Қазіргі қазақ повестерінің проблематикасы және характері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ . . . 3

1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПОВЕСТЕРІНІҢ ПРОБЛЕМАТИКАСЫ ЖӘНЕ ХАРАКТЕР МӘСЕЛЕСІ

1. 1 1970-1980 жылдардағы қазақ повестерінің тақырыбы . . . 6

1. 2 Қазақ прозасының идеялық-эстетикалық мәселелері . . . 21

2 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 30

3 ТАҚЫРЫПҚА БАЙЛАНЫСТЫ ӨТІЛГЕН САБАҚ ЖОСПАРЛАРЫ . . . 31

КІРІСПЕ

Адам баласы тарихи дамудың жаңа белесіне шыққан сайын жүріп өткен жолына үңілетіні, өзі қалыптастырған рухани-әлеуметтік құндылықтарын ой таразысына салып, қайта бір бажайлауға, баға беруге талпынатыны хақ. Бүгінгі күні адамзат қауымының жаңа ғасыр табалдырығына аяқ басуы әлемдік қатынастардағы нендей бір құбылыстар мен өзгерістер жайлы нақтылы тұжырымдар жасауға мұрындық болып отыр.

Соңғы жылдардың өзінде-ақ өткен-кеткенімізге, бүгініміз бен болашағымызға арналған қаншама роман, повестер жарық көрді. Сан жағынан да, сапа жағынан да тың сипаттар таңытып жатқан таланттар қаншама. Бұлар бір шығармадан бір шығармаға ауысқан сайын көркемдіктің көк жиегін кеңейтіп жанр шеңберін, тақырып аясын ұлғайтып, бұрын қаламға ілікпеген оқиғалар мен адам мінездерін бейнелеуде орасан батыл қадамдар жасады.

70-80-жылдар көлеміндегі қазақ прозасында қоғамдағы терең қайшылықтар, атап айтар болсақ, саяси, экзистенциалдық, рухани-психологиялық мәселелер біршама ашық түрде көрініс тапты. Осындай жоталы-жоталы проблемалар адам болмасына анағұрлым тереңірек, жан-жақтылық тұрғысынан келудің, қоғамдық құрылыста қалыптасқан қатынастарға сыншылдық позициядан үңілудің нәтижесінде туды. Дәл осы кезеңде әдебиетте жаңаша көркемдік ізденістер байқалды. Әдебиет ендігі жерде адамның тарихи процестің субъектісі ретіндегі маңызына, болмыстың басқа формаларына қатынасына әлемдік көркем дамудағы қалыптасқан дәстүрлерге сүйенді.

Диплом жұмысының мақсат-міндеттері: Зерттеу нысанына айналған С. Мұратбековтің шығармаларын талдау арқылы көркем шығармадағы адамгершілік және жалпы қазақ прозасындағы идеялық-эстетикалық мәселелерді қарастыру жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.

Бүгінгі таңда қазіргі қазақ әдебиетінің, соның ішінде прозаның тақырыптық, идеялық, шеберлік аумағы әдеби үрдіске сай кеңеюде. Әдебиетіміздің өсу тәжірибесінен байқалатын шындық - қаламгерлеріміздің әлеуметтік өмір тәжірибелерін неғұрлым толық зерттеуге ұмтылуы, өздерінің дарынына лайық жанр талдап, мәнер, стильді қатыстыруы, бұрыңғы жылдары әдебиетке дерт болып жабысқан схематизмнен, жасандылықтан арылуы оқиға, характер таңдау мүмкіншілігінің орасан өсуі. Міне, осы шығармашылық еркіндік әдебиетіміздің барлық жанрында көрініп отыр десек те, ол әсіресе проза жанрына тікелей байланысты.

Уақыт өтсе де, қоғам дәуіріндегі өзгерістер болып жатса да, ескермейтін тақырыптар болады. Ол прозадағы адам, қоғам, табиғат ұғымдары. Сонау «Абай жолынан» бастау алған тарихи шығармалармен қоса, 1970-80 жылдар әдебиетіндегі прозамыздың, оның ішінде роман жанрының үлкен роль атқарып, салмақты жүк көтергені белгілі. 60-шы жылдардың екінші жартысында М. Әуезов дүниеден өткен соң, көш бастар дара тұлға табылмай, рухани дүниеміз бір мезет күңгірт тартып қалған шақта, өзінің тарихи миссиясын атқару үшін әдебиетке жаңа бір толқын келді. І. Есенберлинді алға салған бұл топтың ішінде М. Мағауин, Ә. Тарази, Ә. Сараев, Р. Тоқтаров, Қ. Ысқақов т. б өздерінің соны ізденістерімен, әдебиетке әкелген жаңалық, еңбектерімен ерекшеленді. Осы орайда «60-80-ші жылдардағы қазақ прозасы қоғамның даму туралы концепцияларындағы өзгерістер мен үйлеспеушіліктерді бейнелеп, адамның рухани дүниесі мен жалпы тәрбие шыңырауында жатқан тереңде қазыналы қатпарларды игеруге ден қойғаны мәлім» - деген А. Исмакованың пайымдауы сөзімізді түйіндегендей [3] . Аталған кезеңдегі қазақ романдары адам мен адам болып жаратылғаннан бергі мәңгілік сұрақтарға жауап іздейді, сол арқылы да әдебиетіміздің таным мәселелерін ала келуімен ерекшеленеді. Қаламгерлер Адамды зерттей отырып, сол адамның бойындағы алуан түрлі сипаттарға үңіле білді. Соның нәтижесінде қоғамның бет-бейнесіне, қыр-сырына үңілуге күш салды.

Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы : Қазіргі қазақ повестерінің көркемдік ізденістері мәселесіне байланысты кезінде Ш. Елеукенов (1), Н. Ғабдуллин (2), А. Исмакова (3), З. Қабдолов (4), Л. Гинзбург (5) т. б өз пікірлерін білдірді. Диплом жұмысын жазу барысында Ф. Кузнецов (6), Г. Маркес (7), Р. Бердібаев (8), Ж. Жарылғапов (9), С. Әшімбаев (10) т. б ғалымдар еңбектерін үнемі басшылыққа алдық.

Диплом жұмысын жазу барысында қолданған әдіс-тәсілдер: Қазіргі әдебиеттану ғылымында қалыптасқан әдіс-тәсілдер, оның ішінде тарихи-салыстырмалық тұрғыда талдау мен жинақтау, жүйелеу сияқты түрлері басшылыққа алынды.

Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Тақырыпқа қатысты жарық көрген зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен мақалалары ой-тұжырымдары және көркем әдеби шығармалар, оның ішінде С. Мұратбековтің «Қалың қар», «Басында Үшқараның», т. б. повестерін талдау нысанына алынды.

Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, 2 тарудан және қорытындыдан тұрады. Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.

1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПОВЕСТЕРІНІҢ ПРОБЛЕМАТИКАСЫ ЖӘНЕ ХАРАКТЕР МӘСЕЛЕСІ

1. 1 1970-1980 жылдардағы қазақ повестерінің тақырыбы

Нағыз жазушы заманның көзі мен құлағы ғана емес, сонымен бірге оның ары мен иманы да. Ол өзінің өмірден көзімен көргенін, құлағымен естігенін баз бір дәл-дүріштер секілді мықшыңдап ақ қағазға көшіре бермейді, ең әуелі сол көргендерінің ең мәнділерін, жүрегі мен рухын толғантқандарын өз ары мен иманының сүзгісінен өткізіп, таразысына салып безбендейді, миы мен жүрегінің «мың градустық домнасында» (С. Мұқанов) балқытады. Суреткер кейде характер арқылы тақырыпты табады, ал тақырып пен характер өз кезегінде идеяға жол бастайды. Кейде көркем идеядан тақырып пен әдеби характердің, типтің туындауы да мүмкін. Көркем шығарманың қалай өмірге келетінін соны жасаушы суреткерден артық кім білуі мүмкін. Ал, егер сол суреткерлердің өздеріне сөз берсеңіз, бұл хақында әркилы қисын айтып, сан-саққа жүгіртеді. Біреулерге болашақ көркем шығармасының нобайы түсіне енетін көрінеді, ал екінші біреулердің басына ол ойда жоқта, мысалы, автобус аялдамасыңда көлік тосып тұрғанда, немесе өзінің қадірлі таныстарымен бірге алансыз түстік ас ішіп отырғаңда caп ете калған болып шығады. Болашақ шығарманың осылай ойда-жоқта оның иесінің көкірегінде жарқ ете түсуі, бір қарағанда, сәті түскен кездейсоқтық болып көрінгенмен, әрине, бұл кездейсоқтық та, ойда жоқта пенденің басына қона кеткен тосын бақ та, бақыт та емес. Жоқтан бардың пайда болмайтыны секілді, көркем туындының тақырыбы мен идеясы, ондағы басты характерлер мен типтер суреткерге ешқашан өз аяғымен келмек емес. Себепсіз салдар жоқ, ендеше әлгі суреткердің санасына caп ете қалған характерлер мен идеялар, сол характер мен идея белгілеп берген тақырып оны бір кезде толғантып, толқытқан әлеуметтік ситуацияның, не өз басынан өткерген интимдік жайлардың арада сан күндер, жылдар өткенде жаңа мазмұнмен, мол өмірлік тәжірибемен байып барып, оқыс бас көтеріп, қайта жаңғыруынан басқа түк те емес.

Тақырып пен характердің көркем тип пен идеяның, бір сөзбен айтқанда, көркем шығарманың анасы - қоғамдық өмір, сол шығарманы жасаушы суреткердің сол қоғамдық өмірдің ыстығына күйіп, суығына тоңып жүріп жинаған адамдық тәжірибесі. Бұл хақында көркемсөздің майталман шебері, аса терең, әрі нәзік көркемдік талғам иесі А. П. Чехов былайша ағынан жарылады: «Если я врач, то мне нужны больные и больница; если я литератор, то мне нужно жить среди народа, а не на Малой Дмитровке . . . Нужен хоть кусочек общественной и политической жизни, хоть маленький кусочек, а это жизнь в четырех стенах без природы, без людей, без отечества, без здоровья и аппетита - это не жизнь» (122) .

Иә, дәрігерге өзінің мамандығын терең, жан-жақты игеру үшін аурулар мен аурухана қандай кажет болса, әдебиетшіге қоғамдық өмірді білу соншалықты кажет, ол үшін әдебиетшінің, халықтың қайнаған тіршіліктің ортасында жүруі шарт. Әдебиет сыншыларының жазушылардың шығармаларын талдағанда олардың ең әуелі өмір шындығын көрсетуін талап ететіні сондықтан. Өмірлік тәжірибесі бай жазушының шығармасы да бай, шыншыл. Шындық пен шыншылдықты А. П. Чехов көркем әдебиеттің синонимі ретінде ұсынған. Ұлы суреткер шындық, шыншылдық жоқ жерде көркем әдебиет те жоқ деп білген. Бұл жөнінде ол: «Я правдиво, то есть художественно (астын сызған біз - С. А) опишу вам жизнь, и вы увидите в ней то, чего раньше не видали, не замечали: ее отклонение от нормы, ее противоречия» (122) - дейді.

Бұл тұста «Осы неге жазушылар мен әдебиет сыншылары шыншылдыкқа құмар, онсыз да тіршілік ете беруге болмай ма?» деген қиямпұрыстау сұрақтың тууы мүмкін. Олай болатын себебі шындық жоқ жерде - әділет, әділет жоқ жерде - бақыт жоқ. Ал, адамзаттың ең, көкейтесті арманы бақытқа жету емес пе? Ендеше көркем өнердің ақ шаңқан кемесінің, алдынан жанып тұратын мәңгілік шырағы әр кезде де тек қана осы шындық пен шыншылдық болып қала бермек.

Тақырып дегеніміз не? Бұл туралы әдебиет теориясы: «Тақырып - әдеби шығармада сөз болатын басты мәселе, шығарма мазмұнының негізгі арқауы, айтылатын жай- жағдайлардың бағыт-бағдары».

Шығарманы жазудағы автордың ой-ниеті тұрғысынан алғанда тақырып -алдымен болашақ туындыға арқау болатын мәселелер, қамтитын жағдай, оқиғалардың суреттелетін өмір құбылыстарының шеңбер-шегі. Ал, шығарманы талдау тұрғысынан қарасақ, тақырып - ол шығарманың мазмұнының негізгі бір құрамды бөлшегі, айтылған, суреттелген жайлардың қоғамдық өмірдегі маңызды мәселелер дәрежесіне көтеріліп, көркемдік шындыкқа айналған қалпы» (8, 193) - дейді. Бұл - ғалымның, академик З. Ахметовтың берген анықтамасы. Расында да солай, «тақырып - әдеби шығармада сөз болатын басты мәселе», айтылған, суретгелген жайлардың қоғамдық өмірдегі маңызды мәселелер дәрежесіне көтеріліп, көркемдік шындыққа айналған қалпы». Жазушыны не нәрсе қатты толғандырса, толқытса, сол түптің түбінде оның болашақ шығармаларының тақырыптарына айналады. Осыны дәл байқаған атақты қырғыз жазушысы Ш. Айтматов бұл ұғымды метафора тілімен былайша қысқа түйіндейді: «Тема - это ты сам, твоя судьба» (2, 389) .

Өмірдің мазмұны сан алуан тақырыптарға толы, алайда оны көре білетін көз керек. Көз болғанда да ол - тіршіліктің қарапайым көріністерін характерлер мен образдар арқылы көре білетін суреткерлік көз болуға тиісті. Өзіне: «Маған бір тақырып тауып беріңізші, қалғанын қатырамын» деп өтініш жасаған жас жазушыға көреген авар ақыны Р. Ғамзатов: «He говори. Дайте мне тему. Говори: «Дайте мне глаза» (29, 65) - деп, кеңес берген екен. Иә, көпті көрген тарлан ақын мәселені мергендікпен дөп басып отыр, өмірде тақырып көп, тіпті ол тіршілікте жыртылып айырылады десе де болады, бірақ соны көре білетін көзді, соған толғана білетін жүректі айтыңыз. Жазушының «Мынау бір жақсы, актуалды тақырып екен өзі, осыны жазып тастай қояйыншы» деп жазу үстеліне алаңсыз жайғасқанынан түк шыкпайды, өйткені жүректі толқынтқан, жаныңды сан күйге бөлеп, ширықтырған тақырып кана жақсы, сол ғана актуалды. Тақырыптың актуалдысы мен актуалсызы, жақсысы мен дегендері болмайды, тек оның жүректен шыққаны, немесе жүректен шықпағаны болады. Осы тұрғыдан келгенде Р. Ғамзатовтың жаманы қолына жаңадан қалам алған жас жазушыларға берген мына бір ақыл-кеңесі өте орнымен айтылған. Ол тақырыпты қалайша жан-жақты ашып көрсетуге болатынын айта келіп, жас әріптесіне: «He ломай дверь - она легко открывается ключом» (29, 65) - деп ескертеді. Бұдан шығатын қортынды мынау - суреткер тек өзінің түн ұйқысын төрт бөлгізіп тапқан тақырыбын ғана кілтпен оңай аша алады, ал кілті табылмаған есікті тек балталап бұзуға ғана шамаң жетпек, ендеше кілті табылмаған есікті қозғамағаныңыздың өзі абзал. О-о!. . Осы бір алтын кілтті табу жолында жер жүзінің талай талантты суреткерлері қаншама тер төкті, қаншама тандарды таңға ұрып, қаншама жаңа шығып келе жатқан күндерді кірпік ілмей қарсы алды десеңізші!. .

Қазақ әдебиетінде 1970-1980 жылдар аралығында дүниеге келген тандаулы қазақ повестерінің авторлары осы принциптерді ұстанды. Олар болашақ шығармаларының тақырыптарын өз көзімен көрген, жүректерінен өткізген өмір құбылыстарынан іздеді, сол ізденіс жолында тақырыпты ашатын жоғарыда біз кеңінен тоқталып өткен сиқырлы алтын кілтті тапты да. Олардың шығармаларынын басты тақырыбы - қырда жатқан қазақ ауылдарының тыныс-тіршілігі болды. М. Мағауиннің «Тазының өлімі» мен «Қара қызы», Ә. Кекілбаевтың «Шыңырауы» мен «Автомобилі», С. Мұратбековтың «Жусан исі» мен «Үшқарасы», Т. Әбдіковтын, «Ақиқаты» мен «Әкесі», «Оралуы», Б. Нұржекеевтің «Кінәлі махаббаты», Д. Исабековтың «Тіршілігі» мен «Дерменесі», О. Бөкеевтің «Қар қызы» мен «Қайдасың, қасқа құлынымы», Т. Нұрмағамбетовтың «Түпкірдегі ауылы» мен «Қош бол, атасы», Ж. Түменбаевтың «Ауыл шетіндегі үйі» секілді қазіргі профессионалдық прозаның әлемдік стандарттарына толығымен жауап бере алатын повестері нақ осы тақырыпқа - ауыл өміріне арналған болатын. Бұл авторлардың осы тақырыпқа деген ерекше сүйіспеншілігінің себебі неде? Біріншіден, бұлардың барлығы дерлік қазақтың байтақ даласының түпкірлеріндегі ауылдардан шыққан кешегі қыр баласы еді. Сондықтан олар бұл өмірді, осы қоғамдық ортаның тіршілігін басқа такырыптарға қарағанда әдлеқайда жетік білетін. Ол кездері қазақ халқы әлі де болса урбанизацияның терең иірімдеріне тартыла қоймаған болатын. Қазақтардың басым көпшілігі әлі де болса ауылдарда, немесе тіршілігі, өмір сүру салты, әлеметтік жіктелуі жағынан ауылдарда пәлендей айырмашылығы жоқ шағын қалаларда, кенттерде (поселкелер) тұратын. Ал Алматы, Қарағанды секілді ірі урбанизация орталықтарындағы олардың саны 10 проценттен аспайтын және олардың көпшілігі осы қалаларға әлеуметтік, ұлттық тамырын жайып үлгермеген, жартылай маргиналданған, жартылай басқа ұлтпен, негізінен орыстармен және орыстанған басқа да этнос өкілдерімен ассимиляцияға түскен адамдар болатын. Сондықтан да жаратылысы жағынан ұлттық категорияға жататын көркем әдебиет шығармаларының бұлардың өмірінен ұлттық көркемсөзге азық болатын тақырып пен мазмұнды табуы қиындау еді. Жоғарыда аты аталған прозашыларымыз бен олардың қазак, көркемсөзіндегі тұстастарының ауыл өмірін суреттеуге құштар болуының бұл екінші себебі болатын.

Үшіншіден, ауыл туған халқымыздың әдет-ғұрпының, өмір сүру салты мен ұлтгық психологиясының, ана тілі мен халыктык төл философиясының бастауы, алтын бесігі, осы қадір-кдсиеттердің бәрін каймағын бұзбай ғасырлардан ғасырларға сақтап келген алып рухани қоймасы секілді еді. Айтыңыздаршы, ендеше ұлттық көркем әдебиет осыншама құңды қазынаға қызықпай, ынтықпай тұра алар ма? Әрине тұра алмайды. Сондықтан да қазақ жазушыларының бұл толқыны ауыл өміріне тән ситуациялар мен әрбір детальды ерекше ыждағатгылықпен зерттеді, әсіресе қатары жылдан-жылға сиреп бара жатқан, енді бір он-жиырма жылдан соң мүлде жер бетінде қалмауы мүмкін абзал қазақ қарттарының образдар галереясын бір-бірімен таласа айырықша сүйіспеншілікпен ақ қағазға түсіріп жатты. Себебі, егер ауылды қазақ халкының ұлттық қадір касиетінің баға жетпес қоймасы десек, күннен күнге, жылдан жылға сиреп бара жатқан қазақ карттарының алдыңғы қатарлы өкілдері сол қадір-қасиеттің мәйегі, ұлттык философия мен психологияның алтын діңгектері болатын. Егер 1970-1980 жылдары жарық көрген қазақ көркем әдебиет туындыларында «қара шалдар мен ақ кемпірлер» (А. Сүлейменов) көптеп кездесетін болса, соның бәрі жоғарыдағы жағдайдың әсері еді. Д. Исабековтың «Дерменесіндегі» Тоқсанбай, «Сүйекшісіндегі» Тұңғыш, «Тіршілігіндегі» Қыжымкүлі, Т. Әбдіковтың «Әкесіндегі» Сейсен, «Қыз Бәтіші мен Ерсейітіндегі» Қожабек, Ж. Түменбаевтың «Ауыл мен Алматының арасындағы Балмейрам». «Ауыл шетіндегі үйіндегі» Омарғали т. б. секілді қарттар осындай могикандардың соңғы тұяқтары секілді асылдың сынықтары-тын. Бұл қариялар адамгершілік пен имаддықтың ғана емес, күннен күнге, жылдан-жылға деформацияға ұшырап, қоғамдық өмірден шетгетіліп, өндіріс орыңдары мен үлкен қалаларда мүлде қолданылудан қалып бара жаткан ана тіліміздің көзі бітелмеген қайнары да еді, сондықтан қазақ жазушыларының бұл толқыны үшін олар тідді жетілдірудің, үйренудің қайталанбас мектебі болды. Бұл хақында осы буынның талантты өкілдерінің бірі, белгілі прозашы Т. Нұрмағамбетов былай дейді: «Тіл демекші, көпшілігі өмірден кетіп үлгерген ауылымыздың сауатсыз қарияларының тілдерінің шұрайлылығы мен көркемдігіне мен кәзір де танданып отырамын. Ал, бала кезімізде біз оларды тындап өстік. Тыңмасқа амалымыз да жоқ еді. Балалар бөліне қоятындай бөлек бөлмесі жоқ үйде ол кісілердің әңгімелерін тыңдамағанда қайда барасың? Бағыңа тырайып ұйықтап калсаң жақсы, ұйықтамасаң, түн жарымына дейін кейде қызық, кейде мезі етердей болып керінетін сол гүрің-гүрің әңгімелердің қасиетін біз кейін ұқтық. Аңсадық» (114) .

1970-1980 жылдары өмірге келген таңдаулы қазақ баяндарының авторлары да өздерінің ана тілдеріне де осындай зор жауапкершілікпен, перзенттік сүйіспеншілікпен қарайды. Қазақ прозасын Ж. Аймауытов, Б. Майлин, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ә. Нұрпейісов, Б. Соқпақбаев т. б. секілді көркем сөз зергерлерінен кейін жаңа биіктерге көтерген Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, С. Мұратбеков, Т. Нұрмағамбетов т. б. секілді талантты жазушылар жөнінде ешбір кымсынбай айтуға болады: егер Мұхтардын (Мағауин), Сайыннын, Әбіштің, Тынымбайдың тілдері болмаса, олардың шығармалары да болмас еді. Егер олардың туындыларындағы қызғылықты сюжеттер мен мінсіз композициялық құрылымдардың өзі сол шығармалардың тілі жансыз, жалынсыз болса, жалған бірдеңелер, мазмұнсыз конструкциялар болып шығар еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.