Сан қилы тарихи оқиғалардың сәулесін бойына сіңірген - жыраулық поэзия

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.

І ТАРАУ.
САН ҚИЛЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ СӘУЛЕСІН БОЙЫНА СІҢІРГЕН ― ЖЫРАУЛЫҚ ПОЭЗИЯ!
1.1 Толғамды ой . пікірлермен зерттелген жыраулық поэзия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7.
1.2 Жыр және жыршылық
қасиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13.

ІІ ТАРАУ.
ҒАСЫРЛАРДЫ КӨКТЕЙ ӨТКЕН.
2.1 Жыраулар поэзиясындағы әдеби . көркемдік дәстүр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.
2.2 Ғасырлар белестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27.

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... . 33.

Қазақ әдебиетінің қайсыбір кезеңі болмасын бәрі де белгілі тарихи әлеуметтік жағдайларға байланысты дамиды.ΧV–ΧVІІІ ғасырлардағы көркем әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз.Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар туды.Осы жырлар негізінде,әдеби тіліміз де дами түсті.Бұл кезең – қазақ хандығы құрылып,тайпалар бірлестігінің дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі.Осы кезден бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті.Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі.Кейбір жазба ескерткіштерінің осы кезде таза қазақ тілімен жазылғандығы соның дәлелі.Бұған Қадырғали Қосымұлының «Шежірелер жинағын»,Әбілғазының «Түрік шежіресін» алуға болады.
Заманалар жасаған көркем сөз кестелері,асқақ арман,ұшқыр қиял жемістері – халық өнерпаздары жасаған өлмес,өшпес мәңгілік мұра.Әр халық өзінің рухани мәдениетінің деңгейін көркемөнер туындыларының нәрлі қорлары,сан–салмағы,сән-сәулетінің аумағымен өлшейді,бағалайды.
Атадан балаға ауысқан,үрім-бұтаққа мұра болып жеткен «шебердің бізі,шешеннің тілі»туғызған өнер құдіреттерін рухани байлығынан санайды.Берік материалдық негізде дамыған рухани мәдениет адам баласы қоғамының жетіле түсуінде шешуші рөл атқарады.Адам баласы өзінің өсіп
өркендеу жолында өмір сүруі үшін тікелей қажет нәрселерді алып

1. Бес ғасыр жырлайды. Алматы 1989,1-том.
2. Қазақ тілі мен әдебиеті, 2005, № 6.
3. Жұлдыз - 2001, №3.
4. Ұлттық энциклопедия .- Алматы, 4том.
5. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы,2001.
6. Қазақ әдебиеті энциклопедия Алматы 1999 ж. 7. Қазақ хандық дәуір әдебиеті М. Мағауин Алматы 1992 ж.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ.

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.

І ТАРАУ.

САН ҚИЛЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ СӘУЛЕСІН БОЙЫНА СІҢІРГЕН ― ЖЫРАУЛЫҚ ПОЭЗИЯ!

1.1 Толғамды ой – пікірлермен зерттелген жыраулық поэзия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.

1.2 Жыр және жыршылық

қасиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13.

ІІ ТАРАУ.

ҒАСЫРЛАРДЫ КӨКТЕЙ ӨТКЕН.

2.1 Жыраулар поэзиясындағы әдеби – көркемдік дәстүр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17.

2.2 Ғасырлар белестері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 27.

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... 33.

І КІРІСПЕ.

Қазақ әдебиетінің қайсыбір кезеңі болмасын бәрі де белгілі тарихи әлеуметтік жағдайларға байланысты дамиды.ΧV–ΧVІІІ ғасырлардағы көркем әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз.Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар туды.Осы жырлар негізінде,әдеби тіліміз де дами түсті.Бұл кезең – қазақ хандығы құрылып,тайпалар бірлестігінің дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі.Осы кезден бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті.Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі.Кейбір жазба ескерткіштерінің осы кезде таза қазақ тілімен жазылғандығы соның дәлелі.Бұған Қадырғали Қосымұлының Шежірелер жинағын,Әбілғазының Түрік шежіресін алуға болады.

Заманалар жасаған көркем сөз кестелері,асқақ арман,ұшқыр қиял жемістері – халық өнерпаздары жасаған өлмес,өшпес мәңгілік мұра.Әр халық өзінің рухани мәдениетінің деңгейін көркемөнер туындыларының нәрлі қорлары,сан–салмағы,сән-сәулетінің аумағымен өлшейді,бағалайды.

Атадан балаға ауысқан,үрім-бұтаққа мұра болып жеткен шебердің бізі,шешеннің тілітуғызған өнер құдіреттерін рухани байлығынан санайды.Берік материалдық негізде дамыған рухани мәдениет адам баласы қоғамының жетіле түсуінде шешуші рөл атқарады.Адам баласы өзінің өсіп

өркендеу жолында өмір сүруі үшін тікелей қажет нәрселерді алып қоймайды,соған қоса рухани азық болатын өнер мұраларымен де сусындап отырады.Барлық материалдық және рухани байлықтардың нағыз иесі халық кемеңгерлігі деген қағиданың маңызы да осындай заңдылықтарын таныта білгендік болса керек.

Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге әлеуметтік қайшылықтар да айқындала береді. Әр топ өз көзқарасын тарату мақсатында идеологиялық құрал іздейді.Кейбір үстем тап өкілдерін әдебиет осы мақсатта пайдалануға әрекет жасады,оған сый – сыйапат көрсетіп,өз пікірлерін таңып, қошаметшіл поэзиясының кейбір түрлерін туғызды.

Қара күш біреудің беделін күшейтеді,екінші біреуді төмендетеді.Поэзия әлемінде бір адамның екінші біреуді қалай жеңгенін,қандай олжа түсіргенін жырлау пайда болды.Жеңімпаздар жеңілгендерді өзіне бас идіреді және өздерінің құқықтарын мойындатады.Осы тұста поэзияда қошеметшіл жырлар туады.Ал,кейнірек, жеңімпаздар озбырлығы күшейе келе,жеңілгендердің күңкілі,үні естіле бастайды,олар наразылық білдіреді. ΧІІІ–ΧІVғасырлар – моңғол шапқыншыларының зардапты дәуірі.Бұл кезде әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай болмады.Әлеуметтік сипаттағы халықтық әдебиет тоқырап,тіршілік қызығынан түңілген сопылық поэзия өріс алды.Қазақ хандығының дербес өмір сүруіне байланысты бұл тұста оның әдебиеті, әдеби тілі қалыптасуға бет алды. Ілкі шығармаларда жоқтау сияқты салт жыры ертегі – аңыздар басында болса, кейін жеке адамды дәріптеген туындылар көбейіп, әдебиеттің мақсаттары айқындала бастады. Әуелі қиял – ғажайып аңыздар туды, онда адамның әртүрлі ғаламат күштерге қарсы күресі бейнеленді. Бұл жағдай тарихи сюжеттерді өмірге әкелді. Қолбасы батырлар не хандар дәріптеліп, олардың қаһармандық бейнелері жасалды. Халықтық туындылардың ол кезде шығарушылары шешендер мен жыраулар еді.

Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қышпен тасқа ою ойып, мәрмәрдан мүсін салған шеберлер сияқты сөз кестесін құра білген, тіл құдіретін игерген асыл сөз шеберлері болған. Оларды халық әртүрлі атаулармен атап қадірлеген. Айталық, қапияда сөз тауып, өз сөзінің жүйелі логикалы күшінің арқасында асқынған дауды шешкен, бітіспес жауды бітімге жүгіндірген,жүрместі жүргізген өнерпазды халық – шешен деп атаса, заманының қоғамдық ойын жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөзді термелеп, афористік ақылдарға толы жыр шығарған сөз өнерпаздарын – жырау деген атауға ие еткен.

Жыраулық поэзия – ΧV–ΧVІІІ ғасырдағы қазақтың халық поэзиясы.

Біздің дәуірімізге негізінен ауызша жетті. ΧV ғасырдың орта шеңінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулар поэзиясы қазіргі Қазақстан қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан нәр алады. Ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденеді. Қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы қадамдарының өзінен – ақ кемелдікті көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Содан да болар жыраулық поэзияда мейлінше терең танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шеңдесіп жатады. Онда өмір мен болмыс, заман мен адам туралы толғанады. Қоғам, дін, этика, адамгершілік, қарыз бен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар жыраулық поэзияның терең дүниетанымдық сипатын аңғартады.

Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы – туған елі,оған деген

сүйіспеншілігі,елдің бірлігі,бүтіндігі.Халқына жайлы қоныс,ырысты жер іздеген Асан Қайғының “Желмая мініп жер шалсам,тапқан жерге ел көшір” деген ақылгөй сөзі сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі.Сол сияқты Қазтуған жырау да “Қайран менің Еділім!” деп еңіреп өткен, “Еділдің бойын ел жайлап, шалғынына бие біз байлап” деп Доспамбет жырау армандаған, “Ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым он кісіге жараса,бір кісіге асқан тамағым” деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт,тыныштық өмірді өмірді қалаған.

Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа

даңқы кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған, Бұқар, Шалкиіз жыраулар жаңа әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп саналады. Елге,ер – азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмтылар бағыт – бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін айқындап кетті.Осы тұста өмір сүрген және әдеби мұралары бүгінгі күндерге там – тұмдап болса да жеткен ақын – жыраулар творчествосы сол заманның тұтас бір шежіресін құрастырады.Оларда ел өміріндегі елеулі оқиғалар,феодалдық қоғамның ащы шындығы,халықтың әдет – ғұрып,салт – санасы бейнелі тілмен көрініс тапқан. Демек,жыраулар поэзиясы - халқымыздың неше ғасырлық өмірін өнер өрнегіне,ақыл сөзіне бейнелеп түсірген, өшпес,өлмес мұра.

Курстық жұмыстың мақсаты:

Курстық жұмыстың міндеті:

Курстық жұмыстың құрылымы:Бұл курстық жұмыс кіріспеден,екі тараудан және жеке тараушалардан,қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ТАРАУ.

САН ҚИЛЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ СӘУЛЕСІН БОЙЫНА СІҢІРГЕН – ЖЫРАУЛЫҚ ПОЭЗИЯ!

1.1 Толғамды ой – пікірлермен зерттелген жыраулық поэзия.

“Жырау” сөзінің мәні, жыраулар өнері туралы В.В Радлов,Г.Потанин, Ш.Уәлиханов және кейінгі дәуір зерттеушілері сан пікірлер айтып, халқымыздың табан асты суырып салып өлең шығарғыш қасиеттерін таңдана сөз еткен.

Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? “Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінен, - дейді М. Әуезов, - ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп , алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария – Асан.Бұл заман сыншысы сөйлесе,шешілмеген жұмбақ,түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді,өзі туған заманның белгілерін қарап, келешек заман не айтарын болжайды.Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйленеді.Айтпақ жайларын ашып,ұғымды қылып айтып бермейді,әдейі көмескілеу, жұмбақ қып айтады.Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды.Не айтса да көптің мұңы,көптің жайы туралы немесе көпке арналып ақыл,өсиет есебінде айтылады”.Ғалымның осы ғұламалық пікірінде жыраулар поэзиясының идеялық – көркемдік мәні терең ашылған.

Халқымыздың осы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі ғұлама Шәкәрім де ден қойған.Ол “Ескі ақындық” деген өлеңінде халық мұрасын, ауыз әдебиетін, “Жыраулар поэзиясын” аса жоғары бағалаған.

Тақпақ пен мақал тағы артық,

Суырыпсалма жағы артық,

Айтады олар ойланбай,

Сыпыра жырау, Шортанбай,

Үмбетей мен Марабай

Алды – артына қарамай,

Соққанда жырды суылдап,

Жел жетпейтін құландай.

Шәкәрім ескі ақындар поэзиясында “терең сыр” барын таниды.Олардың жырында “қыран құстың ұшқаны”, “ақбөкеннің жүрісі”, “жайдақ желдің желісі”, “мөлдір судың аққаны”, “жел жетпейтін құландар жүйріктігі”, “адам жанының жайма шуақ кезеңі” – баршасы,көшпелі қазақ өмірінің бүкіл әлеуметтік, рухани тіршілігі бейнеленген деп керемет ой түйген.

Жыраулар поэзиясын айтулы сөз зергері Мағжан Жұмабаев та “Батыр Баян”поэмасында:

Бұқар мен Тәтіқара жырлағанда

Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр, -

деп аса қадірлеген.Демек, жыраулар поэзиясы халқымыздың неше ғасырлық өмірін өнер өрнегіне, ақыл сөзіне бейнелеп түсірген,өшпес,өлмес мұра.

Профессор Е.Ысмайлов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп берді.Ол жыраулар да ақын,көркем сөз шығарушы өнерпаз,қазақ әдебиетінің көне өкілдері деп танытты. Жыраудың ақыннан өзгешелігі – шығармаларының сарыны мен тақырыбы бірыңғай болып келуінде.Адам баласы басындағы қайғыны,зарды, ел ішіндегі ауыртпашылықты толғау, әлеуметтік,елдік мәселелерді көтеру,тағы басқа әр түрлі өткен – кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап,ақыл айтып,батагөйлік ету,шешендік түйіндер жасап,терең ой қозғау – жыраулардың дәстүрлі ерекшеліктері. Бірыңғай тарихи тақырыптарды,әлеуметтік –қоғамдық мәселелерді,қолбасы батырлар мен елбасы хандар ісін,халықтың жай – күйлерін,қонысын, өткені мен болашағын толғап,осы мәселелер төңірегіндегі өкініштер мен өксіктерге бой ұра, кейде тіпті олар өздерінің болжамдарын,ақыл - өсиеттерін қобыздың зарлы үніне қосып ұзақ толғаған.

Ә.Дербісәлин қазақ әдебиеті тарихын байыпты зерттеп, толғамды ой-пікірлер айтумен тынбай, көне дәуір әдебиеті туралы ғылыми құндылығы жоғары кітаптар жазып, кейінгі ұрпақтарға мұра етіп қалдырды. 1982 жылы шыққан “ХV-ХVІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясы” атты кітапқа байыпты алғы сөз жазды.

Жалпы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы жылдарға дейін көбінесе XVIII ғасырдың соңғы тұсынан бастап зерттеліп кел гендігі мәлім. Яғни, қазақ әдебиетшілері арасында осы мәселе тұрғысында екі түрлі пікір қалыптасты. Көптеген зерттеушілер қазақ әдебиетінің тарихын Бұхардан бастап, оған дейінгі әдебиетті жоққа шығарды. Ә.Дербісәлин “ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы” атты кітапта қазақ әдебиеті тарихында айтарлықтай үлесі бар, бірақ көптеген еленбей, ескерілмей кеткен ақындар шығармашылығын сөз еткен. Әсіресе, қазақ деп аталатын халықтың бір ұлыс құрамында қауымдасқан кезінен бастап қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдері Асанқайғы, Қазтуған, Шалгез жыраулардың поэзиясына ерекше тоқталған. Ең алдымен сөз болып отырған дәуірдің поэзиясы фольклор емес, алғашқы тұстан бастап фольклордан іргесін бөлектеп, кәсіби әдебиет жасауға бағыт ұстаған, баяу да болса өзгеше бір көркемдік іздену, даралану, жолы, әрине, өмір мен өнердің даму заңдылығынан туған жыраулар мұрасы жаңаның басы емес, көненің жалғасы екендігін танытады.

Осы дәуірде өмір сүрген жыраулар поэзиясының өзара тұстастық, салғастық күйде дамығандығын көрсетеді. Көне дәуір әдебиетін, зерттеу барысында Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдықов құрастырған “Ертедегі әдебиет нұсқалары” жинағы мен М.Мағауиннің “Алдаспан” еңбегін ерекше атайды. Ә. Дербісәлин әсіресе, “Ертедегі әдебиет нұсқалары” жинағында терең көрсеткен. Бұл еңбек екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде V-ХVІІІ ғасырлар поэзиясы сөз болады. 1-бөлімде зерттеушілер “Орхон-Енисей” жазбаларынан бастап Рабғузидың “Қиссас-сул-әмбия” кітабына дейінгі жазба деректердің қазақ тіліне, мәдениетіне қатысы туралы айтылады, “Себебі, бұл жазба ескерткіштерге дейін ,бір халыққа телініп келді. Ал, біз, болсақ осы аймақты мекендеген ру-тайпалар жеке-жеке халық болып топтасқанға дейінгі дәуілерде пайда болғандықтан, бұл ескерткіштерден тіл, тарих, этнография тұрғысына қаншалықты ортақтығымызды айқындауға қажетсіз”, — деп келелі пікір қозғайды.

Сыпыра жырау жөнінде өмірдің алдын болжау, көріпкелдік-қасиеті болғандығын айта келіп, осы жыраудан басталған бұл қасиет кейінгі көп жырауларға тән ерекшелік болғандығын айтады. Асанқайғы туралы жазба деректерді салыстыра келіп, Ш.Уәлихановтың, К.Халидовтың, С.Сейфуллиннің еңбектерінен мысалдар келтіре отырып, Асанды Ормамбет заманына жақындату - кейінгі дәуірдің қосымшасы деп болжам айтады. Асан мен Қазтуған атына байланысты өлең-әңгімелерге, аңыздарға ортақ мәселе, өзекті ой - жайлы жер, жақсы қоныс іздеу. Осы жайды Ә. Дербісәлин екі түрлі объективті себеп арқылы түсіндіреді. Алғашқы объективтік себепті Қазақстан жеріндегі сұрапыл шапқыншылықтар, үздіксіз жорықтардан іздейді. Өйткені XV ғасырға дейінгі алты-жеті ғасырлық өмірі де осы өңірдегі мемлекеттердің сан түрлі өзгеріске ұшырап, Шыңғыс, Ақсақ Темірлердің қантөгіс соғыстары кейбіріне әсер бетінен жоқ қылып жібергендігі белгілі. Яғни осы сан ғасыр бойы кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиетіндей тыныш, бейбіт өмір туралы арманды Асан аузы арқылы берілетіндігін айтады. Бір жағынан жанға сая, малға жайлы мекенді поэзия тілімен дәріптеу байырғы заманнан келе жатқан дәстүр екендігін айта келіп, Орхон жазуларымен, XII ғасырдағы жазба деректермен ұштастыра отырып талдайды. Сонымен бірге, тағы бір ескеретін жағдай Асан атымен тараған өлеңдер ауызша сақталса да, көне замана стилінен мүлдем өзгеше. Мұның себебін Ә. Дербісәлин былайша түсіндіреді: Халық аузында сақталған өлең толғауларында кейінгі кез үшін түсініксіз сөздер мен ақындық тәсілдерді көп сақтай бермей, оларды жаңа заманның рухында ұстартып, көркемдік жағынан жаңғыртып, ширата түсіп отырған. Асан өлеңдерінде осы жағы басым. Бұдан әрі Дербісәлин Асан өлеңдерінде композициялық бітімі жағынан талдау жүргізеді. Асан поэзиясында жиі кездесетін параллелизм, аллитерация секілді өлеңдік формаларды түркі тілдес елдердің классикалық поэзиясымен салыстырады. Асан поэзиясына кеңінен шолу жасай отырып, дала табиғатының көріністерін тізіп көрсету, немесе дидактикалық түйіндер жасау қазақ ақындарында Асаннан басталғандығын атап көрсетеді. Ал Асаннан біраз кейін өмір сүрсе де, көне дәуірдің белгілерінен арыла алмаған Шалгез жырауды толғауларының бізге көне нұсқасында жетуін онын шығармаларының жазбаша түрде жетуімен түсіндіреді. Алғашқы жинақ басушылар Т.Сейдалин, С.А. Жантөрин, В.В.Радловтың жинақтарын атап өтеді де, Шалгез толғауларының туу тарихын сөз етеді. Себебі бұл зерттеушілер тек шығармаларын жинап басқаны болмаса, өлеңдерінің байыбына тереңдей жете қоймаған.Ә.Дербісәлин ақынның “Шағырмақ бұлт жай тастар”, “Балпаң-балпаң басқан күн”, “Аспанды бұлт құрсайды” толғауларының шығу тарихына талдау жасайды. Жыраудың өзі, өнері, заманы жайында тұжырымды пікір қорыта отырып, толғауларының көркемдік сипатын өмірді бейнелеу тәсілдерін атап көрсетуге тырысады. Шәлгездің өз ұғымын синтездік тәсілі арқылы бере отырып, өзінше бейнелі тапқыр көркемдік тәсіл жасағандығына түсінік береді. Жырау өз толғауларында образды сөздер, көркемдік ізденісті танытатын бейнелі теңеулер келтіре отырып, халқымыздың көркемдік дүниетанымыздың өсу сатыларын, жолдарын танып-білуге ұмтылады. Автор XV ғасырдағы Сыпыра жыраулардан бастап Шал ақындардың дәуіріне дейінгі қазақ әдебиетіне шолу жасай отырып, табиғи жалғастықты, творчестволық өсудің бір-біріне тигізген әсерін айқындайды. Халқымыздың бірнеше ғасырлық поэзиялық тәжірбиесінің кейінгі әдебиет үшін қайнар бұлақ болғандығын көрсетуге тырысқан.

Ә. Дербісәлин толғау жанрының да туу тарихы мен дамуын, қалыптасуын, өсу жолын толғау жанры хақында зерттеу еңбегінде терең айқындайды. Бұл зерттеуінде автор жеке ақындар творчествосының ауыз әдебиетінен бөлініп шығуы мен жанрлық ерекшеліктеріне тоқталған.Орыстың халықтық поэзиялық мұраларымен салыстыра отырып, тууы, дамуы жолдары арасынан бірлік, заңдылык іздейді. Толғау жанрының түп негізіне күрделі эпикалық жырларды ала отырып, өзінше тың тұжырымдар, жасайды. Қазақ әдебиетіндегі толғаудың қай жанрдан бөлініп шығуы мүмкін дей келе, батырлар ғасырынан бастау алуының себебін былайша түсіндіреді: “Ең алдымен толғау өзінің даму тарихы бойынша өлеңдік түр жағынан негізінен жырға ұқсас болса (поэзиядағы ең көне түр жеті-сегіз буынды жыр өлшемінің әр түрлі еркін, шұбыртпалы ұйқастары негізінде, туғаны белгілі), екіншіден - мазмұны жағынан да сол жырдан, әсіресе батырлар жырынан алшақ кетпейді, көбіне-көп елдік, ерлік тәрізді қоғамдық-әлеуметтік маңызы зор мәселелер негізінде туып, өріс алады. Толғау деген сөздің төркінін былайша түсіндіреді: әуел баста толғау деген бұйрық рай түріндегі етістіктен шыққан деп тұжырым жасайды. Түр жағынан да, атқаратын қызметі жағынан мұның кәдімгі сөйле деген сөзден еш айырмасы жоқ, тек оның ақындық өнері бар адамға арналуында дей келе, Қ.Жұбановтың да осы сөздің этимологиясы жөніндегі пікірін келтіреді.Толғау жанры жөніндегі С.Мұқановтың, Е.Ысмайыловтың, М.Ғабдуллиннің, З.Ахметовтың пікірлерін келтіре отырып, барлығының ойы, тұжырымы бір арнаға тоғысатындығын айтады.

1.2 Жыр және жыршылық қасиет.
Ерте-ерте заманда, ешкі кұйрығы келте заманда жер бетін мекендеген халықтардың ешқайсысы ән дегеннің не екенін білмепті. Өлеңсіз өмір — тұл.Қасиетті өлеңнің сарынын естіп көрмеген адамзат күлкісіз, қуанышсыз күн кешіпті. Ол кездерде жиын-той, ойын - сауық деген болмапты. Жұрттың бәрі тұнжырап жүреді екен, өйткені қайғы келсе, қаза келсе көңілді серпілтер сырлы өлең ол заманда әлі адамньң қолына түсе қоймаған екен. Бір рет көңілін мұң шалған адам, бір рет қасіреттің дәмін тартқан адам сол мұңлы күйінде, сол қасіретті күйінде өмірден өксіп өтеді екен, өйткені ол кезде қасиетті өлең жер бетінен аулақта жүрген екен. Ол заманда қайнардан шықса да, жиегін көгал көмкерген қиыршық малта тасты бойлай ақса да бұлақ сылдырламапты, самал жел соққанда тоғай сыбдырламапты, көкжиектен құлан иектеніп даланың әсем таңы атқанда боз торғайлар шырылдамапты, бүкіл даланы басқан өлі тыныштықты тек гулеген жел ғана бұзады екен, өйткені ол заманда құдіретті өлең әлі көкте екен, оның әлі табиғатпен бауырласа қоймаған кезі екен.

Ақыры, күндердің бір күні сырлы өлең, сұлу өлең, қасиетті, құдіретті

өлең, әлде жеті қат көктің ең биігінде тұра беруден жалығып, кең даланың үстіне төңкерілген көк күмбездің аясында сайран салғысы келді ме, әлде қуаныш, сүйініштен ада, көңілдерін кір басқан сорлы адамзатқа жаны ашып, бір қайырымды тигізейін деді ме, әйтеуір өзінің ежелгі мекенін тастап, әлемнің төрт бұрышын түгел араламақ болып сапарға шығыпты. Өлең өзінің көңіл-күйіне қарай кейде жерге жақындап ұшады, кейде қыран қалықтар биікте, ал кейде тіпті жоғарыда шарықтайды екен. Өлең жерге жақындап ұшқанда сол маңайды мекендеген елге оның бар сазы, бар сарыны, әні, күйі, жыры тегіс анық естіледі екен де, жұрт қолма-қол қағып алып үйрене қояды екен. Өлең биігірек ұшқан жерлерді мекендегендер де жырдың мән-мағынасын біршама ұғып үлгеріпті. Ал өлең тіпті шырқап ұшқан жерлерге оның сарыны жетпей, ол жерді мекендеген халықтар ән-күйден, жырдан мүлде мақрұм қалған екен.

Өлең қазақ даласының үстімен жер бауырлап өтіпті дейді, қазақтардың ақындығының сыры осында көрінеді. Бұл — қазақтың көп аңызының бірі. Алайда, ол халқымыздың өлең-жырды қаншалық қадірлегенін көрсетеді, көркемөнерге көзқарасынан елес береді. Г.Потаниннің сөзімен айтқанда, бұл аңыз қазақтардың ақындық өнердің ерекше құдіреттілігі, қасиеттілігі жөніндегі түсінігін бейнелейді.

Жыр — қазақтардың жан серігі. Жай қарапайым адамдардың өзі суырып салып айтуға бейім тұрады,—дейді П.И.Пашино.Қазақтар сөз өнеріне жетік келеді. Бұл — жұрттың бәріне: “оқыған адамдарға да, әліпті таяқ деп білмейтіндерге де, байға да, жарлыға да тән қасиет”,— дейді А.Брем.Сөз өнеріне мұндай мән берілген жерде ғылым-білімнің төмендігіне қарамастан поэзия дамып, биік өреге жетуі заңды кұбылыс.

Ал, енді осы бай жырды тудырушылар кімдер?

Қазақ сөз өнерінің өкілдері ескіде өздерінің репертуарларына және орындайтын шығармаларының сыр-сыйпатына қарай ақын, жырау деп бөлінген.Бұлардың өзіндік ерекшеліктері жайында әдебиетші ғалымдарымыз біраз пікірлер айтқан.Олай болса мен жыраудың творчестволық тұлғасы және олардың жырларындағы өзгешеліктер жайына тоқталсам.

Жырау - өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын және халық поэзиясының өкілі.Жырау деген атаудың өзінің жыр сөзінен шыққандығы күмән туғызбайды. Жырау сөзін Қырым татарлары тек ақын деген ұғымда ғана емес, сәуегей, балгер мағынасында қолданады екен.Соған қарағанда сәуегейшілік, батагөйшілдік, яғни абыздың кейбір функцияларын атқару осы заманда жасаған жыраулардың бәріне ортақ қасиет болуға тиіс. Бұл — қазақтың ғана емес, Европаның ертеректе жасаған сөз өнері өкілдерінің де басынан өткен жай. Мәселен, көне Англиядағы англо-сакстардың жыраулары скоптар мен глимендер тек акын, жыршы ғана болмаған, олар табиғат кұбылыстарына сүйене болжам айтады екен, кейде тіпті зікірші, арбаушы қызметін де атқаратын болған.

Махмұт Қашқари жырау сөзін йырағу - олең шығарушы,музыкант деп түсіндіреді.Дәстүрлі қазақ қоғамында жыраулар халықтың рухани көсемі, қоғамдық пікір қалыптастыратынын көпшілікке білдіріп отырған.Жыраулар жаугершілік заманда жорықтарға қатысып,кейде батыр,қолбасы бола жүріп,ел қорғау,азаматтық тақырыптарға арналған жырлар туғызған.Сәуегейшілік, батагөйшілік, түс көру,ырым айту,табиғат құбылыстарына тағы басқа жайларға қарай болжамдар жасау – көне дәуір жырауларына тән қасиет.Әйткенмен жыраулар бағзы замандардың өзінде,ең алдымен, сөз зергері ретінде танылды.Туындылары адам көңілін дөп басар әсерлілігімен,өмірдің оғындай өткірлігімен,аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен,қиыннан қиыстырған көркемдігі және қуатты серпінділігімен ерекшеленеді. Жырау — өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы. “Патриарх, ақын әрі халық мүддесін білдіруші жырау топ алдына өте сирек, аса қажет жағдайларда ғана шығады. Халық қадір тұтқан ақсақал жыраудан жұрт толқыған, халық дағдарған,ел шетіне жау келген кездерде ғана кеңес сұрайтын болған. Мұндай реттерде жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға дем беріп, істің немен тынатыны жайлы болжамдар айтып отырған”, — деп жазады академик Ә.Марғұлан жыраудың қоғамдық рөлі жөнінде.

Жыраудың ең сүйікті жанры — толғау. Толғау, осы сөздің өзінен де көрінетіндей, толғану, толғаныс деген ұғымды білдіреді. Бұл сөздің ойға да, сезімге де қатысы бар. Сондықтан да толғаудың өзін ойға кұрылған толғау, сырға құрылған (лирикалық) толғау деп жіктеуге болар еді.

Ой толғауларда жырау — ең алдымен философ. Мұндай толғаулар нақыл, тақпақ, афоризм түрінде келеді. Атақты жыраулардың толғауларында кездесетін афористік сөздердің көбі мақал-мәтелге айналып кеткен. Сонымен бірге жырау өзінің замана жайындағы түйгендерін, мораль, этика хақындағы ойларын баяндайды, қоғамдық мәселелерді көтереді. Сол сияқты, әлем, болмыс, тіршілікте, табиғатта болып жататын өзгерістер, оның мән-мағынасы жайындағы түсініктерін де білдіруі мүмкін.

Мұндай толғаудың үлгісі ретінде Шалкиіздің “Шағырмақ бұлт жай тастар”, “Асқар, асқар, асқар тау”, “Ор, ор қоян, ор қоян”, Бұқардың “Айналасын жер тұтқан”, “Ақсаңнан биік тау болмас”, “Ай заман-ай, за-ман-ай”сияқты туындыларын келтіруге болады.

Ал сыр толғаулардағы негізгі жүкті көтеретін — сезім, эмоция. Жырау ел басына түскен ауыртпалыққа, немесе басқадай белгілі бір оқиғаларға өзінің реакциясын білдіреді.Лирикалық толғаулардың үлгісі ретінде Қазтуған мен Доспамбет шығармаларын, Шалкиіздің “Балпаң, балпаң басқан күн”, Бұқардың “Кіші қара қалмақ бүлерде” сияқты жырларын атауға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.