Реттеу баламасының орындалуын реттеу
Мазмұны
1.1. Экономикалық қызметтің жеке түрлерін тәртіпке келтіруде мемлекеттің
аз ғана қатысына бағытталған, бизнестің сәтті болуына жағдайлар туғызатын
факторлар жиынтығы. 5
1.2. Рұқсат етілген жүйені құрудағы әлемдік тәжірибе: мақсаты,
реформалаудың бағыты мен механизмдары. 10
1.2.1. Австралияда реттеудің бірыңғай жүйесін құруда жалпы қарастыру
11
1.2.2. Кәсіпкерлік реттеу туралы АҚШ заңдылығының көрінісі 17
1.2.3. Еуропалық одақтың кәсіпкерлік қызметті реттеу жүйесінің құруына
жақындауы 20
1.2.4. Реттеуді тәуекелге және шығынға тәуелді жүргізудің жалпы
кепілдемелері. 20
1.3. Қазақстандағы және әлемдегі дамыған елдердегі әрекеттің жеке түрлерін
реттеудің, жүйені енгізудің принциптерінің негізін талдау 23
1.3.1. АҚШ-ғы тұтынатын тауарларды шығарудың реттілігінің ерекшеліктері
23
1.3.2. АҚШ-та бағалау қызметтің лицензиялануы 24
1.3.3. АҚШ-та жоғары білімді мекемелердің аккредиттеуі 25
1.3.4 Азықтық өнімдерін өндіру облысында мемлекеттік реттеудің
халықаралық дәрежесі 29
1.3.5. Қазақстан Республикасында сертификаттау және аккредиттеу
облысында реттеу талдауы 30
1.3.6. Қазақстан Республикасында лицензиялау жүйесінің құрылуы 31
1.4. Бизнеске артық әкімшіліктік жүкті туғызатын айқын емес қайталанатын
нормаларды шығару мақсатында лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеу
облыстарында Қазақстан Республикасының заңының талдауы 33
1.5. Әкімшілітік тосқауылдардан, рұқсат ету жүйесін жеңілдету жөнінде
ұсыныстар мен кепілдемелер 37
1.5.1 Рұқсат ету жүйесі облысында заңнаманың унификациясы
1.5.2. Рұқсат құжаттарының жеңілтілген процедурамен беру 40
2.1. Жалпы жағдай 47
2.2.Нарық сәтсіздіктерінің талдануы және идентификациясы 51
2.3.Идентифициялы тәуекел сферасының қауіпсіздігіне тәуекелді
реттеу түрін таңдау (лицензиялау, сертификаттау, аккредиттау) 53
2.4. Реттеуіштік өлшем деңгей тәуекел сын деңгейімен сәйкестік
таңдауы. 56
2.5.Реттеу баламасының орындалуын реттеу 58
2.6.Регулятивті өлщем жүргізудің қорытындысы 59
2.7.Тәуекел мониторингі. Тәуекелді басқару 60
Кіріспе
Мемлекет басшысы бизнес ортаны және рұқсат етілген жүйелерді
оңтайландыру, оның құрамына лицензиялау, сертификаттау, аккредитация,
тіркеу, келісім шарт, тексеру және тағы да басқа рұқсат етілген үрдістерді
жақсарту жұмыстарына көп көңіл бөледі.
Қазақстанда кәсіпкерлердің 90% шағын және орта бизнеспен айналысады,
сондықтан экономикалық және социалды дамудың сәттілігі шешуші түрде
мемлекеттің қабілетіне тәуелді болады және шешуші түрде бизнеске деген
әкімшілік ауыртпалықты төмендету жұмыстарын жүргізеді. Үкіметпен бизнес-
қауымдастықтың бірігуімен бизнесті жүргізу үшін әкімшілік тосқауылдарды
төмендетуде кең көлемді жұмыстар жүргізіледі, олар елдегі жұмысқа деген
көзқарасты жақсартады.
Сонымен қатар Қазақстанда, барлық елдердегі сияқты, олардың даму
деңгейіне тәуелсіз, экономикалық қызметтерді реттеуде шамадан тыс
қыиндықтар бар. Олар кәсіпкерлердің бизнеске кірісер алдында ұстануы керек
болатын қиын да айқын емес үрдістер экономикалық өсуге кедергісін тигізеді.
Бұл үрдістер өнімдерді шығаруда шығындарды және кәсіпкерлердің ұстауларын
ұлғайтады, нарыққа қатынауға шек қояды, бизнестің дамуын қолдайды, бизнес-
ортаны нашарлатады және жемқорлыққа қарсы күреседі. Әкімшілік тосқауылдар
экономиканың қараңғы тұстарының пайда болуының бірден – бір себепкері болып
табылады.
Қазақстандағы ең бір мәселелі сұрақтың бірі, рұқсат етілген жүйе
арқылы экономикалық қызметтің барлық түрлері толықтай дерлік рұқсат етілген
жүйемен реттеледі.
Сәйкесінше, шет елдік тәжірибеге негізделген және рұқсат етілген
жүйені оңтайландыруға бағытталған мемлекет тарапынан ұйымдасқан және
ойластырылған саясат қажет болады. Берілген мәселені шешу үшін рұқсат
етілген жүйені оңтайландыруға арналған бағыттар мен әрекеттерді анықтауда
жүйелік тәсіл анықталады.
Конституциялық құқық әрбір азаматқа өз мүмкіндіктері мен мүлкін еркін
қолдануға, экономикалық қызметтің еркін құқына кепілдік береді. Бұл құқық
мемлекетпен тек конституциялық құқықты қорғау, теңсіздік, денсаулық, басқа,
бөгде адамдардың заңды қызығушылықтары мен құқы, елді қорғауды қамтамасыз
ету және мемлекеттің қауіпсіздігі мақсатында ғана шектеле алады.
Кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің араласуы тек кезекті тәуекел болған
кезде ғана мүмкін болады.
Зерттеу объектісі кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тәртіпке келтіру
жүйесі, кәсіпкерлік қызметті тәртіпке келтіретін нормативті құқықтық база,
экономиканың саласы, тәртіпке келтірілетін сфера және қызмет түрлері болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты лицензиялау жүйесінің оңтайландыру әдіснамасын,
сертификаттау және аккредиттеу, Қазақстан Республикасында рұқсат беру
жүйесін жетілдіру, бизнес – ортаны жетілдіру болып табылады.
Қазақстан Республикасында рұқсат етілген жүйе концепциясының
негізінде 2009-2011 ж.ж. арналып, зерттеу негізінде қызмет түрлерін
тәртіпке келтірілетін қызмет түрлеріне (лицензиялау, сертификаттау,
аккредиттеу) келтіру әдістемесі жасалды, ол нарықтың сәтсіздік тәуекелге
бел бууды басқару мен талдауының негізінде тәртіпке келтіруді
оңтайландыруға ортақ жол табуды қамтамамыз етуге мүмкіндік береді.
I Бөлім.
Қазақстан Республикасында рұқсат етілген жүйені талдау.
Рұқсат етілген жүйені жетілдіру бойынша ұсыныстар.
1. Экономикалық қызметтің жеке түрлерін тәртіпке келтіруде
мемлекеттің аз ғана қатысына бағытталған, бизнестің сәтті
болуына жағдайлар туғызатын факторлар жиынтығы.
Қазақстан Республикасының конституциясы әркімге кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға, кез – келген заңды кәсіпкерлік қызметке ерікті түрде өз мүлкін
қолдануға құқық береді. (п.4.26 бет Қазақстан Республикасының
конституциясы).
Құқықты және бостандықты шектеуге тек конституцялық кепілдіктің ғана
құқы бар, ҚР конституциясында п.1. бет 39 адамның және азаматтың құқы мен
бостандығы заңды түрде тек мына жағдайларда ғана шектеле алады, егер ол
конституциялық қатарды қорғау, қоғамдық тәртіпті қорғау, адамның құқы мен
бостандығын, денсаулық пен адмгершілікті қорғау мақсатында ғана анықталған
жағдайда болады. Айтылып отырған адамның және азаматтың құқы мен бостандығы
туралы конституциялық белгі халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді,
нақтырақ п.2 бет.29 Адам құқы туралы жалпы декларация 1948 ж., п.2 бет.10
және п.2 бет.11 негізгі бостандық пен адамның құқын қорғау туралы Еуропалық
конвенция 1950 ж., п.3 бет.12 Азаматтық және саясаттық құқық туралы
халықаралық акт 1966 ж.
Осыған байланысты мемлекет, осындай шектеулерді (аккредиттеу,
сертификаттау, лицензиялауды қоса алғандағы рұқсат етілген жүйе, т.б), яғни
шектеулердің енгізілуіне конституциялық тұрғыда анықталған кепілдікті
қояды.
Кәсіпкерлік қызметтен экономикалық эффектті (пайда табу) төмендетуге
қабілеті бар, осы мақсаттарға сәйкес келмеу немесе осындай рұқсат етілген
үрдістерді орнату жеке кәсіпкерлікке деген әкімшілік тосқауылдардың
туындауына әкеп соғады.
Сондықтан мемлекет құқықты шектеудің және бостандықты заңды түрдегі
шектеуін бөлуді рұқсат етілген жүйе немесе әкімшілк тосқауыл арқылы
орнатуы керек. Бұл дегеніміз ішкі заңдық деңгейде рұқсат етілген үрдістерді
орнату деп түсінсе болады, олардың дәлелденбегендігі (лицензияланған қызмет
түрлерінің көптеген тізімдері, қажетті түрдегі құжаттар пакеті, соның
ішінде лицензияланған қызметке тікелей қатысы жоқ құжаттар, лицензиялау мен
сертификаттың қызметтеу мерзімі, тіркеудің ұзақ мерзімі және т.б)
Бизнесті енгізуде оңтайлы шарттарды туғызу үшін мемлекетке міндетті
түрде рұқсатты жүйені жетілдіру жұмысында, мөлшерлік аспектіде әкімшілік
тосқауылды қысқартуда тұрақты және нәтижелі жұмыс жүргізу керек.
Бұл контекстте айта кету керек, қазіргі уақытта Қазақстанда тек
мемлекеттік басқаруды – тиімді көтеру және басқару аппараты қызметінің
нәтижелілігіне қатысты тақырыпты ғана қозғап қоймайды, сонымен қатар
бәсекелестік ортада мемлекетке кәсіпкерлік қызметке қатысы жоқ функцияларды
беруге арналған әкімшілік тосқауылдарды алу мақсатында әкімшілік реформалар
жүргізіледі.
Айтылған концептуалды шарттар Қазақстан -2030 стратегиясында орын
алды және Президенттің кейінгі халыққа жолдауларындада айтылған болатын,
онда жалпы бағыттаулар, әкімшілік тосқауылдарға қарсы күресу жолдаулары да
айтылған болатын. Мемлекет басшысының 2008 жылғы халлыққа жолдауында,
дамыған кәсіпкерлік сектор – кез-келген елдің экономикасының негізі
екендігі айтылған болатын. Осыған орай, үкімет әкімшілік реформаның
маңайында бизнеске деген әкімшілік ауыртпалықты төмендетуі қажет, әрі қарай
рұқсат етілген жүйені қиындатпау қажет,соның ішінде лицензиялауды,
сертификаттау, аккредиттеуді қарастыруы керек.
Қазіргі заман талабына сай кәсіпкерлік қызметке, соның ішінде орта
және шағын бизнеске, әкімшілік ауыртпалықты төмендетуді мемлекет үш жақты
бағытта қарастырылуда.
Бірінші бағыты жеке кәсіпкерліктің субъектісін құрумен байланысты –
тіркеу, лицензиялау, техникалық жөнге салу.
Екіншісі – Кәсіпорындардың өнімдерін нарыққа шығарумен байланысты
(сәйкес келуін мақұлдау, сертификаттау, аккредиттеу).
Үшінші бағыты – Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін және
керісінше өнімдерінің нарықта бақылау болып табылады.
Көрсетілген қызмет бағыттары факторлардың жиынтықтарына жағдайлар
жасайды, яғни бизнесті жүргізуге шарттар туғызады. Бұл шарттар кәсіпкерлік
қызметті жөнге салуда мемлекеттің қатысын, бизнестің қызығушылығын қоғамның
қызығушылығымен теңдесуіне жетуін барынша төмендетуі керек.
Кәсіпкерлік қызметтегі ретке келтірудегі мемлекеттің шамадан тыс
қатысуына байланысты фактілер еркін кәсіпкерліктегі ішкі эффектілердің бар
болуымен және монополистік тенденциоздықтың болуымен, оның өз бетімен
қоғамға игілік жасай алмайтындығы және қоғамдық ресурстарды тарата
алмайтындығы, сонымен қатар барлығының, яғни барлық шаруашылық субъектілер
толығымен мемлекеттің бақылауында болған шақта жоспарланған социалисттік
экономикадан шыққандығын ескере кету керек.
Ұсынылып отырған зеттеу өз мақсаты ретінде мемлекет-кәсіпкер
арақатынасын немесе байланысын жетілдіру болып табылады, оның нәтижесінде
Қазақстанға бизнесті енгізу оңайлау керек, яғни тез және арзан болуы – ол
дегеніміз, салық қорын кеңейту, тауар және қызмет көрсету нарығын
толықтыру.
Оңайлату, жылдам, арзан деген түсініктер үрдістердегі
процедуралардың (баспа) қысқару мөлшерін, уақыт шығынын қысқарту және осы
үрдістердің шығуын туындататын ақшаның мөлшерін қысқарту, яғни - өз
еліміздің Президенті айтқандай әкімшілік тосқауылдарды төмендету.
Соңғы кездерде Қазақстанның "Doing Business" рейтингінде алатын орны
туралы көп сұрақ туындап жүр. Бизнес – орта мен бизнес – климатты салыстыру
үшін әртүрлі елдерде көрсеткіш ретінде "Doing Business" бүкіл әлемдік
банкінің рейтингісі саналады. 2007 ж. бүкіл әлемдік банкінің осы зерттеудің
жарыққа шыққанынан соң 50000 рет әлемдік прессада айтылған болатын, ол оның
іскерлік және саяси әлемде танымал екендігін айтады.
Бүкіл әлемдік банктың әдіснамасында осы зерттеуді жүргізген кезде 178
елде он үрдіс бойынша салыстыру жасалғандығы туралы айтылады. Онда алдыңғы
жылмен салыстырғанда 2008 ж. Қазақстанның басқа мемлекеттер ішінде жалпы
жағдайының нашарлағандығы көрінеді (бірінші кесте). Бұл индикаторларды
міндетті түрде қарастыру керек, біріншіден – бизнес ортаны жақсартудағы
жыл сайынғы өткізілетін реформалардың бағалануы ретінде, ал екіншіден –
басқа елдермен салыстырғанда реформалау жолындағы мемлекеттің қозғалу
жылдамдығының көрсеткіші ретінде қарастыруға болады.
1. кесте
Doing Business индикаторының он көрсеткіші бойынша Қазақстан жағдайының
өзгеруі (Бүкіл әлемдік банктің 2007 және 2008 ж.ж. арналған есеп беруінен.)
№ Көрсеткіштер 2008 2007 +-
1 Бизнестің ашылуы: заңгерлік тіркелу 57 48 -9
2 Құрылыс (қойма мысалы ретінде) 173 173 0
3 Жұмыскерлерді жалдау және жұмыстан босату22 23 +1
4 Мүлікті тіркеу: жекені меншікті беру 72 71 -1
5 Кредит алу: заңгерлік құқық және 48 45 -3
кредиттік ақпарат
6 Инвесторларды қорғау: корпоративті 51 49 -2
басқару
7 Халықаралық сауда: импорт және экспорт 178 177 -1
8 Келісімдерді орындау: соттық жүйенің 28 28 0
тиімділігі
9 Салық төлеу 44 44 0
10Бизнестің жабылуы: Банкроттықтың 100 103 +3
үрдістері
Талданған уақыт аралығында алғаш рет Орталық Азия мен Қазақстанда
Doing Business санағы тек ұлттық деңгейде емес – Алматы мен Астана, сонымен
қатар Өскемен мен Ақтобеде, яғни елдің әртүрлі аймақтарындағы жағдайды
салыстыру үшін жүргізілген болатын.
Зерттеуде бүкіл әлемдік банкпен жасалған, жүргізілген санақ
материалдары қолданылған, ол бизнес – ортаның жақсаруына әкеледі, олай
болса Doing Business индикаторлары да жақсарады.
Рұқсат етілген үрдістер мен ұсыныстардың талдану мысалдары:
Бизнесті ашу үрдістерінің бағысы осы үрдіс бойынша алғашқы жоғарғы
рейтингісі бар жиырма елдің ішінде – 2.59%, елу елдің ішінде – 6,8%, ал
Қазақстанда – 7,6 %.
Үрдістердің бағасын түсірудің ең қарапайым әдісі – талап етілген
көшірмелердің мөлшерін төмендету, электронды деректер қорын қолдануға көшу.
Тағы бір жолы – Кәсіпорынды тіркеген кезде жарғылық капиталға қойылатын
талаптарды болдырмау. Уақыттық шығындарды және үрдістердің мөлшерін
төмендету жолы – арызданушы талаптарын болдырмау, ол статистикалық және
салықтық есепке алуда қойылатын шарт болып табылады – бұл баспа құқық
қорғау органдарының сәйкес үрдістерін көшірмелейді.
Жеке меншікті тіркеу:
Үрдісті демонополизациялау оның бағасының төмендеуіне әкеп соғады,
сонымен қатар мүлікті бағалау мерзімдерін қысқарту, ақырғы үрдістің екі
баспасын қосу – жер учаскісін тіркеу және жеке құрылысты тіркеу, жер
учаскісінің тіркеу мерзімін қысқарту (30- нан 7 күнге дейін).
Бұл ұсыныстар нақты түрде рұқсат етілген үрдістерді қысқартады және
арзандатады және Қазақстанның рейтингін бірнеше пунктке дейін көтере алады,
сонымен қатар үрдістерді қадамдық талдау нәтижесінде пайда болатын,
реформалаудың нұсқаулары бола алады.
Ол үшін қажетті потенциал бар (әкімшілік ресурстар, сарапшылар, әдіс,
құралдар), үрдістердің реформаларынының нақты тәсілдерін өңдеу үшін –
рұқсат етілген жүйе қолданылады.
Аталып отырған тәсіл арқасында қазіргі уақытқа дейін міндетті түрде
сертификаттау обылысынан қоғамдық кәсіпорын өнімдері, авто көліктерді
жөндеу және техникалық қараудан өткізу, қонақ үйлерде қызмет көрсету,
химиялық тазартулар, авто оттанып алу станциялары және т.б бөлініп шықты –
барлығы бизнестің 20 түрі болды.
Тексеру аймағынан жылына 6 000 тексеру жүргізіледі, шағын және орта
бизнесті тексеру моноторийі жарияланды.
18 наурыздан 2008 ж. № 259 үкіметтің талаптарынан әкімшілік
тосқауылдарды жою коммиссиясы және бизнесті жақсарту – шағын және орта
бизнес үшін (ары қарай комиссия) комиссиясы, Қазақстан Республикасының
премьер-Министрі бастауымен құрылды. Комиссияның жұмыс органы сауда және
индустрия Министрлігі болып табылады.
Бүкіл әлемдік банктің рейтингісіне байланысты коммиссиямен әкімшілік
үрдістерді реформалаудағы қажетті және жауапты мемлекеттік органдар
бекітілді:
Лицензиялау аймағында саясатты жетілдіру – Экономика және бюджеттік
жоспарлау Министрлігі.
Бизнес ашу және жеке меншікті тіркеу - Әділет Министрлігі;
Құрылыс жүргізуге рұқсат алу - Сауда және индустрия Министрлігі;
Кредит алу және Инвесторларды қорғау - Реттеу агенттігі және
қаржылық нарықты және қаржылық ұйымдарды есепке алу;
Сонымен қатар, Бюджеттік жоспарлау және экономика Министрлігінің USAID
сарапшысымен бірге Үкімет әрекеттерінің жоспары жасалды және USAID жобасы
бизнес – ортаны жақсарту (BEI), Doing Business рейтингінде Қазақстанның
2008-2010 жоғарылауы. Жоспар қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және жалпы
жүйелік ережелерден тұрады, ол Қазақстанның аталған рейтингте жоғарлауы
үшін қолданылған.
Алғашқы бастапқы кезеңде шарттарды жақсарту жұмыстарында қысқа
мерзімді ережелерді қолдану жоспарланған, ол жағынан Қазақстанның
көрсеткіштері нашар емес:
- Кәсіпкерлікті ашу,
- Құрылысқа рұқсат алу,
- Жеке меншікті тіркеу,
- Кредит алу,
- Инвесторларды қорғау.
Әрі қарай қалған индикаторларды жақсартуда тәсілдерді жөндеу
қарастырылады, Doing Business рейтингісінде ең нашар көрсеткіштер ішінде:
- Халықаралық сауда,
- Кәсіпорындарды ликвидацияциялау.
Жалпы қабылданған тәсілдер ішінде ұйымдастырылған шараларды өткізу де
қарастырылады, жан – жақта PR-компаниялар, социалды сұрауларды жүргізу,
қоғамдық көзқарасты сынауды зерттеу, Халықаралық банкпен видео –
конференция түріндегі консультациялар жүргізіледі.
Жай фактор ретінде құқықтық нормативті базаны жетілдіруге арналған
Doing Business рейтингісінің индикаторлары негізінде реформаларды жүргізу
техникалық және институционалды мүмкіндіктер, яғни рұқсат етілген жүйені
реттейтін болып табылады.
Осымен қоса бұл шаралар фрагменталды сипат алады. Рұқсат етілген
жүйені міндетті, дереу кезде, яғни егер елдің басшысы қолдайтын болса,
жүйелік, кешенді, шешілетін рұқсат етілген жүйені реформалау қажет болады.
Қазақстан Республикасының рұқсат етілген жүйе концепциясын 2009 – 2010 ж.
жетілдіру, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі және 27 қарашадан
2008 жылғы №1100 үкіметтің қолдауымен жасалған, біздің ойымызша, ол
факторлардың жиынтығын, яғни бизнестің жақсы қалыптасуына негіз болатын, ең
үздік әлемдік тәжірибені қолданатын бизнес – ортаны жақсартуды анықтайтын
жүйелік құжат болып табылады.
Концепциямен мынадай келесідей мәселелер қарастырады:
Нормативті құқықтық актілерді қарастыру және инвентаризацияны
жүргізу, яғни рұқсат етілген барлық құжаттарды ретке келтіретін, олардың
оңтайландырылуын (гильотин әдісі) жүзеге асырады.
Рұқсат етілген құжаттарды қолданған кезде бизнестің жүруіне кедергі
келтіретін тосқауылдарды жою;
Рұқсат етілген үрдістерді жою, оларды әлемдік тәжірибеге электронды
қызмет көрсетулерді қолдана отырып келтіру;
Мемлекеттік органдардың қоғамдық біріккен кәсіпорындармен қатынасын
оперативті қамтамасыз етеді;
Кәсіпкерлік қызметтерді ретке келтіруде альтернативті формаларды
қолдану, яғни ерікті сертификаттау және аккредиттеу, азаматтық – құқықтық
жауапкершілікті сақтау.
Қайта ретке келтіру саясатын жалпы логикамен концепцияда сәйкес
анықталған, адекватты жоғарлату мақсатында мемлекеттік тәртіпке келтіру
функцияларын қабылдамау, және ақырғыны мақсатты түрде тиімділікті
қарастырады.
Мұндай үрдіс сәйкес тәуекелге бел бууды басқаруды енгізу мақсатында
бағалау және талдау негізінде анықталуы қажет. Олар нарықтың жойылуына
әкеліп соғады.
Осыған сәйкес зерттеуде мемлекеттің және тұтынушылардың қызығушылында
кәсіпкерлік қызметтің тәуекелге бел бууын бағалауда әдістемелік жүйелер
ұсынылған. Тәуекел деген азаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп келтіру
және қоршаған ортаға қауіп келтіру жатады.
Келесі тәуекел түсінігін қалыптастыру, кәсіпкерлік субъектінің
әрекетінің дәрежесінің әсері нәтижесінде және оның нәтижелері азаматтардың
өмірі мен денсаулығына қауіп келтіреді.
Сонымен қоса, тәуекелдердің себептерінен шыға отырып, оларды
лицензиялау аймағында жеке шектеу, сертификаттау немесе аккредиттеу, жеке
кәсіпкерліктің субъектісін құру этапында нарыққа дейінгі ретке келтіру
түрінде анықталған болатын, ал тәуекелдің критикалық дейгейі мемлекеттің
ретке келтірудегі дәрежесін анықтайды.
Олай болса, бизнесті енгізуге қолайлы жағдайларды туғызу мемлекеттің
арласуында, яғни нарыққа дейінгі кәсіпкерлік қызметті ретке келтіруде,
кәсіпкерлік ортада ішкі эффектілерге қатысты интернализациялау шарттарында
ғана бір нәтижеге келтіріле алады.
2. Рұқсат етілген жүйені құрудағы әлемдік тәжірибе: мақсаты,
реформалаудың бағыты мен механизмдары.
Негізгі маңызды объектілер ретінде АҚШ және Австралия секілді
тәжірибелі елдер таңдап алынды, оларда жеке құқықтық институттарда
арнайы кәсіпкерлік қызметті реттеу туралы заңнама шығарылған болатын.
Олар экономиканы қайта құру тәжірибесінде, аталып отырған зерттеуді
оқуда мемлекеттің қызығушылығында болатын.
Сонымен қоса кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік ретке келтіруде оң
нәтиже көрсететін көрсеткіштер ЕС елдерінде жинақталған болатын.
Аталған тәжірибе осы жұмыстада қарастырылған болатын.
1. Австралияда[1] реттеудің бірыңғай жүйесін құруда жалпы қарастыру
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының ортасында Австралияда
басталған реттеу реформасының мақсаты, кәсіпкерлікті реттеуді
төмендету болды, сонымен қатар тұтынушылар мен өндірушілерге арналған
нарықтың функцияландырылуының тиімділігін жоғарылату болды.
Көрсетілген мәселенің орындалуына тәсіл ретінде, өзіндік ретке
келтірілу механизмдерінің жолдарымен бизнес саласында жауапкершілік
анықталған болатын.
Реформаны жүргізу пропагандалық компанияның жалпы қолдауымен
қамтамасыз етілген болатын (ол өзінен - өзі қазіргі заманғы
экономистермен тікелей мемлекеттік емес құрал ретінде қарастырылады).
Ретке келтіруді азайту керек деген лозунгілер қолданылды, ол
неоклассикалық экономикалық теориясына негізделген болатын. Ол басқа
шет елдерде сәйкес аналогиялық реформаның принципиалды бір ерекшелігі
болды, оның мақсаты ретке келтіруді жақсарту керек деген ұстаным
болатын.
Австралия тезис ұсынды, мемлекеттің саясаты ретке келтіруді тек
тиімді ғана етіп емес, сонымен қатар нақты бір саяси мақсаттарға жету
үшін қолданылатын тиімді құрал ретінде де қолдану болды.
(Prime-Minister Statement, 1997). Бұл байланыста Австралия жаңа
процедура енгізді. Бұл процедура кезінде жаңа реттеуді ендіру туралы шешім
қабылдау бизнеске әсер ететін немесе бәсекелестікті шектейтін реттеудің
барлық құралдары үшін міндетті түрде шығындар-нәтиже критерий бағасымен
қосталады. Мұндай баға формальды процедура бойынша жүргізіледі – құрамында
мәселені шешуге альтернативті ыңғайланудың бағалаудың жан жақты, жүйелік
және транспарентті процесі бар реттейтін әсер туралы Анықтама (Regulation
Impact Statement, RIS) дайындалады.
Реттеудің жалпы принциптері келесі түрде Австралияда қалыптасты:
• нарықтық бәсекелестіктің күштері ең жақсы талғам мен тұтынушы үшін
пайда қамтамасыз етеді;
• үкімет экономикаға қол сұғудың нұсқауларын қарастыруы мүмкін, егер
нарықтың құлдырауы бар болса (яғни нарықтық күштер қордың
бірқалыпты таралуына жете алмайды, немесе бірқалыпты жайғастыру
белгілі бір ұсталынымдарды талап етеді, мысалы, адам өлімін) немесе
нақты әлеуметтік мақсатқа жету қажеттілігі дәлелденді;
• тәртібінің өз қалаулы кодекстері қол сұғудың қалаулы әдісі болып
қарастырылады;
• егер кодекс нәтижелі болмаса, үкімет саланы нәтижелі реттеуге
көмектесе алады.
Нарықтың құлдырауы термині нарық қордың нәтижелі жайғастыруын
қамтамасыз ете алмаса кез келген жағдайға қатысты болады. Бұл
келесіден көрінеді:
1. әлсіз бәсекелестік;
2. тұтынушылардың жеткілікті ақпараттанбауы;
3. жоғары транзакционды ұсталынымдар;
4. ашық қызмет көрсетулер;
5. тауарлар бағасы қоғам үшін керектілердің нақты бағасын көрсетпейді
(экстерналдар).
Мысалға, Озондық қабатты қорғау туралы актісінде немесе RIS сайтында
әлеуметтік мақсатқа қатысты қаламайтын нәтижелерге әкелуі мүмкін нарық
құлдырауының келесі сипаттамалары болады: Үкімет өзінің мақсаты ретінде
құқықтық тәртіпті орнатуды, қоғамдық денсаулықты және қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді алуы мүмкін. Нарықтық күштердің шектелмеген әрекеті
кейбір экономикалық агенттерге әділетсіз артықшылық беруі мүмкін. Қоғамның
жеке мүшелері өзінің қажеттіліктері үшін төлеуге мүддесі жоқ. Жеке
мақсаттар демократиялық үкімет үшін қалаусыз болып саналуы мүмкін, мұндай
жағдайда демократиялық үкімет қордың реллоксациясы үшін әрекеттер жасау
керек. Мысалы, нарықтың құлдырауы болып қару немесе есірткіні еркін сату
болуы мүмкін.
Мұндай ыңғайды іске асыру үшін нормативті қор сатылап қалыптасты. Бұл
жерде австралиялық заң неоклассикалық экономикалық теориялардың
экономистерінің ықпалымен қалыптасты (мысалға, меншіктің институционалды
және экономикалық теориясының) және барлық терминологиялық аппарат
заңдылықта турасынан қолданылады (экстерналдар, нарықтың құлдырауы, нарық
күштері).
1998 жылы бәсекелестік принциптері туралы келісімге (Competition
Principles Agreement) қол қойылды. Оның мазмұнында нормативті-құқықтық
актілер келесі жағдайларды есепке алмағанда бәсекелестікті шектемеуге талап
қойылған:
• мұндай шектеулерден қоғам үшін тиетін пайдалар жалпы қарағанда
ұсталымнан асып түседі;
• заңдылық мақсатына тек бәсекелестікті шектеу арқылы жете алғанда
ғана.
Бұдан басқа, келісімде келесі параметрлер бойынша заңдылыққа және
реттеуге қойылатын аралық бағалауға талап қойылады.
• нормативті акттің бәсекелестік деңгейіне әрекеттесуіне жасалған
талдау;
• жалпы алғандағы экономикаға қойылған нақты бәсекелестік шектеуінің
бағалануы;
• анықталған шектеуден болған пайда мен ұсталымның бағалануы;
• дәл сол нәтижелерге әкелген альтернативті әдістердің жетістіктерін
зерттеу (нормативті емес сипаттағы шараларды қоса алғанда).
Мұндай баға Одақ деңгейінде, сондай-ақ 1996 жылдан бастап штат
деңгейінде және Австралия территориясында тәжірибеде көріне бастады. Сол
жылы үкімет бәсекелестікті шектейтін немесе бизнес үшін ұсталым тигізетін
бар заңды қайта қарап шығу тәртібін қолдады.
Регулятивті әрекет етудің талдануы жеке ведомстволарымен немесе арнайы
құрылған комиссиялармен жүргізіледі. Мұндай мекемелердің есеп берулері
жарияланбалы болады, сондықтан қызығушылық білдірген адамдарға немесе
ұйымға мұндай есеп берулерге өзінің сұхбаттарын жіберуіне болады. Сәйкес
деңгейдің Үкіметі есеп берудің негізінде, егер ол қажет болып саналса,
парламентке реттеуді түзету туралы қойылған талаптарды ендіру туралы шешім
қабылдайды (Австралия заңдарының көптеген бөлігі өткен ғасырдың 10-20
жылдары қалыптасты).
1996 жылы реттеуді бақылау офисі (Commonwealth Office of Regulation
Review, ORR) – реттеудің қорғайтын иті құрылды. Оның қызметтеріне
келесілер кіреді:
реттеуге байланысты сұрақтары бойынша Үкіметке, Одақтарға,
департаменттерге және реттейтін агенттіктерге кеңес береді;
ұсынылып отырған реттейтін шаралардың бағалануы (Regulation Impact
Statement, RIS);
Жыл сайынғы реттеудің көрінісін дайындауды және нәтижесіз реттеуге
келіспеуге бағытталған саяси ұсыныстарды өңдеуді қоса алғандағы үкімет пен
одақтардың, сондай-ақ штаттар мен территориялардың деңгейінде реттеу
реформаларының мониторингі.
1997 жылы реттеу бойынша басқарма (Regulation Guideline) құрылды. Оның
ішінде белгілі бір кіріспеге жалпы ыңғайлар, сондай-ақ реттеудің белгілі
бір шараларын қабылдау туралы шешім қабылдауға қажетті процедуралар
сипатталған.
Бұл құжат бірнеше рет қайта қарастырылып және толықтырылған, соның
өзінде негізгі тенденция болып нарықтың еркін қызмет етуіне мемлекеттік
немесе басқа да бөгет жасауының қажеттілігінің дәлелдеуіне қойылатын
талаптардың қаталдануы, сондай-ақ реттейтін шаралардың аралық бағаларының
талаптары және бірінші мүмкіндікте мемлекеттік қол сұғуға келіспеушілігін
білдіру. Құжат реттеуді түзету немесе енгізу бойынша ұсыныстар құрастыратын
әрбір мемлекеттік қызметкерлер үшін міндетті болып келеді. Одан кішкене
ертерек бизнестерге өзіне нәтижелі реттелуіне мүмкіндік беретін өзін өзі
реттеу кодекстерінің құрастырылуы бойынша басқарма дайындалды - Fair Trade
Codes of Conduct: Why have them, How to prepare them.
1998 жылы 1 шілдеде қабылданған және үкіметке өзін-өзі реттеу және
мемлекеттік реттеудің арасында орналасқан бір қатар қосымша құралдар
ұсынған саудалық тәжірибеге (Trade practice Act, 1974) туралы заңға
түзетулер енгізілді. Негізгі мүмкіндік деп бизнеспен құрастырылған,
қорғалған, яғни оларды турасынан реттеу жүйесіне енгізуге болатын тәртіп
кодекстерін жариялау мүмкіндігі болып саналады.
1997-1999 жылдарында саясат бойынша бірнеше басқармалар (Policy
Guidelines) қабылданды. Оның ішінде тәртіп кодексіне, таластарды шешу
жүйелеріне, қорғалған тәртіп кодекстеріне байланысты үкіметтің саясаты
анықталады.
Сол уақытта 1996 жылдан бастап 2000-шы жылға дейін бірінен соң бірі
өзіндік мемлекеттік реттеудің, квази реттеудің және өзін-өзі реттеудің
нәтижелілігін зерттеген, сондай-ақ осы құралдарды әрі қарай қолдануға
байланысты ұсыныстар құрастырған бірнеше жұмыс топтары құрылды. Жұмыс
топтарының барлық баяндамалары ашық талқылауға қол жетімді болды, және де
баяндамалардың ақырғы нұсқаларына қызығушылық білдірген адамдар мен
ұйымдардан келген көптеген сұхбаттар кірді. Үкімет барлық осы баяндамаларға
саясат туралы жағдайлары (policy statement) формасында әсер алды, және
бұл жағдайларда айтылған ұсыныстарға өзінің қатынасын білдірді және
берілген ортадағы саясаты бойынша әрекеттерін анықтады. Австралияда
қолданылатын реттеу құралдарының барлық спектрі бүгінгі күнде төмендегідей
сызбада көрсетілген:
Сурет 1. Австралиядағы реттеу формалары
Өзін-өзі реттеу – тәртіп стандарттарын орнату және олардың қолданылуы
және ешбір мемлекеттік қол сұғусыз қорғау.
Квази-реттеу (со-реттеу) – белгілі бір формада мемлекеттің бизнеспен
құрастырылған кодекстерді және ережелерді ұстануды қамтамасыз етуде
қатысуы.
Мемлекеттік реттеу – орындалуын мемлекеттік мекеме жүргізетін
орындалуы үшін міндетті нормативті акттің қабылдануы.
Әрбір жағдайда нарықтың еркін қызмет етуіне қол сұғу қажеттілігі
дәлелденген болса, алдымен анағұрлым қарапайым нұсқасының - өзін-өзі
реттеуінің жүзеге асырылу мүмкіндігі, содан кейін квази-реттеу, және тек
қысылған жағдайда тура мемлекеттік реттеу мүмкіндігі қарастырылады. Әрбір
реттеу формасының ішінде альтернативті құралдардың қолдану мүмкіндігі
қарастырылады, соның ішінде:
• Ешбір арнайы әрекеттерсіз (жауапкершілік туралы жалпы заңдылықтың
қолданылуы);
• Ақпараттық және жарықтандыру компаниясы (тауарлардың маркіленуін
немесе СМИ компаниясын қоса алғанда);
• Нарықтық құралдар (салықты, субсидиялар, жіберілетін рұқсатнамалар
және т.с.с. қоса алғанда);
• Меншіктің берілетін құқықтары;
• Міндетті бақылаудың сызбалары (сертификаттау, лицензиялау және
т.с.с.);
• Нарықтан шектеу шаралары (тауарларды шақырту, негативті
лицензиялау және т.с.с. );
• Стандарттар (міндеттілерді және өз қалаулары бойыншаларды қоса
алғанда);
• Басқа механизмдер, міндетті аудитті, жарияланбалы ақпараттық
регистрлерді және т.с.с. қоса алғанда.
Мемлекеттік реттеуді ендірудегі сияқты квази-реттеуді ендіру де
регулятивті әсер етудің талдау процедураларын өткізуді талап етеді
(Regulation Impact Statement, RIS)[2]) (АРВ).
Регулятивті әсер етудің талдау процедуралары (АРВ).
Экономикаға қол сұғу әдісін таңдау реттеуге жалпы ыңғайланудан шығатын
аса қатал процедура бойынша жүргізіледі: реттеу жай ғана нәтижелі болмай,
сондай-ақ нақты саяси мақсатқа жетудің нәтижелі құралы болу керек. АРВ
процедурасы бар реттеуді қайта қарап шығу үшін және бизнеске тура әсер
ететін, бизнеске жанама мәнді әсер ететін немесе бәсекелестікті шектейтін
үкіметтік келісім шарттарды тұйықтауды қайта қарап шығу үшін Одақ
Үкіметімен және австралиялық үкіметтердің Кеңесімен (штаттар мен
территориялардың үкіметтері) міндетті болып қабылданды. (Guide to
Regulation, 1998, pp.A2-A3).
Реттеу деп заңдылықтарды, Парламентпен, Үкіметпен, мемлекеттік
министірліктермен, агенттіктермен және департаменттермен, штаттардың және
территориялардың үкіметтерімен қабылданатын басқа да нормативті актілерін,
квази-реттеудің сызбаларын түсінеміз (Guide to Regulation, 1998, p.A3). АРВ-
нің толық процедурасы салықтық сипаттамадағы шаралар үшін қолданылмайды,
өйткені алдын-ала жүргізілген ашық кеңесулер салықтан бас тартуға еліктіруі
мүмкін. Бірақта салықтық құралдар үшін АРВ-нің ерекше процедурасы
қолданылады. АРВ-ні қолданудың ұлттық қауіпсіздігінің ойларымен,
халықаралық келісім шарттардың міндеттеріне байланысты бірқатар шектеулері
бар.
АРВ үкіметпен немесе реттейтін мекемемен оның реттеуін ендіру туралы
шешім қабылдағанша дейін дайындалады.
АРВ-нің ішінде міндетті түрде келесілер болады:
• белгілі бір әрекеттерді талап ететін мәселенің сипатталуы;
• мақсаттың сипатталуы;
• қойылған мақсатқа жету үшін қолданылуы мүмкін қызметтер
(регуляторлы және регуляторлы емес);
• тұтынушылар, бизнес және қоғам үшін жалпы алғандағы әр қызметтің
бағалануы және пайдалары;
• кеңесулер туралы бекітулер (АРВ авторлары дайындау кезінде кіммен
кеңесті );
• ұсынылатын қызмет;
• қолдану және ұсынылатын қызметінің нәтижелілігін келесі бағалаулар
стратегиясы .
АРВ-ні дайындау кезінде үкімет қатты қажет емес реттеулерді немесе кез
келген аса қатал кеткен бизнеске, әсіресе кішігірім бизнеске қойылатын
талаптар енгізбеуге міндетсінуден шығады. Сондықтан да, заңды реттеу
ендіру туралы сұрақ қарастырылғанша дейін Үкімет қарапайым құралдармен
қанағаттандырлық нәтижелерге жетуге бола ма екенін зерттейді (Ministry for
Custom and Consumer Affairs, 1998, p. 13).
Мәселе бағалануы
Мәселе бағалануы аса маңызды орын алады. Мәселені нақты түсінбеу теріс
шешім қабылдауға алып келуі мүмкін дегені әбден дұрыс. (Ministry for Custom
and Consumer Affairs, 1998, p. 8).
Мәселе бағалануы келесі факторлардың идентификациясын жобалайды:
• мәселенің негізгі ойы;
• мәселенің пайда болуының себептері;
• кімге әсер етеді;
• мәселенің бар болуының қатысты адамдарға тигізетін зардаптары;
• мәселенің жалпы қоғам үшін тигізетін зардаптары;
• пайда болған жағдайдан кім ұтады және қандай дәрежеде;
• мәселе ауқымы;
• мәселе локальді ма, штат мәселесі ме, жалпы ұлттық немесе
халықаралық мәселе болып келе ме екенін анықтау.
Нарықтың еркін қызмет етуіне қол сұғу қажеттілігі келесі екі жағдайға
көнеді: нарықтың құлдырауының бар болуы және нақты әлеуметтік мақсаттың бар
болуы.
2. Кәсіпкерлік реттеу туралы АҚШ заңдылығының көрінісі
АҚШ-та реттеуді ендіру қажеттілігін анықтау ережелерін орнататын
негізгі нормативті құқықтық актілер болып келесілерді атаймыз: Реттеудің
Федералды кодексі (US Code of Federal regulations (CFR)), әкімшілік
процедуралары туралы Федералды акт (Federal administrative procedure act,
FAPA), кіші бизнестерді реттеу туралы Федералды акт.
Бұдан басқа, 1995 жылдан бастап Конгреспен және президентпен АҚШ-тағы
реттеу процедураларының реформалануына бағытталған актілер қарастырылды:
реттеудің ауыспалы аралығы туралы актісі (The Regulatory Transition act,
RTA), реттеудің жақсаруы туралы актісі (Regulatory Improvement Act, RIA),
рисктің бағасы туралы және реттеудің ұсталынымдарының және пайдаларының
талдауы туралы актісі (Risk Assessment and Cost Benefit Act, RACBA).
Жґнге салу федералды кодексін негізгі актілерден біреумен єанамен
келіп жатыр, федералды агенттіктердіѕ, їкімет мекемелерді хабардарлыќ
аныќтаушы жјне мемлекеттіктердіѕ АЌШ ќызмет ететін. Тап осы кодекс бірінші
бастарына президент туралы жалпы жайлар, жайларды реттелген, мемлекеттік
ќызмет бюджеттік жјне ереженіѕ, міндеттілер атќаруєа арналєан АЌШ барлық
мемлекеттіктермен ќызмет етеді. Бастай 6 бас, жайлар орналастырып жатыр
туралы їкіметтерді агенттіктерде, комиссияларда жјне лауазымды беттерде
салалыќ белгімен. Кґлемді кґрсетілген актісі бар жјне оєан мемлекеттік
органдардыѕ лауазымды беттердіѕ ґкілеттіктері барлыќ саналєан, жўмыс реті
туралы соныѕ ішінде айналдырулармен жјне сауалдармен, ќаржыландыру беруі
реті туралы, мемлекеттік органдардыѕ ќызметтерініѕ ќўн есеп-ќисабы реті
туралы.
Әкімшілік ќўќыќ облысында екінші ґте маѕызды актілерге сәйкес келеді,
їкімет органдардыѕ јрекет уаќыт тјртіптері ўстанады. Өтетін дјуірге уаќытша
јрекет актісімен жүреді. Денсаулыќ жјне ќауіпсіздікке потенциалды тјуекел
бар, оларєа бўтаќ шыєаруыныѕ ар жаєында жґнге салу облысында құқықтық
шығармашылыққа мораторий аныќталєан, болып сонымен ќатар ќылмыстыќ ќўќыќ
облысында жјне айќын азаматтыќ ќўќыќ.
Осы кодекс талдаудының 3-ші бабы ќосуды талап етеді шыєындар -
пайданыѕ құқықтық шығармашылықта процес, талдау жјне тјуекелдердіѕ
баєалауын, ќайсыда еѕ жаќсы єылыми жјне экономикалыќ јдістерді ќажетті
ќолдану.
4-ші бабы, федералды тізімде президентпен барлыќ жґнге салу облысында
актілер, кезеңінде шыєарылатындар мораторий јрекеттері.
6-шы бап құқықтық шығармашылыққа мораторийдан шыєаруларды тап осы
келесілерді оќиєаларда көрсетілген:
Алдын ала жазып ќойылғандарды шыєаруы жјне келешек пайызды ўтыс
тігулердіѕ баєалауларыныѕ, еѕбек аќы тґлеуге шыєындарды жасаулар жјне ќўн
їлкейтетін бірлестіктердіѕ ќайта ўйымдастырулары, ќаражаттыќ ќўрылымдардыѕ,
ќосымша ќызметтердіѕ жасаулары,;
Келесі объектілерімен ережелердіѕ, байлаулылардыѕ жґнге салу:
ўшулардыѕ ќауіпсіздігі, монетарлы саясат, їлестерді саќтандыру, мемлекеттік
кјсіпорындар жјне федералды саќтандыру резервтер;
Лицензияларды беру, тіркеу, басќа ґкілеттіктердіѕ беруі, егер
мјлімдеуші ґндіріс жаќсарєан технологиялары ќолданса, таратудыѕ, сатылулар
немесе ґнім ќолдануы.
9-шы бап тоќымалы ґнеркјсіп, кеден жаѕартуын, ойдыѕ меншік ќорєанышын
жјне Ќытай базарына рўќсат жґнге салуы мораторийдан азат етеді; тапсыруды
федералды комиссиямен жиіліктердіѕ коммуникацияларымен 5 герц 50 мегагерц
жеке беттерге, кеѕ кґз алдына келген радиостанцияныѕ жјне аймаќ аралыќ
сауда толыќ жетілдіруі.
10-шы бап аз кјсіпкерлік бўл жаєынан алєанда мораторий јрекет дјуірі
їлкейтіп жатыр (ќызметкерлердіѕ санымен 100 адам кемірек).
Біраќ негізгі актілермен, - АЌШта жґнге салу облыс реформаныѕ, осы
уаќытќа дейін сын кјсіпшілік шеѕберлермен бағаланады– бұл RIA (1999) және
RACBA (1995).
RIA пайдалардыѕ талдау ретін жјне жґнге салу шыєындарын ќондырады.
Оєан, сонымен ќатар шыєындардыѕ ґзгертулері бўл жаєынан алєанда мїмкіншілік
жоќ болуы жанында сандыќ баєалауды, агенттік ґз кїтуларын тиісті ўсынайыќ
деген айтылып жатыр.
Келесі шешімдерден бір талдаудан кейін агенттікті тиісті ќабыл алу:
1. мемлекет араласуын қажет етпейді;
2. географиялыќ аймаќ аралыќ ерекшеліктерді ќажетті орнату немесе
тұлға топтарымен;
3. жґнге салу иілгіш опциялары ќолданылып жатыр.
Мемлекет ґзінді кодекстердіѕ дайындауы жанында міндеттемелерді кеѕесу
жолымен нјтижелі ґздігінен басќарылу ґѕдеуінде кјсіпкерлікке кґмектесу,
рўќсат жїйелерініѕ және т.б. (соның ішінде құрастырылған Guidelines
қолдану).
Үкімет агенттіктен басќа өзіндік шешімдерді шешім экономикалыќ жјне
єылыми негіздеу, мїмкін тјуекелдерді баєалау, мїмкін баламалыќ шешімдерді
талап ету.
Сонымен қатар RIA тәуекелді анықтауда нақты дерек бермейді. Сол үшін
RACBA қолданылады.
RACBA кез келген реттеуге қолданылады. Ол АҚШ үшін 25 миллионнан артық
потенциалды түрде шығын түсіреді.
Басты актіні асырап жатыр, тјуекел баєалау реттеуші, пайдалардыѕ
талдау жјне шыєындардыѕ тјуекел минимизация жасаулары, шолу дайындау реті
офиспен ґткізумен єылым облысында саясатшылар жјне технологиялардыѕ,
заѕгерлік шолудыѕ, сонымен ќатар лайыќты талдаулардыѕ нјтижелердіѕ жариялау
реті. Тґтенше жаєдайларда, ќорєаныс ќабілеті ќамтамасыз етуі жанында,
ґндіріс жґнге салуында жјне тамаќтыќ ґнімдердіѕ дјрілердіѕ таратуында
актіні ќолданылмайды
Алдымен, өмір денсаулығы жјне ќоршаєан ортада ќауіп-ќатер туралы
есептеу нјтижесі јзірленіп жатыр. Содан соѕ пайдаларды жјне шыєындарды
талдау ґткізіліп жатыр. Пайдалардыѕ баєалауы туралы есептеу нјтижесі
дайындауы жанында жјне шыєындардыѕ федералды агенттікке ќаражатпен
басќарумен офис кґмектесіп жатыр.
Егер шыєындарды 100 миллион доллардағы шамадан асырса, онда єылым
облысында саясатшылар жјне технологиялардыѕ ќамтамасыз етумен офиспен
есептеу нјтижесі јзірленеді.
Қазіргі актіге ґткізілген процедуралардыѕ сјйкестік затына заѕгерлік
шолу, сонымен ќатар кґрсетілген шолу дайындауынан кейін јзірлену.
Кґрсетілген шолуларды конгреске жјне АЌШ президентіне жариялап жатыр
жјне баєыттап жатыр.
Қашан тјуекелдер қаралғанда денсаулыќ жјне адамдардыѕ ґмірлері, ќўжат
хабарды бір уаќытта тјуекел баєалауымен тиісті асырау туралы лабораториялыќ
жјне эпидемиологиялыќ зерттеулерде, бары немесе денсаулыќ арналєан ќауіп-
ќатер аралыќ тјуелділік жоќ болу жјне адам ґмірлері жјне потенциалды зиянды
ќызметпен кґрсетіп жатыр. Мынау айтылған жай сыншылары пікірі бойынша
тјуекелдердіѕ барысына зерттеу затымен єылыми јдебиеттіѕ барлыќ шолу
дайындау ќажеттілігі білдіріп жатыр.
Егер тјуекелдердіѕ баєалау ќўжатын жорамалдардыѕ ќатарына, болжаулар
їлгілерін ќосса, онда келесі ќўжатқа тиісті:
1. Баламалыќ жјне шын сияќты сценарийлардыѕ тїсіндірулердіѕ
таныстырылушы тізім, їлгілердіѕ жјне болжауларды ўсыну,
2. Таѕдау негіздерін тїсіндіру,
3. Тјуекел ќолданылатын баєалау їлгісі толыќ бейнелеп тїсіндіру жјне
мїмкін сценарийлардыѕ їлгісіне инкорпорация мїмкіншілігі туралы нјтиже
істеу,
4. Аныќтау, сценарийлардан эмпиризмдік зерттеулермен дауєа ќандай
болуы мїмкін (тап осы талабы таѕ ќалу жјне сыншылардыѕ ўєынбаушылығын
туғызады).
Әрбір ќўжат тјуекел баєалауымен келесі талаптарєа тиісті жауап береді:
Тәуекелді бағалау. Тјуекел баєалауын тјуекел заты тиісті мінездеме
беру. Сонымен ќатар, агенттікті тјуекел сандыќ баєалауына тиісті ўмтылу,
ќажетті єылыми жабдықтармен сондай баєалауды ќамсыздандыру.
Негативтік јсер сценарийлары. Тјуекел баєалау ќўжатын тјуекел
орындаулары зардаптардыѕ болуы мїмкін мґлшерлердіѕ болжауы тиісті болу.
Салыстыру. Барлыќ тјуекелдердіѕ баєалауымен болатын тјуекелдердіѕ
баєалау ќўжатын тиісті ќосу (ґмірге жјне денсаулыќ, экологиялыќ, заттыќ
зиянды жјне т.с.с.), сонымен ќатар шыєарулар олардыѕ алдын алуына немесе
алдын ала алмауына жјне салыстырудыѕ басќа тјуекелдермен, бўл жаєынан
алєанда ќайсылардыѕ їкімет агенттіктердіѕ жаќ жґнге салуы бар болуы жатады.
Тјуекелдердіѕ орнын баса тўруы. Қўжат тјуекел баєалауымен
тјуекелдермен мјлімдеулерді тиісті асырау, орынды болады, біраќ їкімет
агенттіктермен реттелген.
Қазіргі уақытта заѕ шыєару пайдалардыѕ талдауы туралы жјне їлкен
сыншыда барлыќ шыєындары соѕєы кезде дұшар болып жатыр. Сын сґз сґйлеудіѕ
негізгі тезисімен томєа пікір жасайды, не жґнге салу јдісі таѕдауы
шыєындарыныѕ есеп-ќисабы шыєындардыѕ жјне тјуекелдердіѕ есеп-ќисап
методологиясы.
1995 жылдың 30 наурызынан Rachel’s environment & health weekly-да
мысал келтірілген, 20 жағдайдың тек үш жағдайында ғана мүмкін болатын пайда
мен шығынды бағалауға болды. Басқа мысалда сондай жағдайда жүргізілген 12
шығын реттеуінің бағалауында алтауы реттеу 100 миллион АҚШ доллары, 3 – 150
миллионАҚШ доллары, басқа үшеуі – 200 миллион АҚШ долларынан жоғары
тұрандығын көрсетті.
Қажетті нәрсені белгілеп кету керек, бїгінде австралиялыќ заѕ шыєару
және АЌШ заѕ шыєарулары тенденцияларыныѕ жалпылыќ жјне реттеуге жалпы жаќын
келуін бґлімінде құру. Уаќытты ќажетті белгілеп ќою, не АЌШта сондай заѕ
шыєару ќўру ґтетін дјуірі аяќталмай жатќанда, нјтиже сияќты - оныѕ
їзінділігі, ќайталау жјне бґлек жайлардыѕ ќайшылығы келеді.
3. Еуропалық одақтың кәсіпкерлік қызметті реттеу жүйесінің құруына
жақындауы
Европалыќ одаќ кјсіпкерлік ќызмет жґнге салу бірыѕєай жїйесі жоќ болып
жатыр. Уаќыт да еѕ комплексті жјне қазіргі уақыттың техникалыќ жґнге салу
жїйесін еуропалыќ одаќ ўйымдасќан есептеуді болады, негізі салынєанды
тјуекелдердіѕ баєалау жїйесінде, тап осы зерттеуде ќаралєан болады.
4. Реттеуді тәуекелге және шығынға тәуелді жүргізудің жалпы
кепілдемелері.
Не мемлекеттік жґнге салуєа тўтас жаќын келу тек ќана АЌШта жјне
Австралияда бар. Шетелдік заѕ шыєару зерттеулері айќындауды рўќсат етті.
Еуропалыќ мемлекеттерде жјне Ресейде заѕ шыєару жґнге салуы туралы бґлек
салалыќ заѕ, аныќтаушымен реттеу таѕдауына дербес жаќын келу.
Мемлекеттік реттеу кіріспесініѕ шыєындардыѕ шекті деѕгей аныќтамасы
Маѕызды белгілеп кету керек, тіпті бірыѕєай акті жоќ болуы жанында
тјуекелдіѕ тјуелділікте мемлекеттік реттеу тїр таѕдау тїсінулері
мемлекеттік реттеу туралы деѕгейде ўлттыќ органдардыѕ ќўќыќтыќ сана
деѕгейінде жјне доктринальномда пайдалардыѕ жјне реттеу шыєындарыныѕ бар
болу туралы сґйлеуі болады.
Еѕ (јкімшілік рұқсат жасалмағанды жјне ќызмет лицензиялауын құру)
халыќ ќауіпсіздік немесе ел ќорєаныс ќабілетініѕ тікелей ќорќытулары бар
болу жанында ќолданылып жатыр.
Аныќтама жанында аныќталатынныѕ араќатынас сияќты пайдалардыѕ жјне
жґнге салу шыєындарыныѕ мемлекеттік ќол сўєу дјрежелері қазіргі уақыттағы
заѕ шыєарушыларды нјтижелілік тїсініктерінен аралап шыєуды ўмтылып жатыр.
Шыєындардыѕ аныќтама процесс жјне пайдалар бўл жаєдайда јртїрлілерді
мемлекеттерде јр тїрліше уақыт тәртібі белгіленген. Дјл осылай, еуропалыќ
мемлекеттердіѕ кґпшілігінде тап осы процес бїтінде заѕ шыєаратын уақыт
тәртібі белгіленбеген жјне шешімдерді заѕ шыєарушылармен ќабылданып жатыр.
АЌШта айќын сандыќ белгілерден аралап шыєуды ўмтылып жатыр. Біраќ заѕ
шыєару сынын кґрсетіп жатыр, табысты јрекеттер болып жатќан тїрда бірнеше
себеп: статистикалыќ хабар таныстырылушылыќсызыныѕ, пайдалардыѕ есеп-ќисап
бірыѕєайлы јдістерініѕ жоќ болу жјне шыєындардыѕ (јдеттегі заѕ шыєаруды
кґмескі ўєыммен операция жасап жатыр қазіргі уақыттағы єылыми јдістердіѕ
ќолдануымен), мекеме арасындаєы келісу тартуымен, не ертіп әкелгені –
мәселелердің кґрінуіне мемлекеттік шаєылысу. Сонымен ќатар, наќты
экономикалыќ объектілер, аќиќатта экономика бїтін бўтаќ, тґтенше кїрделі
жјне математикалыќ їлгілеу көлемді ќолдануына арналєан.
Қазіргі уақытта єылыми јдістемелер негізінде пайдалар жјне шыєындарды
есеп айырысуы ќабылдауєа болатыны Австралия їлгісіне сәйкес келеді, біраќ
міндетті сондай сандыќ есеп-ќисаптарды келмейді. Назар орталыќ ќўжат
дайындауы жанында мемлекеттік реттеудің тїр таѕдау аныќтаушы, кїтілетін
жґнге салу кїшті јсер бәсекені болдырмаудағы зерттеулер орнында болып
жатыр.
Шыєындардыѕ шекті маєына аныќтамасы тјуекел азаюы
Басќарудаєы тјуекелдермен єылыми білім дербес облысына кірді.
Сонымен ќатар, тјуекелдердіѕ сандыќ ґлшеу нјтижелілік бойын баќылау
бірсыпыра объектілерініѕ ар жаєында ўзаќ статистикалыќ баќылау жоќ болуымен
тежеліп жатыр. Математикалыќ їлгілерді ќолдану мїмкіншілігі (коэффициент,
shortfall жјне басќа математикалыќ їлгініѕ, бірлестіктермен ќолданылатындар
тјуекелдердіѕ баєалауына арналєан) сондыќтан їлкен аќпараттыќ объектілердіѕ
артынан кем ыќтималдыќ ґлшеуіне арналєан тјуекел орындаулары аман саќталып
қалған, кейбірлерге мемлекеттік реттеу объектілері апарып беруі жиі болады.
Сонымен ќатар јрбірде єылым облыстарынан ќауіп-ќатерлердіѕ теѕестіруіне
арналєан жеткілікті жабдықтар жјне тјуекелді тґмендетуіне арналєан
баламалыќ шешімдердіѕ ұйқасы берілуі болады (мысалы, химиялыќ жјне
микробиологиялыќ тјуекелдер).
Қазіргі уақыттағы заңдар сол уақытта тәуекелді басқару кезіндегі
шешімді қабылдаудың алгоритмін сипаттау үшін құрылады.
Тәртіп таңдау
Тәуекелді талдаудан кейін реттілікті таңдаудың түрі туралы шешім
қабылданады. Егер халықтың денсаулығы мен өміріне қауіп, сонымен қатар,
мемлекеттік қорғаныстық қабілеттілігі болмаса, онда тәртіптің ең тиімді
түрін таңдаудың қажеттілігі туралы шешім қабылданады (квази-тәртіптік
немесе өзіндік тәртіп).
Сонымен қатар, шығын мен тәртіптің нақты түрлерінің пайдасын
есептегеннен кейін, тәртіптіліктің опциясының қатыспауынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Экономикалық қызметтің жеке түрлерін тәртіпке келтіруде мемлекеттің
аз ғана қатысына бағытталған, бизнестің сәтті болуына жағдайлар туғызатын
факторлар жиынтығы. 5
1.2. Рұқсат етілген жүйені құрудағы әлемдік тәжірибе: мақсаты,
реформалаудың бағыты мен механизмдары. 10
1.2.1. Австралияда реттеудің бірыңғай жүйесін құруда жалпы қарастыру
11
1.2.2. Кәсіпкерлік реттеу туралы АҚШ заңдылығының көрінісі 17
1.2.3. Еуропалық одақтың кәсіпкерлік қызметті реттеу жүйесінің құруына
жақындауы 20
1.2.4. Реттеуді тәуекелге және шығынға тәуелді жүргізудің жалпы
кепілдемелері. 20
1.3. Қазақстандағы және әлемдегі дамыған елдердегі әрекеттің жеке түрлерін
реттеудің, жүйені енгізудің принциптерінің негізін талдау 23
1.3.1. АҚШ-ғы тұтынатын тауарларды шығарудың реттілігінің ерекшеліктері
23
1.3.2. АҚШ-та бағалау қызметтің лицензиялануы 24
1.3.3. АҚШ-та жоғары білімді мекемелердің аккредиттеуі 25
1.3.4 Азықтық өнімдерін өндіру облысында мемлекеттік реттеудің
халықаралық дәрежесі 29
1.3.5. Қазақстан Республикасында сертификаттау және аккредиттеу
облысында реттеу талдауы 30
1.3.6. Қазақстан Республикасында лицензиялау жүйесінің құрылуы 31
1.4. Бизнеске артық әкімшіліктік жүкті туғызатын айқын емес қайталанатын
нормаларды шығару мақсатында лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеу
облыстарында Қазақстан Республикасының заңының талдауы 33
1.5. Әкімшілітік тосқауылдардан, рұқсат ету жүйесін жеңілдету жөнінде
ұсыныстар мен кепілдемелер 37
1.5.1 Рұқсат ету жүйесі облысында заңнаманың унификациясы
1.5.2. Рұқсат құжаттарының жеңілтілген процедурамен беру 40
2.1. Жалпы жағдай 47
2.2.Нарық сәтсіздіктерінің талдануы және идентификациясы 51
2.3.Идентифициялы тәуекел сферасының қауіпсіздігіне тәуекелді
реттеу түрін таңдау (лицензиялау, сертификаттау, аккредиттау) 53
2.4. Реттеуіштік өлшем деңгей тәуекел сын деңгейімен сәйкестік
таңдауы. 56
2.5.Реттеу баламасының орындалуын реттеу 58
2.6.Регулятивті өлщем жүргізудің қорытындысы 59
2.7.Тәуекел мониторингі. Тәуекелді басқару 60
Кіріспе
Мемлекет басшысы бизнес ортаны және рұқсат етілген жүйелерді
оңтайландыру, оның құрамына лицензиялау, сертификаттау, аккредитация,
тіркеу, келісім шарт, тексеру және тағы да басқа рұқсат етілген үрдістерді
жақсарту жұмыстарына көп көңіл бөледі.
Қазақстанда кәсіпкерлердің 90% шағын және орта бизнеспен айналысады,
сондықтан экономикалық және социалды дамудың сәттілігі шешуші түрде
мемлекеттің қабілетіне тәуелді болады және шешуші түрде бизнеске деген
әкімшілік ауыртпалықты төмендету жұмыстарын жүргізеді. Үкіметпен бизнес-
қауымдастықтың бірігуімен бизнесті жүргізу үшін әкімшілік тосқауылдарды
төмендетуде кең көлемді жұмыстар жүргізіледі, олар елдегі жұмысқа деген
көзқарасты жақсартады.
Сонымен қатар Қазақстанда, барлық елдердегі сияқты, олардың даму
деңгейіне тәуелсіз, экономикалық қызметтерді реттеуде шамадан тыс
қыиндықтар бар. Олар кәсіпкерлердің бизнеске кірісер алдында ұстануы керек
болатын қиын да айқын емес үрдістер экономикалық өсуге кедергісін тигізеді.
Бұл үрдістер өнімдерді шығаруда шығындарды және кәсіпкерлердің ұстауларын
ұлғайтады, нарыққа қатынауға шек қояды, бизнестің дамуын қолдайды, бизнес-
ортаны нашарлатады және жемқорлыққа қарсы күреседі. Әкімшілік тосқауылдар
экономиканың қараңғы тұстарының пайда болуының бірден – бір себепкері болып
табылады.
Қазақстандағы ең бір мәселелі сұрақтың бірі, рұқсат етілген жүйе
арқылы экономикалық қызметтің барлық түрлері толықтай дерлік рұқсат етілген
жүйемен реттеледі.
Сәйкесінше, шет елдік тәжірибеге негізделген және рұқсат етілген
жүйені оңтайландыруға бағытталған мемлекет тарапынан ұйымдасқан және
ойластырылған саясат қажет болады. Берілген мәселені шешу үшін рұқсат
етілген жүйені оңтайландыруға арналған бағыттар мен әрекеттерді анықтауда
жүйелік тәсіл анықталады.
Конституциялық құқық әрбір азаматқа өз мүмкіндіктері мен мүлкін еркін
қолдануға, экономикалық қызметтің еркін құқына кепілдік береді. Бұл құқық
мемлекетпен тек конституциялық құқықты қорғау, теңсіздік, денсаулық, басқа,
бөгде адамдардың заңды қызығушылықтары мен құқы, елді қорғауды қамтамасыз
ету және мемлекеттің қауіпсіздігі мақсатында ғана шектеле алады.
Кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің араласуы тек кезекті тәуекел болған
кезде ғана мүмкін болады.
Зерттеу объектісі кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тәртіпке келтіру
жүйесі, кәсіпкерлік қызметті тәртіпке келтіретін нормативті құқықтық база,
экономиканың саласы, тәртіпке келтірілетін сфера және қызмет түрлері болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты лицензиялау жүйесінің оңтайландыру әдіснамасын,
сертификаттау және аккредиттеу, Қазақстан Республикасында рұқсат беру
жүйесін жетілдіру, бизнес – ортаны жетілдіру болып табылады.
Қазақстан Республикасында рұқсат етілген жүйе концепциясының
негізінде 2009-2011 ж.ж. арналып, зерттеу негізінде қызмет түрлерін
тәртіпке келтірілетін қызмет түрлеріне (лицензиялау, сертификаттау,
аккредиттеу) келтіру әдістемесі жасалды, ол нарықтың сәтсіздік тәуекелге
бел бууды басқару мен талдауының негізінде тәртіпке келтіруді
оңтайландыруға ортақ жол табуды қамтамамыз етуге мүмкіндік береді.
I Бөлім.
Қазақстан Республикасында рұқсат етілген жүйені талдау.
Рұқсат етілген жүйені жетілдіру бойынша ұсыныстар.
1. Экономикалық қызметтің жеке түрлерін тәртіпке келтіруде
мемлекеттің аз ғана қатысына бағытталған, бизнестің сәтті
болуына жағдайлар туғызатын факторлар жиынтығы.
Қазақстан Республикасының конституциясы әркімге кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға, кез – келген заңды кәсіпкерлік қызметке ерікті түрде өз мүлкін
қолдануға құқық береді. (п.4.26 бет Қазақстан Республикасының
конституциясы).
Құқықты және бостандықты шектеуге тек конституцялық кепілдіктің ғана
құқы бар, ҚР конституциясында п.1. бет 39 адамның және азаматтың құқы мен
бостандығы заңды түрде тек мына жағдайларда ғана шектеле алады, егер ол
конституциялық қатарды қорғау, қоғамдық тәртіпті қорғау, адамның құқы мен
бостандығын, денсаулық пен адмгершілікті қорғау мақсатында ғана анықталған
жағдайда болады. Айтылып отырған адамның және азаматтың құқы мен бостандығы
туралы конституциялық белгі халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді,
нақтырақ п.2 бет.29 Адам құқы туралы жалпы декларация 1948 ж., п.2 бет.10
және п.2 бет.11 негізгі бостандық пен адамның құқын қорғау туралы Еуропалық
конвенция 1950 ж., п.3 бет.12 Азаматтық және саясаттық құқық туралы
халықаралық акт 1966 ж.
Осыған байланысты мемлекет, осындай шектеулерді (аккредиттеу,
сертификаттау, лицензиялауды қоса алғандағы рұқсат етілген жүйе, т.б), яғни
шектеулердің енгізілуіне конституциялық тұрғыда анықталған кепілдікті
қояды.
Кәсіпкерлік қызметтен экономикалық эффектті (пайда табу) төмендетуге
қабілеті бар, осы мақсаттарға сәйкес келмеу немесе осындай рұқсат етілген
үрдістерді орнату жеке кәсіпкерлікке деген әкімшілік тосқауылдардың
туындауына әкеп соғады.
Сондықтан мемлекет құқықты шектеудің және бостандықты заңды түрдегі
шектеуін бөлуді рұқсат етілген жүйе немесе әкімшілк тосқауыл арқылы
орнатуы керек. Бұл дегеніміз ішкі заңдық деңгейде рұқсат етілген үрдістерді
орнату деп түсінсе болады, олардың дәлелденбегендігі (лицензияланған қызмет
түрлерінің көптеген тізімдері, қажетті түрдегі құжаттар пакеті, соның
ішінде лицензияланған қызметке тікелей қатысы жоқ құжаттар, лицензиялау мен
сертификаттың қызметтеу мерзімі, тіркеудің ұзақ мерзімі және т.б)
Бизнесті енгізуде оңтайлы шарттарды туғызу үшін мемлекетке міндетті
түрде рұқсатты жүйені жетілдіру жұмысында, мөлшерлік аспектіде әкімшілік
тосқауылды қысқартуда тұрақты және нәтижелі жұмыс жүргізу керек.
Бұл контекстте айта кету керек, қазіргі уақытта Қазақстанда тек
мемлекеттік басқаруды – тиімді көтеру және басқару аппараты қызметінің
нәтижелілігіне қатысты тақырыпты ғана қозғап қоймайды, сонымен қатар
бәсекелестік ортада мемлекетке кәсіпкерлік қызметке қатысы жоқ функцияларды
беруге арналған әкімшілік тосқауылдарды алу мақсатында әкімшілік реформалар
жүргізіледі.
Айтылған концептуалды шарттар Қазақстан -2030 стратегиясында орын
алды және Президенттің кейінгі халыққа жолдауларындада айтылған болатын,
онда жалпы бағыттаулар, әкімшілік тосқауылдарға қарсы күресу жолдаулары да
айтылған болатын. Мемлекет басшысының 2008 жылғы халлыққа жолдауында,
дамыған кәсіпкерлік сектор – кез-келген елдің экономикасының негізі
екендігі айтылған болатын. Осыған орай, үкімет әкімшілік реформаның
маңайында бизнеске деген әкімшілік ауыртпалықты төмендетуі қажет, әрі қарай
рұқсат етілген жүйені қиындатпау қажет,соның ішінде лицензиялауды,
сертификаттау, аккредиттеуді қарастыруы керек.
Қазіргі заман талабына сай кәсіпкерлік қызметке, соның ішінде орта
және шағын бизнеске, әкімшілік ауыртпалықты төмендетуді мемлекет үш жақты
бағытта қарастырылуда.
Бірінші бағыты жеке кәсіпкерліктің субъектісін құрумен байланысты –
тіркеу, лицензиялау, техникалық жөнге салу.
Екіншісі – Кәсіпорындардың өнімдерін нарыққа шығарумен байланысты
(сәйкес келуін мақұлдау, сертификаттау, аккредиттеу).
Үшінші бағыты – Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін және
керісінше өнімдерінің нарықта бақылау болып табылады.
Көрсетілген қызмет бағыттары факторлардың жиынтықтарына жағдайлар
жасайды, яғни бизнесті жүргізуге шарттар туғызады. Бұл шарттар кәсіпкерлік
қызметті жөнге салуда мемлекеттің қатысын, бизнестің қызығушылығын қоғамның
қызығушылығымен теңдесуіне жетуін барынша төмендетуі керек.
Кәсіпкерлік қызметтегі ретке келтірудегі мемлекеттің шамадан тыс
қатысуына байланысты фактілер еркін кәсіпкерліктегі ішкі эффектілердің бар
болуымен және монополистік тенденциоздықтың болуымен, оның өз бетімен
қоғамға игілік жасай алмайтындығы және қоғамдық ресурстарды тарата
алмайтындығы, сонымен қатар барлығының, яғни барлық шаруашылық субъектілер
толығымен мемлекеттің бақылауында болған шақта жоспарланған социалисттік
экономикадан шыққандығын ескере кету керек.
Ұсынылып отырған зеттеу өз мақсаты ретінде мемлекет-кәсіпкер
арақатынасын немесе байланысын жетілдіру болып табылады, оның нәтижесінде
Қазақстанға бизнесті енгізу оңайлау керек, яғни тез және арзан болуы – ол
дегеніміз, салық қорын кеңейту, тауар және қызмет көрсету нарығын
толықтыру.
Оңайлату, жылдам, арзан деген түсініктер үрдістердегі
процедуралардың (баспа) қысқару мөлшерін, уақыт шығынын қысқарту және осы
үрдістердің шығуын туындататын ақшаның мөлшерін қысқарту, яғни - өз
еліміздің Президенті айтқандай әкімшілік тосқауылдарды төмендету.
Соңғы кездерде Қазақстанның "Doing Business" рейтингінде алатын орны
туралы көп сұрақ туындап жүр. Бизнес – орта мен бизнес – климатты салыстыру
үшін әртүрлі елдерде көрсеткіш ретінде "Doing Business" бүкіл әлемдік
банкінің рейтингісі саналады. 2007 ж. бүкіл әлемдік банкінің осы зерттеудің
жарыққа шыққанынан соң 50000 рет әлемдік прессада айтылған болатын, ол оның
іскерлік және саяси әлемде танымал екендігін айтады.
Бүкіл әлемдік банктың әдіснамасында осы зерттеуді жүргізген кезде 178
елде он үрдіс бойынша салыстыру жасалғандығы туралы айтылады. Онда алдыңғы
жылмен салыстырғанда 2008 ж. Қазақстанның басқа мемлекеттер ішінде жалпы
жағдайының нашарлағандығы көрінеді (бірінші кесте). Бұл индикаторларды
міндетті түрде қарастыру керек, біріншіден – бизнес ортаны жақсартудағы
жыл сайынғы өткізілетін реформалардың бағалануы ретінде, ал екіншіден –
басқа елдермен салыстырғанда реформалау жолындағы мемлекеттің қозғалу
жылдамдығының көрсеткіші ретінде қарастыруға болады.
1. кесте
Doing Business индикаторының он көрсеткіші бойынша Қазақстан жағдайының
өзгеруі (Бүкіл әлемдік банктің 2007 және 2008 ж.ж. арналған есеп беруінен.)
№ Көрсеткіштер 2008 2007 +-
1 Бизнестің ашылуы: заңгерлік тіркелу 57 48 -9
2 Құрылыс (қойма мысалы ретінде) 173 173 0
3 Жұмыскерлерді жалдау және жұмыстан босату22 23 +1
4 Мүлікті тіркеу: жекені меншікті беру 72 71 -1
5 Кредит алу: заңгерлік құқық және 48 45 -3
кредиттік ақпарат
6 Инвесторларды қорғау: корпоративті 51 49 -2
басқару
7 Халықаралық сауда: импорт және экспорт 178 177 -1
8 Келісімдерді орындау: соттық жүйенің 28 28 0
тиімділігі
9 Салық төлеу 44 44 0
10Бизнестің жабылуы: Банкроттықтың 100 103 +3
үрдістері
Талданған уақыт аралығында алғаш рет Орталық Азия мен Қазақстанда
Doing Business санағы тек ұлттық деңгейде емес – Алматы мен Астана, сонымен
қатар Өскемен мен Ақтобеде, яғни елдің әртүрлі аймақтарындағы жағдайды
салыстыру үшін жүргізілген болатын.
Зерттеуде бүкіл әлемдік банкпен жасалған, жүргізілген санақ
материалдары қолданылған, ол бизнес – ортаның жақсаруына әкеледі, олай
болса Doing Business индикаторлары да жақсарады.
Рұқсат етілген үрдістер мен ұсыныстардың талдану мысалдары:
Бизнесті ашу үрдістерінің бағысы осы үрдіс бойынша алғашқы жоғарғы
рейтингісі бар жиырма елдің ішінде – 2.59%, елу елдің ішінде – 6,8%, ал
Қазақстанда – 7,6 %.
Үрдістердің бағасын түсірудің ең қарапайым әдісі – талап етілген
көшірмелердің мөлшерін төмендету, электронды деректер қорын қолдануға көшу.
Тағы бір жолы – Кәсіпорынды тіркеген кезде жарғылық капиталға қойылатын
талаптарды болдырмау. Уақыттық шығындарды және үрдістердің мөлшерін
төмендету жолы – арызданушы талаптарын болдырмау, ол статистикалық және
салықтық есепке алуда қойылатын шарт болып табылады – бұл баспа құқық
қорғау органдарының сәйкес үрдістерін көшірмелейді.
Жеке меншікті тіркеу:
Үрдісті демонополизациялау оның бағасының төмендеуіне әкеп соғады,
сонымен қатар мүлікті бағалау мерзімдерін қысқарту, ақырғы үрдістің екі
баспасын қосу – жер учаскісін тіркеу және жеке құрылысты тіркеу, жер
учаскісінің тіркеу мерзімін қысқарту (30- нан 7 күнге дейін).
Бұл ұсыныстар нақты түрде рұқсат етілген үрдістерді қысқартады және
арзандатады және Қазақстанның рейтингін бірнеше пунктке дейін көтере алады,
сонымен қатар үрдістерді қадамдық талдау нәтижесінде пайда болатын,
реформалаудың нұсқаулары бола алады.
Ол үшін қажетті потенциал бар (әкімшілік ресурстар, сарапшылар, әдіс,
құралдар), үрдістердің реформаларынының нақты тәсілдерін өңдеу үшін –
рұқсат етілген жүйе қолданылады.
Аталып отырған тәсіл арқасында қазіргі уақытқа дейін міндетті түрде
сертификаттау обылысынан қоғамдық кәсіпорын өнімдері, авто көліктерді
жөндеу және техникалық қараудан өткізу, қонақ үйлерде қызмет көрсету,
химиялық тазартулар, авто оттанып алу станциялары және т.б бөлініп шықты –
барлығы бизнестің 20 түрі болды.
Тексеру аймағынан жылына 6 000 тексеру жүргізіледі, шағын және орта
бизнесті тексеру моноторийі жарияланды.
18 наурыздан 2008 ж. № 259 үкіметтің талаптарынан әкімшілік
тосқауылдарды жою коммиссиясы және бизнесті жақсарту – шағын және орта
бизнес үшін (ары қарай комиссия) комиссиясы, Қазақстан Республикасының
премьер-Министрі бастауымен құрылды. Комиссияның жұмыс органы сауда және
индустрия Министрлігі болып табылады.
Бүкіл әлемдік банктің рейтингісіне байланысты коммиссиямен әкімшілік
үрдістерді реформалаудағы қажетті және жауапты мемлекеттік органдар
бекітілді:
Лицензиялау аймағында саясатты жетілдіру – Экономика және бюджеттік
жоспарлау Министрлігі.
Бизнес ашу және жеке меншікті тіркеу - Әділет Министрлігі;
Құрылыс жүргізуге рұқсат алу - Сауда және индустрия Министрлігі;
Кредит алу және Инвесторларды қорғау - Реттеу агенттігі және
қаржылық нарықты және қаржылық ұйымдарды есепке алу;
Сонымен қатар, Бюджеттік жоспарлау және экономика Министрлігінің USAID
сарапшысымен бірге Үкімет әрекеттерінің жоспары жасалды және USAID жобасы
бизнес – ортаны жақсарту (BEI), Doing Business рейтингінде Қазақстанның
2008-2010 жоғарылауы. Жоспар қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және жалпы
жүйелік ережелерден тұрады, ол Қазақстанның аталған рейтингте жоғарлауы
үшін қолданылған.
Алғашқы бастапқы кезеңде шарттарды жақсарту жұмыстарында қысқа
мерзімді ережелерді қолдану жоспарланған, ол жағынан Қазақстанның
көрсеткіштері нашар емес:
- Кәсіпкерлікті ашу,
- Құрылысқа рұқсат алу,
- Жеке меншікті тіркеу,
- Кредит алу,
- Инвесторларды қорғау.
Әрі қарай қалған индикаторларды жақсартуда тәсілдерді жөндеу
қарастырылады, Doing Business рейтингісінде ең нашар көрсеткіштер ішінде:
- Халықаралық сауда,
- Кәсіпорындарды ликвидацияциялау.
Жалпы қабылданған тәсілдер ішінде ұйымдастырылған шараларды өткізу де
қарастырылады, жан – жақта PR-компаниялар, социалды сұрауларды жүргізу,
қоғамдық көзқарасты сынауды зерттеу, Халықаралық банкпен видео –
конференция түріндегі консультациялар жүргізіледі.
Жай фактор ретінде құқықтық нормативті базаны жетілдіруге арналған
Doing Business рейтингісінің индикаторлары негізінде реформаларды жүргізу
техникалық және институционалды мүмкіндіктер, яғни рұқсат етілген жүйені
реттейтін болып табылады.
Осымен қоса бұл шаралар фрагменталды сипат алады. Рұқсат етілген
жүйені міндетті, дереу кезде, яғни егер елдің басшысы қолдайтын болса,
жүйелік, кешенді, шешілетін рұқсат етілген жүйені реформалау қажет болады.
Қазақстан Республикасының рұқсат етілген жүйе концепциясын 2009 – 2010 ж.
жетілдіру, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі және 27 қарашадан
2008 жылғы №1100 үкіметтің қолдауымен жасалған, біздің ойымызша, ол
факторлардың жиынтығын, яғни бизнестің жақсы қалыптасуына негіз болатын, ең
үздік әлемдік тәжірибені қолданатын бизнес – ортаны жақсартуды анықтайтын
жүйелік құжат болып табылады.
Концепциямен мынадай келесідей мәселелер қарастырады:
Нормативті құқықтық актілерді қарастыру және инвентаризацияны
жүргізу, яғни рұқсат етілген барлық құжаттарды ретке келтіретін, олардың
оңтайландырылуын (гильотин әдісі) жүзеге асырады.
Рұқсат етілген құжаттарды қолданған кезде бизнестің жүруіне кедергі
келтіретін тосқауылдарды жою;
Рұқсат етілген үрдістерді жою, оларды әлемдік тәжірибеге электронды
қызмет көрсетулерді қолдана отырып келтіру;
Мемлекеттік органдардың қоғамдық біріккен кәсіпорындармен қатынасын
оперативті қамтамасыз етеді;
Кәсіпкерлік қызметтерді ретке келтіруде альтернативті формаларды
қолдану, яғни ерікті сертификаттау және аккредиттеу, азаматтық – құқықтық
жауапкершілікті сақтау.
Қайта ретке келтіру саясатын жалпы логикамен концепцияда сәйкес
анықталған, адекватты жоғарлату мақсатында мемлекеттік тәртіпке келтіру
функцияларын қабылдамау, және ақырғыны мақсатты түрде тиімділікті
қарастырады.
Мұндай үрдіс сәйкес тәуекелге бел бууды басқаруды енгізу мақсатында
бағалау және талдау негізінде анықталуы қажет. Олар нарықтың жойылуына
әкеліп соғады.
Осыған сәйкес зерттеуде мемлекеттің және тұтынушылардың қызығушылында
кәсіпкерлік қызметтің тәуекелге бел бууын бағалауда әдістемелік жүйелер
ұсынылған. Тәуекел деген азаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп келтіру
және қоршаған ортаға қауіп келтіру жатады.
Келесі тәуекел түсінігін қалыптастыру, кәсіпкерлік субъектінің
әрекетінің дәрежесінің әсері нәтижесінде және оның нәтижелері азаматтардың
өмірі мен денсаулығына қауіп келтіреді.
Сонымен қоса, тәуекелдердің себептерінен шыға отырып, оларды
лицензиялау аймағында жеке шектеу, сертификаттау немесе аккредиттеу, жеке
кәсіпкерліктің субъектісін құру этапында нарыққа дейінгі ретке келтіру
түрінде анықталған болатын, ал тәуекелдің критикалық дейгейі мемлекеттің
ретке келтірудегі дәрежесін анықтайды.
Олай болса, бизнесті енгізуге қолайлы жағдайларды туғызу мемлекеттің
арласуында, яғни нарыққа дейінгі кәсіпкерлік қызметті ретке келтіруде,
кәсіпкерлік ортада ішкі эффектілерге қатысты интернализациялау шарттарында
ғана бір нәтижеге келтіріле алады.
2. Рұқсат етілген жүйені құрудағы әлемдік тәжірибе: мақсаты,
реформалаудың бағыты мен механизмдары.
Негізгі маңызды объектілер ретінде АҚШ және Австралия секілді
тәжірибелі елдер таңдап алынды, оларда жеке құқықтық институттарда
арнайы кәсіпкерлік қызметті реттеу туралы заңнама шығарылған болатын.
Олар экономиканы қайта құру тәжірибесінде, аталып отырған зерттеуді
оқуда мемлекеттің қызығушылығында болатын.
Сонымен қоса кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік ретке келтіруде оң
нәтиже көрсететін көрсеткіштер ЕС елдерінде жинақталған болатын.
Аталған тәжірибе осы жұмыстада қарастырылған болатын.
1. Австралияда[1] реттеудің бірыңғай жүйесін құруда жалпы қарастыру
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының ортасында Австралияда
басталған реттеу реформасының мақсаты, кәсіпкерлікті реттеуді
төмендету болды, сонымен қатар тұтынушылар мен өндірушілерге арналған
нарықтың функцияландырылуының тиімділігін жоғарылату болды.
Көрсетілген мәселенің орындалуына тәсіл ретінде, өзіндік ретке
келтірілу механизмдерінің жолдарымен бизнес саласында жауапкершілік
анықталған болатын.
Реформаны жүргізу пропагандалық компанияның жалпы қолдауымен
қамтамасыз етілген болатын (ол өзінен - өзі қазіргі заманғы
экономистермен тікелей мемлекеттік емес құрал ретінде қарастырылады).
Ретке келтіруді азайту керек деген лозунгілер қолданылды, ол
неоклассикалық экономикалық теориясына негізделген болатын. Ол басқа
шет елдерде сәйкес аналогиялық реформаның принципиалды бір ерекшелігі
болды, оның мақсаты ретке келтіруді жақсарту керек деген ұстаным
болатын.
Австралия тезис ұсынды, мемлекеттің саясаты ретке келтіруді тек
тиімді ғана етіп емес, сонымен қатар нақты бір саяси мақсаттарға жету
үшін қолданылатын тиімді құрал ретінде де қолдану болды.
(Prime-Minister Statement, 1997). Бұл байланыста Австралия жаңа
процедура енгізді. Бұл процедура кезінде жаңа реттеуді ендіру туралы шешім
қабылдау бизнеске әсер ететін немесе бәсекелестікті шектейтін реттеудің
барлық құралдары үшін міндетті түрде шығындар-нәтиже критерий бағасымен
қосталады. Мұндай баға формальды процедура бойынша жүргізіледі – құрамында
мәселені шешуге альтернативті ыңғайланудың бағалаудың жан жақты, жүйелік
және транспарентті процесі бар реттейтін әсер туралы Анықтама (Regulation
Impact Statement, RIS) дайындалады.
Реттеудің жалпы принциптері келесі түрде Австралияда қалыптасты:
• нарықтық бәсекелестіктің күштері ең жақсы талғам мен тұтынушы үшін
пайда қамтамасыз етеді;
• үкімет экономикаға қол сұғудың нұсқауларын қарастыруы мүмкін, егер
нарықтың құлдырауы бар болса (яғни нарықтық күштер қордың
бірқалыпты таралуына жете алмайды, немесе бірқалыпты жайғастыру
белгілі бір ұсталынымдарды талап етеді, мысалы, адам өлімін) немесе
нақты әлеуметтік мақсатқа жету қажеттілігі дәлелденді;
• тәртібінің өз қалаулы кодекстері қол сұғудың қалаулы әдісі болып
қарастырылады;
• егер кодекс нәтижелі болмаса, үкімет саланы нәтижелі реттеуге
көмектесе алады.
Нарықтың құлдырауы термині нарық қордың нәтижелі жайғастыруын
қамтамасыз ете алмаса кез келген жағдайға қатысты болады. Бұл
келесіден көрінеді:
1. әлсіз бәсекелестік;
2. тұтынушылардың жеткілікті ақпараттанбауы;
3. жоғары транзакционды ұсталынымдар;
4. ашық қызмет көрсетулер;
5. тауарлар бағасы қоғам үшін керектілердің нақты бағасын көрсетпейді
(экстерналдар).
Мысалға, Озондық қабатты қорғау туралы актісінде немесе RIS сайтында
әлеуметтік мақсатқа қатысты қаламайтын нәтижелерге әкелуі мүмкін нарық
құлдырауының келесі сипаттамалары болады: Үкімет өзінің мақсаты ретінде
құқықтық тәртіпті орнатуды, қоғамдық денсаулықты және қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді алуы мүмкін. Нарықтық күштердің шектелмеген әрекеті
кейбір экономикалық агенттерге әділетсіз артықшылық беруі мүмкін. Қоғамның
жеке мүшелері өзінің қажеттіліктері үшін төлеуге мүддесі жоқ. Жеке
мақсаттар демократиялық үкімет үшін қалаусыз болып саналуы мүмкін, мұндай
жағдайда демократиялық үкімет қордың реллоксациясы үшін әрекеттер жасау
керек. Мысалы, нарықтың құлдырауы болып қару немесе есірткіні еркін сату
болуы мүмкін.
Мұндай ыңғайды іске асыру үшін нормативті қор сатылап қалыптасты. Бұл
жерде австралиялық заң неоклассикалық экономикалық теориялардың
экономистерінің ықпалымен қалыптасты (мысалға, меншіктің институционалды
және экономикалық теориясының) және барлық терминологиялық аппарат
заңдылықта турасынан қолданылады (экстерналдар, нарықтың құлдырауы, нарық
күштері).
1998 жылы бәсекелестік принциптері туралы келісімге (Competition
Principles Agreement) қол қойылды. Оның мазмұнында нормативті-құқықтық
актілер келесі жағдайларды есепке алмағанда бәсекелестікті шектемеуге талап
қойылған:
• мұндай шектеулерден қоғам үшін тиетін пайдалар жалпы қарағанда
ұсталымнан асып түседі;
• заңдылық мақсатына тек бәсекелестікті шектеу арқылы жете алғанда
ғана.
Бұдан басқа, келісімде келесі параметрлер бойынша заңдылыққа және
реттеуге қойылатын аралық бағалауға талап қойылады.
• нормативті акттің бәсекелестік деңгейіне әрекеттесуіне жасалған
талдау;
• жалпы алғандағы экономикаға қойылған нақты бәсекелестік шектеуінің
бағалануы;
• анықталған шектеуден болған пайда мен ұсталымның бағалануы;
• дәл сол нәтижелерге әкелген альтернативті әдістердің жетістіктерін
зерттеу (нормативті емес сипаттағы шараларды қоса алғанда).
Мұндай баға Одақ деңгейінде, сондай-ақ 1996 жылдан бастап штат
деңгейінде және Австралия территориясында тәжірибеде көріне бастады. Сол
жылы үкімет бәсекелестікті шектейтін немесе бизнес үшін ұсталым тигізетін
бар заңды қайта қарап шығу тәртібін қолдады.
Регулятивті әрекет етудің талдануы жеке ведомстволарымен немесе арнайы
құрылған комиссиялармен жүргізіледі. Мұндай мекемелердің есеп берулері
жарияланбалы болады, сондықтан қызығушылық білдірген адамдарға немесе
ұйымға мұндай есеп берулерге өзінің сұхбаттарын жіберуіне болады. Сәйкес
деңгейдің Үкіметі есеп берудің негізінде, егер ол қажет болып саналса,
парламентке реттеуді түзету туралы қойылған талаптарды ендіру туралы шешім
қабылдайды (Австралия заңдарының көптеген бөлігі өткен ғасырдың 10-20
жылдары қалыптасты).
1996 жылы реттеуді бақылау офисі (Commonwealth Office of Regulation
Review, ORR) – реттеудің қорғайтын иті құрылды. Оның қызметтеріне
келесілер кіреді:
реттеуге байланысты сұрақтары бойынша Үкіметке, Одақтарға,
департаменттерге және реттейтін агенттіктерге кеңес береді;
ұсынылып отырған реттейтін шаралардың бағалануы (Regulation Impact
Statement, RIS);
Жыл сайынғы реттеудің көрінісін дайындауды және нәтижесіз реттеуге
келіспеуге бағытталған саяси ұсыныстарды өңдеуді қоса алғандағы үкімет пен
одақтардың, сондай-ақ штаттар мен территориялардың деңгейінде реттеу
реформаларының мониторингі.
1997 жылы реттеу бойынша басқарма (Regulation Guideline) құрылды. Оның
ішінде белгілі бір кіріспеге жалпы ыңғайлар, сондай-ақ реттеудің белгілі
бір шараларын қабылдау туралы шешім қабылдауға қажетті процедуралар
сипатталған.
Бұл құжат бірнеше рет қайта қарастырылып және толықтырылған, соның
өзінде негізгі тенденция болып нарықтың еркін қызмет етуіне мемлекеттік
немесе басқа да бөгет жасауының қажеттілігінің дәлелдеуіне қойылатын
талаптардың қаталдануы, сондай-ақ реттейтін шаралардың аралық бағаларының
талаптары және бірінші мүмкіндікте мемлекеттік қол сұғуға келіспеушілігін
білдіру. Құжат реттеуді түзету немесе енгізу бойынша ұсыныстар құрастыратын
әрбір мемлекеттік қызметкерлер үшін міндетті болып келеді. Одан кішкене
ертерек бизнестерге өзіне нәтижелі реттелуіне мүмкіндік беретін өзін өзі
реттеу кодекстерінің құрастырылуы бойынша басқарма дайындалды - Fair Trade
Codes of Conduct: Why have them, How to prepare them.
1998 жылы 1 шілдеде қабылданған және үкіметке өзін-өзі реттеу және
мемлекеттік реттеудің арасында орналасқан бір қатар қосымша құралдар
ұсынған саудалық тәжірибеге (Trade practice Act, 1974) туралы заңға
түзетулер енгізілді. Негізгі мүмкіндік деп бизнеспен құрастырылған,
қорғалған, яғни оларды турасынан реттеу жүйесіне енгізуге болатын тәртіп
кодекстерін жариялау мүмкіндігі болып саналады.
1997-1999 жылдарында саясат бойынша бірнеше басқармалар (Policy
Guidelines) қабылданды. Оның ішінде тәртіп кодексіне, таластарды шешу
жүйелеріне, қорғалған тәртіп кодекстеріне байланысты үкіметтің саясаты
анықталады.
Сол уақытта 1996 жылдан бастап 2000-шы жылға дейін бірінен соң бірі
өзіндік мемлекеттік реттеудің, квази реттеудің және өзін-өзі реттеудің
нәтижелілігін зерттеген, сондай-ақ осы құралдарды әрі қарай қолдануға
байланысты ұсыныстар құрастырған бірнеше жұмыс топтары құрылды. Жұмыс
топтарының барлық баяндамалары ашық талқылауға қол жетімді болды, және де
баяндамалардың ақырғы нұсқаларына қызығушылық білдірген адамдар мен
ұйымдардан келген көптеген сұхбаттар кірді. Үкімет барлық осы баяндамаларға
саясат туралы жағдайлары (policy statement) формасында әсер алды, және
бұл жағдайларда айтылған ұсыныстарға өзінің қатынасын білдірді және
берілген ортадағы саясаты бойынша әрекеттерін анықтады. Австралияда
қолданылатын реттеу құралдарының барлық спектрі бүгінгі күнде төмендегідей
сызбада көрсетілген:
Сурет 1. Австралиядағы реттеу формалары
Өзін-өзі реттеу – тәртіп стандарттарын орнату және олардың қолданылуы
және ешбір мемлекеттік қол сұғусыз қорғау.
Квази-реттеу (со-реттеу) – белгілі бір формада мемлекеттің бизнеспен
құрастырылған кодекстерді және ережелерді ұстануды қамтамасыз етуде
қатысуы.
Мемлекеттік реттеу – орындалуын мемлекеттік мекеме жүргізетін
орындалуы үшін міндетті нормативті акттің қабылдануы.
Әрбір жағдайда нарықтың еркін қызмет етуіне қол сұғу қажеттілігі
дәлелденген болса, алдымен анағұрлым қарапайым нұсқасының - өзін-өзі
реттеуінің жүзеге асырылу мүмкіндігі, содан кейін квази-реттеу, және тек
қысылған жағдайда тура мемлекеттік реттеу мүмкіндігі қарастырылады. Әрбір
реттеу формасының ішінде альтернативті құралдардың қолдану мүмкіндігі
қарастырылады, соның ішінде:
• Ешбір арнайы әрекеттерсіз (жауапкершілік туралы жалпы заңдылықтың
қолданылуы);
• Ақпараттық және жарықтандыру компаниясы (тауарлардың маркіленуін
немесе СМИ компаниясын қоса алғанда);
• Нарықтық құралдар (салықты, субсидиялар, жіберілетін рұқсатнамалар
және т.с.с. қоса алғанда);
• Меншіктің берілетін құқықтары;
• Міндетті бақылаудың сызбалары (сертификаттау, лицензиялау және
т.с.с.);
• Нарықтан шектеу шаралары (тауарларды шақырту, негативті
лицензиялау және т.с.с. );
• Стандарттар (міндеттілерді және өз қалаулары бойыншаларды қоса
алғанда);
• Басқа механизмдер, міндетті аудитті, жарияланбалы ақпараттық
регистрлерді және т.с.с. қоса алғанда.
Мемлекеттік реттеуді ендірудегі сияқты квази-реттеуді ендіру де
регулятивті әсер етудің талдау процедураларын өткізуді талап етеді
(Regulation Impact Statement, RIS)[2]) (АРВ).
Регулятивті әсер етудің талдау процедуралары (АРВ).
Экономикаға қол сұғу әдісін таңдау реттеуге жалпы ыңғайланудан шығатын
аса қатал процедура бойынша жүргізіледі: реттеу жай ғана нәтижелі болмай,
сондай-ақ нақты саяси мақсатқа жетудің нәтижелі құралы болу керек. АРВ
процедурасы бар реттеуді қайта қарап шығу үшін және бизнеске тура әсер
ететін, бизнеске жанама мәнді әсер ететін немесе бәсекелестікті шектейтін
үкіметтік келісім шарттарды тұйықтауды қайта қарап шығу үшін Одақ
Үкіметімен және австралиялық үкіметтердің Кеңесімен (штаттар мен
территориялардың үкіметтері) міндетті болып қабылданды. (Guide to
Regulation, 1998, pp.A2-A3).
Реттеу деп заңдылықтарды, Парламентпен, Үкіметпен, мемлекеттік
министірліктермен, агенттіктермен және департаменттермен, штаттардың және
территориялардың үкіметтерімен қабылданатын басқа да нормативті актілерін,
квази-реттеудің сызбаларын түсінеміз (Guide to Regulation, 1998, p.A3). АРВ-
нің толық процедурасы салықтық сипаттамадағы шаралар үшін қолданылмайды,
өйткені алдын-ала жүргізілген ашық кеңесулер салықтан бас тартуға еліктіруі
мүмкін. Бірақта салықтық құралдар үшін АРВ-нің ерекше процедурасы
қолданылады. АРВ-ні қолданудың ұлттық қауіпсіздігінің ойларымен,
халықаралық келісім шарттардың міндеттеріне байланысты бірқатар шектеулері
бар.
АРВ үкіметпен немесе реттейтін мекемемен оның реттеуін ендіру туралы
шешім қабылдағанша дейін дайындалады.
АРВ-нің ішінде міндетті түрде келесілер болады:
• белгілі бір әрекеттерді талап ететін мәселенің сипатталуы;
• мақсаттың сипатталуы;
• қойылған мақсатқа жету үшін қолданылуы мүмкін қызметтер
(регуляторлы және регуляторлы емес);
• тұтынушылар, бизнес және қоғам үшін жалпы алғандағы әр қызметтің
бағалануы және пайдалары;
• кеңесулер туралы бекітулер (АРВ авторлары дайындау кезінде кіммен
кеңесті );
• ұсынылатын қызмет;
• қолдану және ұсынылатын қызметінің нәтижелілігін келесі бағалаулар
стратегиясы .
АРВ-ні дайындау кезінде үкімет қатты қажет емес реттеулерді немесе кез
келген аса қатал кеткен бизнеске, әсіресе кішігірім бизнеске қойылатын
талаптар енгізбеуге міндетсінуден шығады. Сондықтан да, заңды реттеу
ендіру туралы сұрақ қарастырылғанша дейін Үкімет қарапайым құралдармен
қанағаттандырлық нәтижелерге жетуге бола ма екенін зерттейді (Ministry for
Custom and Consumer Affairs, 1998, p. 13).
Мәселе бағалануы
Мәселе бағалануы аса маңызды орын алады. Мәселені нақты түсінбеу теріс
шешім қабылдауға алып келуі мүмкін дегені әбден дұрыс. (Ministry for Custom
and Consumer Affairs, 1998, p. 8).
Мәселе бағалануы келесі факторлардың идентификациясын жобалайды:
• мәселенің негізгі ойы;
• мәселенің пайда болуының себептері;
• кімге әсер етеді;
• мәселенің бар болуының қатысты адамдарға тигізетін зардаптары;
• мәселенің жалпы қоғам үшін тигізетін зардаптары;
• пайда болған жағдайдан кім ұтады және қандай дәрежеде;
• мәселе ауқымы;
• мәселе локальді ма, штат мәселесі ме, жалпы ұлттық немесе
халықаралық мәселе болып келе ме екенін анықтау.
Нарықтың еркін қызмет етуіне қол сұғу қажеттілігі келесі екі жағдайға
көнеді: нарықтың құлдырауының бар болуы және нақты әлеуметтік мақсаттың бар
болуы.
2. Кәсіпкерлік реттеу туралы АҚШ заңдылығының көрінісі
АҚШ-та реттеуді ендіру қажеттілігін анықтау ережелерін орнататын
негізгі нормативті құқықтық актілер болып келесілерді атаймыз: Реттеудің
Федералды кодексі (US Code of Federal regulations (CFR)), әкімшілік
процедуралары туралы Федералды акт (Federal administrative procedure act,
FAPA), кіші бизнестерді реттеу туралы Федералды акт.
Бұдан басқа, 1995 жылдан бастап Конгреспен және президентпен АҚШ-тағы
реттеу процедураларының реформалануына бағытталған актілер қарастырылды:
реттеудің ауыспалы аралығы туралы актісі (The Regulatory Transition act,
RTA), реттеудің жақсаруы туралы актісі (Regulatory Improvement Act, RIA),
рисктің бағасы туралы және реттеудің ұсталынымдарының және пайдаларының
талдауы туралы актісі (Risk Assessment and Cost Benefit Act, RACBA).
Жґнге салу федералды кодексін негізгі актілерден біреумен єанамен
келіп жатыр, федералды агенттіктердіѕ, їкімет мекемелерді хабардарлыќ
аныќтаушы жјне мемлекеттіктердіѕ АЌШ ќызмет ететін. Тап осы кодекс бірінші
бастарына президент туралы жалпы жайлар, жайларды реттелген, мемлекеттік
ќызмет бюджеттік жјне ереженіѕ, міндеттілер атќаруєа арналєан АЌШ барлық
мемлекеттіктермен ќызмет етеді. Бастай 6 бас, жайлар орналастырып жатыр
туралы їкіметтерді агенттіктерде, комиссияларда жјне лауазымды беттерде
салалыќ белгімен. Кґлемді кґрсетілген актісі бар жјне оєан мемлекеттік
органдардыѕ лауазымды беттердіѕ ґкілеттіктері барлыќ саналєан, жўмыс реті
туралы соныѕ ішінде айналдырулармен жјне сауалдармен, ќаржыландыру беруі
реті туралы, мемлекеттік органдардыѕ ќызметтерініѕ ќўн есеп-ќисабы реті
туралы.
Әкімшілік ќўќыќ облысында екінші ґте маѕызды актілерге сәйкес келеді,
їкімет органдардыѕ јрекет уаќыт тјртіптері ўстанады. Өтетін дјуірге уаќытша
јрекет актісімен жүреді. Денсаулыќ жјне ќауіпсіздікке потенциалды тјуекел
бар, оларєа бўтаќ шыєаруыныѕ ар жаєында жґнге салу облысында құқықтық
шығармашылыққа мораторий аныќталєан, болып сонымен ќатар ќылмыстыќ ќўќыќ
облысында жјне айќын азаматтыќ ќўќыќ.
Осы кодекс талдаудының 3-ші бабы ќосуды талап етеді шыєындар -
пайданыѕ құқықтық шығармашылықта процес, талдау жјне тјуекелдердіѕ
баєалауын, ќайсыда еѕ жаќсы єылыми жјне экономикалыќ јдістерді ќажетті
ќолдану.
4-ші бабы, федералды тізімде президентпен барлыќ жґнге салу облысында
актілер, кезеңінде шыєарылатындар мораторий јрекеттері.
6-шы бап құқықтық шығармашылыққа мораторийдан шыєаруларды тап осы
келесілерді оќиєаларда көрсетілген:
Алдын ала жазып ќойылғандарды шыєаруы жјне келешек пайызды ўтыс
тігулердіѕ баєалауларыныѕ, еѕбек аќы тґлеуге шыєындарды жасаулар жјне ќўн
їлкейтетін бірлестіктердіѕ ќайта ўйымдастырулары, ќаражаттыќ ќўрылымдардыѕ,
ќосымша ќызметтердіѕ жасаулары,;
Келесі объектілерімен ережелердіѕ, байлаулылардыѕ жґнге салу:
ўшулардыѕ ќауіпсіздігі, монетарлы саясат, їлестерді саќтандыру, мемлекеттік
кјсіпорындар жјне федералды саќтандыру резервтер;
Лицензияларды беру, тіркеу, басќа ґкілеттіктердіѕ беруі, егер
мјлімдеуші ґндіріс жаќсарєан технологиялары ќолданса, таратудыѕ, сатылулар
немесе ґнім ќолдануы.
9-шы бап тоќымалы ґнеркјсіп, кеден жаѕартуын, ойдыѕ меншік ќорєанышын
жјне Ќытай базарына рўќсат жґнге салуы мораторийдан азат етеді; тапсыруды
федералды комиссиямен жиіліктердіѕ коммуникацияларымен 5 герц 50 мегагерц
жеке беттерге, кеѕ кґз алдына келген радиостанцияныѕ жјне аймаќ аралыќ
сауда толыќ жетілдіруі.
10-шы бап аз кјсіпкерлік бўл жаєынан алєанда мораторий јрекет дјуірі
їлкейтіп жатыр (ќызметкерлердіѕ санымен 100 адам кемірек).
Біраќ негізгі актілермен, - АЌШта жґнге салу облыс реформаныѕ, осы
уаќытќа дейін сын кјсіпшілік шеѕберлермен бағаланады– бұл RIA (1999) және
RACBA (1995).
RIA пайдалардыѕ талдау ретін жјне жґнге салу шыєындарын ќондырады.
Оєан, сонымен ќатар шыєындардыѕ ґзгертулері бўл жаєынан алєанда мїмкіншілік
жоќ болуы жанында сандыќ баєалауды, агенттік ґз кїтуларын тиісті ўсынайыќ
деген айтылып жатыр.
Келесі шешімдерден бір талдаудан кейін агенттікті тиісті ќабыл алу:
1. мемлекет араласуын қажет етпейді;
2. географиялыќ аймаќ аралыќ ерекшеліктерді ќажетті орнату немесе
тұлға топтарымен;
3. жґнге салу иілгіш опциялары ќолданылып жатыр.
Мемлекет ґзінді кодекстердіѕ дайындауы жанында міндеттемелерді кеѕесу
жолымен нјтижелі ґздігінен басќарылу ґѕдеуінде кјсіпкерлікке кґмектесу,
рўќсат жїйелерініѕ және т.б. (соның ішінде құрастырылған Guidelines
қолдану).
Үкімет агенттіктен басќа өзіндік шешімдерді шешім экономикалыќ жјне
єылыми негіздеу, мїмкін тјуекелдерді баєалау, мїмкін баламалыќ шешімдерді
талап ету.
Сонымен қатар RIA тәуекелді анықтауда нақты дерек бермейді. Сол үшін
RACBA қолданылады.
RACBA кез келген реттеуге қолданылады. Ол АҚШ үшін 25 миллионнан артық
потенциалды түрде шығын түсіреді.
Басты актіні асырап жатыр, тјуекел баєалау реттеуші, пайдалардыѕ
талдау жјне шыєындардыѕ тјуекел минимизация жасаулары, шолу дайындау реті
офиспен ґткізумен єылым облысында саясатшылар жјне технологиялардыѕ,
заѕгерлік шолудыѕ, сонымен ќатар лайыќты талдаулардыѕ нјтижелердіѕ жариялау
реті. Тґтенше жаєдайларда, ќорєаныс ќабілеті ќамтамасыз етуі жанында,
ґндіріс жґнге салуында жјне тамаќтыќ ґнімдердіѕ дјрілердіѕ таратуында
актіні ќолданылмайды
Алдымен, өмір денсаулығы жјне ќоршаєан ортада ќауіп-ќатер туралы
есептеу нјтижесі јзірленіп жатыр. Содан соѕ пайдаларды жјне шыєындарды
талдау ґткізіліп жатыр. Пайдалардыѕ баєалауы туралы есептеу нјтижесі
дайындауы жанында жјне шыєындардыѕ федералды агенттікке ќаражатпен
басќарумен офис кґмектесіп жатыр.
Егер шыєындарды 100 миллион доллардағы шамадан асырса, онда єылым
облысында саясатшылар жјне технологиялардыѕ ќамтамасыз етумен офиспен
есептеу нјтижесі јзірленеді.
Қазіргі актіге ґткізілген процедуралардыѕ сјйкестік затына заѕгерлік
шолу, сонымен ќатар кґрсетілген шолу дайындауынан кейін јзірлену.
Кґрсетілген шолуларды конгреске жјне АЌШ президентіне жариялап жатыр
жјне баєыттап жатыр.
Қашан тјуекелдер қаралғанда денсаулыќ жјне адамдардыѕ ґмірлері, ќўжат
хабарды бір уаќытта тјуекел баєалауымен тиісті асырау туралы лабораториялыќ
жјне эпидемиологиялыќ зерттеулерде, бары немесе денсаулыќ арналєан ќауіп-
ќатер аралыќ тјуелділік жоќ болу жјне адам ґмірлері жјне потенциалды зиянды
ќызметпен кґрсетіп жатыр. Мынау айтылған жай сыншылары пікірі бойынша
тјуекелдердіѕ барысына зерттеу затымен єылыми јдебиеттіѕ барлыќ шолу
дайындау ќажеттілігі білдіріп жатыр.
Егер тјуекелдердіѕ баєалау ќўжатын жорамалдардыѕ ќатарына, болжаулар
їлгілерін ќосса, онда келесі ќўжатқа тиісті:
1. Баламалыќ жјне шын сияќты сценарийлардыѕ тїсіндірулердіѕ
таныстырылушы тізім, їлгілердіѕ жјне болжауларды ўсыну,
2. Таѕдау негіздерін тїсіндіру,
3. Тјуекел ќолданылатын баєалау їлгісі толыќ бейнелеп тїсіндіру жјне
мїмкін сценарийлардыѕ їлгісіне инкорпорация мїмкіншілігі туралы нјтиже
істеу,
4. Аныќтау, сценарийлардан эмпиризмдік зерттеулермен дауєа ќандай
болуы мїмкін (тап осы талабы таѕ ќалу жјне сыншылардыѕ ўєынбаушылығын
туғызады).
Әрбір ќўжат тјуекел баєалауымен келесі талаптарєа тиісті жауап береді:
Тәуекелді бағалау. Тјуекел баєалауын тјуекел заты тиісті мінездеме
беру. Сонымен ќатар, агенттікті тјуекел сандыќ баєалауына тиісті ўмтылу,
ќажетті єылыми жабдықтармен сондай баєалауды ќамсыздандыру.
Негативтік јсер сценарийлары. Тјуекел баєалау ќўжатын тјуекел
орындаулары зардаптардыѕ болуы мїмкін мґлшерлердіѕ болжауы тиісті болу.
Салыстыру. Барлыќ тјуекелдердіѕ баєалауымен болатын тјуекелдердіѕ
баєалау ќўжатын тиісті ќосу (ґмірге жјне денсаулыќ, экологиялыќ, заттыќ
зиянды жјне т.с.с.), сонымен ќатар шыєарулар олардыѕ алдын алуына немесе
алдын ала алмауына жјне салыстырудыѕ басќа тјуекелдермен, бўл жаєынан
алєанда ќайсылардыѕ їкімет агенттіктердіѕ жаќ жґнге салуы бар болуы жатады.
Тјуекелдердіѕ орнын баса тўруы. Қўжат тјуекел баєалауымен
тјуекелдермен мјлімдеулерді тиісті асырау, орынды болады, біраќ їкімет
агенттіктермен реттелген.
Қазіргі уақытта заѕ шыєару пайдалардыѕ талдауы туралы жјне їлкен
сыншыда барлыќ шыєындары соѕєы кезде дұшар болып жатыр. Сын сґз сґйлеудіѕ
негізгі тезисімен томєа пікір жасайды, не жґнге салу јдісі таѕдауы
шыєындарыныѕ есеп-ќисабы шыєындардыѕ жјне тјуекелдердіѕ есеп-ќисап
методологиясы.
1995 жылдың 30 наурызынан Rachel’s environment & health weekly-да
мысал келтірілген, 20 жағдайдың тек үш жағдайында ғана мүмкін болатын пайда
мен шығынды бағалауға болды. Басқа мысалда сондай жағдайда жүргізілген 12
шығын реттеуінің бағалауында алтауы реттеу 100 миллион АҚШ доллары, 3 – 150
миллионАҚШ доллары, басқа үшеуі – 200 миллион АҚШ долларынан жоғары
тұрандығын көрсетті.
Қажетті нәрсені белгілеп кету керек, бїгінде австралиялыќ заѕ шыєару
және АЌШ заѕ шыєарулары тенденцияларыныѕ жалпылыќ жјне реттеуге жалпы жаќын
келуін бґлімінде құру. Уаќытты ќажетті белгілеп ќою, не АЌШта сондай заѕ
шыєару ќўру ґтетін дјуірі аяќталмай жатќанда, нјтиже сияќты - оныѕ
їзінділігі, ќайталау жјне бґлек жайлардыѕ ќайшылығы келеді.
3. Еуропалық одақтың кәсіпкерлік қызметті реттеу жүйесінің құруына
жақындауы
Европалыќ одаќ кјсіпкерлік ќызмет жґнге салу бірыѕєай жїйесі жоќ болып
жатыр. Уаќыт да еѕ комплексті жјне қазіргі уақыттың техникалыќ жґнге салу
жїйесін еуропалыќ одаќ ўйымдасќан есептеуді болады, негізі салынєанды
тјуекелдердіѕ баєалау жїйесінде, тап осы зерттеуде ќаралєан болады.
4. Реттеуді тәуекелге және шығынға тәуелді жүргізудің жалпы
кепілдемелері.
Не мемлекеттік жґнге салуєа тўтас жаќын келу тек ќана АЌШта жјне
Австралияда бар. Шетелдік заѕ шыєару зерттеулері айќындауды рўќсат етті.
Еуропалыќ мемлекеттерде жјне Ресейде заѕ шыєару жґнге салуы туралы бґлек
салалыќ заѕ, аныќтаушымен реттеу таѕдауына дербес жаќын келу.
Мемлекеттік реттеу кіріспесініѕ шыєындардыѕ шекті деѕгей аныќтамасы
Маѕызды белгілеп кету керек, тіпті бірыѕєай акті жоќ болуы жанында
тјуекелдіѕ тјуелділікте мемлекеттік реттеу тїр таѕдау тїсінулері
мемлекеттік реттеу туралы деѕгейде ўлттыќ органдардыѕ ќўќыќтыќ сана
деѕгейінде жјне доктринальномда пайдалардыѕ жјне реттеу шыєындарыныѕ бар
болу туралы сґйлеуі болады.
Еѕ (јкімшілік рұқсат жасалмағанды жјне ќызмет лицензиялауын құру)
халыќ ќауіпсіздік немесе ел ќорєаныс ќабілетініѕ тікелей ќорќытулары бар
болу жанында ќолданылып жатыр.
Аныќтама жанында аныќталатынныѕ араќатынас сияќты пайдалардыѕ жјне
жґнге салу шыєындарыныѕ мемлекеттік ќол сўєу дјрежелері қазіргі уақыттағы
заѕ шыєарушыларды нјтижелілік тїсініктерінен аралап шыєуды ўмтылып жатыр.
Шыєындардыѕ аныќтама процесс жјне пайдалар бўл жаєдайда јртїрлілерді
мемлекеттерде јр тїрліше уақыт тәртібі белгіленген. Дјл осылай, еуропалыќ
мемлекеттердіѕ кґпшілігінде тап осы процес бїтінде заѕ шыєаратын уақыт
тәртібі белгіленбеген жјне шешімдерді заѕ шыєарушылармен ќабылданып жатыр.
АЌШта айќын сандыќ белгілерден аралап шыєуды ўмтылып жатыр. Біраќ заѕ
шыєару сынын кґрсетіп жатыр, табысты јрекеттер болып жатќан тїрда бірнеше
себеп: статистикалыќ хабар таныстырылушылыќсызыныѕ, пайдалардыѕ есеп-ќисап
бірыѕєайлы јдістерініѕ жоќ болу жјне шыєындардыѕ (јдеттегі заѕ шыєаруды
кґмескі ўєыммен операция жасап жатыр қазіргі уақыттағы єылыми јдістердіѕ
ќолдануымен), мекеме арасындаєы келісу тартуымен, не ертіп әкелгені –
мәселелердің кґрінуіне мемлекеттік шаєылысу. Сонымен ќатар, наќты
экономикалыќ объектілер, аќиќатта экономика бїтін бўтаќ, тґтенше кїрделі
жјне математикалыќ їлгілеу көлемді ќолдануына арналєан.
Қазіргі уақытта єылыми јдістемелер негізінде пайдалар жјне шыєындарды
есеп айырысуы ќабылдауєа болатыны Австралия їлгісіне сәйкес келеді, біраќ
міндетті сондай сандыќ есеп-ќисаптарды келмейді. Назар орталыќ ќўжат
дайындауы жанында мемлекеттік реттеудің тїр таѕдау аныќтаушы, кїтілетін
жґнге салу кїшті јсер бәсекені болдырмаудағы зерттеулер орнында болып
жатыр.
Шыєындардыѕ шекті маєына аныќтамасы тјуекел азаюы
Басќарудаєы тјуекелдермен єылыми білім дербес облысына кірді.
Сонымен ќатар, тјуекелдердіѕ сандыќ ґлшеу нјтижелілік бойын баќылау
бірсыпыра объектілерініѕ ар жаєында ўзаќ статистикалыќ баќылау жоќ болуымен
тежеліп жатыр. Математикалыќ їлгілерді ќолдану мїмкіншілігі (коэффициент,
shortfall жјне басќа математикалыќ їлгініѕ, бірлестіктермен ќолданылатындар
тјуекелдердіѕ баєалауына арналєан) сондыќтан їлкен аќпараттыќ объектілердіѕ
артынан кем ыќтималдыќ ґлшеуіне арналєан тјуекел орындаулары аман саќталып
қалған, кейбірлерге мемлекеттік реттеу объектілері апарып беруі жиі болады.
Сонымен ќатар јрбірде єылым облыстарынан ќауіп-ќатерлердіѕ теѕестіруіне
арналєан жеткілікті жабдықтар жјне тјуекелді тґмендетуіне арналєан
баламалыќ шешімдердіѕ ұйқасы берілуі болады (мысалы, химиялыќ жјне
микробиологиялыќ тјуекелдер).
Қазіргі уақыттағы заңдар сол уақытта тәуекелді басқару кезіндегі
шешімді қабылдаудың алгоритмін сипаттау үшін құрылады.
Тәртіп таңдау
Тәуекелді талдаудан кейін реттілікті таңдаудың түрі туралы шешім
қабылданады. Егер халықтың денсаулығы мен өміріне қауіп, сонымен қатар,
мемлекеттік қорғаныстық қабілеттілігі болмаса, онда тәртіптің ең тиімді
түрін таңдаудың қажеттілігі туралы шешім қабылданады (квази-тәртіптік
немесе өзіндік тәртіп).
Сонымен қатар, шығын мен тәртіптің нақты түрлерінің пайдасын
есептегеннен кейін, тәртіптіліктің опциясының қатыспауынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz