. 3. Түзеу мекемелеріндегі сотталғандарды әлеуметтік бейімдеуге
дайындау
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
1. 4 Еркіндіктегі өмір жағдайларына бейімдеу үшін бостандыққа шыққан
тұлғалардың жеке басын зерттеудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 51
2 ЖАЗАСЫН ӨТЕГЕН ТҰЛҒАЛАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕУ ӨРІСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ
ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... .74
2. 1 Жазасын өтеп шыққан тұлғалар арасындағы рецидивтік қылмыстылықтың
жәй-күйі және олардың кейбір санаттарының құқықтық
шектелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
2. 2 Әкімшілік қадағалау жазасын өтеп шыққандарды бақылаудың негізгі
нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
2. 3 Еңбек және тұрмыс мәселелерін шешудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ..104
2. 4 Жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік бейімдеудегі құқық қорғау
органдарының қызметіне қатысты халықаралық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ..117
2. 5 Жазасын өтеп шыққан тұлғалардың қайталап қылмыс жасауының алдын
алудағы қоғамның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 122
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 136
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..142
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста бас
бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеудегі құқық қорғау органдарының
рөлі, олардың аталған үрдісті бақылауы мен басқаруының құқықтық негіздері
зерттеліп, сараланған. Жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір
жағдайларына барынша икемді және табысты түрде бейімделуі қылмыс
рецидивінің алдын алудағы аса маңызды фактор ретінде қарастырыла отырып,
аталған тұлғалардың қоғамнан оқшаулануына байланысты үзіліп қалған немесе
әлсіреген әлеуметтік пайдалы қатынастарын қалпына келтірудегі жекелеген
құқық қорғау органдары мен қоғамдық ұйымдардың қызметіне талдау жасау
арқылы олардың аталған өрістегі ынтымақтастығының рөлі анықталды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамды толғандырып
отырған мәселелердің қатарында қылмыстылық және онымен қарқынды түрде күрес
жүргізу мәселесі аса өзекті болып табылады. Тәуелсіздігіне қол жеткізгеніне
әлі жиырма жыл толмаған Қазақстан Республикасы өзін егемен мемлекет ретінде
орынықтыра отырып, аса маңызды және көлемді әлеуметтік-экономикалық, саяси-
құқықтық реформаларды жүзеге асыруға міндетті. Біз елімізді эволюциялық
даму арнасына салып, іргелі институттық реформаларды табанды түрде жүргізе
алдық - деп атап көрсетті Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.
Назарбаев [1, 31 б.].
Жазасын өтеуден босатылған тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделу
мәселесі қылмыстылықпен күресудің негізгі мәселелерінің бірі болып
табылады, ол криминология мен қылмыстық жазаны атқару құқығының және құқық
қорғау қызметінің түйісінде орын алады. Криминологиялық тұрғыдан алғанда ол
рецидивтік қылмыстылықтың алдын алудың негізгі бағыттарының бірі болып
саналады. Әлеуметтік бейімдеу дегеніміз – бостандыққа шыққан тұлғаға
қоғамға қайтып оралуға, әлеуметтік пайдалы байланыстарын, құқықтық
мәртебесін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін әлеуметтік және
психологиялық жіптерден тоқылған көпір [2, 3 б.]. Сонымен бірге әңгіме
жазаны атқарудың теориясы мен практикасының аса маңызды бөлігі ретіндегі
қылмыстық жазаның тиімділігі туралы болып отыр.
Соңғы жылдардағы мәліметтерге көз жүгіртсек, елімізде криминогендік
жағдайдың біршама тұрақтанғандығын байқауға болады. Елімізде 2001 жылы
152168 қылмыс жасалып, оған 103471 адам қатысқан, 2002 жылы 135150 қылмыс,
2003 жылы 152168 қылмыс, 2004 жылы 143,6 мың қылмыс, 2005 жылы 146,3 мың
қылмыс, 2006 жылы 141271 қылмыс жасалып оған 84989 адамның қатыстысқаны
анықталса, 2007 жылы 128064 қылмыс жасалып, оған 79641 адам қатысты болған,
2008 жылы 127478 қылмыс тіркеліп оған 58562 адамның қатыстылығы анықталған.
2009 жылдың тек қана 10 айында елімізде жасалған аса ауыр қылмыстардың саны
өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 2504-тен 2788-ге жетіп, яғни 11%-
ға артқандығын айта кету қажет.
2009 жылдың 10 айының қорытындысына қатысты еліміз бойынша әрбір 10
мың адамға шаққанда 75 қылмыс оқиғасы тіркелген болса, бұл көрсеткіш
тиісінше Шығыс Қазақстан облысында 125, Павлодар облысында 121, Алматы
қаласы бойынша 94 қылмысты құраған.
Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының жанындағы Құқықтық
статистика және арнайы есепке алу Комитетінің ресми сайтында жарияланған
мәліметтерге қарағанда, Шығыс Қазақстан облысында 2009 жылдың 10 айында
жасалған қылмыстардың 17,4%-ы бұрын сотталған адамдармен жасалған және бұл
еліміз бойынша ең жоғарғы көрсеткіш болып отыр. Аталған облыстың аумағында
қылмыстың қайталануына жол берген 1952 адамның 1827-сі еш жерде жұмыс
жасамайтын адамдар болған, Алматы қаласында жасалатын барлық қылмыстардың
34%-ы жұмыссыз адамдармен жасалған және есепте тұрған бұрын сотталған 1205
адамның 470-і, яғни әрбір үшіншісі қайталап қылмыс жасаған.
Баспасөз беттерінде жарияланған деректерге қарағанда, бір мектеп
оқушысы үшін бір жылда мемлекет қазынасынан шамамен 18 мың, бір студент
үшін 66 мың, бас бостандығынан айыруға сотталған адамды ұстау үшін 370 мың
теңге жұмсалады екен. Осы көрсетілгендерден бұрын сотталған тұлғалардың
қайталап қылмыс жасауының алдын алудың құқықтық, әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан алғанда қандай маңызға ие болатындығын айқын аңғаруға болады.
Рецидивтік қылмыстылықты қысқарту міндеті қазіргі таңда аса өткір
қойылып отыр. Сондықтан әлеуметтік бейімдеудің жалпы теориясын жасақтауға
деген қажеттілік барынша айқын сезілуде. Әңгіме жазасын өтеуден
босатылғандарды әлеуметтік бейімдеудің құрылымын кешенді түрде зерттеу,
олардың әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестігінің механизмі, жазадан
босатылғандардың қоғамға қарсы әрекеттерімен күресудің жаңа әдістері мен
нысандары, тұлғалардың жекелеген санаттарының әлеуметтік бейімделу
үрдісінің жүзеге асырылуына тән болатын сипатты ерекшеліктер туралы болып
отыр. Ал бұл мәселе осы кезге дейін ғылыми тұрғыдан арнайы зерттелмеген.
Жоғарыда аталған мәселелердің ғылыми тұрғыдан зерттелуінің қазіргі
таңдағы маңыздылығы диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көрсетілген мәселені зерттеудің
басталғанына салыстырмалы түрде алғанда көп уақыт болған жоқ. Қылмыстың
қайталанушылығына байланысты Ю.М. Антонянның, Л.В. Багрии-Шахматовтың, Н.А.
Беляевтың, В.И. Гуськовтың, Н.И. Волошиннің, А.Ф. Зелинскийдің,
К.Е. Игошевтің, И.И. Карпецтің, В.Е. Квашистің, В.Н.
Кудрявцевтің, А.С. Михлиннің, А.Е. Неташевтің, Н.А. Стручковтың, В.М.
Трубниковтың, И.В. Шмаровтың, А.М. Яковлевтің еңбектерін атап көрсетуге
болады.
Әлеуметтік бейімделу мәселесінің жекелеген аспектілері әртүрлі
деңгейлерде Ю.Д. Блувштейннің, В.В. Голинаның, И.Н. Даньшиннің,
В.А. Елеонскийдің, А.Э Жалинскийдің, А.П. Закалюктің, В.С. Потемкинің,
Ф.Р. Сундуровтың, Ю.М. Ткачевскийдің және т. б. еңбектерінде зерттелген.
Алайда осыған дейін жарияланған жұмыстардың белгілі бір шамадағы
біржақтылығын атап өтпеуге болмайды: олардың барлығы дерлік түзеу
мекемелерінің мәселесін шешуге арналған.
Сонымен қатар, жарияланған зерттеу жұмыстарының көпшілігінде мәселенің
практикалық аспектісі басым: белгілі бір шамаларда бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған тұлғаларға тап болатын қиындықтар талданған.
Әлеуметтік бейімделу мәселесіне тұжырымдалған түріндегі теориялық талдау
осы уақытқа дейін жасалмаған десе де болады. Сонымен бірге жеке тұлға мен
әлеуметтік ортаның өзара байланысын қарастыратын, қылмыстық жазасын өтеп
шыққандарды әлеуметтік бейімдеу механизіміне жасалған кешенді түрдегі
зерттеу жоқ.
Аталған тақырыпқа қатысты біздің елімізде жүргізілген зерттеу
жұмыстарына келер болсақ, Д. С. Чукмайтовтың орыс тілінде 1999 жылы жарық
көрген Теоретические основы системы исполнения наказаний по
законодательству Республики Казахстан атты көлемді монографиясында бас
бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаның түзетушілік әсерінің
нәтижелерін бекіту арнайы тарауда қарастырылған, онда бас бостандығынан
айыру жазасына сотталғандарды бостандыққа дайындаудың мәселелері
көрсетілген.
Сондай-ақ, ұзақ мерзімдерге бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
шыққандардың әлеуметтік бейімделуінің мәселесіне С.Ж. Жорабековтың
кандидаттық диссертациясы арналған.
Аталған тақырыптың жекелеген аспектілеріне отандық ғалымдар
К.Ж. Балтабаев, К.А. Бегалиев, У.С. Джекебаев, Т.К. Жұмагұлов, Ю.И. Лухтин,
А.Б. Скаков, А.А. Филимонова және т.б. зерттеулер жүргізген.
Жекелеген құқық қорғау органдарының әртүрлі өрістегі қызметтерін
зерттеуге арналған, соңғы жылдары біздің елімізде жүргізілген жұмыстардың
қатарында М.Б. Абаевтың, Г.Т. Байркенованың, Ғ.М. Оңланбекованың,
Л.А. Теміржанованың, С.М. Толқынбековтың кандидаттық диссертацияларын атап
көрсетуге болады.
Дегенмен, жоғарыда көрсетілген зерттеу еңбектерінің барлығы тек орыс
тілінде жарық көргендігін және де олардың басым көпшілігі Кеңес Одағы
ыдырағанға дейін жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде орындалғанын, сол
себепті, біздің қоғамымызда соңғы жылдары орын алған орасан зор әлеуметтік-
экономикалық, саяси-құқықтық өзгерістерді ескермейтіндігін атап көрсетуге
тиіспіз. Сондай-ақ, қазіргі күн талаптарын ескере отырып, қылмыстық жазасын
өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеу жұмыстарын ұйымдастырып, оларды
жүзеге асырудың жаңа нысандарын қоғамдық қатынастардың қазіргі жүйесіне
ыңғайластыру, оларды тәжірибеде жүзеге асырудың тетіктерін қамтамасыз ету
мәселелері терең зерттеуді қажет етеді. Сонымен бірге, жазасын өтеп шыққан
тұлғаларды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі құқық қорғау органдарының рөлін
және олардың осы өрісте жасақтап, жүзеге асыратын шараларының құқықтық
негіздеріне қатысты мәселелерді тереңірек зерттеу қажет, сондай-ақ кезінде
құрылған әлеуметтік бейімдеу орталықтарының жұмыстарының тиімділігін
қазіргі күн талабы тұрғысынан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудағы
ұсыныстар мен кеңестерді ғылыми негізінде жасақтау күн тәртібінде тұрған
аса маңызды мәселе деп санаймыз.
Осы аталған жайттар, өз кезегінде тақырыпты диссертациялық деңгейде
зерттеуді қажет етеді деп білеміз және нақ осы жағдай біздің аталған
тақырыпты таңдап алуымызға себепші болып және де зерттеу жұмыстарының
негізгі бағыттарын айқындап отыр.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісіне қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғаларды бостандықтағы өмір жағдайына бейімдеуге байланысты құқық қорғау
органдарының қызметі барысында пайда болып, дамитын қоғамдық қатынастар
жатады.
Зерттеу пәні. Зерттеудің негізгі пәнін қылмыстық жазасын өтеп
шыққандардың әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымы, олардың әлеуметтік-
психологиялық және құқықтық сипаттамасы және қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғаларды жағымды әлеуметтік ортаға барынша икемді түрде бейімдеудегі
құқық қоғау органдарының нақты қызметі мен рөлі және аталған мәслені шешуде
олармен ұйымдастырылып жүзеге асырылатын шаралар кешені құрайды.
Зерттеудің ғылыми-теориялық негізі. Зерттеу жұмысының негізгі
теориялық мәселелерін айқындау барысында еліміздің белгілі заңгер-ғалымдары
C.К. Абсаметов, А.П. Алехин, А.Т. Ащеулов, С.Т. Әлібеков, М.Т.
Баймаханов, С.З. Зиманов. Е.І. Қайыржанов, С.Н. Қойбақов,
Ө.Қ. Қопабаев, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.А. Табанов, Б. Т.
Тұрғараев және басқалардың зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты, бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлғалардың
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуі үрдісінің мәселелерін және
олардың бейімделуінің табысты түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз ете алатын
шаралар кешенін және аталған өрістегі құқық қорғау органдарының рөлін
теориялық тұрғыдан зерттеу жолымен, аталған процестің нормативтік және
ұйымдық қамтамасыз етілуін жетілдіру бойынша ұсыныс, кеңестерді жасақтау
және де қоғамнан оқшауланған тұлғаларды қоғамның қазіргі жағдайындағы
өзгерістер мен үрдістерді ескере отырып, әлеуметтік ортаға оларды табысты
түрде бейімдеудің барынша оңтайлы және тиімді нысандарын, сондай-ақ
әдістерін айқындау болып табылады.
Осы аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей негізгі міндеттер
шешімін табуы тиіс.
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір жағдайына
бейімделуі барысында және аталған үрдісті мемлекеттік органдар мен қоғамдық
құрылымдардың басқару мен бақылауы барысында қалыптасатын қатынастардың
ұғымын, олардың әлеуметтік-құқықтық табиғатын зерттеу арқылы аталған
міндетті шешудегі құқық қорғау органдарының соның ішінде, қылмыстық атқару
жүйесі және ішкі істер органдарының нақты рөлін айқындап, аталған үрдісті
басқарудағы олардың қызметінің құқықтық негіздемесіне талдау жасау, сонымен
бірге бейімделу және бейімдеу ұғымдарының ішкі мазмұнын талдау жолымен
олардың арақатысын және маңызын ашу;
- бас бостандығынан айыру жазасына тартылған тұлғаларды бостандықтағы
өмірге бейімдеуге дайындау кезеңдерін зерттеу арқылы, олардың өзіндік
ерекшеліктерін айқындау;
- бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғандарды бостандықтағы
өмірге бейімдеу мәселесі бойынша бастаулармен танысып тарихи, жүйелік және
салыстырмалы құқықтық талдау жолымен берілген мәселенің бұрын қалай
шешілгендігін, қазіргі уақытағы шешілу деңгейіне талдау жасап, саралау
арқылы құқық қорғау органдарының аталған өрістегі қызметінің тиімділігін
арттыру бағытындағы нақты шараларды жасақтап, оларды ғылыми тұрғыдан
негіздеу ;
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір жағдайларына
барынша тиімді бейімделуі үшін олардың жеке бастарының ерекшеліктерін
зерттеудің маңызын ашу:
-жазасын өтеп шыққан тұлғалар арасындағы рецидивтік қылмыстылықтың жай-
күйін зерттеу арқылы, олардың себептерін атап көрсету және де олардың алдын
алу бойынша жасақталуы тиіс шаралардың ғылыми негіздерін тұжырымдау;
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың кейбір санаттарына, соның ішінде
жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылғандарға қойылатын
құқықтық шектеулердің олардың әлеуметтік ортаға табысты түрде
бейімделуіндегі маңызын анықтау жолымен, берілген өрістегі қатынастарды
реттейтін заңнамалық нормаларға талдау жасау;
- әкімшілік бақылау институтының құқықтық табиғатына талдау жасау
жолымен, оның жазасын өтеп шыққандардың жаңадан қылмыс жасауынан
сақтандырудағы рөлін, әлеуметтік бейімдеуді табысты түрде жүзеге асырудағы
маңызын қарастыру және де аталған институтты жетілдіру бағытындағы
ұсыныстарды тұжырымдау;
- қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі
құқық қорғау органдарының қызметіне қатысты халықаралық тәжірибені зерттеу
арқылы, жетістікті бағыттарды біздің елімізде пайдалану туралы ұсыныстар
енгізу
- бас бостандығынан айыру орындарынан бостандыққа шыққан тұлғаларды
әлеуметтік бейімдеудегі еңбекке орналастыру мен тұрмысын жайластырудың
рөлін көрсету;
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың тарапынан орын алуы мүмкін
рецидивтік қылмыстардың алдын алудағы қоғамдық ұйымдардың қызметін сараптау
және оларды жетілдіру бағытындағы тұжырымдарды жасақтау.
Зерттеу жұмысының әдістері және әдістемесі. Диссертациялық жұмыс жалпы
қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық
талдау және жүйелеу әдістеріне әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі
тұжырымдарына, сондай-ақ құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік
іліміне сүйене отырып орындалды. Зерттеу үрдісінде формалдық логиканың
ережелері талдау мен қорыту, салыстырмалы құқықтық және статистикалық
нақтылы-әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің нормативтік базасын қазіргі қолданыстағы қылмыстық және
қылмыстық-атқару заңнамасының және басқа да құқық салаларының нормалары
құрайды. Сонымен бірге, жұмыста әлеуметтану, психология, криминология,
құқық қорғау қызметі ғылымдарының әлеуметтік бейімделу мәселесіне қатысты
жаңа тұжырымдары және қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бейімдеудегі
құқық қорғау органдары қызметінің жаңа нысандары, әдістері көрініс тапты.
Зерттеу жұмысының эмпирикалық негіздері. Тақырыпты зерттеу барысында
бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуіне қатысты теориялық тұжырымдар
ғана емес, сонымен бірге еліміздің барлық облыстарында 2000 жылдан бастап
қызмет атқарып келе жатқан әлеуметтік бейімдеу орталықтарының жүргізген
жұмыстарына талдау жасалынды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Бас
прокуратурасы жанындағы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу
жөніндегі комитеттің Маңғыстау облысы бойынша басқармасының ақпараттық –
статистикалық материалдары, Маңғыстау облысы жергілікті соттарының
жұмыстары туралы негізгі статистикалық ақпараттар пайдаланылып оларға
талдау жасалды. Сонымен бірге Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің облыстар
және Астана қаласы бойынша басқармаларының тергеу изоляторлары және арнайы
есепке алу саласы бойынша қызметінің 2006-2007 жылдары жасалған
жұмыстарының шолуы, еліміздің түзеу мекемелеріндегі тәрбиелік жұмыстардың
жәй-күйі туралы шолу пайдаланылды. Сонымен қатар Маңғыстау облысының
аумағында орналасқан әртүрлі режимдердегі ГМ – 172 1, ГМ – 172 8, ГМ –
172 10 түзеу мекемелерінде қылмыстық жазасын өтеп жатқандар арасында 250
адамға сауалнама жүргізіліп олардың нәтижелеріне талдау жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы аталған тақырыптың Қазақстан Республикасының
құқық қорғау органдары, құқық қорғау қызметін ұйымдастыру, қылмыстық-атқару
құқығы және криминология ғылымдарының түйісінде, кешенді негізде қазақ
тілінде бірінші рет диссертациялық деңгейде зерттелуімен анықталады
Зерттеу жұмысын орындау барысында бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
шыққан тұлғаларды бостандықтағы өмірге бейімдеу мәселесіне қатысты болып
табылатын сұрақтар кешені, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын және құқық қорғау органдарының практикалық қызметіне талдау
жасау арқылы мүмкіндігінше кең көлемде зерттелді. Жүргізілген зерттеу
жұмысы түзеу мекемелерінен босатылған тұлғаларды бостандықтағы өмір
жағдайына бейімдеу жүйесінде қазіргі уақытта орын алып отырған
кемшіліктердің себебін ашып, әрекет етуші нормативтік базаны одан әрі
жетілдіру жолымен, оларды жою бағытындағы шараларды жасақтап, жүзеге
асырудың теориялық негізін ұсынады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Диссертациялық жұмыстың
қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдары келесідей.
1. Тұлғаның үнемі өзгерістерге ұшырап отыратын өзін қоршаған ең жақын
әлеуметтік ортаға бейімделуін, оның өнегелілік талаптарын, ұстанымдарын,
әлеуметтік позициялары мен құндылықты бағдарлар жүйесін қабыл алуын
әлеуметтік бейімделу деп қарастыру қажет. Ал қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғалардың қоғамға пайдалы қызметке араласуына, олардың қалыпты әлеуметтік
ортаға барынша тығыз кірігуіне кедергі келтіретін объективтік себептерді
жою мақсатында мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар тарапынан жүзеге
асырылатын қызметті қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды әлеуметтік
бейімдеу деп түсіну дұрыс.
2. Бас бостандығынан айыру орынынан бостандыққа шыққан тұлғаларды
бейімдеу жұмысында аталған тұлғалардың жеке бастарының ерекшеліктері,
әлеуметтік-өнегелілік бұзылу деңгейі, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаның нақты өтелу мерзімі және т.б. ерекшеліктер толықтай ескерілуі тиіс
және аталған тұлғалардың жеке бастарының ерекшеліктеріне қатысты түрде
оларды әлеуметтік ортаға бейімдеу мақсатын көздейтін шаралау кешені
жасақталып, жүзеге асырылуы талап етіледі.
3. Аталған процестің қарқындылығы тіршілік ортасындағы өзгерістер мен
қайта құруларға тәуелді болады, жазадан босатылғандарды әлеуметтік ортаға
бейімдеу үрдісі сотталған адамдарды бостандыққа шығаруға өнегелілік,
психологиялық және машықтану тұрғысынан дайындауды талап етеді және аталған
дайындық жазаны өтеу мерзімі аяқталардан бір жыл бұрын мерзімнен
кешіктірілмей басталуы тиіс.
4. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бейімдеу
үрдісіне ұйымдасқандық сипат беріліп, оған қатысатын мемлекеттік органдар
мен қоғамдық ұйымдардың өкілеттіктері мен құзіреттері заңнамалық негізде
бекітілуі тиіс.
5. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың кейбір санаттарына
қойылатын құқықтық шектеулердің арасында оларға әкімшілік қадағалау орнатып
жүзеге асырудың маңызы ерекше, сонымен бірге біздің пікірімізше, берілген
өрістегі қатынасты реттейтін заң нормалары тиісті түрдегі толықтыруды,
тиянақтауды талап етеді. Қазақстан Республикасының Бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы Заңының 14-
бабына әкімшілік қадағалауға алынған адамның қадағалау ережелерін бұзуына
байланысты қылмыстық жауапқа тартылуы оған қатысты әкімшілік қадағалауды
тоқтатуға негіз саналады деген мазмұндағы толықтыру енгізу қажет.
6. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-
атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 наурыздағы заңының қабылдануына
байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне енгізілген
178-2 баптың мазмұнындағы шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған адамның
тұрғылықты жеріндегі салық органына мәліметтер беруінің міндеттілігі алынып
тасталуы тиіс.
7. Бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаны өтеп шыққан
тұғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеуге көмек көрсетудің
тәртібін реттеуші қазіргі уақытта әрекет ететін нормалар еліміздің бүгінгі
күнгі әлеуметтік-экономикалық жағдайы ескеріле отырып өзгертілуі және
толықтырылуы керек, осы бағыттағы жұмысты тиімді түрде ұйымдастыру үшін
шетелдік озық тәжірибелердің жан-жақты зерттелгені дұрыс.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен түйіндері бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп
шыққан тұлғалардың, әлеуметтік ортаға бейімделуі мәселесінің негізгі
сұрақтарын айқындау мен негіздеуге өзінің септігін тигізеді. Сонымен қатар,
қоғамнан оқшауланған сотталған адамдармен оларды бостандықтағы өмір
жағдайларына бейімдеу бағытындағы, оларды әлеуметтендіру шеңберінде
жүргізілуге тиісті жұмысты ұйымдастырудағы ғылыми негізделген кепіл-
кеңестерді тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелді негіздегі диссертациялық
тұжырымдар, қорытындылар мен ұсыныстар заң ғылымдарының, ең алдымен,
қылмыстық құқықтың, қылмыстық-атқару құқығының криминологияның және жалпы
алғандағы құқық қорғау қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздерін
тереңдетіп, практикалық қызметкерлерге рецидивтік қылмыстылықтың алдын
алудағы маңызды міндеттердің бірі – бас бостандығынан айыру орнынан
бостандыққа шыққан тұлғаларды әлеуметтік ортаға бейімдеуде тиімді көмек
бере алады.
Ізденуші зерттеу жұмысын бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан
тұлғалардың бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуі мәселесін және
аталған үрдістің барынша табысты түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар кешенін қарастырған қазақ тіліндегі алғашқы жұмыстардың
бірі ретінде бағалай отырып, аталған тақырып толықтай зерттеліп болған деп
санамайды. Дегенмен, зерттеу жұмысының нәтижелері:
- әділет, ішкі істер органдарының қызметінде ең алдымен түзеу
мекемелері және сақтандыру қызметтерінің қызметкерлерімен олардың
практикалық жұмыстарында, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарынан
бостандыққа шыққан тұлғаларды әлеуметтік бейімдеу шараларын жүзеге асыруға
атсалысатын басқа да мемелекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың
жұмысында пайдаланыла алады;
- әрекет етуші қылмыстық, қылмыстық-атқару, әкімшілік заңнамаларының,
құқықтың өзге де салаларының нормаларын, ведмоствалық нормативтік актілерді
жетілдіру үрдістерінде ескеріле алады;
жоғары және арнаулы-орта оқу орындарында қылмыстық және қылмыстық-атқару
құқықтары, криминология курстарын оқыту барысында қосымша материал ретінде
пайдалануға үлкен мүмкіндіктер береді;
- бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлғалардың арасындағы
рецидивтік қылмыстылықтың алдын алу өрісіндегі одан арғы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының барысында есепке алынып және пайдалануға жарайды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі тұжырымдары
мен түйіндері бірнеше республикалық және халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда баяндалды:
Сонымен бірге зерттеу жұмысының негізгі қағидалары ҚР БжҒМ білім және
ғылым саласындағы бақылау Комитеті бекіткен тізімде белгіленген ғылыми
басылымдарда жарық көрген бес ғылыми мақалада көрініс тапқан.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, тоғыз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНЕН БОСАТЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Құқық қорғау органдарының жазасын өтеген тұлғалардың бейімделуіне
ықпал ету қызметінің негізгі бағыттары
Мемлекеттің және оның органдарының қызметі қоғам өмірінің әртүрлі
өрісін қамтитындығы белгілі.
Тұтастай алғандағы экономиканың, оның салаларының және нақты шаруашылық
ұйымдарының қалыпты қызмет атқаруы, сыртқы саясаттың жүзеге асырылуының,
мәдениеттің, ғылым мен білімнің дамуы үшін жағдай жасау, елдің қорғаныс
қабілетін арттыру және мемлекеттің қауіпсіздігін қорғаумен байланысты
мәселелерді шешу сондай-ақ, басқа да маңызды функцияларды орындау осынау
әртарапты қызметтің мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік қызметтің қатарында заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз
ету, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау,
мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, еңбек ұжымдарының құқықтары
мен заңды мүдделерін күзету және қылмыс пен өзге де құқық бұзушылықтарға
қарсы күрес жүргізу басты орынға ие болады. Сонымен бірге зерттеушілердің
пікірінше құқық қорғау өрісі қылмыстылықпен немесе қоғамдық тәртіпті
бұзушылықпен күрес өрісіне қарағанда әлдеқайда кең [3, 11 б.].
Мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі болып, адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын, тұтастай алғандағы қоғам мен мемлекеттің
мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып табылатындығын тағы да
атап көрсете отырып, аталған міндеттің жүзеге асырылуы негізінен алғанда,
қылмыстылықпен күрес жүргізудің және оның алдын алудың негізгі субъектісі
болып табылатын құқық қорғау органдарына жүктелетіндігін айтқан орынды.
Заңдылықты және құқық тәртібін қамтамасыз етумен негізінен алғанда
осындай тек міндеттерді атқару үшін құрылған арнайы органдар айналысуы
тиіс. Оларды о бастан-ақ, құқық тәртібін қорғау органдары, (қоғамдық
тәртіпті қорғау органдары-деп те атау сирек кездеспейді) яғни экономикалық
және әлеуметтік, өнегелік, мәдени, тарихи факторлармен, ҚР
Конституциясымен, өзге де заңнамалық және құқықтық ережелермен шартталатын
мемлекет пен қоғамның, азаматтардың өмірі мен қызметі тәртібін қорғауға
тиісті органдар деп атау қалыптасқан.
Құқық тәртібін қорғау органдары ұғымына өзінің ішкі мазмұны жағынан
құқық қорғау органдары ұғымы барынша жақын келеді. Осы атаулар өте ұқсас
болғанымен, бірақ олар бірдей емес. Олар арқылы білдірілетін органдар
шеңбері әрдайым сәйкес келе бермейді. Құқық тәртібін қорғау органдарының
барлығын бірдей құқық қорғау органдары деп санауға болмайды. Сонымен бірге,
құқық қорғау органдарының қатарында кең мағынасында алғандағы қоғамдық
тәртіпті немесе құқық тәртібін қорғаумен айналыспайтын және айналысуға
тиісті болып табылмайтын органдар да баршылық берілген мәселе сондай-ақ,
құқық қорғаушылық қызметі ұғымының мәселесі де заңнамалық негізде тікелей
және түпкілікті реттелмеген - деп атап көрсетеді К.Ф. Гуценко [3, 14 б.].
Отандық зерттеушілердің пікірі бойынша да қазақстандық заңнамада
құқық қорғау органдары деген ұғымға берілген түпкілікті тұжырымдама жоқ.
Бұл түсінік әртүрлі құжаттарда жалпылама түрде құқық қорғаушылық қызметті
жүзеге асыру міндеті жүктелген мемлекеттік органдарды білдіру үшін
қолданылады [4, 16 б.].
Қазіргі таңда өздерінің кәсіби қызметтерінің белгілері бойынша,
өздерінің айқын міндеттеріне ие болатын мемлекеттік органдардың ерекше
жүйесіне (құқық қорғау органдары) кіретін органдардың қатары, бұрынғы
уақыттармен салыстырғанда кең. Заң ғылымдарының докторы, профессор С.
Молдабаев қазіргі уақытта құқық қорғау органдарының көп жүйелік құрылымының
пайда болғандығын атап көрсете келіп, оның өз кезегінде көрсетілген
органдардың өзара ықпалдастығының бүкіл жүйесін күрделендіріп жібергендігін
және де мұның көрсетілген органдардың өздерінің маңыздылығы мен
мәртебелілігі үшін жасырын бәсекелестігімен, күресімен ұштасып
отырғандығын айтады [5, 212 б.].
Әлдеқандай мемлекеттік органдарды құқық қорғау органдары қатарына
жатқызу барысында басшылыққа алынатын негіздерді барынша анық айқындау
үшін, қазіргі таңда барлығымен бірдей таныла бермейтін, белгілі бір шамада
алғанда шартты болып табылса да, көпшілік үшін дағдылы болған құқық қорғау
қызметі атауына ие болған қызметтің басты белгілерін анықтаудың маңызы
зор.
Берілген термин және ол арқылы білдірілетін түсінік салыстырмалы түрде
алғанда жаңа болып табылады. Құқық қорғау қызметі ұғымының белгілі бір
дәрежеде мығым орнықпай, аталған терминге байланысты пікірталастардың
өрістеп, әртүрлі көзқарастардың білдірілуін осымен түсіндіру керек болар.
Сонымен бірге, қандай органдарды құқық қорғау органдары ретінде санау
керек? - деген мәселеге де қатысты екіұдай пікірлер айтылып келеді.
Себебі қазіргі таңдағы әрекет етуші заңамада аталған мәселеге қатысты
айқын бекітулер көрсетілмеген. Мәселен, ҚР Конституциясының 23-бабының 2-
бөлімінде ... ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының
қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіптік одақтарда болмауға, қандай
да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуі тиіс деп бекітілген. Берілген
норманың мазмұнына қарағанда ұлттық қауіпсіздік және сот органдарының құқық
қорғау органдарының жүйесіне кіргізілмейтіндігін аңғаруға болатындай.
Егер адамның және азаматтың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру немесе
дау туғызушы құқықтарын анықтау мәселесін негізінен шешу, сот арқылы жүзеге
асырылатындығын ескерер болсақ, онда сот органдарын құқық қорғау
органдарының жүйесіне кірістірмеу түсініксіз әсер қалдыратын сияқты. Біздің
ойымызша, аталған мәселе өз алдына бөлек зерттеу жұмысының тақырыбы болып
табылады сол себепті, оны талдауды біз жұмысымыздың міндеттерінің қатарына
кірістірген жоқпыз.
Құқық қорғау қызметі терминінің және ол арқылы білдірілетін
түсініктің салыстырмалы түрде алғанда жаңа болып табылатындығына байланысты
бірқатар мәселелер туындайды.
Қазіргі бар доктриналды тұжырымдарға сәйкес мемлекеттік қызметтің
берілген түрі (құқық қорғау қызметі) бірқатар маңызды белгілерге ие болады.
Төменде біз арнайы тоқталған негізгі белгілер, құқық қорғау қызметінің
өзіндік ерекшеліктерін айқындап, мемлекеттік қызметтің аталған түрін
басқаларынан мазмұндық жағынан ажыратуға мүмкіндік береді деп ойлаймыз.
Олардың бірі, аталған қызметтің кез келген тәсілмен емес, ықпал
етудің заңи шараларын қолданудың көмегімен ғана жүзеге асырылатындығымен
өзінің көрінісін табады. Аталғандардың қатарына заң арқылы реттелетін
мемлекеттік мәжбүрлеу және жауапқа тарту шараларын жатқызу қабылданған.
Мысалы, қылмыс жасалса, онда жаза тағайындалуы немесе ықпал етудің өзге
шарасы тағайындалуы мүмкін
Заңи ықпал ету шараларының қатарында тек заңмен белгіленген шамаларда
ғана жол берілетін құқыққа қайшы әрекеттердің алдын алу, олардан сақтандыру
шараларына маңызды орын беріледі.
Құқық қорғау қызметінің екінші маңызды белгісі ретінде, аталған
қызметті жүзеге асыру барысында қолданылатын ықпал етудің заңи шарларының
заң ережелеріне қатаң сәйкестікте болуы қарастырылады. Тек заң ғана ықпал
етудің нақты шарасын қолданудың негізі бола алады және оның мазмұнын
барынша айқын анықтайды.
Үшіншіден, құқық қорғау қызметі үшін оның заңмен бекітілген тәртіпте,
белгілі бір үрдістерді сақтай отырып жүзеге асырылатындығы сипатты болады.
Құқық қорғау қызметінің жүзеге асырылуының ең алдымен арнайы
өкілеттіктерге ие болатын мемлекеттік органдармен жүзеге асырылуын, аталған
қызметтің маңызды белгілерінің бірі ретінде бағалауға болады.
Жоғарыда аталып көрсетілгендерді негізге ала отырып, құқық қорғау
қызметі ретінде нені қарастыруға болатындығын анықтауға мүмкіндік пайда
болады. Құқықты қорғау мақсатында арнайы өкілетті органдармен ықпал етудің
заңи шараларын заңға қатаң сәйкестікте және онымен бекітілген тәртіпті
бұлжытпай сақтау жолымен жүзеге асырылатын мемлекеттік қызмет түрін құқық
қорғау қызметі деп санау қажет.
Өзінің мазмұны бойынша құқық қорғау қызметі біртекті болып
табылмайды. Жүзеге асырылатын әлеуметтік функциялардың салыстырмалы түрде
алғанда әрқилы болып табылуы, олардың мазмұнының мемлекеттік қызметтің
берілген түрінің негізгі бағыттарымен айқындалуынан біз оның көп жоспарлы
бағытын айқын аңғарамыз.
Мемлекет пен құқықтың жалпы теориясы бойынша мемлекет механизмі
аталған механизмнің жалпы құрылымындағы өзінің сипаты және құзіретінің
көлемі, қызмет атқаруының нысандары мен тәсілдері бойынша ерекшеліктерге ие
болатын органдардың күрделі жүйесі ретінде сипатталады. Берілген жүйеде
ерекше орын, оның құрамдас бөлігі болып табылатын, заңмен бекітілген
құзіретке ие және аталған құзіреттің шеңберінде мемлекет атынан әрекет
етуге құқылы ішкі істер органдарына беріледі.
Қылмыстық жүріс-тұрыс бірнеше құқықтық пәндер арқылы зерттеледі,
олардың арасында соңғы жылдары криминология және құқық социологиясы үлкен
маңызға ие болып отыр. Бұл түсінікті де, себебі қылмыстылықпен күресті
ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру тек қылмыстылықтың әлеуметтік құбылыс ретіндегі
мәнісін терең ашу, оның себептерін талдау, сонымен бірге қылмыстылықтың
алдын алу шараларын жасақтау негізінде ғана мүмкін болады дейді В. Н.
Кудрявцев [6, 3 б.].
Жоғарыда аталған міндеттерді табысты түрде шешуге ықпалын тигізетін
шаралар жүйесінде маңызды рөл біздің ойымызша, қылмыстық, соның ішінде бас
бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бостандықтағы
өмір жағдайларына бейімдеу мәселесіне берілуі тиіс. Статистикалық
мәліметтер бойынша, әрбір бесінші қылмыс бұрын сотталған адамдармен
жасалады және де рецидивистердің үштен бірі бостандыққа шыққаннан кейін бір
жылдың ішінде жаңа қылмыстар жасайды [ 7, 3 б.].
Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір
жағдайларына бейімделуі криминологияның, құқық қорғау қызметін
ұйымдастырудың маңызды мәселелерінің бірі саналады, себебі тұлғалардың
аталған санатының тарапынан жасалуы мүмкін жаңа қылмыстардан сақтандыру
қылмыстылықпен күрестің негізгі бағыттарының және де рецидив мәселесінің
орталық буындарының бірі болып табылады. Өкінішке орай, аталған тұлғаларды
бостандықтағы өмір жағдайларына әлеуметтік тұрғыдан алғандағы бейімдеу
мәселелеріне, оның әлеуметтік-психологиялық, педагогикалық, криминологиялық
және құқықтық жақтарына сондай-ақ аталған үрдісті ұйымдастырып, басқарудағы
құқық қорғау органдарының рөліне, олардың осы саладағы қызметінің құқықтық
негіздеріне әлі де болса жеткілікті назар аударылмай отырған сияқты.
Сонымен бірге, адамның жаңа ортаға әлеуметтік тұрғыдан бейімделу үрдісі
(процесс) барынша күрделі және қарама-қайшылықты болып келеді, себебі бұл
тұлғаның әлеуметтік рөлдерінің, өзін қоршаған әлеуметтік ортадағы
мәртебесінің үлкен өзгерістерге ұшырауына тікелей себепші болады соның
салдарынан адамның өмірлік ұстанымдар, тәлімдер мен дағдылар, әлеметтік-
өнегелік бағдарлар жүйесін қайта құруы қажеттілігінің алғышарттары пайда
болады.
Адамның көзқарастарының, оның дағдылары мен тәлімдерінің белгілі бір
дәрежедегі кертартпалығына байланысты жаңа ортаға бейімделу көп реттерде
ішкі күйзеліс, психологиялық кедергі жағдайында өтеді. Бас бостандығынан
айыру түріндегі жазасын өтеп шыққан адамдар үшін жаңа ортадағы әлеуметтік
бейімделу процесі бостандыққа шыққан адамдардың жеке бастарының
ерекшеліктерінен, қоршаған әлеуметтік ортаның сипатымен және де олардың
әртүрлі шағын топтармен өзара әрекеттестігінің ерекшеліктерімен шартталатын
бірқатар объективтік және субъективтік себептерге байланысты көптеген
қиындықтарды пайда қылады.
Жазадан босатылғандарды бейімдеу – көп қырлы процесс. Ол сотталған
адамдарды бостандықтағы өмір жағдайларына дайындаудың өнегелік,
психологиялық және практикалық мәселелерінің, жазаны өтегеннен кейінгі
олардың жаңа әлеуметтік рөлдерді меңгеруінің, қоғамдық тұрғыдан пайдалы
болып табылатын байланыстарын қалпына келтірудің, бейімделу үрдісінің
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар тарапынан белсенді түрде басқарылуының,
бостандыққа шыққан адамдардың пайдалы қызметке қайтып оралуына кедергі
келтіретін жағымсыз факторларды жоюдың кешенін қамтиды. Осы айтылғандар өз
кезегінде жазасын өтеп шыққан тұлғаларды әлеуметтік ортаға бейімдеу
мәселесін тек әлеуметтік психология тұрғысынан ғана емес, сондай-ақ
педагогикалық, криминологиялық және құқықтық тұрғыдан да кешенді түрде
зерттеуді талап ететіндігінің айқын дәлелі деп санаймыз.
Біздің жұмысымызда негізінен алғанда, жазадан босатылғандардың немесе
жазасын өтеп шыққандардың әлеуметтік ортаға бейімделуі үрдісі жазасын түзеу
мекемелерінде өтеген тұлғаларға қатысты түрде қарастырылған. Бас
бостандығынан айыруға салыстырмалы түрде алғанда, қоғам үшін барынша
қауіпті, әлеуметтік-өнегелік тұрғыдан алғанда бетімен кеткен, түзелуі,
тәрбиеленуі және пайдалы қызметке қайтып оралуы барынша үлкен қиындықтарды
туындататын қылмыскерлердің тартылатындығы, зерттеу жұмыстарының осы
бағытта жүргізілуіне себепкер болып отыр.
Сонымен қатар, қоғамнан оқшаулау әсіресе ұзақ мерзімдерге, өз кезегінде
пайдалы әлеуметтік байланыстардың әлсіреуіне, ал кейде тіпті үзіліп
қалуына, сотталғандардың әлеуметтік рөлдерінің біршама шектелуіне, бас
бостандығы өзіндегі азаматтардың күнделікті өмірдегі тап болатын көптеген
тұрмыстық және еңбектегі практикалық мәселелерді шешудегі өзіндік
дербестігінен айырылуын туындатады.
Жоғарыда аталған жағдайлар, бас бостандығынан айыруға сотталғандардың
бейімделу мүмкіндіктерін мұқалтады, олардың жазасын өтегеннен кейінгі,
әсіресе, олар өмірдің жағымсыз жағдайларына тап болған кезде жаңа
әлеуметтік ортаға бейімделу процесін үлкен қиындықтарға кез қылады
Осыған байланысты, бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп
бостандыққа шыққан тұлғаларға қатысты белгілі бір әлеуметтендіруді жүзеге
асыру міндеті пайда болады, ол өзіне қоғамнан оқшаулаудың әлеуметтік-
психологиялық салдарын жоюды, қоғамдық тұрғыдан алғандағы пайдалы
қатынастарын қалпына келтіруді, қоғамдық пікір тарапынан қуатталатын
қатынастар өрісіне тартуды кірістіруі тиіс, себебі осындай байланыстардың
жоғалуы әдетте қылмыс рецидивінің негізгі себепшісі болады. Сонымен бірге,
қоғамның тарихи нысандарының дамуына байланысты әлеуметтік бейімделудің,
яғни тұлғаның берілген қоғамда үстемдік құратын нормалар, әлеуметтік және
моральдық құндылықтар жүйесіне кірігу тәсілдері де өзгереді [8, 98 б. ].
Біздің диссертациялық жұмысымыз бас бостандығынан айыру түріндегі
қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына
бейімдеу мәселелеріне арналғандықтан және аталған үрдісті жүзеге асырудағы
негізгі рөл қылмыстық жазаларды атқару жүйесі мен ішкі істер органдарына
берілетіндіктен, нақ осы аталған органдардың жұмыс тәжірибелеріне теориялық
тұрғыдан талдау жасау қажеттілігі туындайды.
Бір қарағанда, қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік бейімдеу
мәселесі құқық қорғау органдарының атап айтқанда, қылмыстық жазаларды
атқару жүйесі және ішкі істер органдарының функционалдық міндеттерінің
қатарына кірмейтін сияқты болып көрінгенімен біздің оймызша, ол тіптен де
олай емес.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары мен
міндеттері ретінде әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды
түзеу, сотталғандардың да, өзге адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының
алдын алу осы мақсаттарға сәйкес жазаларды өтеудің тәртібі мен жағдайларын
реттеу, сотталғандарды түзеу құралдарын анықтау, олардың құқықтарын,
бостандығы мен заңды мүдделерін қорғау, әлеуметтік бейімделуге көмек
көрсету бекітілген. Олай болса, қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың
әлеуметтік бейімделуіне көмек көрсету қылмыстық жазаларды атқару жүйесі
органдарының міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының түзеу мекемелеріндегі тәрбиелік жұмыстардың
2007 жылдың 9 айындағы жәй-күйі туралы шолудың материалдары бойынша,
көрсетілген мерзім ішінде түзеу мекемелері жергілікті атқарушы билік
органдарына сотталғандардың бостандыққа шығатындығы, олардың тұрғын үйінің,
еңбек қабілеттілігінің және мамандықтарының бар екендігі туралы 9242
хабарлама жіберсе, аудандық немесе қалалық ішкі істер органдарына
бостандыққа шыққандардың еңбек және тұрмыстық мәселелерін шешу туралы 8881
өтініш жасаған. Олар бойынша 3674 жауап алынған болса оның 2829-ы мәселені
негізінен шешудің мүмкіндігі туралы жауап болған
Қылмыстылықтың алдын алуды, соның ішінде қылмыстың қайталануынан
сақтандыруды ішкі істер органдарының заң арқылы жүктелген негізгі
міндеттері ретінде санай отырып, аталған міндетті орындау көптеген нысандар
мен тәсілдер арқылы жүзеге асырылатындығын атап өту орынды.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың жағымды әлеуметтік ортаға
бейімделуінің барынша тез және табысты түрде жүзеге асырылуының, аталған
адамдар тарапынан жасалуы мүмкін қылмыстардың алдын алудағы аса маңызды
фактор екендігін ескерсек, берілген үрдісті басқару барысында және бұрын
сотталған адамдарға қойылатын мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыру арқылы
ішкі істер органдары аталған өрісте негізгі маңызға ие болады.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққандарға қатысты жүргізілетін жұмыстарды
реттейтін негізгі актілердің қатарында Қазақстан Республикасы ішкі істер
министрінің 2005 жылғы 11 ақпандағы № 11 бұйрығымен бекітілген Әкімшілік
қадағалауда тұрған тұлғалардың есебін жүргізудің Ережесін, 2007 жылдың 21
тамызында Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің № 340 Жазасын
өтеуден мерзімінен бұрын-шартты босатылған адамдардың мінез-құлқын
бақылауды жүзеге асыру ережесін бекіту туралы бұйрығын атап көрсетуге
болады.
Жоғарыда аталып көрсетілген жағдайлар бізге зерттеу жұмысымызды
негізінен алғанда, осы аталған органдардың қылмыстық жазасын өтеп
шыққандарды бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеудегі рөліне қатысты
зерттеу жүргізуге толықтай негіз береді деп санаймыз.
Алайда қазіргі қалыптасқан жағдайда қылмыстық жазасын өтеуден
босатылғандарды еңбекке орналастыру мәселесінің ұйыдастырылған түрде
жоспарланып, жүзеге асырылуы, жұмысқа орналасуға жолдама берілгендердің
бірыңғай есебін жүргізу жолға қойылмаған. Аталған міндеттерді жүзеге
асыруға міндетті болып табылатын тиісті органдардың нақты жүйесі
айқындалмаған.
Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың бостандықтағы өмір
жағдайларына барынша оңтайлы бейімделуін жетілдірудің негізгі шараларының
бірі болып, біздің ойымызша аталған мәселемен айналысуға тиісті болып
табылатын мемлекеттік органдар жүйесін тәртіпке келтіру, олардың
әрқайсысының құзіреттерін және олардың өзара әрекеттестігінің тәртібін
айқындау болып табылады.
Зерттеу әдебиеттерінде осыған дейін де жазасын өтеп шыққандардың
әлеуметтік бейімделуінің үрдісін бақылау мен басқаруды жүзеге асыратын
бірегей органды құру мәселесі талқыланған болатын. Біздің ойымызша, еңбекке
орналастыру және әлеуметтік бейімдеу үрдісімен байланысты өзге де
мәселелерді шешумен тікелей айналысатын арнайы органның қажеттілігі
ешқандай дау туғызбайды.
Қылмыстық жазаны өтеуден босатылғандардың жағымды әлеуметтік ортаға
бейімделуінің табысты түрде жүзеге асуы, рецидивтік қылмыстылықтың алдын
алуда ерекше маңызға ие болатындығын ескере отырып, біз ішкі істер
органдарының құрамында қылмыстық жазаны өтеуден босатылғандармен жұмыс
жүргізу негізгі функционалдық міндеті болып табылатын арнайы бөлімнің
ұйымдастырылуы тиіс деп есептейміз.
1. 2 Жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік бейімделуінің түсінігі
Қылмыстық жазаның қылмыскердің жеке басына әсер етудің құралдарының
бірі ретіндегі оның көзқарастары, сенімдері, тәлімдері мен дағдыларын
өзгеріске ұшыратудағы объективтік мүмкіндіктерінің және жазаны өтеу
барысындағы түзету мен тәрбиелеудің шектері мәселелерін зерттеудің үлкен
теориялық және практикалық маңызы бар. Жазаның атқарылуын жүзеге асырушы
органдар қызметінің тиімділігінің негіздері мен көрсеткіштері, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды қолданудың негіздемесі және жазаның әртүрлі ең
алдымен бас бостандығынан айыру мерзімдерінің оңтайлылығы сияқты аса
күрделі теориялық және практикалық мәселелер кешенінің шешілуі, аталған
тақырыптың қаншалықты терең зерттелуіне негізделеді.
Осы аталған мәселе түзеу мекемелерінен бостандыққа шыққандардың
еркіндіктегі өмірге, яғни әлеметтік ортаға бейімделуінің үрдісін басқаруды
шешіп, ұйымдастырудың көптеген мәселелерімен – осындай адамдарды әлеуметтік
ортадағы өмірге психологиялық және өнегелілік тұрғыдан дайындау, олардың
өмірдің жаңа жағдайларына барынша тез бейімделуін қамтамасыз ету
мақсатындағы оларға мемлекеттік және қоғамдық ықпал етулердің бағыттары мен
нысандары туралы мәселелердің шешілуімен өте тығыз байланысты.
Сотталған адамдарды түзету және тәрбиелеудің мүмкіндіктері мен шектері
туралы мәселе тек құқықтық ғана емес сонымен қатар ол криминологиялық,
психологиялық, педагогикалық болып табылады. Сондықтан, берілген мәселені
терең зерттеу қылмыстық және қылмыстық-атқару құқықтары, криминология,
психология және педагогика сияқты ғылымдардың тұтастай кешенінің
мәліметтері негізінде ғана жүзеге аса алады. Біздің ойымызша, тек осындай
кешенді және толыққанды зерттеу жүргізу ғана құқық қорғау органдарының
берілген өрістегі рөлін айқындауға және құқық қорғау қызметін талапқа сай
ұйымдастыру үшін өзекті болып табылатын ғылыми негіздемелерді тұжырымдауға
мүмкінідік береді.
Қылмыстық жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше нысаны ретінде сотталған
адамдардың түзелуіне, сотталған адамдардың және басқа да тұлғалардың
жаңадан қылмыс жасауының алдын алуға қызмет жасауы тиіс. Басқаша айтқанда
жаңадан немесе қайталап жасалатын қылмыстардың алдын алу жазаның негізгі
әлеуметтік қызметі болып табылады [9, 55 б.]. Қазақстан Республикасының
қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары мен міндеттері ретінде әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеу, сотталғандардың да,
өзге адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының алдын алу осы мақсаттарға
сәйкес жазаларды өтеудің тәртібі мен жағдайларын реттеу, сотталғандарды
түзеу құралдарын анықтау, олардың құқықтарын, бостандығы мен заңды
мүдделерін қорғау, әлеуметтік бейімделуге көмек көрсету бекітілген [10, 3
б.].
Жалпы негізде айтар болсақ, қылмыстық жазалау тұтастай алғанда
айтарлықтай ең алдымен, қылмыстың қайталануының алдын алуға ықпал ете
алады. Дегенмен, тек жазаны және түзету шараларын қолдану ғана қылмыстың
қайталануының алдын алуда шешуші рөл атқарады деп санау қате болар еді.
Әлеуметтік психологиялық қауымдастықтың тәрбиелеуші рөлі туралы айта
келіп, А. М. Яковлев мынаған назар аударады әлеуметтендірудің барынша
тиімді тәсілдерінің қатарына жазалау жолымен жағымсыз жүріс-тұрысты жою
тәсілінен тиімдірек болып табылатын жағымды жүріс-тұрысты ынталандыру
тәсілін жатқызуға болады. Әлеуметтендірудің психологиялық сипаттағы барынша
тиімді құралдарын тәрбиеленушінің алдында беделі бар тұлға ғана қолдана
алады [8, 154 б.].
Қоғам өміріндегі әртүрлі құбылыстар қарапайым түріндегі функционалдық
байланыста болмайды. Олардың арасында қоғам өмірінің әлдеқандай жақтарының
өзгеріске ұшырауы әлеуметтік факторлардың тұтастай кешенінің бірдей
мезгілде әсер етуімен шартталатын күрделі статистикалық байланыс болады.
Сонымен бірге, олардың әрқайсысы өздеріне тәуелді құбылысқа дербес түрде
ықпал ете алады.
Қылмыстылықтың жай-күйі мен қарқындылығына әлеуметтік факторлардың
тұтастай алғандағы кешені әсер ететіндігі белгілі. Қылмыстылықтың толықтай
себебі – бұл қылмыстылықпен себепті және шартты байланыста тұрған әлеметтік
құбылыстардың барлық жиынтығы; қылмысты өздерінің салдары ретінде
туындататын осындай себепті диалектикалық жиынтық, құбылыстардың
кешенділігі сипатты болады деп атап көрсетеді Н. Ф. Кузнецова [11, 8 б.].
Сондықтан қылмыстық жаза мен рецидивтік қылмыстылықты өзара функционалдық
тәуелділіктегі құбылыс ретінде қарастыру онша дұрыс болмас еді. Олардың
диалектикалық тәуелділігі барынша күрделірек.
Б. С. Никифоров рецидив пен қылмыстық және түзету-еңбектік заңамасының
жәй-күйі және заңды қолдану практикасының арасындағы тікелей байланыс
туралы болжам жасау көп жағдайда қате болып табылады дейді. Осындай
тәсілдің қауіптілігі оның ойынша қоғамның және оның өкілі – заң шығарушының
назарын қылмыстылықпен күресудегі кең көлемдегі әлеуметтік ұйымдастырушылық
шаралардан негізінен алғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОК 343.848.2 (574)
Қолжазба құқығында
АЛИБЕКОВ СЕРИККАЛИ КУНТЕБАЕВИЧ
Жазасын өтеген тұлғаларды бостандықтағы өмірге бейімдеудегі құқық қорғау
органдарының рөлі
12.00.11 – сот билігі, құқық қорғау органдары; құқық қорғау қызметін
ұйымдастыру; адвокатура
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі:
заң
ғылымдарының докторы,
профессор
Қайыржанов Е. І.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНЕН БОСАТЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕЛУІНІҢ
ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .12
1. 1 Құқық қорғау органдарының жазасын өтеген тұлғалардың бейімделуіне
ықпал ету қызметінің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1. 2 Жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік бейімделуінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1. 3. Түзеу мекемелеріндегі сотталғандарды әлеуметтік бейімдеуге
дайындау
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
1. 4 Еркіндіктегі өмір жағдайларына бейімдеу үшін бостандыққа шыққан
тұлғалардың жеке басын зерттеудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 51
2 ЖАЗАСЫН ӨТЕГЕН ТҰЛҒАЛАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕУ ӨРІСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ
ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... .74
2. 1 Жазасын өтеп шыққан тұлғалар арасындағы рецидивтік қылмыстылықтың
жәй-күйі және олардың кейбір санаттарының құқықтық
шектелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
2. 2 Әкімшілік қадағалау жазасын өтеп шыққандарды бақылаудың негізгі
нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
2. 3 Еңбек және тұрмыс мәселелерін шешудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ..104
2. 4 Жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік бейімдеудегі құқық қорғау
органдарының қызметіне қатысты халықаралық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ..117
2. 5 Жазасын өтеп шыққан тұлғалардың қайталап қылмыс жасауының алдын
алудағы қоғамның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 122
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 136
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..142
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста бас
бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеудегі құқық қорғау органдарының
рөлі, олардың аталған үрдісті бақылауы мен басқаруының құқықтық негіздері
зерттеліп, сараланған. Жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір
жағдайларына барынша икемді және табысты түрде бейімделуі қылмыс
рецидивінің алдын алудағы аса маңызды фактор ретінде қарастырыла отырып,
аталған тұлғалардың қоғамнан оқшаулануына байланысты үзіліп қалған немесе
әлсіреген әлеуметтік пайдалы қатынастарын қалпына келтірудегі жекелеген
құқық қорғау органдары мен қоғамдық ұйымдардың қызметіне талдау жасау
арқылы олардың аталған өрістегі ынтымақтастығының рөлі анықталды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамды толғандырып
отырған мәселелердің қатарында қылмыстылық және онымен қарқынды түрде күрес
жүргізу мәселесі аса өзекті болып табылады. Тәуелсіздігіне қол жеткізгеніне
әлі жиырма жыл толмаған Қазақстан Республикасы өзін егемен мемлекет ретінде
орынықтыра отырып, аса маңызды және көлемді әлеуметтік-экономикалық, саяси-
құқықтық реформаларды жүзеге асыруға міндетті. Біз елімізді эволюциялық
даму арнасына салып, іргелі институттық реформаларды табанды түрде жүргізе
алдық - деп атап көрсетті Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.
Назарбаев [1, 31 б.].
Жазасын өтеуден босатылған тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделу
мәселесі қылмыстылықпен күресудің негізгі мәселелерінің бірі болып
табылады, ол криминология мен қылмыстық жазаны атқару құқығының және құқық
қорғау қызметінің түйісінде орын алады. Криминологиялық тұрғыдан алғанда ол
рецидивтік қылмыстылықтың алдын алудың негізгі бағыттарының бірі болып
саналады. Әлеуметтік бейімдеу дегеніміз – бостандыққа шыққан тұлғаға
қоғамға қайтып оралуға, әлеуметтік пайдалы байланыстарын, құқықтық
мәртебесін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін әлеуметтік және
психологиялық жіптерден тоқылған көпір [2, 3 б.]. Сонымен бірге әңгіме
жазаны атқарудың теориясы мен практикасының аса маңызды бөлігі ретіндегі
қылмыстық жазаның тиімділігі туралы болып отыр.
Соңғы жылдардағы мәліметтерге көз жүгіртсек, елімізде криминогендік
жағдайдың біршама тұрақтанғандығын байқауға болады. Елімізде 2001 жылы
152168 қылмыс жасалып, оған 103471 адам қатысқан, 2002 жылы 135150 қылмыс,
2003 жылы 152168 қылмыс, 2004 жылы 143,6 мың қылмыс, 2005 жылы 146,3 мың
қылмыс, 2006 жылы 141271 қылмыс жасалып оған 84989 адамның қатыстысқаны
анықталса, 2007 жылы 128064 қылмыс жасалып, оған 79641 адам қатысты болған,
2008 жылы 127478 қылмыс тіркеліп оған 58562 адамның қатыстылығы анықталған.
2009 жылдың тек қана 10 айында елімізде жасалған аса ауыр қылмыстардың саны
өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 2504-тен 2788-ге жетіп, яғни 11%-
ға артқандығын айта кету қажет.
2009 жылдың 10 айының қорытындысына қатысты еліміз бойынша әрбір 10
мың адамға шаққанда 75 қылмыс оқиғасы тіркелген болса, бұл көрсеткіш
тиісінше Шығыс Қазақстан облысында 125, Павлодар облысында 121, Алматы
қаласы бойынша 94 қылмысты құраған.
Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының жанындағы Құқықтық
статистика және арнайы есепке алу Комитетінің ресми сайтында жарияланған
мәліметтерге қарағанда, Шығыс Қазақстан облысында 2009 жылдың 10 айында
жасалған қылмыстардың 17,4%-ы бұрын сотталған адамдармен жасалған және бұл
еліміз бойынша ең жоғарғы көрсеткіш болып отыр. Аталған облыстың аумағында
қылмыстың қайталануына жол берген 1952 адамның 1827-сі еш жерде жұмыс
жасамайтын адамдар болған, Алматы қаласында жасалатын барлық қылмыстардың
34%-ы жұмыссыз адамдармен жасалған және есепте тұрған бұрын сотталған 1205
адамның 470-і, яғни әрбір үшіншісі қайталап қылмыс жасаған.
Баспасөз беттерінде жарияланған деректерге қарағанда, бір мектеп
оқушысы үшін бір жылда мемлекет қазынасынан шамамен 18 мың, бір студент
үшін 66 мың, бас бостандығынан айыруға сотталған адамды ұстау үшін 370 мың
теңге жұмсалады екен. Осы көрсетілгендерден бұрын сотталған тұлғалардың
қайталап қылмыс жасауының алдын алудың құқықтық, әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан алғанда қандай маңызға ие болатындығын айқын аңғаруға болады.
Рецидивтік қылмыстылықты қысқарту міндеті қазіргі таңда аса өткір
қойылып отыр. Сондықтан әлеуметтік бейімдеудің жалпы теориясын жасақтауға
деген қажеттілік барынша айқын сезілуде. Әңгіме жазасын өтеуден
босатылғандарды әлеуметтік бейімдеудің құрылымын кешенді түрде зерттеу,
олардың әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестігінің механизмі, жазадан
босатылғандардың қоғамға қарсы әрекеттерімен күресудің жаңа әдістері мен
нысандары, тұлғалардың жекелеген санаттарының әлеуметтік бейімделу
үрдісінің жүзеге асырылуына тән болатын сипатты ерекшеліктер туралы болып
отыр. Ал бұл мәселе осы кезге дейін ғылыми тұрғыдан арнайы зерттелмеген.
Жоғарыда аталған мәселелердің ғылыми тұрғыдан зерттелуінің қазіргі
таңдағы маңыздылығы диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көрсетілген мәселені зерттеудің
басталғанына салыстырмалы түрде алғанда көп уақыт болған жоқ. Қылмыстың
қайталанушылығына байланысты Ю.М. Антонянның, Л.В. Багрии-Шахматовтың, Н.А.
Беляевтың, В.И. Гуськовтың, Н.И. Волошиннің, А.Ф. Зелинскийдің,
К.Е. Игошевтің, И.И. Карпецтің, В.Е. Квашистің, В.Н.
Кудрявцевтің, А.С. Михлиннің, А.Е. Неташевтің, Н.А. Стручковтың, В.М.
Трубниковтың, И.В. Шмаровтың, А.М. Яковлевтің еңбектерін атап көрсетуге
болады.
Әлеуметтік бейімделу мәселесінің жекелеген аспектілері әртүрлі
деңгейлерде Ю.Д. Блувштейннің, В.В. Голинаның, И.Н. Даньшиннің,
В.А. Елеонскийдің, А.Э Жалинскийдің, А.П. Закалюктің, В.С. Потемкинің,
Ф.Р. Сундуровтың, Ю.М. Ткачевскийдің және т. б. еңбектерінде зерттелген.
Алайда осыған дейін жарияланған жұмыстардың белгілі бір шамадағы
біржақтылығын атап өтпеуге болмайды: олардың барлығы дерлік түзеу
мекемелерінің мәселесін шешуге арналған.
Сонымен қатар, жарияланған зерттеу жұмыстарының көпшілігінде мәселенің
практикалық аспектісі басым: белгілі бір шамаларда бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған тұлғаларға тап болатын қиындықтар талданған.
Әлеуметтік бейімделу мәселесіне тұжырымдалған түріндегі теориялық талдау
осы уақытқа дейін жасалмаған десе де болады. Сонымен бірге жеке тұлға мен
әлеуметтік ортаның өзара байланысын қарастыратын, қылмыстық жазасын өтеп
шыққандарды әлеуметтік бейімдеу механизіміне жасалған кешенді түрдегі
зерттеу жоқ.
Аталған тақырыпқа қатысты біздің елімізде жүргізілген зерттеу
жұмыстарына келер болсақ, Д. С. Чукмайтовтың орыс тілінде 1999 жылы жарық
көрген Теоретические основы системы исполнения наказаний по
законодательству Республики Казахстан атты көлемді монографиясында бас
бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаның түзетушілік әсерінің
нәтижелерін бекіту арнайы тарауда қарастырылған, онда бас бостандығынан
айыру жазасына сотталғандарды бостандыққа дайындаудың мәселелері
көрсетілген.
Сондай-ақ, ұзақ мерзімдерге бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
шыққандардың әлеуметтік бейімделуінің мәселесіне С.Ж. Жорабековтың
кандидаттық диссертациясы арналған.
Аталған тақырыптың жекелеген аспектілеріне отандық ғалымдар
К.Ж. Балтабаев, К.А. Бегалиев, У.С. Джекебаев, Т.К. Жұмагұлов, Ю.И. Лухтин,
А.Б. Скаков, А.А. Филимонова және т.б. зерттеулер жүргізген.
Жекелеген құқық қорғау органдарының әртүрлі өрістегі қызметтерін
зерттеуге арналған, соңғы жылдары біздің елімізде жүргізілген жұмыстардың
қатарында М.Б. Абаевтың, Г.Т. Байркенованың, Ғ.М. Оңланбекованың,
Л.А. Теміржанованың, С.М. Толқынбековтың кандидаттық диссертацияларын атап
көрсетуге болады.
Дегенмен, жоғарыда көрсетілген зерттеу еңбектерінің барлығы тек орыс
тілінде жарық көргендігін және де олардың басым көпшілігі Кеңес Одағы
ыдырағанға дейін жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде орындалғанын, сол
себепті, біздің қоғамымызда соңғы жылдары орын алған орасан зор әлеуметтік-
экономикалық, саяси-құқықтық өзгерістерді ескермейтіндігін атап көрсетуге
тиіспіз. Сондай-ақ, қазіргі күн талаптарын ескере отырып, қылмыстық жазасын
өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеу жұмыстарын ұйымдастырып, оларды
жүзеге асырудың жаңа нысандарын қоғамдық қатынастардың қазіргі жүйесіне
ыңғайластыру, оларды тәжірибеде жүзеге асырудың тетіктерін қамтамасыз ету
мәселелері терең зерттеуді қажет етеді. Сонымен бірге, жазасын өтеп шыққан
тұлғаларды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі құқық қорғау органдарының рөлін
және олардың осы өрісте жасақтап, жүзеге асыратын шараларының құқықтық
негіздеріне қатысты мәселелерді тереңірек зерттеу қажет, сондай-ақ кезінде
құрылған әлеуметтік бейімдеу орталықтарының жұмыстарының тиімділігін
қазіргі күн талабы тұрғысынан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудағы
ұсыныстар мен кеңестерді ғылыми негізінде жасақтау күн тәртібінде тұрған
аса маңызды мәселе деп санаймыз.
Осы аталған жайттар, өз кезегінде тақырыпты диссертациялық деңгейде
зерттеуді қажет етеді деп білеміз және нақ осы жағдай біздің аталған
тақырыпты таңдап алуымызға себепші болып және де зерттеу жұмыстарының
негізгі бағыттарын айқындап отыр.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісіне қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғаларды бостандықтағы өмір жағдайына бейімдеуге байланысты құқық қорғау
органдарының қызметі барысында пайда болып, дамитын қоғамдық қатынастар
жатады.
Зерттеу пәні. Зерттеудің негізгі пәнін қылмыстық жазасын өтеп
шыққандардың әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымы, олардың әлеуметтік-
психологиялық және құқықтық сипаттамасы және қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғаларды жағымды әлеуметтік ортаға барынша икемді түрде бейімдеудегі
құқық қоғау органдарының нақты қызметі мен рөлі және аталған мәслені шешуде
олармен ұйымдастырылып жүзеге асырылатын шаралар кешені құрайды.
Зерттеудің ғылыми-теориялық негізі. Зерттеу жұмысының негізгі
теориялық мәселелерін айқындау барысында еліміздің белгілі заңгер-ғалымдары
C.К. Абсаметов, А.П. Алехин, А.Т. Ащеулов, С.Т. Әлібеков, М.Т.
Баймаханов, С.З. Зиманов. Е.І. Қайыржанов, С.Н. Қойбақов,
Ө.Қ. Қопабаев, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.А. Табанов, Б. Т.
Тұрғараев және басқалардың зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты, бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлғалардың
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуі үрдісінің мәселелерін және
олардың бейімделуінің табысты түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз ете алатын
шаралар кешенін және аталған өрістегі құқық қорғау органдарының рөлін
теориялық тұрғыдан зерттеу жолымен, аталған процестің нормативтік және
ұйымдық қамтамасыз етілуін жетілдіру бойынша ұсыныс, кеңестерді жасақтау
және де қоғамнан оқшауланған тұлғаларды қоғамның қазіргі жағдайындағы
өзгерістер мен үрдістерді ескере отырып, әлеуметтік ортаға оларды табысты
түрде бейімдеудің барынша оңтайлы және тиімді нысандарын, сондай-ақ
әдістерін айқындау болып табылады.
Осы аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей негізгі міндеттер
шешімін табуы тиіс.
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір жағдайына
бейімделуі барысында және аталған үрдісті мемлекеттік органдар мен қоғамдық
құрылымдардың басқару мен бақылауы барысында қалыптасатын қатынастардың
ұғымын, олардың әлеуметтік-құқықтық табиғатын зерттеу арқылы аталған
міндетті шешудегі құқық қорғау органдарының соның ішінде, қылмыстық атқару
жүйесі және ішкі істер органдарының нақты рөлін айқындап, аталған үрдісті
басқарудағы олардың қызметінің құқықтық негіздемесіне талдау жасау, сонымен
бірге бейімделу және бейімдеу ұғымдарының ішкі мазмұнын талдау жолымен
олардың арақатысын және маңызын ашу;
- бас бостандығынан айыру жазасына тартылған тұлғаларды бостандықтағы
өмірге бейімдеуге дайындау кезеңдерін зерттеу арқылы, олардың өзіндік
ерекшеліктерін айқындау;
- бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғандарды бостандықтағы
өмірге бейімдеу мәселесі бойынша бастаулармен танысып тарихи, жүйелік және
салыстырмалы құқықтық талдау жолымен берілген мәселенің бұрын қалай
шешілгендігін, қазіргі уақытағы шешілу деңгейіне талдау жасап, саралау
арқылы құқық қорғау органдарының аталған өрістегі қызметінің тиімділігін
арттыру бағытындағы нақты шараларды жасақтап, оларды ғылыми тұрғыдан
негіздеу ;
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір жағдайларына
барынша тиімді бейімделуі үшін олардың жеке бастарының ерекшеліктерін
зерттеудің маңызын ашу:
-жазасын өтеп шыққан тұлғалар арасындағы рецидивтік қылмыстылықтың жай-
күйін зерттеу арқылы, олардың себептерін атап көрсету және де олардың алдын
алу бойынша жасақталуы тиіс шаралардың ғылыми негіздерін тұжырымдау;
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың кейбір санаттарына, соның ішінде
жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылғандарға қойылатын
құқықтық шектеулердің олардың әлеуметтік ортаға табысты түрде
бейімделуіндегі маңызын анықтау жолымен, берілген өрістегі қатынастарды
реттейтін заңнамалық нормаларға талдау жасау;
- әкімшілік бақылау институтының құқықтық табиғатына талдау жасау
жолымен, оның жазасын өтеп шыққандардың жаңадан қылмыс жасауынан
сақтандырудағы рөлін, әлеуметтік бейімдеуді табысты түрде жүзеге асырудағы
маңызын қарастыру және де аталған институтты жетілдіру бағытындағы
ұсыныстарды тұжырымдау;
- қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі
құқық қорғау органдарының қызметіне қатысты халықаралық тәжірибені зерттеу
арқылы, жетістікті бағыттарды біздің елімізде пайдалану туралы ұсыныстар
енгізу
- бас бостандығынан айыру орындарынан бостандыққа шыққан тұлғаларды
әлеуметтік бейімдеудегі еңбекке орналастыру мен тұрмысын жайластырудың
рөлін көрсету;
- жазасын өтеп шыққан тұлғалардың тарапынан орын алуы мүмкін
рецидивтік қылмыстардың алдын алудағы қоғамдық ұйымдардың қызметін сараптау
және оларды жетілдіру бағытындағы тұжырымдарды жасақтау.
Зерттеу жұмысының әдістері және әдістемесі. Диссертациялық жұмыс жалпы
қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық
талдау және жүйелеу әдістеріне әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі
тұжырымдарына, сондай-ақ құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік
іліміне сүйене отырып орындалды. Зерттеу үрдісінде формалдық логиканың
ережелері талдау мен қорыту, салыстырмалы құқықтық және статистикалық
нақтылы-әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің нормативтік базасын қазіргі қолданыстағы қылмыстық және
қылмыстық-атқару заңнамасының және басқа да құқық салаларының нормалары
құрайды. Сонымен бірге, жұмыста әлеуметтану, психология, криминология,
құқық қорғау қызметі ғылымдарының әлеуметтік бейімделу мәселесіне қатысты
жаңа тұжырымдары және қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бейімдеудегі
құқық қорғау органдары қызметінің жаңа нысандары, әдістері көрініс тапты.
Зерттеу жұмысының эмпирикалық негіздері. Тақырыпты зерттеу барысында
бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуіне қатысты теориялық тұжырымдар
ғана емес, сонымен бірге еліміздің барлық облыстарында 2000 жылдан бастап
қызмет атқарып келе жатқан әлеуметтік бейімдеу орталықтарының жүргізген
жұмыстарына талдау жасалынды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Бас
прокуратурасы жанындағы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу
жөніндегі комитеттің Маңғыстау облысы бойынша басқармасының ақпараттық –
статистикалық материалдары, Маңғыстау облысы жергілікті соттарының
жұмыстары туралы негізгі статистикалық ақпараттар пайдаланылып оларға
талдау жасалды. Сонымен бірге Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің облыстар
және Астана қаласы бойынша басқармаларының тергеу изоляторлары және арнайы
есепке алу саласы бойынша қызметінің 2006-2007 жылдары жасалған
жұмыстарының шолуы, еліміздің түзеу мекемелеріндегі тәрбиелік жұмыстардың
жәй-күйі туралы шолу пайдаланылды. Сонымен қатар Маңғыстау облысының
аумағында орналасқан әртүрлі режимдердегі ГМ – 172 1, ГМ – 172 8, ГМ –
172 10 түзеу мекемелерінде қылмыстық жазасын өтеп жатқандар арасында 250
адамға сауалнама жүргізіліп олардың нәтижелеріне талдау жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы аталған тақырыптың Қазақстан Республикасының
құқық қорғау органдары, құқық қорғау қызметін ұйымдастыру, қылмыстық-атқару
құқығы және криминология ғылымдарының түйісінде, кешенді негізде қазақ
тілінде бірінші рет диссертациялық деңгейде зерттелуімен анықталады
Зерттеу жұмысын орындау барысында бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
шыққан тұлғаларды бостандықтағы өмірге бейімдеу мәселесіне қатысты болып
табылатын сұрақтар кешені, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын және құқық қорғау органдарының практикалық қызметіне талдау
жасау арқылы мүмкіндігінше кең көлемде зерттелді. Жүргізілген зерттеу
жұмысы түзеу мекемелерінен босатылған тұлғаларды бостандықтағы өмір
жағдайына бейімдеу жүйесінде қазіргі уақытта орын алып отырған
кемшіліктердің себебін ашып, әрекет етуші нормативтік базаны одан әрі
жетілдіру жолымен, оларды жою бағытындағы шараларды жасақтап, жүзеге
асырудың теориялық негізін ұсынады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Диссертациялық жұмыстың
қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдары келесідей.
1. Тұлғаның үнемі өзгерістерге ұшырап отыратын өзін қоршаған ең жақын
әлеуметтік ортаға бейімделуін, оның өнегелілік талаптарын, ұстанымдарын,
әлеуметтік позициялары мен құндылықты бағдарлар жүйесін қабыл алуын
әлеуметтік бейімделу деп қарастыру қажет. Ал қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғалардың қоғамға пайдалы қызметке араласуына, олардың қалыпты әлеуметтік
ортаға барынша тығыз кірігуіне кедергі келтіретін объективтік себептерді
жою мақсатында мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар тарапынан жүзеге
асырылатын қызметті қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды әлеуметтік
бейімдеу деп түсіну дұрыс.
2. Бас бостандығынан айыру орынынан бостандыққа шыққан тұлғаларды
бейімдеу жұмысында аталған тұлғалардың жеке бастарының ерекшеліктері,
әлеуметтік-өнегелілік бұзылу деңгейі, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаның нақты өтелу мерзімі және т.б. ерекшеліктер толықтай ескерілуі тиіс
және аталған тұлғалардың жеке бастарының ерекшеліктеріне қатысты түрде
оларды әлеуметтік ортаға бейімдеу мақсатын көздейтін шаралау кешені
жасақталып, жүзеге асырылуы талап етіледі.
3. Аталған процестің қарқындылығы тіршілік ортасындағы өзгерістер мен
қайта құруларға тәуелді болады, жазадан босатылғандарды әлеуметтік ортаға
бейімдеу үрдісі сотталған адамдарды бостандыққа шығаруға өнегелілік,
психологиялық және машықтану тұрғысынан дайындауды талап етеді және аталған
дайындық жазаны өтеу мерзімі аяқталардан бір жыл бұрын мерзімнен
кешіктірілмей басталуы тиіс.
4. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бейімдеу
үрдісіне ұйымдасқандық сипат беріліп, оған қатысатын мемлекеттік органдар
мен қоғамдық ұйымдардың өкілеттіктері мен құзіреттері заңнамалық негізде
бекітілуі тиіс.
5. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың кейбір санаттарына
қойылатын құқықтық шектеулердің арасында оларға әкімшілік қадағалау орнатып
жүзеге асырудың маңызы ерекше, сонымен бірге біздің пікірімізше, берілген
өрістегі қатынасты реттейтін заң нормалары тиісті түрдегі толықтыруды,
тиянақтауды талап етеді. Қазақстан Республикасының Бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы Заңының 14-
бабына әкімшілік қадағалауға алынған адамның қадағалау ережелерін бұзуына
байланысты қылмыстық жауапқа тартылуы оған қатысты әкімшілік қадағалауды
тоқтатуға негіз саналады деген мазмұндағы толықтыру енгізу қажет.
6. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-
атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 наурыздағы заңының қабылдануына
байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне енгізілген
178-2 баптың мазмұнындағы шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған адамның
тұрғылықты жеріндегі салық органына мәліметтер беруінің міндеттілігі алынып
тасталуы тиіс.
7. Бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаны өтеп шыққан
тұғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеуге көмек көрсетудің
тәртібін реттеуші қазіргі уақытта әрекет ететін нормалар еліміздің бүгінгі
күнгі әлеуметтік-экономикалық жағдайы ескеріле отырып өзгертілуі және
толықтырылуы керек, осы бағыттағы жұмысты тиімді түрде ұйымдастыру үшін
шетелдік озық тәжірибелердің жан-жақты зерттелгені дұрыс.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен түйіндері бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп
шыққан тұлғалардың, әлеуметтік ортаға бейімделуі мәселесінің негізгі
сұрақтарын айқындау мен негіздеуге өзінің септігін тигізеді. Сонымен қатар,
қоғамнан оқшауланған сотталған адамдармен оларды бостандықтағы өмір
жағдайларына бейімдеу бағытындағы, оларды әлеуметтендіру шеңберінде
жүргізілуге тиісті жұмысты ұйымдастырудағы ғылыми негізделген кепіл-
кеңестерді тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелді негіздегі диссертациялық
тұжырымдар, қорытындылар мен ұсыныстар заң ғылымдарының, ең алдымен,
қылмыстық құқықтың, қылмыстық-атқару құқығының криминологияның және жалпы
алғандағы құқық қорғау қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздерін
тереңдетіп, практикалық қызметкерлерге рецидивтік қылмыстылықтың алдын
алудағы маңызды міндеттердің бірі – бас бостандығынан айыру орнынан
бостандыққа шыққан тұлғаларды әлеуметтік ортаға бейімдеуде тиімді көмек
бере алады.
Ізденуші зерттеу жұмысын бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан
тұлғалардың бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуі мәселесін және
аталған үрдістің барынша табысты түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар кешенін қарастырған қазақ тіліндегі алғашқы жұмыстардың
бірі ретінде бағалай отырып, аталған тақырып толықтай зерттеліп болған деп
санамайды. Дегенмен, зерттеу жұмысының нәтижелері:
- әділет, ішкі істер органдарының қызметінде ең алдымен түзеу
мекемелері және сақтандыру қызметтерінің қызметкерлерімен олардың
практикалық жұмыстарында, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарынан
бостандыққа шыққан тұлғаларды әлеуметтік бейімдеу шараларын жүзеге асыруға
атсалысатын басқа да мемелекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың
жұмысында пайдаланыла алады;
- әрекет етуші қылмыстық, қылмыстық-атқару, әкімшілік заңнамаларының,
құқықтың өзге де салаларының нормаларын, ведмоствалық нормативтік актілерді
жетілдіру үрдістерінде ескеріле алады;
жоғары және арнаулы-орта оқу орындарында қылмыстық және қылмыстық-атқару
құқықтары, криминология курстарын оқыту барысында қосымша материал ретінде
пайдалануға үлкен мүмкіндіктер береді;
- бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлғалардың арасындағы
рецидивтік қылмыстылықтың алдын алу өрісіндегі одан арғы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының барысында есепке алынып және пайдалануға жарайды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі тұжырымдары
мен түйіндері бірнеше республикалық және халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда баяндалды:
Сонымен бірге зерттеу жұмысының негізгі қағидалары ҚР БжҒМ білім және
ғылым саласындағы бақылау Комитеті бекіткен тізімде белгіленген ғылыми
басылымдарда жарық көрген бес ғылыми мақалада көрініс тапқан.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, тоғыз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНЕН БОСАТЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Құқық қорғау органдарының жазасын өтеген тұлғалардың бейімделуіне
ықпал ету қызметінің негізгі бағыттары
Мемлекеттің және оның органдарының қызметі қоғам өмірінің әртүрлі
өрісін қамтитындығы белгілі.
Тұтастай алғандағы экономиканың, оның салаларының және нақты шаруашылық
ұйымдарының қалыпты қызмет атқаруы, сыртқы саясаттың жүзеге асырылуының,
мәдениеттің, ғылым мен білімнің дамуы үшін жағдай жасау, елдің қорғаныс
қабілетін арттыру және мемлекеттің қауіпсіздігін қорғаумен байланысты
мәселелерді шешу сондай-ақ, басқа да маңызды функцияларды орындау осынау
әртарапты қызметтің мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік қызметтің қатарында заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз
ету, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау,
мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, еңбек ұжымдарының құқықтары
мен заңды мүдделерін күзету және қылмыс пен өзге де құқық бұзушылықтарға
қарсы күрес жүргізу басты орынға ие болады. Сонымен бірге зерттеушілердің
пікірінше құқық қорғау өрісі қылмыстылықпен немесе қоғамдық тәртіпті
бұзушылықпен күрес өрісіне қарағанда әлдеқайда кең [3, 11 б.].
Мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі болып, адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын, тұтастай алғандағы қоғам мен мемлекеттің
мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып табылатындығын тағы да
атап көрсете отырып, аталған міндеттің жүзеге асырылуы негізінен алғанда,
қылмыстылықпен күрес жүргізудің және оның алдын алудың негізгі субъектісі
болып табылатын құқық қорғау органдарына жүктелетіндігін айтқан орынды.
Заңдылықты және құқық тәртібін қамтамасыз етумен негізінен алғанда
осындай тек міндеттерді атқару үшін құрылған арнайы органдар айналысуы
тиіс. Оларды о бастан-ақ, құқық тәртібін қорғау органдары, (қоғамдық
тәртіпті қорғау органдары-деп те атау сирек кездеспейді) яғни экономикалық
және әлеуметтік, өнегелік, мәдени, тарихи факторлармен, ҚР
Конституциясымен, өзге де заңнамалық және құқықтық ережелермен шартталатын
мемлекет пен қоғамның, азаматтардың өмірі мен қызметі тәртібін қорғауға
тиісті органдар деп атау қалыптасқан.
Құқық тәртібін қорғау органдары ұғымына өзінің ішкі мазмұны жағынан
құқық қорғау органдары ұғымы барынша жақын келеді. Осы атаулар өте ұқсас
болғанымен, бірақ олар бірдей емес. Олар арқылы білдірілетін органдар
шеңбері әрдайым сәйкес келе бермейді. Құқық тәртібін қорғау органдарының
барлығын бірдей құқық қорғау органдары деп санауға болмайды. Сонымен бірге,
құқық қорғау органдарының қатарында кең мағынасында алғандағы қоғамдық
тәртіпті немесе құқық тәртібін қорғаумен айналыспайтын және айналысуға
тиісті болып табылмайтын органдар да баршылық берілген мәселе сондай-ақ,
құқық қорғаушылық қызметі ұғымының мәселесі де заңнамалық негізде тікелей
және түпкілікті реттелмеген - деп атап көрсетеді К.Ф. Гуценко [3, 14 б.].
Отандық зерттеушілердің пікірі бойынша да қазақстандық заңнамада
құқық қорғау органдары деген ұғымға берілген түпкілікті тұжырымдама жоқ.
Бұл түсінік әртүрлі құжаттарда жалпылама түрде құқық қорғаушылық қызметті
жүзеге асыру міндеті жүктелген мемлекеттік органдарды білдіру үшін
қолданылады [4, 16 б.].
Қазіргі таңда өздерінің кәсіби қызметтерінің белгілері бойынша,
өздерінің айқын міндеттеріне ие болатын мемлекеттік органдардың ерекше
жүйесіне (құқық қорғау органдары) кіретін органдардың қатары, бұрынғы
уақыттармен салыстырғанда кең. Заң ғылымдарының докторы, профессор С.
Молдабаев қазіргі уақытта құқық қорғау органдарының көп жүйелік құрылымының
пайда болғандығын атап көрсете келіп, оның өз кезегінде көрсетілген
органдардың өзара ықпалдастығының бүкіл жүйесін күрделендіріп жібергендігін
және де мұның көрсетілген органдардың өздерінің маңыздылығы мен
мәртебелілігі үшін жасырын бәсекелестігімен, күресімен ұштасып
отырғандығын айтады [5, 212 б.].
Әлдеқандай мемлекеттік органдарды құқық қорғау органдары қатарына
жатқызу барысында басшылыққа алынатын негіздерді барынша анық айқындау
үшін, қазіргі таңда барлығымен бірдей таныла бермейтін, белгілі бір шамада
алғанда шартты болып табылса да, көпшілік үшін дағдылы болған құқық қорғау
қызметі атауына ие болған қызметтің басты белгілерін анықтаудың маңызы
зор.
Берілген термин және ол арқылы білдірілетін түсінік салыстырмалы түрде
алғанда жаңа болып табылады. Құқық қорғау қызметі ұғымының белгілі бір
дәрежеде мығым орнықпай, аталған терминге байланысты пікірталастардың
өрістеп, әртүрлі көзқарастардың білдірілуін осымен түсіндіру керек болар.
Сонымен бірге, қандай органдарды құқық қорғау органдары ретінде санау
керек? - деген мәселеге де қатысты екіұдай пікірлер айтылып келеді.
Себебі қазіргі таңдағы әрекет етуші заңамада аталған мәселеге қатысты
айқын бекітулер көрсетілмеген. Мәселен, ҚР Конституциясының 23-бабының 2-
бөлімінде ... ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының
қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіптік одақтарда болмауға, қандай
да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуі тиіс деп бекітілген. Берілген
норманың мазмұнына қарағанда ұлттық қауіпсіздік және сот органдарының құқық
қорғау органдарының жүйесіне кіргізілмейтіндігін аңғаруға болатындай.
Егер адамның және азаматтың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру немесе
дау туғызушы құқықтарын анықтау мәселесін негізінен шешу, сот арқылы жүзеге
асырылатындығын ескерер болсақ, онда сот органдарын құқық қорғау
органдарының жүйесіне кірістірмеу түсініксіз әсер қалдыратын сияқты. Біздің
ойымызша, аталған мәселе өз алдына бөлек зерттеу жұмысының тақырыбы болып
табылады сол себепті, оны талдауды біз жұмысымыздың міндеттерінің қатарына
кірістірген жоқпыз.
Құқық қорғау қызметі терминінің және ол арқылы білдірілетін
түсініктің салыстырмалы түрде алғанда жаңа болып табылатындығына байланысты
бірқатар мәселелер туындайды.
Қазіргі бар доктриналды тұжырымдарға сәйкес мемлекеттік қызметтің
берілген түрі (құқық қорғау қызметі) бірқатар маңызды белгілерге ие болады.
Төменде біз арнайы тоқталған негізгі белгілер, құқық қорғау қызметінің
өзіндік ерекшеліктерін айқындап, мемлекеттік қызметтің аталған түрін
басқаларынан мазмұндық жағынан ажыратуға мүмкіндік береді деп ойлаймыз.
Олардың бірі, аталған қызметтің кез келген тәсілмен емес, ықпал
етудің заңи шараларын қолданудың көмегімен ғана жүзеге асырылатындығымен
өзінің көрінісін табады. Аталғандардың қатарына заң арқылы реттелетін
мемлекеттік мәжбүрлеу және жауапқа тарту шараларын жатқызу қабылданған.
Мысалы, қылмыс жасалса, онда жаза тағайындалуы немесе ықпал етудің өзге
шарасы тағайындалуы мүмкін
Заңи ықпал ету шараларының қатарында тек заңмен белгіленген шамаларда
ғана жол берілетін құқыққа қайшы әрекеттердің алдын алу, олардан сақтандыру
шараларына маңызды орын беріледі.
Құқық қорғау қызметінің екінші маңызды белгісі ретінде, аталған
қызметті жүзеге асыру барысында қолданылатын ықпал етудің заңи шарларының
заң ережелеріне қатаң сәйкестікте болуы қарастырылады. Тек заң ғана ықпал
етудің нақты шарасын қолданудың негізі бола алады және оның мазмұнын
барынша айқын анықтайды.
Үшіншіден, құқық қорғау қызметі үшін оның заңмен бекітілген тәртіпте,
белгілі бір үрдістерді сақтай отырып жүзеге асырылатындығы сипатты болады.
Құқық қорғау қызметінің жүзеге асырылуының ең алдымен арнайы
өкілеттіктерге ие болатын мемлекеттік органдармен жүзеге асырылуын, аталған
қызметтің маңызды белгілерінің бірі ретінде бағалауға болады.
Жоғарыда аталып көрсетілгендерді негізге ала отырып, құқық қорғау
қызметі ретінде нені қарастыруға болатындығын анықтауға мүмкіндік пайда
болады. Құқықты қорғау мақсатында арнайы өкілетті органдармен ықпал етудің
заңи шараларын заңға қатаң сәйкестікте және онымен бекітілген тәртіпті
бұлжытпай сақтау жолымен жүзеге асырылатын мемлекеттік қызмет түрін құқық
қорғау қызметі деп санау қажет.
Өзінің мазмұны бойынша құқық қорғау қызметі біртекті болып
табылмайды. Жүзеге асырылатын әлеуметтік функциялардың салыстырмалы түрде
алғанда әрқилы болып табылуы, олардың мазмұнының мемлекеттік қызметтің
берілген түрінің негізгі бағыттарымен айқындалуынан біз оның көп жоспарлы
бағытын айқын аңғарамыз.
Мемлекет пен құқықтың жалпы теориясы бойынша мемлекет механизмі
аталған механизмнің жалпы құрылымындағы өзінің сипаты және құзіретінің
көлемі, қызмет атқаруының нысандары мен тәсілдері бойынша ерекшеліктерге ие
болатын органдардың күрделі жүйесі ретінде сипатталады. Берілген жүйеде
ерекше орын, оның құрамдас бөлігі болып табылатын, заңмен бекітілген
құзіретке ие және аталған құзіреттің шеңберінде мемлекет атынан әрекет
етуге құқылы ішкі істер органдарына беріледі.
Қылмыстық жүріс-тұрыс бірнеше құқықтық пәндер арқылы зерттеледі,
олардың арасында соңғы жылдары криминология және құқық социологиясы үлкен
маңызға ие болып отыр. Бұл түсінікті де, себебі қылмыстылықпен күресті
ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру тек қылмыстылықтың әлеуметтік құбылыс ретіндегі
мәнісін терең ашу, оның себептерін талдау, сонымен бірге қылмыстылықтың
алдын алу шараларын жасақтау негізінде ғана мүмкін болады дейді В. Н.
Кудрявцев [6, 3 б.].
Жоғарыда аталған міндеттерді табысты түрде шешуге ықпалын тигізетін
шаралар жүйесінде маңызды рөл біздің ойымызша, қылмыстық, соның ішінде бас
бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бостандықтағы
өмір жағдайларына бейімдеу мәселесіне берілуі тиіс. Статистикалық
мәліметтер бойынша, әрбір бесінші қылмыс бұрын сотталған адамдармен
жасалады және де рецидивистердің үштен бірі бостандыққа шыққаннан кейін бір
жылдың ішінде жаңа қылмыстар жасайды [ 7, 3 б.].
Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың бостандықтағы өмір
жағдайларына бейімделуі криминологияның, құқық қорғау қызметін
ұйымдастырудың маңызды мәселелерінің бірі саналады, себебі тұлғалардың
аталған санатының тарапынан жасалуы мүмкін жаңа қылмыстардан сақтандыру
қылмыстылықпен күрестің негізгі бағыттарының және де рецидив мәселесінің
орталық буындарының бірі болып табылады. Өкінішке орай, аталған тұлғаларды
бостандықтағы өмір жағдайларына әлеуметтік тұрғыдан алғандағы бейімдеу
мәселелеріне, оның әлеуметтік-психологиялық, педагогикалық, криминологиялық
және құқықтық жақтарына сондай-ақ аталған үрдісті ұйымдастырып, басқарудағы
құқық қорғау органдарының рөліне, олардың осы саладағы қызметінің құқықтық
негіздеріне әлі де болса жеткілікті назар аударылмай отырған сияқты.
Сонымен бірге, адамның жаңа ортаға әлеуметтік тұрғыдан бейімделу үрдісі
(процесс) барынша күрделі және қарама-қайшылықты болып келеді, себебі бұл
тұлғаның әлеуметтік рөлдерінің, өзін қоршаған әлеуметтік ортадағы
мәртебесінің үлкен өзгерістерге ұшырауына тікелей себепші болады соның
салдарынан адамның өмірлік ұстанымдар, тәлімдер мен дағдылар, әлеметтік-
өнегелік бағдарлар жүйесін қайта құруы қажеттілігінің алғышарттары пайда
болады.
Адамның көзқарастарының, оның дағдылары мен тәлімдерінің белгілі бір
дәрежедегі кертартпалығына байланысты жаңа ортаға бейімделу көп реттерде
ішкі күйзеліс, психологиялық кедергі жағдайында өтеді. Бас бостандығынан
айыру түріндегі жазасын өтеп шыққан адамдар үшін жаңа ортадағы әлеуметтік
бейімделу процесі бостандыққа шыққан адамдардың жеке бастарының
ерекшеліктерінен, қоршаған әлеуметтік ортаның сипатымен және де олардың
әртүрлі шағын топтармен өзара әрекеттестігінің ерекшеліктерімен шартталатын
бірқатар объективтік және субъективтік себептерге байланысты көптеген
қиындықтарды пайда қылады.
Жазадан босатылғандарды бейімдеу – көп қырлы процесс. Ол сотталған
адамдарды бостандықтағы өмір жағдайларына дайындаудың өнегелік,
психологиялық және практикалық мәселелерінің, жазаны өтегеннен кейінгі
олардың жаңа әлеуметтік рөлдерді меңгеруінің, қоғамдық тұрғыдан пайдалы
болып табылатын байланыстарын қалпына келтірудің, бейімделу үрдісінің
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар тарапынан белсенді түрде басқарылуының,
бостандыққа шыққан адамдардың пайдалы қызметке қайтып оралуына кедергі
келтіретін жағымсыз факторларды жоюдың кешенін қамтиды. Осы айтылғандар өз
кезегінде жазасын өтеп шыққан тұлғаларды әлеуметтік ортаға бейімдеу
мәселесін тек әлеуметтік психология тұрғысынан ғана емес, сондай-ақ
педагогикалық, криминологиялық және құқықтық тұрғыдан да кешенді түрде
зерттеуді талап ететіндігінің айқын дәлелі деп санаймыз.
Біздің жұмысымызда негізінен алғанда, жазадан босатылғандардың немесе
жазасын өтеп шыққандардың әлеуметтік ортаға бейімделуі үрдісі жазасын түзеу
мекемелерінде өтеген тұлғаларға қатысты түрде қарастырылған. Бас
бостандығынан айыруға салыстырмалы түрде алғанда, қоғам үшін барынша
қауіпті, әлеуметтік-өнегелік тұрғыдан алғанда бетімен кеткен, түзелуі,
тәрбиеленуі және пайдалы қызметке қайтып оралуы барынша үлкен қиындықтарды
туындататын қылмыскерлердің тартылатындығы, зерттеу жұмыстарының осы
бағытта жүргізілуіне себепкер болып отыр.
Сонымен қатар, қоғамнан оқшаулау әсіресе ұзақ мерзімдерге, өз кезегінде
пайдалы әлеуметтік байланыстардың әлсіреуіне, ал кейде тіпті үзіліп
қалуына, сотталғандардың әлеуметтік рөлдерінің біршама шектелуіне, бас
бостандығы өзіндегі азаматтардың күнделікті өмірдегі тап болатын көптеген
тұрмыстық және еңбектегі практикалық мәселелерді шешудегі өзіндік
дербестігінен айырылуын туындатады.
Жоғарыда аталған жағдайлар, бас бостандығынан айыруға сотталғандардың
бейімделу мүмкіндіктерін мұқалтады, олардың жазасын өтегеннен кейінгі,
әсіресе, олар өмірдің жағымсыз жағдайларына тап болған кезде жаңа
әлеуметтік ортаға бейімделу процесін үлкен қиындықтарға кез қылады
Осыған байланысты, бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп
бостандыққа шыққан тұлғаларға қатысты белгілі бір әлеуметтендіруді жүзеге
асыру міндеті пайда болады, ол өзіне қоғамнан оқшаулаудың әлеуметтік-
психологиялық салдарын жоюды, қоғамдық тұрғыдан алғандағы пайдалы
қатынастарын қалпына келтіруді, қоғамдық пікір тарапынан қуатталатын
қатынастар өрісіне тартуды кірістіруі тиіс, себебі осындай байланыстардың
жоғалуы әдетте қылмыс рецидивінің негізгі себепшісі болады. Сонымен бірге,
қоғамның тарихи нысандарының дамуына байланысты әлеуметтік бейімделудің,
яғни тұлғаның берілген қоғамда үстемдік құратын нормалар, әлеуметтік және
моральдық құндылықтар жүйесіне кірігу тәсілдері де өзгереді [8, 98 б. ].
Біздің диссертациялық жұмысымыз бас бостандығынан айыру түріндегі
қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына
бейімдеу мәселелеріне арналғандықтан және аталған үрдісті жүзеге асырудағы
негізгі рөл қылмыстық жазаларды атқару жүйесі мен ішкі істер органдарына
берілетіндіктен, нақ осы аталған органдардың жұмыс тәжірибелеріне теориялық
тұрғыдан талдау жасау қажеттілігі туындайды.
Бір қарағанда, қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік бейімдеу
мәселесі құқық қорғау органдарының атап айтқанда, қылмыстық жазаларды
атқару жүйесі және ішкі істер органдарының функционалдық міндеттерінің
қатарына кірмейтін сияқты болып көрінгенімен біздің оймызша, ол тіптен де
олай емес.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары мен
міндеттері ретінде әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды
түзеу, сотталғандардың да, өзге адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының
алдын алу осы мақсаттарға сәйкес жазаларды өтеудің тәртібі мен жағдайларын
реттеу, сотталғандарды түзеу құралдарын анықтау, олардың құқықтарын,
бостандығы мен заңды мүдделерін қорғау, әлеуметтік бейімделуге көмек
көрсету бекітілген. Олай болса, қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың
әлеуметтік бейімделуіне көмек көрсету қылмыстық жазаларды атқару жүйесі
органдарының міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының түзеу мекемелеріндегі тәрбиелік жұмыстардың
2007 жылдың 9 айындағы жәй-күйі туралы шолудың материалдары бойынша,
көрсетілген мерзім ішінде түзеу мекемелері жергілікті атқарушы билік
органдарына сотталғандардың бостандыққа шығатындығы, олардың тұрғын үйінің,
еңбек қабілеттілігінің және мамандықтарының бар екендігі туралы 9242
хабарлама жіберсе, аудандық немесе қалалық ішкі істер органдарына
бостандыққа шыққандардың еңбек және тұрмыстық мәселелерін шешу туралы 8881
өтініш жасаған. Олар бойынша 3674 жауап алынған болса оның 2829-ы мәселені
негізінен шешудің мүмкіндігі туралы жауап болған
Қылмыстылықтың алдын алуды, соның ішінде қылмыстың қайталануынан
сақтандыруды ішкі істер органдарының заң арқылы жүктелген негізгі
міндеттері ретінде санай отырып, аталған міндетті орындау көптеген нысандар
мен тәсілдер арқылы жүзеге асырылатындығын атап өту орынды.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың жағымды әлеуметтік ортаға
бейімделуінің барынша тез және табысты түрде жүзеге асырылуының, аталған
адамдар тарапынан жасалуы мүмкін қылмыстардың алдын алудағы аса маңызды
фактор екендігін ескерсек, берілген үрдісті басқару барысында және бұрын
сотталған адамдарға қойылатын мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыру арқылы
ішкі істер органдары аталған өрісте негізгі маңызға ие болады.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққандарға қатысты жүргізілетін жұмыстарды
реттейтін негізгі актілердің қатарында Қазақстан Республикасы ішкі істер
министрінің 2005 жылғы 11 ақпандағы № 11 бұйрығымен бекітілген Әкімшілік
қадағалауда тұрған тұлғалардың есебін жүргізудің Ережесін, 2007 жылдың 21
тамызында Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің № 340 Жазасын
өтеуден мерзімінен бұрын-шартты босатылған адамдардың мінез-құлқын
бақылауды жүзеге асыру ережесін бекіту туралы бұйрығын атап көрсетуге
болады.
Жоғарыда аталып көрсетілген жағдайлар бізге зерттеу жұмысымызды
негізінен алғанда, осы аталған органдардың қылмыстық жазасын өтеп
шыққандарды бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеудегі рөліне қатысты
зерттеу жүргізуге толықтай негіз береді деп санаймыз.
Алайда қазіргі қалыптасқан жағдайда қылмыстық жазасын өтеуден
босатылғандарды еңбекке орналастыру мәселесінің ұйыдастырылған түрде
жоспарланып, жүзеге асырылуы, жұмысқа орналасуға жолдама берілгендердің
бірыңғай есебін жүргізу жолға қойылмаған. Аталған міндеттерді жүзеге
асыруға міндетті болып табылатын тиісті органдардың нақты жүйесі
айқындалмаған.
Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың бостандықтағы өмір
жағдайларына барынша оңтайлы бейімделуін жетілдірудің негізгі шараларының
бірі болып, біздің ойымызша аталған мәселемен айналысуға тиісті болып
табылатын мемлекеттік органдар жүйесін тәртіпке келтіру, олардың
әрқайсысының құзіреттерін және олардың өзара әрекеттестігінің тәртібін
айқындау болып табылады.
Зерттеу әдебиеттерінде осыған дейін де жазасын өтеп шыққандардың
әлеуметтік бейімделуінің үрдісін бақылау мен басқаруды жүзеге асыратын
бірегей органды құру мәселесі талқыланған болатын. Біздің ойымызша, еңбекке
орналастыру және әлеуметтік бейімдеу үрдісімен байланысты өзге де
мәселелерді шешумен тікелей айналысатын арнайы органның қажеттілігі
ешқандай дау туғызбайды.
Қылмыстық жазаны өтеуден босатылғандардың жағымды әлеуметтік ортаға
бейімделуінің табысты түрде жүзеге асуы, рецидивтік қылмыстылықтың алдын
алуда ерекше маңызға ие болатындығын ескере отырып, біз ішкі істер
органдарының құрамында қылмыстық жазаны өтеуден босатылғандармен жұмыс
жүргізу негізгі функционалдық міндеті болып табылатын арнайы бөлімнің
ұйымдастырылуы тиіс деп есептейміз.
1. 2 Жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік бейімделуінің түсінігі
Қылмыстық жазаның қылмыскердің жеке басына әсер етудің құралдарының
бірі ретіндегі оның көзқарастары, сенімдері, тәлімдері мен дағдыларын
өзгеріске ұшыратудағы объективтік мүмкіндіктерінің және жазаны өтеу
барысындағы түзету мен тәрбиелеудің шектері мәселелерін зерттеудің үлкен
теориялық және практикалық маңызы бар. Жазаның атқарылуын жүзеге асырушы
органдар қызметінің тиімділігінің негіздері мен көрсеткіштері, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды қолданудың негіздемесі және жазаның әртүрлі ең
алдымен бас бостандығынан айыру мерзімдерінің оңтайлылығы сияқты аса
күрделі теориялық және практикалық мәселелер кешенінің шешілуі, аталған
тақырыптың қаншалықты терең зерттелуіне негізделеді.
Осы аталған мәселе түзеу мекемелерінен бостандыққа шыққандардың
еркіндіктегі өмірге, яғни әлеметтік ортаға бейімделуінің үрдісін басқаруды
шешіп, ұйымдастырудың көптеген мәселелерімен – осындай адамдарды әлеуметтік
ортадағы өмірге психологиялық және өнегелілік тұрғыдан дайындау, олардың
өмірдің жаңа жағдайларына барынша тез бейімделуін қамтамасыз ету
мақсатындағы оларға мемлекеттік және қоғамдық ықпал етулердің бағыттары мен
нысандары туралы мәселелердің шешілуімен өте тығыз байланысты.
Сотталған адамдарды түзету және тәрбиелеудің мүмкіндіктері мен шектері
туралы мәселе тек құқықтық ғана емес сонымен қатар ол криминологиялық,
психологиялық, педагогикалық болып табылады. Сондықтан, берілген мәселені
терең зерттеу қылмыстық және қылмыстық-атқару құқықтары, криминология,
психология және педагогика сияқты ғылымдардың тұтастай кешенінің
мәліметтері негізінде ғана жүзеге аса алады. Біздің ойымызша, тек осындай
кешенді және толыққанды зерттеу жүргізу ғана құқық қорғау органдарының
берілген өрістегі рөлін айқындауға және құқық қорғау қызметін талапқа сай
ұйымдастыру үшін өзекті болып табылатын ғылыми негіздемелерді тұжырымдауға
мүмкінідік береді.
Қылмыстық жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше нысаны ретінде сотталған
адамдардың түзелуіне, сотталған адамдардың және басқа да тұлғалардың
жаңадан қылмыс жасауының алдын алуға қызмет жасауы тиіс. Басқаша айтқанда
жаңадан немесе қайталап жасалатын қылмыстардың алдын алу жазаның негізгі
әлеуметтік қызметі болып табылады [9, 55 б.]. Қазақстан Республикасының
қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары мен міндеттері ретінде әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеу, сотталғандардың да,
өзге адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының алдын алу осы мақсаттарға
сәйкес жазаларды өтеудің тәртібі мен жағдайларын реттеу, сотталғандарды
түзеу құралдарын анықтау, олардың құқықтарын, бостандығы мен заңды
мүдделерін қорғау, әлеуметтік бейімделуге көмек көрсету бекітілген [10, 3
б.].
Жалпы негізде айтар болсақ, қылмыстық жазалау тұтастай алғанда
айтарлықтай ең алдымен, қылмыстың қайталануының алдын алуға ықпал ете
алады. Дегенмен, тек жазаны және түзету шараларын қолдану ғана қылмыстың
қайталануының алдын алуда шешуші рөл атқарады деп санау қате болар еді.
Әлеуметтік психологиялық қауымдастықтың тәрбиелеуші рөлі туралы айта
келіп, А. М. Яковлев мынаған назар аударады әлеуметтендірудің барынша
тиімді тәсілдерінің қатарына жазалау жолымен жағымсыз жүріс-тұрысты жою
тәсілінен тиімдірек болып табылатын жағымды жүріс-тұрысты ынталандыру
тәсілін жатқызуға болады. Әлеуметтендірудің психологиялық сипаттағы барынша
тиімді құралдарын тәрбиеленушінің алдында беделі бар тұлға ғана қолдана
алады [8, 154 б.].
Қоғам өміріндегі әртүрлі құбылыстар қарапайым түріндегі функционалдық
байланыста болмайды. Олардың арасында қоғам өмірінің әлдеқандай жақтарының
өзгеріске ұшырауы әлеуметтік факторлардың тұтастай кешенінің бірдей
мезгілде әсер етуімен шартталатын күрделі статистикалық байланыс болады.
Сонымен бірге, олардың әрқайсысы өздеріне тәуелді құбылысқа дербес түрде
ықпал ете алады.
Қылмыстылықтың жай-күйі мен қарқындылығына әлеуметтік факторлардың
тұтастай алғандағы кешені әсер ететіндігі белгілі. Қылмыстылықтың толықтай
себебі – бұл қылмыстылықпен себепті және шартты байланыста тұрған әлеметтік
құбылыстардың барлық жиынтығы; қылмысты өздерінің салдары ретінде
туындататын осындай себепті диалектикалық жиынтық, құбылыстардың
кешенділігі сипатты болады деп атап көрсетеді Н. Ф. Кузнецова [11, 8 б.].
Сондықтан қылмыстық жаза мен рецидивтік қылмыстылықты өзара функционалдық
тәуелділіктегі құбылыс ретінде қарастыру онша дұрыс болмас еді. Олардың
диалектикалық тәуелділігі барынша күрделірек.
Б. С. Никифоров рецидив пен қылмыстық және түзету-еңбектік заңамасының
жәй-күйі және заңды қолдану практикасының арасындағы тікелей байланыс
туралы болжам жасау көп жағдайда қате болып табылады дейді. Осындай
тәсілдің қауіптілігі оның ойынша қоғамның және оның өкілі – заң шығарушының
назарын қылмыстылықпен күресудегі кең көлемдегі әлеуметтік ұйымдастырушылық
шаралардан негізінен алғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz