МӘШҺҮР - ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
ӘОЖ 37(092)
Қолжазба құқығында
Асенова Назымгүл Сабырқызы
МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ
13. 00. 01 - Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор А.Н.Ильясова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТІК АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында Қазақстандағы саяси,
әлеуметтік жағдайлар 11
2. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
көзқарастарының қалыптасуының рудиментарлық негіздері 19
2 МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ МҰРАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕ
ЖӘНЕ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ
2.1 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
тұжырымдамасындағы тәрбие теориясы мәселелері 40
2.2 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасындағы дидактикалық
ой-пікірлер 83
2.3 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының көзқарасындағы
педагогикалық идеяларының бүгінгі педагогика үшін маңызы 98
4. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық мұрасын
педагогикалық жоғары оқу орындарында пайдалану жолдары 113
ҚОРЫТЫНДЫ 126
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 130
ҚОСЫМШАЛАР 138
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Елбасы Н.Назарбаев халыққа жолдауларында
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
міндеттерін қойып отыр. [1] Сонымен қатар қоғам алдында білім беру жүйесін
модернизациялау - 12-жылдық мектеп жүйесіне көшу мақсаты да тұр. Бұл
жағдайда педагогика ғылымының алдында қоғам санасының аталмыш сферасының
жаңа тиімді болатындай даму жолдарын іздестіру міндеттері қойылып отыр.
Ондай жолдардың бірі педагогика тарихын ғылыми-педагогикалық білімнің
күрделі бөлімдеріне айналдырып, өткен жылдардағы бай теориялық және
тәжірибелік мұраны айқындап, мәнін түсініп қолдану болып табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев: ...өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды,
ақ пен қараны айырып, оны бүгінгі күннің кәдесіне жарату - қоғам алдында
тұрған ең өзекті мәселелердің бірі. Өйткені, айта беретін тәуелсіздігіміз,
егемендігіміз осы тарихты тануға тікелей байланысты: өткенді білмей,
болашақты анықтау мүмкін емес,-деген болатын. [2, 224]
Біздің пікірімізше, бүгінгі таңдағы педагогика проблемаларын және оның
даму тенденцияларын Қазақстан территориясында болған өркениеттегі
жинақталған мұраны, көрнекті педагогтар мен ағартушылардың
көзқарастарындағы халықтық, мәдениетке сәйкестілік, табиғатқа сәйкестілік
принциптерге негізделген идеяларын зерттемей дұрыс ұғынып түсіндіру мүмкін
емес. Айтылған сөздің дәлелдемесі ретінде белгілі педагогика тарихын
зерттеуші ғалым-педагог А.Н.Джуринскийдің Размышления над историей
педагогики деген мақаласын атауға болады. Онда ол былай деп жазады:
Педагогику и школу следует рассматривать не только в контексте социально-
экономических формаций, но так же в условиях цивилизаций с их
многообразными культурными, этническими, религиозными типами. [3, 72-76]
Бұл айтылған сөзден әр түрлі дәуір мен мәдениет диалогтарын есепке ала
отырып ғылымның, педагогикалық құбылыстардың әлеуметтік, экономикалық,
саяси, рухани жағынан төмендеп көтерілу эволюциясын қарастырғаны жөн деп
түсінуге болады. Ал Қазақстан педагогика ғылымының әлем халықтары
педагогикасы қазына қорына қосары аз еместігіне біз ешбір күмән
келтірмейміз. Керісінше, Қазақстан педагогика тарихының әлемдік
педагогикалық ой-пікірдің дамуында маңызы өте зор. Ол өте бай ғылыми-
теориялық қайнар көзі ретінде өзінің дамуында үлкен қиындықтардан өткені
мәлім. Олардың ішінде халыққа білім беру жүйесінің трансформациясы, ғылыми-
педагогикалық идеялардың дамуы, мұғалім кадрларын даярлау т.б. мәселелер
бар. Осының барлығы Қазақстан педагогика ғылымының талай тар жол, тайғақ
кешулеріден өткенін дәлелдейді.
Бүгінгі күндегі қоғамның үдемелі дамуы білім беру мен мектеп алдына
күрделі міндеттер қойып отыр. Олардың қатарында тарихи компонентті күшейту
де бар. Ол міндеттер Қазақстан Республикасының тарихи сана қалыптасуының
тұжырымдамасында айқын көрсетілген. [4] Себебі қоғамдық сананың ерекше
формасы болып есептелетін тарихи сананы қалыптастыратын тек тарих қана.
Тарихи сананы қалыптастыру міндетін, Қазақстан педагогикасының тарихи
жолдарын анықтау міндетін шешу өткен жылдардағы көрнекті қайраткерлердің
педагогикалық мұраларын зерттемей, басшылыққа алып оларға сүйенбей мүмкін
емес.
Зерттеуге алынған мәселенің ғылыми маңыздылығын айқындау үшін біздер
философиялық, тарихи, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасауды жөн
көрдік. Себебі, біздің пікірімізше, теориялық тұрғыдан дәлелдемесін
қамтамасыз ететін зерттеулер бірнеше бағытта жүргізілді.
Бірінші бағыт - халыққа білім беру мәселелерін зерттеуге арналған
еңбектерге талдау мен байланысты:
- философтардың (Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, Т.Құсайынұлы, Б.Бисенов т.б.) [5-
8];
- тарихшылардың (Е.Бекмаханов, Қ.Бейсембиев, М. Қозыбаев т.б.) [9-11].
Екінші бағыт - Қазақстандағы идеологиялық платформа өзгерген кезеңдегі
(1917-1920) мектеп, білім беру, педагогикалық ой-пікірдің даму жолдарын
айқындайтын тарихи-педагогикалық мәселелерге арналған талдау мен байланысты
(Қ.Б.Бержанов, И.Б.Мадин, А.И.Сембаев, К.Құнантаева, Г.А.Уманов.) [12-16].
Үшінші бағыт - Қазақстан педагогика ғылымының әр түрлі аспектідегі
дамуына арналған еңбектерге жасалған талдау мен байланысты:
жоғары педагогикалық білім берудің дамуы (К.Б.Сейталиев, Е.О.Омар,
Р.Б.Мухитова) [17-19];
оқушыларға адамгершілік тәрбие беру теориясының дамуы
(Э.А.Урунбасарова) [20];
педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесінің дамуы
(Б.А.Әлмұхамедов) [21];
қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы (Т.М.Әлсатов)
[22];
педагогика ғылымының және теориясының дамуы (А.Н.Ильясова)
[22];
Х-ХІVғ.ғ. Қазақстандағы тәлімдік ой-пікірлердің дамуы (К.Ж.Ибраева)
[24];
ХІХғ. ІІ жартысындағы ағартушылардың мұрасындағы рухани-адамгершілік
идеялардың дамуы (Н.С.Әлқожаева) [132];
революцияға дейінгі Қазақстандағы мектептік білім беру жүйесінің дамуы
(Г.М.Храпченков) [25];
Алашорда қайраткерлерінің педагогикалық мұрасы (Б.С.Байменова) [26];
инновациялық бастауыш мектептің дамуы (И.Н.Шевченко) [27];
оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы (Л.Т.Сайдахметова) [28];
Шығыс Қазақстан аймағындағы білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
(Ж.К.Ибраимова) [29] т.б.
Тарихи-педагогикалық еңбектеріндегі авторлардың зерттеген негізгі
мәселелері орта білім беретін және жоғары педагогикалық мектептердің,
педагогикалық кадрларды даярлау және біліктіліктерін арттыру жүйесінің,
педагогикалық ой-пікір, ғылым мен теорияның дамуы болып табылады.
Төртінші бағыт - белгілі тұлғалардың педагогикалық көзқарастарын
зерттеуге арналған еңбектерге жасалған талдау мен байланысты: М.Әуезовтың
(К.Ибраева) [30], М.Ғабдуллиннің (Н.А.Түебақова) [31], М.Қашғаридің
(К.Қалиева) [32], А.Байтұрсыновтың (Б.И.Иманбекова, К.Т.Ыбраимжанов)
[33,34], Абай Құнанбаевтың (К.Шәймерденова, И.Р.Халитова) [35,36],
Т.Жүргеновтың (А.Е.Садыкова) [37], М.Жұмабаевтың (Р.Көшенова, А.Жұмабаева)
[38,39], Т.Шонановтың (С.Баймұратова) [40], Т.Тәжібаевтың (М.Ж.Құлжабаева,
М.К.Ахметова) [41,42], Ы.Алтынсариннің (Ә.Ситдықов, К.Р.Калкеева,
Г.Е.Рысбекова) [43-45], Р.Г.Лембергтің (Ж.Меерманова) [46], С.Торайғыровтың
(Қ.Қ.Шалғымбаева) [47], Ж.Баласағұнның (Ә.Көшербаева, Т.Ә.Ахметов) [48,
49], С.Аспандияровтың (Б.А.Қиясова) [50], Н.Құлжанованың (А.Б.Елькеева)
[51] т.б. педагогикалық мұралары, идеялары.
Бесінші бағыт - диссертациялық тақырыпқа тікелей қатысты мәселені
Қазақстан педагогикалық ой-пікірдің өкілдерінің бірегейі Мәшһүр-Жүсіп
Көпейұлының мұрасын зерттеуге арналған еңбектерге талдау жасау мен
байланысты. Олардың ішінде:
философиялық аспектідегі (Б.Бисенов, Т.Құсайынұлы) [8,7];
тарихи аспектідегі (Е. Бекмаханов, Ж.Артықбаев, Е.Жүсіпов, Қ.
Бейсембиев) [9,52,140,10];
филологиялық аспектідегі (С.Дәуітов, Д.Қамзабекұлы, У.Қалижан,
Н.Жүсіпов, С.Сүтжан, А.Тұрышев, Е.Жүсіпов, Г.Жүсіпова т.б.)
[55,56,57,59,60,63,53,61];
көркем-әдеби аспектідегі (М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Д.Әбілов,
Қ.Мұхаметқанов, Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев) [62,169,64,65,66,67];
тарихи-педагогикалық аспектідегі (Қ.Жарықбаев, Е.Ө.Жұматаева) [68,69]
зерттеу жұмыстарын атауға болады.
Аталған авторлардың еңбектері зерттеуге алынған мәселенің ауқымын
кеңейтуге елеулі үлесін қосып отыр. Бірақ, зерттеушілер Мәшһүр-Жүсіп
Көпейұлының мұрасын толығынан жан-жақты талдау мәселесін алдарына міндет
ретінде қойған жоқ, тек жалпы ұлттық тәлім-тәрбие мен педагогикалық ой-
пікірдің даму контексінде ғана қарастырады.
Талданған еңбектердің ішінде Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық-
психологиялық ой-пікірлеріне алғашқылардың бірі болып зерттеп баға беріп,
қысқаша ғана пікір айтқан белгілі ғалым, педагогика және психология
ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Ол: Дін оқуынан
мейлінше сусындап, кейіннен белгілі фольклоршы-публицист атанған, шежіреші,
ақын М.Ж. Көпейұлының төңкеріске дейінгі кезеңде-ақ әр түрлі тақырыпта
бірнеше кітап шығарған. Оның әлі де баспа бетін көрмеген қолжазбалары
қаншама! Бұлар да тәлім-тәрбие, педагогика, психология мәселелеріне
қатысты. Онда сезім мүшелері ми мен жүрек, қиял, ойлау, бала мен
үлкендердің қарым қатынасы, әйелдерге білім беру т.б. қатысты пікірлер
көптеп кездеседі,-деп қана қысқа тұжырымдайды. [68]
Философиялық, тарихи, филологиялық, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге,
докторлық, кандидаттық диссертацияларға жасалған талдау біздің зерттеуге
алған тақырыбымыз бойынша Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасын педагогикалық
тұрғыдан зерттеп, оның ішіндегі педагогикалық ой-пікірлерін айқындап,
сұрыптап жүйеге келтірген арнайы жұмыстың жоқтығын көрсетті. Сонымен бірге
бүгінгі күндегі Қазақстан ғалым-педагогтарының жарияланған Педагогика,
Педагогика тарихы оқулықтарында, педагогикалық сөздіктер мен
энциклопедияларда Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларына өз
дәрежесінде көңіл бөлінбеген. Көп жағдайда оның педагогикалық идеяларын
баяндайтын материалдардың жоқтығын көрсетті. Ал жүргізілген зерттеу жұмысы
біздерге Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасындағы педагогикалық идеялар аз
еместігін көрсеті. Айтылғанның барлығы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еңбектерін
тәптіштеп зерттеу қажеттігін дәлелдейді. Ағартушының педагогикалық мұрасын
зерттеу бүгінгі таңдағы аталмыш ғылымды жаңа біліммен молайтып байытуға
кең мағынасындағы тәрбие мәселелерін шешуге ықпалын тигізіп, педагогика
ғылымының әрі қарай даму жолдарын болжауға мүмкіндік береді.
Сонымен, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларын, тәрбиелеу
және оқыту мәселелеріне қатысты жасаған тұжырымдарын, шығармашылық іс-
әрекетінің нәтижелерін қолдану қажеттілігі мен оның бай мұрасының өз
дәрежесінде зерттелмеу деңгейі, уағыздалуы және тәжірибеде пайдалануының
арасындағы қарама-қайшылық айқын көрінеді.
Аталған қарама-қайшылықты шешу жолдарын іздестіру зерттеу проблемасын
айқындайды.
Тарихи-педагогикалық әдебиеттерде проблеманың өз дәрежесінде
зертелмеуі, ағартушының бай мұрасын баяндайтын күрделі жұмыстың жоқтығы
зерттеуге алынған мәселенің көкейкестілігін көрсетіп тақырыпты Мәшһүр-
Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеялары деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеу объектісі: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының ағартушылық қызметі мен
шығармашылық мұрасы.
Зерттеу пәні: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы
педагогикалық ой-пікірлері.
Зерттеу мақсаты: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы
негізгі педагогикалық идеяларды айқындау, жүйелеу, олардың маңызын анықтау
және тәжірибеде қолдану мүмкіндігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының
мұрасын зерттеу жағымды бай педагогикалық тәжірибені айқындауға мүмкіндік
берсе, онда ол оқыту мен тәрбиелеу процестерінің тиімділігін арттыратын
жаңа идеяларды ұсынуға және бүгінгі күн талабына сай келетін отандық
педагогика ғылымының әрі қарай дамуын болжауға мүмкіндік туғызады.
Баяндалған ғылыми болжамды дәлелдеу негізіне ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан тәжірибені талдау, қорыту, бағалау негізінде және болашаққа
мақсатты түрде бағытталған бүгінгі таңдағы педагогикалық зерттеулерді
ілгері жылжытуға ықпалын тигізетін қайнар көздердің бірі ретінде Мәшһүр-
Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы оқыту және тәрбиеге қатысты ой
пікірлерін қолданғанда ғана ғылыми педагогика теориясы нәтижелі дамиды
деген ойдан тұратын жетекші идея алынды.
Зерттеу проблемасы, мақсаты, объектісі, пәні және ғылыми болжамы
төмендегідей міндеттерді анықтады:
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларының туындауына ықпалын
тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға сипаттама беру;
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының өмірі мен іс-әрекетіндегі негізгі кезеңдерін
айқындап сипаттама беру;
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылығының педагогикалық негізін
анықтау;
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының оқыту және тәрбие мәселелеріне қатысты
педагогикалық көзқарасын анықтау және оларға сипаттама беру.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларын жүйелеу;
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізіне материалистік философияның
құбылыстардың жалпы және өзара байланысы туралы, философияның,
психологияның, педагогиканың жеке тұлғаның қалыптасуы туралы, тарихи
сананың қалыптасуы туралы, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар туралы,
тарихи-педагогикалық құбылыстар мен процестерді зерттеудегі іс-әрекеттік,
жүйелілік, персоналистік келістер және оларды объективтік, тұтастық,
шынайылық, нақтылы-тарихи кезең контексінде қарастырудың философиялық
идеясы алынды.
Зерттеу көздері:
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының өмірі мен іс-әрекетінің түрлі аспектілерін
зерттеуге арналған философтардың, тарихшылардың, филологтардың,
әдебиетшілердің, психологтардың, педагогтардың еңбектері, ҚР білім беру
туралы Заңы, ҚР білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы, ҚР білім
беруді дамыту тұжырымдамасы, ҚР тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы,
оқулықтар, оқу құралдары, тарихи-педагогикалық сипаттағы диссертациялық
жұмыстар, архив материалдары, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық
еңбектері.
Зерттеу әдістері:
зерттеу проблемасы бойынша философиялық, тарихи, филологиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді зерттеп талдау жасау,
генетикалық, жүйелі-құрылымдық, салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-
сәйкестік, тарихи-генетикалық, ретроспективтік, архивтік мәліметтер мен
түрлі фактілерге ғылыми-теориялық талдау және синтез, Мәшһүр-Жүсіп
Көпейұлының еңбектеріне теориялық тұрғыдан талдау жасау, диалектикалық,
құрылымдық-функционалдық, ғылым және қоғам қайраткерлерімен, ағартушының
ұрпақтарымен әңгімелесу, ауызша, жазбаша интервью алу.
Зерттеу кезеңдері:
бірінші кезеңде (1999-2000 ж.ж.) зерттеуге алынған мәселе бойынша
ғылыми-педагогикалық әдебиеттермен танысып, архивтік материалдар жинақталып
талдау жасалды, ғылыми-ұғымдық аппараты анықталды, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының
педагогикалық көзқарастарын анықтау мақсатымен оның шығармашылық мұрасы
жинақталып талдау жасалды;
екінші кезеңде (2001-2003 ж.ж.) Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еңбектері
жүйеге келтірілді, оның негізгі педагогикалық идеялары мен жоғары мектеп
тәжрибесінде оларды қолдану мүмкіндіктері анықталды және
арнайы курс бағдарламасы жасалды. Зерттеу тақырыбы бойынша ізденіс
нәтижелері баспа бетіне даярланып жарияланды және әр түрлі деңгейдегі
мәжілістерде талқыланды;
үшінші кезеңде (2004-2006 ж.ж.) зерттеу барысындағы қол жеткізген
нәтижелер талданып қорытылды, тұжырымдар жасалды, зерттеу материалдары
әдеби және редакциялық тұрғыдан рәсімделіп дисертация мәтіні жазылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- бүгінгі күн позициясынан Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
идеяларының туындауына ықпалын тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға
талдау жасалды;
- Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының жастар мен жасөспірімдердің білімі мен
тәрбие сапасын қамтамасыз ететін басты идеялары мен негізгі тұжырымдары
жүйелі түрде көрсетілді;
- ағартушының іс-әрекетіменшығармашылығы:
а) ұлтты дамыту үшін жастарға рухани-адамгершілік тәрбие беру, рухани
құндылықтарға бағдарлау қажеттігіне, оларды әлеуметтендіруге, ұлттық сана
сезімді көтеруге;
ә) оқыту процесінің құрамды элементтері: заңдылықтарын, мақсатын,
мотивін, маз
мұнын, әдістерін анықтауға және білімді ізгілендіруге;
б) ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыруға бағытталғаны дәлелденді;
- Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы оқыту және тәрбие
идеяларының Қазақстан педагогика ғылымының дамуындағы маңызы ашылып
көрсетілді;
- Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының басты педагогикалық идеялары анықталды және
оларға теориялық тұрғыдан баға берілді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының тұтас тұлғасы, ақын-жинақтаушы- ағартушы
жүйесіндегі іс-әрекеті және нақтылы-тарихи позициядан оның өмір
сүрген кезеңіндегі тарихи, әлеуметтік жағдайлар;
2. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы - Қазақстан педагогикасының қазына қорын
ғылыми идеялармен толықтырып байытқан ағартушы. Оның негізгі
педагогикалық идеяларының бүгінгі күнгі қоғам және педагогика
ғылымының дамуындағы үлкен маңызының барлығы;
3. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы оқыту, тәрбие
туралы негізгі педагогикалық идеялары;
4. педагогика ғылымы мен тәжірибенің мұқтажы ретіндегі ағартушы
мұрасын зерттеу қажеттілігінің дәлелдемесі;
5. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасын терең түсінуге және оны танып білу
қажеттілігіне көз жеткізетін арнаулы курс және оның бағдарламасының
мазмұндары.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы:
- зертеу материалдары негізінде жасалған жоғары педагогикалық оқу
орындарының студенттеріне арналған Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық
мұрасындағы педагогикалық идеялар атты арнайы курс және оның бағдарламасы
оқу процесінде қолданылды;
- талданған материалдардың, теориялық тұжырымдар мен ұсыныстардың
Қазақстан педагогика ғылымының қалыптасуы және дамуы, Әлем халықтарының
салыстырмалы педагогикасы, Педагогика, Педагогика тарихы курстары
бойынша оқылатын лекциялары мен семинар сабақтарын дайындап өткізу
барысында қолданылуы мүмкін;
- зерттеу барысындағы жинақталған материалдардың жоғары педагогикалық
оқу орындарының, педагогикалық колледждердің, жалпы білім беретін
мектептердің оқу-тәрбие процестерінде, мұғалімдердің білімін жетілдіру
институттарының іс-әрекеттерінде, жаңа буын оқулықтарын, оқу құралдарын
жазу барысында қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі басты позицияның
әдіснамалық тұрғыдан дәлелденуімен, қойылған міндеттерді шешуге сай келетін
кешенді әдіс-тәсілдерді қолданумен, ғылыми аппараттың баяндалу логикасымен,
алынған нәтижелерді талдауға мүмкіндік берген зерттеу жұмысының жоспарлы
түрде жүргізілуімен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы:
ҚР ұлттық кітапханасы, ҚР ҰҒА орталық ғылыми кітапханасы, Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасы (Алматы
қ.), мемлекеттік облыстық архив, Бұхар жырау атындағы облыстық мұражай,
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы ұрпақтарының әулеттік мұрағаты (Павлодар қ.), Жаңа-
жол ауылдық Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы мұражайы (Павлодар обл.).
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу.
Зерттеу жұмысының негізгі қағидалары Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы оқулары
атты халықаралық, республикалық (2003, 2004, 2006 ж.ж., Павлодар қ.),
Казақ қызы: өткені, бүгіні, ертеңі атты Халықаралық ғылыми-практикалық
(2003ж., Алматы қ.), 12-жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ
мұғалімдерді дайындау мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларында (2006 ж., Алматы қ.) баяндалды, Павлодар Мемлекеттік
педагогикалық институтының мектепке дейінгі және бастауыш білім беру
кафедрасының, Абай атындағы ҚҰПУ психология және педагогика факультетінің
бастауыш мектеп педагогикасы, алғашқы әскери және дене дайындығы
кафедрасының мәжілістерінде, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰМУ (2006ж., Астана қ.),
Абай атындағы ҚҰПУ (2004ж., Алматы қ.), Торайғыров атындағы ПМУ
(2006ж.,Павлодар қ.), Павлодар МПИ (2006ж.,Павлодар қ.), Хабаршы,
Бастауыш мектеп (№11-12, 2006ж., Алматы қ.) журналдар беттерінде
мақалалар жарияланды және Павлодар МПИ-ның педагогика-психология
факультетінің оқу процесіне Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық
мұрасындағы педагогикалық идеялары атты арнайы курс бағдарламасы
енгізілді.
Диссертация құрылымы:
диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеуге арналған мәселенің көкейкестілігі дәлелденіп,
қарама-қайшылығы, проблемасы, мақсаты, объектісі, пәні, ғылыми болжамы,
міндеттері, әдістері анықталды, әдіснамалық және теориялық негіздері,
ғылыми жаңалығы, тәжірибелік маңыздылығы анықталып жұмысты сынақтан өткізу
жолдары көрсетіледі.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларының қалыптасуының
тарихи, әлеуметтік алғышарттары атты бірінші тарауда ағартушының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен факторлар, тарихи-
әлеуметтік жағдайлар және оның өмірі мен іс-әрекетіндегі негізгі кезеңдері
анықталып, оларға сипаттама беріледі.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасындағы оқыту және тәрбие теориясы
мәселелерінің дамуы атты екінші тарауда ағартушының еңбектеріндегі
тұлғаның рухани-адамгершілік жағынан жетілуі, оларды рухани құндылықтарға
бағдарлау мәселелері жайлы ой-пікірлері, оқыту және тәрбиелеу
проблемаларына қатысты идеяларының негізгі бағыттары анықталып, жүйеге
келтіріліп, сипаттама беріледі. Сонымен қатар отбасындағы әйел-ананың ролі
туралы, бала тәрбиесі, оның ішінде қыз бала тәрбиесі мәселелеріне қатысты
көзқарастары ашылып көрсетіледі. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
ой-пікірлері бүгінгі таңдағы еліміздің педагогика ғылымын дамытуға қосқан
үлесі және оларды педагогикалық оқу орындарында пайдалану жолдары
қарастырылды.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері талданып қорытылады, негізгі тұжырымдар
баяндалады, ұсыныстар беріледі, мәселенің болашақта әрі қарай зерттелу
перспективасы белгіленеді.
Қосымшаларда Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының, сонымен бірге ХХ-ХХІ ғғ. жарық
көрген еңбектерінің, Бұхара қаласындағы оқыған Көкілдаш медресесінің
фотосуреттері, ақынның ұрпақтары жайлы кесте түрінде мәліметтер,
ағартушының география және тіршілік қауіпсіздығының негіздері пәндері
бойынша құрастырған еңбектері беріледі.
1 МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ
ТАРИХИ ӘЛЕУМЕТТІК АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында Қазақстандағы саяси, әлеуметтік
жағдайлар
Ақын, жинақтаушы-фольклорист, ағартушы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуымен байланысты мәселелер біздің
алдымызға көптеген талаптар қойды. Оның ішінде дүниеге келген, тәлім-тәрбие
алған ортасын, қоғамдық қызметін зерттеу және ХІХ-ХХ ғғ. аралығындағы
болған тарихи, әлеуметтік, мәдени жағдайларға мұқият талдау жасау
қажеттілігі алғашқы кезекте болды. Зерттеу жұмысын орындау барысындағы алға
қойылған бірінші міндетті шешу үшін біз айтылған кезеңдегі тарихи
жағдайларға тоқталып, оларды баяндап, сипаттауды жөн деп есептедік.
XIX ғ. екінші жартысында еліміздің тарихында орын алған елеулі саяси
оқиғалар халқымыздың сана-сезімінің, ұлттық ой-пікірінің өсуіне ерекше әсер
етті. Өйткені бұл кезеңге дейінгі патшаның әділетсіз саясатына қарсы қазақ
халқы талай бас көтерді. Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы, Кенесары Қасымұлы
бастаған көтерілістер ұлт-азаттық сипат алып, қазақ тарихында үлкен із
қалдырып мәңгі жазылды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қазақстанда патша өкіметі
Cтолыпиндік аграрлық реформаны жүзеге асыру мақсатымен қазақтың шұрайлы
жерлерін орыс шаруаларына және казактарға тартып әперіп, оған қоса бұқара
халыққа сан түрлі алым-салықтар салып, өз саясатын жүргізді. Отарлау
саясатының ауыртпалығы негізінен қазақ шаруаларының мойнына түсті. Егер
1893 жылдан 1905 жылға дейін қазақ жұртынан 4 млн. десятина жер тартылып
алынған болса, 1906 жылдан 1912 жылға дейін – 17 млн. десятинадан артты.
Барлығы 1917 жылға таман қазақтардан 45 млн. десятинаға жуық жер тартылып
алынды. Нәтижесінде 1905-1910 жж. Петропавл уезіндегі 41 ауыл (48,5%)
тұрғыны жайылым мен шалғын жерлерді орыс казактары мен переселендерден
жалға алуға мәжбүр болды - деп жазады академик М.Қ.Қозыбаев бастаған
бірқатар белгілі ғалым-тарихшылар. [11, 70] Жергілікті бай-сұлтандардың
қанауы және патша әкімшілігіне төленетін салықтар халықтың тұрмысын
төмендетіп, мүшкіл жағдайға жеткізді. Ресей билігінің қазақ жерінде
жүргізген отарлық саясаты қазақ халқын рухани әлеуметтік дағдарыс пен
күйзеліске душар етті. Мұның салдарынан қазақ халқы ең жақсы, шұрайлы
жерлерінен айырылды.
Патша өкіметінің жүргізген отарлау саясатына байланысты халықтың
басынан өткен үлкен нәубет туралы (переселендердің келуі, жерден айрылу,
аштық, жер ауып кету т.б.) кезінде қазақтың біртуар ұлдарының бірі, белгілі
жазушы Әнуар Әлімжанов та өзінің Дороги людей – дороги человека. Вспоминая
Мустафу Шокая деген еңбегінде былай деп ашық жазған болатын: ...в целях
законного закрепления за собой семидесяти верстных полос по берегам рек,
озер, лучших земельных угодий и пастбищ... коренных жителей изгнали в
пустыни, пески, тайгу [70]. Жерді тартып алу үшін тірідей өртеліп [71]
және переселендердің әйелдерімен балаларының айырына шаншылып, лақтырған
тастарының астында өлгеннен [72] қалған ел аштыққа ұшырап, қалғаны
бассауғалап жер ауып кетті. Әрине мұндай жағдай көзі ашық, көкірегі ояу,
елжанды азаматтың қай-қайсысын да немқұрайлы қалдырмады.
Қазақ халқының бұл жағдайына байланысты өз пікірін алғашқылардың бірі
болып білдірген көрнекті ақын, жинақтаушы-фольклорист, тарихшы, ағартушы
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы болды. Ол өз шығармаларында сол кезеңдегі қоғамды
меңдеп кеткен әлеуметтік қайшылықтарды ашық түрде сынап жазды. Ағартушының
халқының басынан кешкен ауыр тағдырына байланысты жан айқайы төмендегі өлең
жолдарынан айқын көрінеді:
Жер-судан айырылған соң, қаңғып кетіп,
Үйінде отыра алмай кедей қашты.
Тыңдайтын мұның сөзін құлақ қайда,
Шұлғытып тұрғанменен қанша басты?! [73, 9]
Қиындықты жеңу, ұлт қамын ойлау, бостандыққа жету, елдің өмірін
жақсарту жолдарының бірі лайықты ұрпақты тәрбиелеу деп білді ол. Онсыз
халық тағдыры көзден ұшқан бұлбұл сияқты екенін ағартушы тереңнен түсінген.
Ол ұлттың келешегі жөнінде жан ашырлықпен былай дейді:
Жатырмыз бiр қараңғы ұзын түнде,
Көрiнбей жарық сәуле, бiр таң атқан,
Сырғытып қоныс – жайдан поселкелер,
Қасынан өткен жанды табандатқан. [73, 9]
Мәшһүр-Жүсіп ғасырлар бойы ата-бабасы қан төгіп, ақ білектің күшімен,
ақ найзаның ұшымен басқыншылардан қорғап қалған жерлерінің өз ұрпақтарына
тимей, патша өкіметінің отарлау саясатының нәтижесінде біздер жоғарыда
әңгімелеген Ресейден келген переселен мұжықтардың иелігіне өткеніне
байланысты қазақ халқының басынан кешкен қиындығын шынайы суреттеп
көрсетеді.
Осы айтылғандарға байланысты ғалым-тарихшылар талай қалам тартып
жазған болатын. Олардың ішінен академик М.Қ.Қозыбаевтың бір топ
әріптестерімен бірігіп жазған Учебное пособие по истории Казахстана с
древнейших времен до наших дней атты еңбегінен мынандай фактілерді
келтіруге болады. Орталық Ресейден шаруаларды қоныс аудару Қазақстанда
жаңадан, құрылған 6 облысқа: Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай, Сырдария
басталды. Ресейден қазақ өлкесіне негізінен мал-мүлкінен айырылған,
қайыршы жағдайындағы еңбек шаруасы қоныс аударды. Адамдардың орасан зор
бұхарасы еркін жер мен арзан нан іздеп өлкеге қарай ұмтылды. Егер (1895-
1905жж.) онжылдықта Қазақстан облыстарының даласына 294 мың 296 жан қоныс
аударса, 1906-1910 жж. – 770000. 1905 жылдан 1916 жылға дейін өлке
даласындағы шаруа жұрты 427 мыңнан 1221 мың адамға, немесе1,8 есе өсті де
Қазақстан жұртының 34% құрады. 1897 жылғы санақ бойынша қазақ даласында
орыс халқы 20%, ал 1917ж. 42% болды. Осы уақыт аралықтарында қазақ ауылының
халқы 17,6% құрады, ал орыс шаруалары мен казак халқы 4,5 есе өсті., - деп
жазады олар. [11, 71]
Қазақ халқында атам заманынан бері жер дауы, жесір дауы деген екі
ұғым бар. Жерді ерекше қадыр тұтқан ұлтқа өз қонысынан айрылып басқа
құнарсыз жерлерге ауысып көшу өте ауыр болды. Осы мәселелерге байланысты,
жоғарыдағы жер мен ел мұңын, зарын, қайғысын баяндайтын өлең жолдарында
ағартушы көзқарасының идеялық арналарын, ұлттық, азаттық ұстанымдарын,
біздің ойымызша, анық көруге болады. Айтылған ойдың айқын дәлелі ретінде
ағартушының тағыда бір өлең жолдарынан мысал келтіруге болады.
Айырылған бiздiң қазақ Есiлiнен,
Өзiнiң болған емес кесiрiнен.
Жер – мүлкi шаруаның қызықты едi,
Қойнында құшақтаған жесiрiнен.
Адасып осы күнде қазақ қалды,
Бұрынғы ата- баба рәсiмiнен.
Жылқыға керек жерге егiн салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсiбiнен. [73, 49]
Бұл өлең жолдары жерден айырылу - ата-баба салт-дәстүрінен айырылу
екенін, айналып келгенде сол арқылы елдің болашағына балта шабумен пара-пар
екенін байқатып халықтың бойында намысты оятып, одан әрі төзбеуге,
шақырады. Осындай өлең жолдары арқылы ағартушы халықтың санасын оятып,
саяси сауаттылығын, мәдениеттілігін көтеруге тырысқан деп түсінеміз.
Себебі, халықтың саяси сауаттылығы көтерілмесе, әлеуметтік мәселелерді
шешуге қабілеті болмаса ұлт мәселесін шешу мүмкін еместігі белгілі.
Мәшһүр Жүсіп өзі өмір сүрген заманындағы басқа да жағымсыз жағдайларға
назар аударып наразылығын білдіреді. Ел ішіндегі, ел тіршілігіндегі кеселді
құбылыстарды, кертартпалықты әшкерелей отырып, діни және рухани кемшілікті
сөз етеді. Қазақ жеріне қоныс аударып келген орыстарға ең шұрайлы жерлерді
бөліп берудің жергілікті халықтарға қиын тигендігін, олардың ата кәсібі мал
шаруашылығының қиыншылыққа ұшырауына негізгі себеп те осы екенін ашына
айтады. Ақиқатында Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы қай шығармасында болмасын халық
қамын, кедей тұрмысын кең көрсете білгені, әлеуметтік теңсіздікті батыл
сынай алғаны байқалады. Біздің пікіріміздің дәлелі ретінде қазақтың біртуар
перзенті, ғалым Ә.Қоңыратбаевтың еңбегінен Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының XIX
ғасырдың соңы XX ғасырдың басында елімізде орын алған саяси-әлеуметтік
мәселелерге байланысты ой-пікірі, ұстанымдары туралы мысал келтірелік.
Ғалым: Мәшһүр Жүсіп XX ғасырдың басындағы ақындардың өте-мөте көрнектісі,
саяси тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ,- деп жазады. [74]
Патша өкіметінің саясаты қазақ елiнiң тек жерiн ғана алып қоймай,
рухани жағынан да отарлауға әрекет жасады. Қазақ даласында бірыңғай билік
жүргізу үшін үкімет арнайы дала комиссиясын құрды. Дала комиссиясы сол
кездегі елдің саяси-әлеуметтік жағдайы, қазақтар арасындағы рулық қатынас,
салт-дәстүр туралы барлық мәліметтерді жинақтап, жан-жақты зерттеуге
тырысты. Бұл әрекет негізінен қазақтардың басын біріктіру үшін емес
керісінше жік-жікке бөліп, бір-біріне қарсы қойып өз билігін жүргізіп
үстемдікті орнату принципін жүзеге асыру мақсатында болатын. Ал содан соң,
бұл сол замандағы өкіметтің саясатын жүзеге асыратын адамдарды тәрбиелеп,
орыстандыру, яғни миссионерлiк саясат екені белгілi. Отарлау саясатының
салдарын терең сезініп, қарсылық білдірген алғашқы халық арасынан шыққан
қазақтың зиялы қауымы, қазақ интеллигенциясының көш басшылары
А.Бөкейханов, М.Шоқай, А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.б болды. Олар өздерінің
бүкіл өмірлері, іс-әрекеттері мен әр салада жазылған шығармаларында
отарлау саясатын әшкерелейтін ойларын ортаға салған. Көп жылдар бойы
олардың есімдері аталмай, тек ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының аяқ кезінде
ғана ақталып олардың өмірімен шығармашылықтары елге танымал болды. Есімдері
аталған зиялы қауым қатарында белгілі педагог және психолог Ж.Аймауытов та
бар. Ресейлік патша өкіметінің қазақ халқын орыстандыру мен шоқындыру
бағытындағы іс-әрекетіне куә болған Жүсіпбек Аймауытов: ...Қазақтың жерін
тілгілеп, келімсек мұжықтарға аударып бере бастады, тілін бұзуға, дінін
бұзуға аулный школ, миссионерлер таратты, әдет-ғұрпын, салт-санасын
өзгертіп, орысқа бас игізуге жаңа закон, мировой судья, крестьтянский
начальниктер шығарды. Қазақты ішінен тоздыруға сайлау, штат деген шырға
тастап, өзді-өзін жұлыстырып, қырқыстырды, [75] - деп көрсетуінен халықтың
басына түскен қасіретті айқын көруге болады. Ғұлама ғалым қазақ халқының
тағдырын жақсартуға араласып, оны тұншықтыру ниеті қайдан шығып отырғанын
байқатады.
Тарихтан белгілі Қазақстан жері түгел отарланып, басы алынып, тілі
кесіліп, көне дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті аяққа тапталып [70,19]
халық бодандыққа ұшыраған соң, патша үкіметі кең-байтақ қазақ даласын
экономикалық және идеологиялық жағынан меңгеру мәселесін күн тәртібіне
қойды. Бұл үшін қазақ елін өз мүдделері тұрғысынан көп жылғы билеп-
төстеудің саяси жаңа амалдарын алдын-ала ойластырып, ғылыми зерттеулер мен
бейбітшілікті бүркенген экспедициялар арқылы халықты билеудің жаңа жүйесі
– территориялық принципке негізделген көп сатылы болыстық сайлау жүйесі
енгізілді. Халықтың бұндай жағдайы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлын қатты мазалады.
Ол:
Көп болып гуілдесе байлауы жоқ,
Партия күнде кеңес сайлауы жоқ.
Күн бұрын алас ұрып әуреленер,
Асулы күнде қазан қайнауы жоқ. [76, 35]-деп
жазды. Қазақ ұлтын жік-жікке бөлетін, зиян болмаса пайдасы жоқ болыстық
сайлау туралы ел қамын жеген азамат ретінде ағартушы осы өлең жолдарымен
баяндайды.
Мәшһүр Жүсіптің өмірлік принципі турашылдық, тура айту болды. Ақты
қара, қараны ақ демегені үшін ел билеушілеріне жақпағандығы да белгілі.
Шындықты айту, жазу арқылы өз заманында тартқан азабы да аз еместін. Бұл
туралы төмендегі өлең жолдарында ақын-ағартушы:
Туысқа тура жолды айтамын деп,
Жалғанда жалғыз қалдым жанға жақпай, [166] - деп анық байқатады.
1905-1907 жылдардағы демократиялық оқиғалар Ресей империясының шет
аймақтарында да бейнесін тапты. Бұл тақырыпты ақындардың ішінде ең алғаш
болып Мәшһүр Жүсіп Қанды жексенбі шығармасында баяндады. Халық
бостандығын аңсаған ағартушы демократиялық серпілiстi қуана қарсы алды,
оған былай деп үн қосты:
Қолың бос, өзiң еркiң не қылсаң да,
Қарайды әркiм ойлап шамасына.
Пейiлi патшамыздың кеңiп жатыр,
Алғай-ды бiздi құдай панасына.
Құдайдың бiр жарылқар уақыты келдi,
Алаштың ұраны үш жүз баласына. [73, 48]
1905ж. 17-қазан айында патша манифесі жарияланды. Мәшһүр Жүсiп
Көпейұлы алғашқы болып оған өзінің оң көзқарасын білдірді. Манифестің
әсерімен Ресей империясының Уфа, Қазан, Ташкент қалаларында баспаханалар
көптеп ашыла бастайды. Сол жылдары Мәшһүр Жүсiптің 3 кітабы жарық көреді.
Қазан қаласындағы Құсайыновтар баспаханасында 1907 жылы жарық көрген Хал-
ахуал, Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз, Сарыарқаның
кімдікі екендігі атты еңбектерінде ағартушы сол кезең үшін мәні зор
елеулі мәселелер көтерді. (Қосымша В) Мәшһүрдің осы еңбектерін зерделей
отырып біз оның сол кездегі Россияның саяси хал-жағдайымен таныс екеніне
көз жеткіздік. Аталған еңбектерінің ішінде патшаның отаршылдық саясатына
қарсы айтылған өткір пікірлері үшін ақынның еңбектері патша заңына қайшы
келіп, олардың таралуына тыйым салынады. Ал кітаптарды басып шығарған
ағайынды Құсайыновтар баспаханасына 12 мың сом айып пұл салынды. Жоғарыда
аталған 3 кітаптың мазмұнындағы пікірлері үшін Мәшһүр Жүсiптің есімі
жандармерияның қамалушылар тізіміне тіркеледі.
Біздің жасаған тарихи-салыстырмалы талдауымыз Мәшһүр-Жүсiп қазақ
ақындарының ішінде алдыңғылардың қатарында болып Ресей орталығында өтіп
жатқан саяси оқиғаларға көңіл аударып, оларға баға берді деп айтуға негіз
береді. Мәшһүр-Жүсіп халық мүддесін қолдау үшін депутат сайлау мәселесін,
патша әкімдерінің зорлық-зомбылықтарын әшкерледі, жікке бөлінуді айыптады,
ел мұқтажына жан ауыртпай, қара басының қамын ойлайтындарды сөзбен түйреді.
Адамдардың үнсіз еріктен айырылғанын әсерлі сөзбен жеткізе отырып, думаға
депутат жіберерде шен-шекпенге, мансапқа сатылмайтындарды жіберу
керектігіне назар аударып халықтың ұлттық санасына ықпал ету қажеттігі
туралы:
Алдында алтын жатса алмайтұғын,
Жан-жағын қу болмасын жалмайтұғын.
Үлкен қоян терісін тұлып қылып,
Тартқан шырға көрінсе бармайтұғын.
Алланың ақ жолымен жүретұғын,
Ерік аллада екенін білетұғын.
Қызылшыл, жемтікшілді жібермеңдер,
Ит сықылды жетекке еретұғын,- деп жазады.[76, 67]
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз атты шығармасында ол
сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік – саяси қайшылықтардың себеп-
салдарын айшықтап көрсетеді.
Әркiмнiң өз пайдасы – ойлағаны,
Тереңге түсiп жатыр бойлағаны.
Бостандық деген сөздi жоқ қылам деп,
Аш бөрi бiздi жеуден тоймағаны. [73,10]
Бұл өлең жолдарында Ресей империясының шет аймақтарының бірі болып
есептелетін қазақ жерін мекендеген халықтың жағдайы бейнеленген. Егер
орталықта патша манифесіндегі жариялаған демократиялық өзгерістердің кейбір
белгілері байқалса,оған байланысты Қазақстанда ешқандай өзгерістер
көрінбеді, керісінше шенеуніктердің жер–жерде озбырлығы күшее түсті. Мәшһүр-
Жүсіп халықтың басына түскен зорлық-зомбылық пен қиянатты ерекше
шынайылықпен былай суреттейді:
Сөйлесе жұрт пайдасын білген ерлер,
Хакімдер атып тастар көзін жойып.
Қалайша Россияның әділдігі,
Мүшелер, терімізді малша сойып. [76,30]
Жағдайдың қаншалықты қиын екенін, құл болып тіршілік жасағаннан гөрі
азаттық үшін жан аямай шайқасу керек екенін төмендегі өлең жолдары арқылы
халыққа жеткізуге тырысты:
Қорлықпен тірі болып жүргеннен де,
Жатқандық жақсы емес пе өліп көрде?! [73, 61]
Біз бұл кезеңді Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының азаттық үнi қалыптасқан үлкен
азаматтық биiкке шыққан кезі деп есептейміз. Мәшһүр Жүсіп өз
шығармашылығымен туған халқының тарихи және ұлттық сана-сезімін
қалыптастыруға ат салысты. Оның тарихи сюжеттерінің орталығына белгілі
тұлғалар алынды. Солардың бірі ұлт азаттығы үшін ат салысқан Мәди Бәпиұлы
еді. Белгілі ақын, сазгер Мәди Бәпиұлы Атбасардағы Қарқаралы түрмесіне
үйірлеп жылқы ұрлаған, болыстың қыстауын өртеген, ояздың адамдарына тілі
тиген,-деген жалған жалалармен жабылған болатын. Мәди өзі жалғыз жігіт,
шешесі қартайған, әйелі ауру болғандықтан артынан ешкім іздеп барып ас-су
апармайды. Осындай ауыр халде жатқанда 1915жылдың көкек айында Мәшһүр-Жүсіп
оған арнайы өлең арнап артынан іздеп келеді. Онда ол:
Аман сау жатырмысың, Мәди батыр,
Тұтқын боп бұл түрмеде әркім жатыр...
Жуымас аққа пәле деген сөз бар,
Қалас боп құтыларсың бір күн ақыр,- деп айтады. [77, 260]
Мәдиді Атбасардың оязы арнаулы бақылауға алып, оған жолыққан
адамдардың кім екенін, қайдан келгенін арнайы тексеріп отырған. Мәшһүр-
Жүсіп Мәдиді іздеп барғанда, Атбасардың оязы екуінің жолығуына рұқсат
бермей қойған екен. Атбасардың оязы Сарыарқаның қос тарланы жолығып,
келісіп алса, бүкіл Сарыарқаны көтеріліске шығарып жіберуі мүмкін екеніне
қауіптеніп, жолықтырмаған. Мәшһүр-Жүсіп елге сөзі өтетін кемеңгер, Мәди
болса, қолбасшы, екеуінен сол үшін қауіптенген-деп, көрсетеді мәшһүртанушы
Е.Қ.Жүсіпов. [78, 407] Зерттеуші Е.К.Жүсіповтың сөзінен біздер ағартушы
Мәшһүр-Жүсіптің ел арасындағы беделі жоғары, сөзі өтетін азамат екендігіне
көз жеткіземіз.
Мәшһүр-Жүсіп шығармаларына жасалған талдау оның туындыларында қазақ
қоғамының сол уақыттағы өзекті, өткір мәселелерін көтергендігін көрсетті.
Ел ішіндегі партияға, топқа бөлінушілік, ұрлық жасау, байлардың,
азулылардың жүгенсіздігі, дүмше молдалардың жағымсыз іс-әрекеті тәрізді
жағдайларды тоқтатса, халық өмірі жеңілдеп жақсарар еді деп есептейді. Өзі
өмір сүрген замандағы әлеуметтік келеңсіздіктерді айқын көрсетіп,
кемшіліктер мен қоғамдық мерездер елдің ілгері дамуына тұсау болып
отырғанын және елге пайдасы жоқ белең алған дерттерге тоқтау салар іс-шара
қолданса, жұрттың берекесі кірер еді деп, өзінің азаматтық көзқарасын
білдіреді. Сөзімізді пысықтау үшін ағартушының өлеңінен мысал келтіруді жөн
деп есептейміз. Ол былай дейді:
Замана жылдан-жылға болды өзге,
Бір жан жоқ құлақ қояр жақсы сөзге. [166]
Әрине, М. Көпеев дінге сенген жоқ еді, ол ата-бабаның ескі салтына
бағынбаған жан еді деп әсте де айта алмаймыз. Ол ескіше ең көп оқыған адам.
Сөйте тұра, ол ескі наным-сенімге қарсы шығып отырады- деп жазады
филология ғылымдарының кандидаты С. Дәуітов. [55,14] Біздің пікірімізше,
Мәшһүр-Жүсіптің ескі наным-сенімге қарсы болуының себебі оның көп оқып, көп
білуіне байланысты деп есептейміз. Ол білімді, озық ойлы адам, парасатты ой
иесі ретінде елді Алла, әділдік жолын ұстануға үгіттейтін молдалардың, дін
басылардың ішінде сауатсыз, өтірікші, өсекшіл алаяқтардың аз еместігін ашық
айтқан. Бұл мәселе жайында ол төмендегі өлең жолдарында былай деп жазады:
Молдалар пайдалы іске уағыздамай,
Керексіз ұсақ сөзбен бақалсасқан. [166]
Осылайша ағартушының иман, молда, қожа сияқты дінді ұстанушы көш
басшыларының жаман мінез-құлық, іс-әрекет, тірліктерін қатты сынға алуы ең
алдымен оның жәдидшілдік көзқараста болуы себеп болса, екіншіден, ол ислам
дінін уағыздаушы дін өкілдерін халықты имандылыққа, адамгершілікке
тәрбиелейтін көзі ашық топ деп қарастырып, қоғамның рухани жүгін арқалайтын
зиялылық биіктен көрінуі қажет деп оларға қойған талабы да болатын.
Ұстасамын қожамен елде тұрған,
Неге десең, бұзықшы көбі антұрған.
немесе:
Қисық арба жол бұзар,-дегендейін,
Дүмше молда, қожалар жұртты бұзды. [79, 197]
Бұл, жалған дұғамен халықты алдап, ет пен қымызын жалмап отырған
шалмасы үлкен, шапаны жасыл иман-хазреттер өздерінің дүмшелігіне қарамай
имандық лауазымын желеу етіп, әліпті таяқ деп танымайтын мүрид-шәкірттер
дайындап, өздері сияқты жалған діндарлар тәрбиелеп, болашақ үшін үлкен
қиянат жасайды. Ағартушы осындай имансымақтардың кесірінен заманның рухани
құлдырауға түскеніне күйінеді. Дін шапанын жамылып жүрген алаяқтардың
алдауына түскен халыққа жаны ашиды. Мәшһүр-Жүсіп дін иелерінің пайдакүнем,
арамза, арсыз іс-әрекеттерін аяусыз әшекерлейді. Дін бұзар дүмше дін
иелерінің ашкөздігі мен дүниеқорлығы, тілемсектігі мен тойымсыздығы батыл
айыпталады. Дін арқылы елді тонауға, мал табуға ұмтылған надан молдалардың
арам пиғылдарын жайып салады.
Осылайша адамдардың сенімін, руханилыққа бағытталуын жеке басының
мүддесі үшін пайдаланып, жақсы іске зиянын, кесірін тигізіп жүрген
молдалар мен ишандардың топастық пен екіжүзділік, дүниеқоныздық пен
парақорлық, сұраншақтық пен арсыздық жолын ұстанған іс-әрекеттерін дөп
басып айтып айқын көрсете білді. Халықтың сенімін өз пайдасына асырып,
адамдарды рухани құлдықта, надандық торында ұстап, халық есебінен пайда
көруді мақсат еткендерді қатты сынға алды. Мәшһүр-Жүсіптің күйініп, сын
айтуының себебі, біздің ойымызша, сол замандағы мектеп пен медреселер білім
мен тәрбие ошағы болса, молда, имам, ишандар ұстаздың функциясын атқарған
болатын. Сондықтан қоғамның дамуы да, құлдырауы да оларға тікелей
байланысты деп есептеді.
Қорыта келгенде Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің шығармашылық мұрасына жасаған
біздің талдауымыз қазақ даласындағы саяси, әлеуметтік жағдайлар мен рухани
дағдарыстардың оның азаматтық позициясы мен саяси, педагогикалық
көзқарастарының қалыптасуына тигізген ықпалын көрсетті. ХІХғ. аяғы ХХғ.
басында қазақ қоғамында орын алған елеулі оқиғаларға Мәшһүр-Жүсіп өзінің
шығармалары арқылы көзқарасын білдірген. Мәселен, 1905ж. жарық көрген патша
манифесін Ресейдің алдыңғы қатарлы азаматтары сияқты Мәшһүр-Жүсіп те
халықты бостандыққа, дамуға апаратын бірден-бір сара жол деп бағалаған
болатын. Кейінгі туындыларында ол Ресей империясының отарланушы елдерге
ешқашан тәуелсіздік бермейтіндігіне, осы мәселеге қатысты қателескендігіне
көз жеткізді. Мәшһүр-Жүсіп осыдан кейін халықты рухани тәуелсіздікке
жетелейтін жолдардың бірі тек білім-ғылымды меңгеру арқылы болатындығына
сенді. Рухани тәуелсіздік жолында тұрған қиындықтардың бірқатарын ашып
көрсетуге тырысты. Солардың бірі дін идеологиясын ұстанып, халыққа
арамтамақтық қасиетті дарытуға тырысқан жалған молда-сопылар екендігін
атап айтты. Осылайша ақынның жалпы және педагогикалық дүниетанымы Қазақстан
тарихында орын алған өзгерістер кезеңінде қалыптасты. Ағартушының
гуманистік идеясының басты парадигмасы - дәуірдегі Адам мен Адамзаттың мән-
мақсаты және оның жақсы өмір сүруі болып табылды. Оның шығармашылығындағы
адамдар арасындағы әділеттілік негізіне құрылған адамгершілік карым-
қатынастар идеясын және қоғамдағы әлеуметтік әділеттілік пен демократияны
орнықтыруды ол оқыту мен тәрбиені дұрыс жолға қою арқылы жүзеге асыруға
болатындығын дәлелдеуге тырысты. Ол адамзат қоғамының ілгері дамуының
объективті қажеттілігі ретінде жастардың білімділігі мен адамгершілік
тәрбиесін атап көрсетті. Қоғамды дағдарыстан шығару, бұрынғы жойылған
мұраттардың орнына жаңа мақсаттарды іздестіру - тәрбиенің алдындағы
тұрған басты міндеттердің бірі ретінде күн тәртібіне қойды. Осыдан кейінгі
орынға жастарға рухани-адамгершілік тәрбиесін беру мәселесін шығарды.
1.2 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педагогикалық көзқарастарының
қалыптасуының рудиментарлық негіздері
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуының
рудиментарлық негіздерін айқындау үшін біздер зерттеу жұмысымыздың
міндеттерінің бірі ретінде оның өмір жолы және ағартушылық іс-әрекетімен
танысуды жөн деп есептедік. Мұндай қажеттіліктің туындауы ең алдымен
ағартушының білім беру, тәрбие мәселелеріне қатысты негізгі идеяларын
анықтаумен тікелей байланысты.
Ағартушы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы (қосымша А) 1858 ж. Баянауыл округіне
қатысты Қызылтау болысындағы Найзатас деген жерде дүниеге келген. Әкесі
Көпей орташа жағдайы бар шаруақор адам болған. Заты Арғын ішіндегі
Сүйіндіктен тарайтын Күлік. Өзінің шыққан тегі туралы:
Заты – арғын, нәсілі – қазақ, ұраны – алаш,
Көпеев – фамилиясы, Мәшһүр-Жүсіп. – деп,
баяндайды ағартушы. [80, 23]
Оның әкесі Көпжасар Шермұхаммедұлы дін жолын берік ұстанған тақуа адам
еді. Көпжасар Шермұхаммедұлы Баянауыл елді мекенінде өз қолымен, өз
қаражатына мешіт тұрғызған. Жас шағында алыс сапарларға сауда керуендерімен
жиі барған Көпейдің өмірден көріп түйгені көп болатын. Дінді берік
ұстануымен қатар халықтың, ұлттың болашағы білімде екенін жете түсінген
Көпжасар Шермұхаммедұлы балаларды оқытуға ерекше көңіл бөлген. Көпжасардың
әкесі Шермұхаммед те сондай үлгідегі жан болған екен. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы
ақын, ағартушы, тарихшы болып қалыптасуына тікелей әулетінің білімге,
ғылымға деген құштарлығы болды. Мұның бәрін Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы төмендегі
өлең жолдарымен былай бейнелейді:
Әкем Көпей- жетпіс үш жасында өткен,
Дін жолына жас күнде бізді үйреткен.
Өзі жастай тарихат жолын іздеп,
Әбілқасым ишанға қызмет еткен.
Бабамыздың аты екен-Шермұхаммед,
Құдайға құл, нәуиге болған үмбет.
Балаларын оқуға сүйрейді екен,
Екі қолдап жетелеп, қылып һүммет. [78, 95]
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы алғашқы білімді бес жасқа толар-толмас кезінде
Қызылағаш деген елді мекендегі Бұзаутас ауылындағы молдадан оқып үйренеді.
Ауыл молдасынан хат танып сауатын ашқаны жөнінде ол былай деп жазады:
Атамыз берген екен әуел баста
Мектепке доңыз жылы дәл 5 жаста
Ысмайыл Қызылағаш деген жерде
5 шақырым жерде ауыл Бұзаутаста. [73, 140]
Мәшһүр-Жүсіп сол бес жасынан бастап білімге деген ықыласын көрсетіп,
алғырлығы мен зеректігін байқатты. Араб, парсы тілдеріндегі шығармаларды
еркін оқуы арқылы ұстазының алдында үлкен беделге ие болды. Осы жайттарды
өзінің өмірбаяндық деректі өлеңінде былай деп жазады:
Мәнді оқыған жоқ менен басқа бала
Араб, парсы өлеңді жатқа жаза, [76, 116]
немесе:
Сабақ білмей, болмаса ойын ойнап
Мен таяқты молдадан жеген емен. [76, 117]
Ағартушы үш жыл бойы Бұзаутас ауылындағы мектепте оқып үйден жырақ
жүрген кезіндегі жалғызсырауын, қиналуын, елге деген сағынышын, Баянауылға
Қамариден хазірет бала оқытуға келді деген хабарын естігенде мынандай өлең
жолдарымен суреттейді:
Бір үш жыл ұдайым осылайша өтті
Өлмей тірі жүрумен сегіз жетті
Құдіретті құдайымның еріксіз айдап
Келтіруі Баянтауға хазіретті. [73, 143]
Қамариден хазірет Баянауыл дуанының сол кездегі аға сұлтаны Мұса
Шормановтың ықыласымен шақырылған болатын. Осы уақытта Мұса Шормановтың
елге жасаған қамқорлығымен аты шығып тұрған азамат еді. Ол балаларды
терең білімді игерсін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 37(092)
Қолжазба құқығында
Асенова Назымгүл Сабырқызы
МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ
13. 00. 01 - Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор А.Н.Ильясова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТІК АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында Қазақстандағы саяси,
әлеуметтік жағдайлар 11
2. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
көзқарастарының қалыптасуының рудиментарлық негіздері 19
2 МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ МҰРАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕ
ЖӘНЕ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ
2.1 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
тұжырымдамасындағы тәрбие теориясы мәселелері 40
2.2 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасындағы дидактикалық
ой-пікірлер 83
2.3 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының көзқарасындағы
педагогикалық идеяларының бүгінгі педагогика үшін маңызы 98
4. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық мұрасын
педагогикалық жоғары оқу орындарында пайдалану жолдары 113
ҚОРЫТЫНДЫ 126
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 130
ҚОСЫМШАЛАР 138
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Елбасы Н.Назарбаев халыққа жолдауларында
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
міндеттерін қойып отыр. [1] Сонымен қатар қоғам алдында білім беру жүйесін
модернизациялау - 12-жылдық мектеп жүйесіне көшу мақсаты да тұр. Бұл
жағдайда педагогика ғылымының алдында қоғам санасының аталмыш сферасының
жаңа тиімді болатындай даму жолдарын іздестіру міндеттері қойылып отыр.
Ондай жолдардың бірі педагогика тарихын ғылыми-педагогикалық білімнің
күрделі бөлімдеріне айналдырып, өткен жылдардағы бай теориялық және
тәжірибелік мұраны айқындап, мәнін түсініп қолдану болып табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев: ...өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды,
ақ пен қараны айырып, оны бүгінгі күннің кәдесіне жарату - қоғам алдында
тұрған ең өзекті мәселелердің бірі. Өйткені, айта беретін тәуелсіздігіміз,
егемендігіміз осы тарихты тануға тікелей байланысты: өткенді білмей,
болашақты анықтау мүмкін емес,-деген болатын. [2, 224]
Біздің пікірімізше, бүгінгі таңдағы педагогика проблемаларын және оның
даму тенденцияларын Қазақстан территориясында болған өркениеттегі
жинақталған мұраны, көрнекті педагогтар мен ағартушылардың
көзқарастарындағы халықтық, мәдениетке сәйкестілік, табиғатқа сәйкестілік
принциптерге негізделген идеяларын зерттемей дұрыс ұғынып түсіндіру мүмкін
емес. Айтылған сөздің дәлелдемесі ретінде белгілі педагогика тарихын
зерттеуші ғалым-педагог А.Н.Джуринскийдің Размышления над историей
педагогики деген мақаласын атауға болады. Онда ол былай деп жазады:
Педагогику и школу следует рассматривать не только в контексте социально-
экономических формаций, но так же в условиях цивилизаций с их
многообразными культурными, этническими, религиозными типами. [3, 72-76]
Бұл айтылған сөзден әр түрлі дәуір мен мәдениет диалогтарын есепке ала
отырып ғылымның, педагогикалық құбылыстардың әлеуметтік, экономикалық,
саяси, рухани жағынан төмендеп көтерілу эволюциясын қарастырғаны жөн деп
түсінуге болады. Ал Қазақстан педагогика ғылымының әлем халықтары
педагогикасы қазына қорына қосары аз еместігіне біз ешбір күмән
келтірмейміз. Керісінше, Қазақстан педагогика тарихының әлемдік
педагогикалық ой-пікірдің дамуында маңызы өте зор. Ол өте бай ғылыми-
теориялық қайнар көзі ретінде өзінің дамуында үлкен қиындықтардан өткені
мәлім. Олардың ішінде халыққа білім беру жүйесінің трансформациясы, ғылыми-
педагогикалық идеялардың дамуы, мұғалім кадрларын даярлау т.б. мәселелер
бар. Осының барлығы Қазақстан педагогика ғылымының талай тар жол, тайғақ
кешулеріден өткенін дәлелдейді.
Бүгінгі күндегі қоғамның үдемелі дамуы білім беру мен мектеп алдына
күрделі міндеттер қойып отыр. Олардың қатарында тарихи компонентті күшейту
де бар. Ол міндеттер Қазақстан Республикасының тарихи сана қалыптасуының
тұжырымдамасында айқын көрсетілген. [4] Себебі қоғамдық сананың ерекше
формасы болып есептелетін тарихи сананы қалыптастыратын тек тарих қана.
Тарихи сананы қалыптастыру міндетін, Қазақстан педагогикасының тарихи
жолдарын анықтау міндетін шешу өткен жылдардағы көрнекті қайраткерлердің
педагогикалық мұраларын зерттемей, басшылыққа алып оларға сүйенбей мүмкін
емес.
Зерттеуге алынған мәселенің ғылыми маңыздылығын айқындау үшін біздер
философиялық, тарихи, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасауды жөн
көрдік. Себебі, біздің пікірімізше, теориялық тұрғыдан дәлелдемесін
қамтамасыз ететін зерттеулер бірнеше бағытта жүргізілді.
Бірінші бағыт - халыққа білім беру мәселелерін зерттеуге арналған
еңбектерге талдау мен байланысты:
- философтардың (Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, Т.Құсайынұлы, Б.Бисенов т.б.) [5-
8];
- тарихшылардың (Е.Бекмаханов, Қ.Бейсембиев, М. Қозыбаев т.б.) [9-11].
Екінші бағыт - Қазақстандағы идеологиялық платформа өзгерген кезеңдегі
(1917-1920) мектеп, білім беру, педагогикалық ой-пікірдің даму жолдарын
айқындайтын тарихи-педагогикалық мәселелерге арналған талдау мен байланысты
(Қ.Б.Бержанов, И.Б.Мадин, А.И.Сембаев, К.Құнантаева, Г.А.Уманов.) [12-16].
Үшінші бағыт - Қазақстан педагогика ғылымының әр түрлі аспектідегі
дамуына арналған еңбектерге жасалған талдау мен байланысты:
жоғары педагогикалық білім берудің дамуы (К.Б.Сейталиев, Е.О.Омар,
Р.Б.Мухитова) [17-19];
оқушыларға адамгершілік тәрбие беру теориясының дамуы
(Э.А.Урунбасарова) [20];
педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесінің дамуы
(Б.А.Әлмұхамедов) [21];
қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы (Т.М.Әлсатов)
[22];
педагогика ғылымының және теориясының дамуы (А.Н.Ильясова)
[22];
Х-ХІVғ.ғ. Қазақстандағы тәлімдік ой-пікірлердің дамуы (К.Ж.Ибраева)
[24];
ХІХғ. ІІ жартысындағы ағартушылардың мұрасындағы рухани-адамгершілік
идеялардың дамуы (Н.С.Әлқожаева) [132];
революцияға дейінгі Қазақстандағы мектептік білім беру жүйесінің дамуы
(Г.М.Храпченков) [25];
Алашорда қайраткерлерінің педагогикалық мұрасы (Б.С.Байменова) [26];
инновациялық бастауыш мектептің дамуы (И.Н.Шевченко) [27];
оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы (Л.Т.Сайдахметова) [28];
Шығыс Қазақстан аймағындағы білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
(Ж.К.Ибраимова) [29] т.б.
Тарихи-педагогикалық еңбектеріндегі авторлардың зерттеген негізгі
мәселелері орта білім беретін және жоғары педагогикалық мектептердің,
педагогикалық кадрларды даярлау және біліктіліктерін арттыру жүйесінің,
педагогикалық ой-пікір, ғылым мен теорияның дамуы болып табылады.
Төртінші бағыт - белгілі тұлғалардың педагогикалық көзқарастарын
зерттеуге арналған еңбектерге жасалған талдау мен байланысты: М.Әуезовтың
(К.Ибраева) [30], М.Ғабдуллиннің (Н.А.Түебақова) [31], М.Қашғаридің
(К.Қалиева) [32], А.Байтұрсыновтың (Б.И.Иманбекова, К.Т.Ыбраимжанов)
[33,34], Абай Құнанбаевтың (К.Шәймерденова, И.Р.Халитова) [35,36],
Т.Жүргеновтың (А.Е.Садыкова) [37], М.Жұмабаевтың (Р.Көшенова, А.Жұмабаева)
[38,39], Т.Шонановтың (С.Баймұратова) [40], Т.Тәжібаевтың (М.Ж.Құлжабаева,
М.К.Ахметова) [41,42], Ы.Алтынсариннің (Ә.Ситдықов, К.Р.Калкеева,
Г.Е.Рысбекова) [43-45], Р.Г.Лембергтің (Ж.Меерманова) [46], С.Торайғыровтың
(Қ.Қ.Шалғымбаева) [47], Ж.Баласағұнның (Ә.Көшербаева, Т.Ә.Ахметов) [48,
49], С.Аспандияровтың (Б.А.Қиясова) [50], Н.Құлжанованың (А.Б.Елькеева)
[51] т.б. педагогикалық мұралары, идеялары.
Бесінші бағыт - диссертациялық тақырыпқа тікелей қатысты мәселені
Қазақстан педагогикалық ой-пікірдің өкілдерінің бірегейі Мәшһүр-Жүсіп
Көпейұлының мұрасын зерттеуге арналған еңбектерге талдау жасау мен
байланысты. Олардың ішінде:
философиялық аспектідегі (Б.Бисенов, Т.Құсайынұлы) [8,7];
тарихи аспектідегі (Е. Бекмаханов, Ж.Артықбаев, Е.Жүсіпов, Қ.
Бейсембиев) [9,52,140,10];
филологиялық аспектідегі (С.Дәуітов, Д.Қамзабекұлы, У.Қалижан,
Н.Жүсіпов, С.Сүтжан, А.Тұрышев, Е.Жүсіпов, Г.Жүсіпова т.б.)
[55,56,57,59,60,63,53,61];
көркем-әдеби аспектідегі (М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Д.Әбілов,
Қ.Мұхаметқанов, Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев) [62,169,64,65,66,67];
тарихи-педагогикалық аспектідегі (Қ.Жарықбаев, Е.Ө.Жұматаева) [68,69]
зерттеу жұмыстарын атауға болады.
Аталған авторлардың еңбектері зерттеуге алынған мәселенің ауқымын
кеңейтуге елеулі үлесін қосып отыр. Бірақ, зерттеушілер Мәшһүр-Жүсіп
Көпейұлының мұрасын толығынан жан-жақты талдау мәселесін алдарына міндет
ретінде қойған жоқ, тек жалпы ұлттық тәлім-тәрбие мен педагогикалық ой-
пікірдің даму контексінде ғана қарастырады.
Талданған еңбектердің ішінде Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық-
психологиялық ой-пікірлеріне алғашқылардың бірі болып зерттеп баға беріп,
қысқаша ғана пікір айтқан белгілі ғалым, педагогика және психология
ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Ол: Дін оқуынан
мейлінше сусындап, кейіннен белгілі фольклоршы-публицист атанған, шежіреші,
ақын М.Ж. Көпейұлының төңкеріске дейінгі кезеңде-ақ әр түрлі тақырыпта
бірнеше кітап шығарған. Оның әлі де баспа бетін көрмеген қолжазбалары
қаншама! Бұлар да тәлім-тәрбие, педагогика, психология мәселелеріне
қатысты. Онда сезім мүшелері ми мен жүрек, қиял, ойлау, бала мен
үлкендердің қарым қатынасы, әйелдерге білім беру т.б. қатысты пікірлер
көптеп кездеседі,-деп қана қысқа тұжырымдайды. [68]
Философиялық, тарихи, филологиялық, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге,
докторлық, кандидаттық диссертацияларға жасалған талдау біздің зерттеуге
алған тақырыбымыз бойынша Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасын педагогикалық
тұрғыдан зерттеп, оның ішіндегі педагогикалық ой-пікірлерін айқындап,
сұрыптап жүйеге келтірген арнайы жұмыстың жоқтығын көрсетті. Сонымен бірге
бүгінгі күндегі Қазақстан ғалым-педагогтарының жарияланған Педагогика,
Педагогика тарихы оқулықтарында, педагогикалық сөздіктер мен
энциклопедияларда Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларына өз
дәрежесінде көңіл бөлінбеген. Көп жағдайда оның педагогикалық идеяларын
баяндайтын материалдардың жоқтығын көрсетті. Ал жүргізілген зерттеу жұмысы
біздерге Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасындағы педагогикалық идеялар аз
еместігін көрсеті. Айтылғанның барлығы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еңбектерін
тәптіштеп зерттеу қажеттігін дәлелдейді. Ағартушының педагогикалық мұрасын
зерттеу бүгінгі таңдағы аталмыш ғылымды жаңа біліммен молайтып байытуға
кең мағынасындағы тәрбие мәселелерін шешуге ықпалын тигізіп, педагогика
ғылымының әрі қарай даму жолдарын болжауға мүмкіндік береді.
Сонымен, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларын, тәрбиелеу
және оқыту мәселелеріне қатысты жасаған тұжырымдарын, шығармашылық іс-
әрекетінің нәтижелерін қолдану қажеттілігі мен оның бай мұрасының өз
дәрежесінде зерттелмеу деңгейі, уағыздалуы және тәжірибеде пайдалануының
арасындағы қарама-қайшылық айқын көрінеді.
Аталған қарама-қайшылықты шешу жолдарын іздестіру зерттеу проблемасын
айқындайды.
Тарихи-педагогикалық әдебиеттерде проблеманың өз дәрежесінде
зертелмеуі, ағартушының бай мұрасын баяндайтын күрделі жұмыстың жоқтығы
зерттеуге алынған мәселенің көкейкестілігін көрсетіп тақырыпты Мәшһүр-
Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеялары деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеу объектісі: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының ағартушылық қызметі мен
шығармашылық мұрасы.
Зерттеу пәні: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы
педагогикалық ой-пікірлері.
Зерттеу мақсаты: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы
негізгі педагогикалық идеяларды айқындау, жүйелеу, олардың маңызын анықтау
және тәжірибеде қолдану мүмкіндігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының
мұрасын зерттеу жағымды бай педагогикалық тәжірибені айқындауға мүмкіндік
берсе, онда ол оқыту мен тәрбиелеу процестерінің тиімділігін арттыратын
жаңа идеяларды ұсынуға және бүгінгі күн талабына сай келетін отандық
педагогика ғылымының әрі қарай дамуын болжауға мүмкіндік туғызады.
Баяндалған ғылыми болжамды дәлелдеу негізіне ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан тәжірибені талдау, қорыту, бағалау негізінде және болашаққа
мақсатты түрде бағытталған бүгінгі таңдағы педагогикалық зерттеулерді
ілгері жылжытуға ықпалын тигізетін қайнар көздердің бірі ретінде Мәшһүр-
Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы оқыту және тәрбиеге қатысты ой
пікірлерін қолданғанда ғана ғылыми педагогика теориясы нәтижелі дамиды
деген ойдан тұратын жетекші идея алынды.
Зерттеу проблемасы, мақсаты, объектісі, пәні және ғылыми болжамы
төмендегідей міндеттерді анықтады:
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларының туындауына ықпалын
тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға сипаттама беру;
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының өмірі мен іс-әрекетіндегі негізгі кезеңдерін
айқындап сипаттама беру;
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылығының педагогикалық негізін
анықтау;
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының оқыту және тәрбие мәселелеріне қатысты
педагогикалық көзқарасын анықтау және оларға сипаттама беру.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларын жүйелеу;
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізіне материалистік философияның
құбылыстардың жалпы және өзара байланысы туралы, философияның,
психологияның, педагогиканың жеке тұлғаның қалыптасуы туралы, тарихи
сананың қалыптасуы туралы, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар туралы,
тарихи-педагогикалық құбылыстар мен процестерді зерттеудегі іс-әрекеттік,
жүйелілік, персоналистік келістер және оларды объективтік, тұтастық,
шынайылық, нақтылы-тарихи кезең контексінде қарастырудың философиялық
идеясы алынды.
Зерттеу көздері:
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының өмірі мен іс-әрекетінің түрлі аспектілерін
зерттеуге арналған философтардың, тарихшылардың, филологтардың,
әдебиетшілердің, психологтардың, педагогтардың еңбектері, ҚР білім беру
туралы Заңы, ҚР білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы, ҚР білім
беруді дамыту тұжырымдамасы, ҚР тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы,
оқулықтар, оқу құралдары, тарихи-педагогикалық сипаттағы диссертациялық
жұмыстар, архив материалдары, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық
еңбектері.
Зерттеу әдістері:
зерттеу проблемасы бойынша философиялық, тарихи, филологиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді зерттеп талдау жасау,
генетикалық, жүйелі-құрылымдық, салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-
сәйкестік, тарихи-генетикалық, ретроспективтік, архивтік мәліметтер мен
түрлі фактілерге ғылыми-теориялық талдау және синтез, Мәшһүр-Жүсіп
Көпейұлының еңбектеріне теориялық тұрғыдан талдау жасау, диалектикалық,
құрылымдық-функционалдық, ғылым және қоғам қайраткерлерімен, ағартушының
ұрпақтарымен әңгімелесу, ауызша, жазбаша интервью алу.
Зерттеу кезеңдері:
бірінші кезеңде (1999-2000 ж.ж.) зерттеуге алынған мәселе бойынша
ғылыми-педагогикалық әдебиеттермен танысып, архивтік материалдар жинақталып
талдау жасалды, ғылыми-ұғымдық аппараты анықталды, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының
педагогикалық көзқарастарын анықтау мақсатымен оның шығармашылық мұрасы
жинақталып талдау жасалды;
екінші кезеңде (2001-2003 ж.ж.) Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еңбектері
жүйеге келтірілді, оның негізгі педагогикалық идеялары мен жоғары мектеп
тәжрибесінде оларды қолдану мүмкіндіктері анықталды және
арнайы курс бағдарламасы жасалды. Зерттеу тақырыбы бойынша ізденіс
нәтижелері баспа бетіне даярланып жарияланды және әр түрлі деңгейдегі
мәжілістерде талқыланды;
үшінші кезеңде (2004-2006 ж.ж.) зерттеу барысындағы қол жеткізген
нәтижелер талданып қорытылды, тұжырымдар жасалды, зерттеу материалдары
әдеби және редакциялық тұрғыдан рәсімделіп дисертация мәтіні жазылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- бүгінгі күн позициясынан Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
идеяларының туындауына ықпалын тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға
талдау жасалды;
- Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының жастар мен жасөспірімдердің білімі мен
тәрбие сапасын қамтамасыз ететін басты идеялары мен негізгі тұжырымдары
жүйелі түрде көрсетілді;
- ағартушының іс-әрекетіменшығармашылығы:
а) ұлтты дамыту үшін жастарға рухани-адамгершілік тәрбие беру, рухани
құндылықтарға бағдарлау қажеттігіне, оларды әлеуметтендіруге, ұлттық сана
сезімді көтеруге;
ә) оқыту процесінің құрамды элементтері: заңдылықтарын, мақсатын,
мотивін, маз
мұнын, әдістерін анықтауға және білімді ізгілендіруге;
б) ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыруға бағытталғаны дәлелденді;
- Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы оқыту және тәрбие
идеяларының Қазақстан педагогика ғылымының дамуындағы маңызы ашылып
көрсетілді;
- Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының басты педагогикалық идеялары анықталды және
оларға теориялық тұрғыдан баға берілді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының тұтас тұлғасы, ақын-жинақтаушы- ағартушы
жүйесіндегі іс-әрекеті және нақтылы-тарихи позициядан оның өмір
сүрген кезеңіндегі тарихи, әлеуметтік жағдайлар;
2. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы - Қазақстан педагогикасының қазына қорын
ғылыми идеялармен толықтырып байытқан ағартушы. Оның негізгі
педагогикалық идеяларының бүгінгі күнгі қоғам және педагогика
ғылымының дамуындағы үлкен маңызының барлығы;
3. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық мұрасындағы оқыту, тәрбие
туралы негізгі педагогикалық идеялары;
4. педагогика ғылымы мен тәжірибенің мұқтажы ретіндегі ағартушы
мұрасын зерттеу қажеттілігінің дәлелдемесі;
5. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасын терең түсінуге және оны танып білу
қажеттілігіне көз жеткізетін арнаулы курс және оның бағдарламасының
мазмұндары.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы:
- зертеу материалдары негізінде жасалған жоғары педагогикалық оқу
орындарының студенттеріне арналған Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық
мұрасындағы педагогикалық идеялар атты арнайы курс және оның бағдарламасы
оқу процесінде қолданылды;
- талданған материалдардың, теориялық тұжырымдар мен ұсыныстардың
Қазақстан педагогика ғылымының қалыптасуы және дамуы, Әлем халықтарының
салыстырмалы педагогикасы, Педагогика, Педагогика тарихы курстары
бойынша оқылатын лекциялары мен семинар сабақтарын дайындап өткізу
барысында қолданылуы мүмкін;
- зерттеу барысындағы жинақталған материалдардың жоғары педагогикалық
оқу орындарының, педагогикалық колледждердің, жалпы білім беретін
мектептердің оқу-тәрбие процестерінде, мұғалімдердің білімін жетілдіру
институттарының іс-әрекеттерінде, жаңа буын оқулықтарын, оқу құралдарын
жазу барысында қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі басты позицияның
әдіснамалық тұрғыдан дәлелденуімен, қойылған міндеттерді шешуге сай келетін
кешенді әдіс-тәсілдерді қолданумен, ғылыми аппараттың баяндалу логикасымен,
алынған нәтижелерді талдауға мүмкіндік берген зерттеу жұмысының жоспарлы
түрде жүргізілуімен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы:
ҚР ұлттық кітапханасы, ҚР ҰҒА орталық ғылыми кітапханасы, Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасы (Алматы
қ.), мемлекеттік облыстық архив, Бұхар жырау атындағы облыстық мұражай,
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы ұрпақтарының әулеттік мұрағаты (Павлодар қ.), Жаңа-
жол ауылдық Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы мұражайы (Павлодар обл.).
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу.
Зерттеу жұмысының негізгі қағидалары Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы оқулары
атты халықаралық, республикалық (2003, 2004, 2006 ж.ж., Павлодар қ.),
Казақ қызы: өткені, бүгіні, ертеңі атты Халықаралық ғылыми-практикалық
(2003ж., Алматы қ.), 12-жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ
мұғалімдерді дайындау мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларында (2006 ж., Алматы қ.) баяндалды, Павлодар Мемлекеттік
педагогикалық институтының мектепке дейінгі және бастауыш білім беру
кафедрасының, Абай атындағы ҚҰПУ психология және педагогика факультетінің
бастауыш мектеп педагогикасы, алғашқы әскери және дене дайындығы
кафедрасының мәжілістерінде, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰМУ (2006ж., Астана қ.),
Абай атындағы ҚҰПУ (2004ж., Алматы қ.), Торайғыров атындағы ПМУ
(2006ж.,Павлодар қ.), Павлодар МПИ (2006ж.,Павлодар қ.), Хабаршы,
Бастауыш мектеп (№11-12, 2006ж., Алматы қ.) журналдар беттерінде
мақалалар жарияланды және Павлодар МПИ-ның педагогика-психология
факультетінің оқу процесіне Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармашылық
мұрасындағы педагогикалық идеялары атты арнайы курс бағдарламасы
енгізілді.
Диссертация құрылымы:
диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеуге арналған мәселенің көкейкестілігі дәлелденіп,
қарама-қайшылығы, проблемасы, мақсаты, объектісі, пәні, ғылыми болжамы,
міндеттері, әдістері анықталды, әдіснамалық және теориялық негіздері,
ғылыми жаңалығы, тәжірибелік маңыздылығы анықталып жұмысты сынақтан өткізу
жолдары көрсетіледі.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларының қалыптасуының
тарихи, әлеуметтік алғышарттары атты бірінші тарауда ағартушының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен факторлар, тарихи-
әлеуметтік жағдайлар және оның өмірі мен іс-әрекетіндегі негізгі кезеңдері
анықталып, оларға сипаттама беріледі.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының мұрасындағы оқыту және тәрбие теориясы
мәселелерінің дамуы атты екінші тарауда ағартушының еңбектеріндегі
тұлғаның рухани-адамгершілік жағынан жетілуі, оларды рухани құндылықтарға
бағдарлау мәселелері жайлы ой-пікірлері, оқыту және тәрбиелеу
проблемаларына қатысты идеяларының негізгі бағыттары анықталып, жүйеге
келтіріліп, сипаттама беріледі. Сонымен қатар отбасындағы әйел-ананың ролі
туралы, бала тәрбиесі, оның ішінде қыз бала тәрбиесі мәселелеріне қатысты
көзқарастары ашылып көрсетіледі. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық
ой-пікірлері бүгінгі таңдағы еліміздің педагогика ғылымын дамытуға қосқан
үлесі және оларды педагогикалық оқу орындарында пайдалану жолдары
қарастырылды.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері талданып қорытылады, негізгі тұжырымдар
баяндалады, ұсыныстар беріледі, мәселенің болашақта әрі қарай зерттелу
перспективасы белгіленеді.
Қосымшаларда Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының, сонымен бірге ХХ-ХХІ ғғ. жарық
көрген еңбектерінің, Бұхара қаласындағы оқыған Көкілдаш медресесінің
фотосуреттері, ақынның ұрпақтары жайлы кесте түрінде мәліметтер,
ағартушының география және тіршілік қауіпсіздығының негіздері пәндері
бойынша құрастырған еңбектері беріледі.
1 МӘШҺҮР-ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ
ТАРИХИ ӘЛЕУМЕТТІК АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында Қазақстандағы саяси, әлеуметтік
жағдайлар
Ақын, жинақтаушы-фольклорист, ағартушы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуымен байланысты мәселелер біздің
алдымызға көптеген талаптар қойды. Оның ішінде дүниеге келген, тәлім-тәрбие
алған ортасын, қоғамдық қызметін зерттеу және ХІХ-ХХ ғғ. аралығындағы
болған тарихи, әлеуметтік, мәдени жағдайларға мұқият талдау жасау
қажеттілігі алғашқы кезекте болды. Зерттеу жұмысын орындау барысындағы алға
қойылған бірінші міндетті шешу үшін біз айтылған кезеңдегі тарихи
жағдайларға тоқталып, оларды баяндап, сипаттауды жөн деп есептедік.
XIX ғ. екінші жартысында еліміздің тарихында орын алған елеулі саяси
оқиғалар халқымыздың сана-сезімінің, ұлттық ой-пікірінің өсуіне ерекше әсер
етті. Өйткені бұл кезеңге дейінгі патшаның әділетсіз саясатына қарсы қазақ
халқы талай бас көтерді. Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы, Кенесары Қасымұлы
бастаған көтерілістер ұлт-азаттық сипат алып, қазақ тарихында үлкен із
қалдырып мәңгі жазылды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қазақстанда патша өкіметі
Cтолыпиндік аграрлық реформаны жүзеге асыру мақсатымен қазақтың шұрайлы
жерлерін орыс шаруаларына және казактарға тартып әперіп, оған қоса бұқара
халыққа сан түрлі алым-салықтар салып, өз саясатын жүргізді. Отарлау
саясатының ауыртпалығы негізінен қазақ шаруаларының мойнына түсті. Егер
1893 жылдан 1905 жылға дейін қазақ жұртынан 4 млн. десятина жер тартылып
алынған болса, 1906 жылдан 1912 жылға дейін – 17 млн. десятинадан артты.
Барлығы 1917 жылға таман қазақтардан 45 млн. десятинаға жуық жер тартылып
алынды. Нәтижесінде 1905-1910 жж. Петропавл уезіндегі 41 ауыл (48,5%)
тұрғыны жайылым мен шалғын жерлерді орыс казактары мен переселендерден
жалға алуға мәжбүр болды - деп жазады академик М.Қ.Қозыбаев бастаған
бірқатар белгілі ғалым-тарихшылар. [11, 70] Жергілікті бай-сұлтандардың
қанауы және патша әкімшілігіне төленетін салықтар халықтың тұрмысын
төмендетіп, мүшкіл жағдайға жеткізді. Ресей билігінің қазақ жерінде
жүргізген отарлық саясаты қазақ халқын рухани әлеуметтік дағдарыс пен
күйзеліске душар етті. Мұның салдарынан қазақ халқы ең жақсы, шұрайлы
жерлерінен айырылды.
Патша өкіметінің жүргізген отарлау саясатына байланысты халықтың
басынан өткен үлкен нәубет туралы (переселендердің келуі, жерден айрылу,
аштық, жер ауып кету т.б.) кезінде қазақтың біртуар ұлдарының бірі, белгілі
жазушы Әнуар Әлімжанов та өзінің Дороги людей – дороги человека. Вспоминая
Мустафу Шокая деген еңбегінде былай деп ашық жазған болатын: ...в целях
законного закрепления за собой семидесяти верстных полос по берегам рек,
озер, лучших земельных угодий и пастбищ... коренных жителей изгнали в
пустыни, пески, тайгу [70]. Жерді тартып алу үшін тірідей өртеліп [71]
және переселендердің әйелдерімен балаларының айырына шаншылып, лақтырған
тастарының астында өлгеннен [72] қалған ел аштыққа ұшырап, қалғаны
бассауғалап жер ауып кетті. Әрине мұндай жағдай көзі ашық, көкірегі ояу,
елжанды азаматтың қай-қайсысын да немқұрайлы қалдырмады.
Қазақ халқының бұл жағдайына байланысты өз пікірін алғашқылардың бірі
болып білдірген көрнекті ақын, жинақтаушы-фольклорист, тарихшы, ағартушы
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы болды. Ол өз шығармаларында сол кезеңдегі қоғамды
меңдеп кеткен әлеуметтік қайшылықтарды ашық түрде сынап жазды. Ағартушының
халқының басынан кешкен ауыр тағдырына байланысты жан айқайы төмендегі өлең
жолдарынан айқын көрінеді:
Жер-судан айырылған соң, қаңғып кетіп,
Үйінде отыра алмай кедей қашты.
Тыңдайтын мұның сөзін құлақ қайда,
Шұлғытып тұрғанменен қанша басты?! [73, 9]
Қиындықты жеңу, ұлт қамын ойлау, бостандыққа жету, елдің өмірін
жақсарту жолдарының бірі лайықты ұрпақты тәрбиелеу деп білді ол. Онсыз
халық тағдыры көзден ұшқан бұлбұл сияқты екенін ағартушы тереңнен түсінген.
Ол ұлттың келешегі жөнінде жан ашырлықпен былай дейді:
Жатырмыз бiр қараңғы ұзын түнде,
Көрiнбей жарық сәуле, бiр таң атқан,
Сырғытып қоныс – жайдан поселкелер,
Қасынан өткен жанды табандатқан. [73, 9]
Мәшһүр-Жүсіп ғасырлар бойы ата-бабасы қан төгіп, ақ білектің күшімен,
ақ найзаның ұшымен басқыншылардан қорғап қалған жерлерінің өз ұрпақтарына
тимей, патша өкіметінің отарлау саясатының нәтижесінде біздер жоғарыда
әңгімелеген Ресейден келген переселен мұжықтардың иелігіне өткеніне
байланысты қазақ халқының басынан кешкен қиындығын шынайы суреттеп
көрсетеді.
Осы айтылғандарға байланысты ғалым-тарихшылар талай қалам тартып
жазған болатын. Олардың ішінен академик М.Қ.Қозыбаевтың бір топ
әріптестерімен бірігіп жазған Учебное пособие по истории Казахстана с
древнейших времен до наших дней атты еңбегінен мынандай фактілерді
келтіруге болады. Орталық Ресейден шаруаларды қоныс аудару Қазақстанда
жаңадан, құрылған 6 облысқа: Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай, Сырдария
басталды. Ресейден қазақ өлкесіне негізінен мал-мүлкінен айырылған,
қайыршы жағдайындағы еңбек шаруасы қоныс аударды. Адамдардың орасан зор
бұхарасы еркін жер мен арзан нан іздеп өлкеге қарай ұмтылды. Егер (1895-
1905жж.) онжылдықта Қазақстан облыстарының даласына 294 мың 296 жан қоныс
аударса, 1906-1910 жж. – 770000. 1905 жылдан 1916 жылға дейін өлке
даласындағы шаруа жұрты 427 мыңнан 1221 мың адамға, немесе1,8 есе өсті де
Қазақстан жұртының 34% құрады. 1897 жылғы санақ бойынша қазақ даласында
орыс халқы 20%, ал 1917ж. 42% болды. Осы уақыт аралықтарында қазақ ауылының
халқы 17,6% құрады, ал орыс шаруалары мен казак халқы 4,5 есе өсті., - деп
жазады олар. [11, 71]
Қазақ халқында атам заманынан бері жер дауы, жесір дауы деген екі
ұғым бар. Жерді ерекше қадыр тұтқан ұлтқа өз қонысынан айрылып басқа
құнарсыз жерлерге ауысып көшу өте ауыр болды. Осы мәселелерге байланысты,
жоғарыдағы жер мен ел мұңын, зарын, қайғысын баяндайтын өлең жолдарында
ағартушы көзқарасының идеялық арналарын, ұлттық, азаттық ұстанымдарын,
біздің ойымызша, анық көруге болады. Айтылған ойдың айқын дәлелі ретінде
ағартушының тағыда бір өлең жолдарынан мысал келтіруге болады.
Айырылған бiздiң қазақ Есiлiнен,
Өзiнiң болған емес кесiрiнен.
Жер – мүлкi шаруаның қызықты едi,
Қойнында құшақтаған жесiрiнен.
Адасып осы күнде қазақ қалды,
Бұрынғы ата- баба рәсiмiнен.
Жылқыға керек жерге егiн салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсiбiнен. [73, 49]
Бұл өлең жолдары жерден айырылу - ата-баба салт-дәстүрінен айырылу
екенін, айналып келгенде сол арқылы елдің болашағына балта шабумен пара-пар
екенін байқатып халықтың бойында намысты оятып, одан әрі төзбеуге,
шақырады. Осындай өлең жолдары арқылы ағартушы халықтың санасын оятып,
саяси сауаттылығын, мәдениеттілігін көтеруге тырысқан деп түсінеміз.
Себебі, халықтың саяси сауаттылығы көтерілмесе, әлеуметтік мәселелерді
шешуге қабілеті болмаса ұлт мәселесін шешу мүмкін еместігі белгілі.
Мәшһүр Жүсіп өзі өмір сүрген заманындағы басқа да жағымсыз жағдайларға
назар аударып наразылығын білдіреді. Ел ішіндегі, ел тіршілігіндегі кеселді
құбылыстарды, кертартпалықты әшкерелей отырып, діни және рухани кемшілікті
сөз етеді. Қазақ жеріне қоныс аударып келген орыстарға ең шұрайлы жерлерді
бөліп берудің жергілікті халықтарға қиын тигендігін, олардың ата кәсібі мал
шаруашылығының қиыншылыққа ұшырауына негізгі себеп те осы екенін ашына
айтады. Ақиқатында Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы қай шығармасында болмасын халық
қамын, кедей тұрмысын кең көрсете білгені, әлеуметтік теңсіздікті батыл
сынай алғаны байқалады. Біздің пікіріміздің дәлелі ретінде қазақтың біртуар
перзенті, ғалым Ә.Қоңыратбаевтың еңбегінен Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының XIX
ғасырдың соңы XX ғасырдың басында елімізде орын алған саяси-әлеуметтік
мәселелерге байланысты ой-пікірі, ұстанымдары туралы мысал келтірелік.
Ғалым: Мәшһүр Жүсіп XX ғасырдың басындағы ақындардың өте-мөте көрнектісі,
саяси тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ,- деп жазады. [74]
Патша өкіметінің саясаты қазақ елiнiң тек жерiн ғана алып қоймай,
рухани жағынан да отарлауға әрекет жасады. Қазақ даласында бірыңғай билік
жүргізу үшін үкімет арнайы дала комиссиясын құрды. Дала комиссиясы сол
кездегі елдің саяси-әлеуметтік жағдайы, қазақтар арасындағы рулық қатынас,
салт-дәстүр туралы барлық мәліметтерді жинақтап, жан-жақты зерттеуге
тырысты. Бұл әрекет негізінен қазақтардың басын біріктіру үшін емес
керісінше жік-жікке бөліп, бір-біріне қарсы қойып өз билігін жүргізіп
үстемдікті орнату принципін жүзеге асыру мақсатында болатын. Ал содан соң,
бұл сол замандағы өкіметтің саясатын жүзеге асыратын адамдарды тәрбиелеп,
орыстандыру, яғни миссионерлiк саясат екені белгілi. Отарлау саясатының
салдарын терең сезініп, қарсылық білдірген алғашқы халық арасынан шыққан
қазақтың зиялы қауымы, қазақ интеллигенциясының көш басшылары
А.Бөкейханов, М.Шоқай, А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.б болды. Олар өздерінің
бүкіл өмірлері, іс-әрекеттері мен әр салада жазылған шығармаларында
отарлау саясатын әшкерелейтін ойларын ортаға салған. Көп жылдар бойы
олардың есімдері аталмай, тек ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының аяқ кезінде
ғана ақталып олардың өмірімен шығармашылықтары елге танымал болды. Есімдері
аталған зиялы қауым қатарында белгілі педагог және психолог Ж.Аймауытов та
бар. Ресейлік патша өкіметінің қазақ халқын орыстандыру мен шоқындыру
бағытындағы іс-әрекетіне куә болған Жүсіпбек Аймауытов: ...Қазақтың жерін
тілгілеп, келімсек мұжықтарға аударып бере бастады, тілін бұзуға, дінін
бұзуға аулный школ, миссионерлер таратты, әдет-ғұрпын, салт-санасын
өзгертіп, орысқа бас игізуге жаңа закон, мировой судья, крестьтянский
начальниктер шығарды. Қазақты ішінен тоздыруға сайлау, штат деген шырға
тастап, өзді-өзін жұлыстырып, қырқыстырды, [75] - деп көрсетуінен халықтың
басына түскен қасіретті айқын көруге болады. Ғұлама ғалым қазақ халқының
тағдырын жақсартуға араласып, оны тұншықтыру ниеті қайдан шығып отырғанын
байқатады.
Тарихтан белгілі Қазақстан жері түгел отарланып, басы алынып, тілі
кесіліп, көне дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті аяққа тапталып [70,19]
халық бодандыққа ұшыраған соң, патша үкіметі кең-байтақ қазақ даласын
экономикалық және идеологиялық жағынан меңгеру мәселесін күн тәртібіне
қойды. Бұл үшін қазақ елін өз мүдделері тұрғысынан көп жылғы билеп-
төстеудің саяси жаңа амалдарын алдын-ала ойластырып, ғылыми зерттеулер мен
бейбітшілікті бүркенген экспедициялар арқылы халықты билеудің жаңа жүйесі
– территориялық принципке негізделген көп сатылы болыстық сайлау жүйесі
енгізілді. Халықтың бұндай жағдайы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлын қатты мазалады.
Ол:
Көп болып гуілдесе байлауы жоқ,
Партия күнде кеңес сайлауы жоқ.
Күн бұрын алас ұрып әуреленер,
Асулы күнде қазан қайнауы жоқ. [76, 35]-деп
жазды. Қазақ ұлтын жік-жікке бөлетін, зиян болмаса пайдасы жоқ болыстық
сайлау туралы ел қамын жеген азамат ретінде ағартушы осы өлең жолдарымен
баяндайды.
Мәшһүр Жүсіптің өмірлік принципі турашылдық, тура айту болды. Ақты
қара, қараны ақ демегені үшін ел билеушілеріне жақпағандығы да белгілі.
Шындықты айту, жазу арқылы өз заманында тартқан азабы да аз еместін. Бұл
туралы төмендегі өлең жолдарында ақын-ағартушы:
Туысқа тура жолды айтамын деп,
Жалғанда жалғыз қалдым жанға жақпай, [166] - деп анық байқатады.
1905-1907 жылдардағы демократиялық оқиғалар Ресей империясының шет
аймақтарында да бейнесін тапты. Бұл тақырыпты ақындардың ішінде ең алғаш
болып Мәшһүр Жүсіп Қанды жексенбі шығармасында баяндады. Халық
бостандығын аңсаған ағартушы демократиялық серпілiстi қуана қарсы алды,
оған былай деп үн қосты:
Қолың бос, өзiң еркiң не қылсаң да,
Қарайды әркiм ойлап шамасына.
Пейiлi патшамыздың кеңiп жатыр,
Алғай-ды бiздi құдай панасына.
Құдайдың бiр жарылқар уақыты келдi,
Алаштың ұраны үш жүз баласына. [73, 48]
1905ж. 17-қазан айында патша манифесі жарияланды. Мәшһүр Жүсiп
Көпейұлы алғашқы болып оған өзінің оң көзқарасын білдірді. Манифестің
әсерімен Ресей империясының Уфа, Қазан, Ташкент қалаларында баспаханалар
көптеп ашыла бастайды. Сол жылдары Мәшһүр Жүсiптің 3 кітабы жарық көреді.
Қазан қаласындағы Құсайыновтар баспаханасында 1907 жылы жарық көрген Хал-
ахуал, Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз, Сарыарқаның
кімдікі екендігі атты еңбектерінде ағартушы сол кезең үшін мәні зор
елеулі мәселелер көтерді. (Қосымша В) Мәшһүрдің осы еңбектерін зерделей
отырып біз оның сол кездегі Россияның саяси хал-жағдайымен таныс екеніне
көз жеткіздік. Аталған еңбектерінің ішінде патшаның отаршылдық саясатына
қарсы айтылған өткір пікірлері үшін ақынның еңбектері патша заңына қайшы
келіп, олардың таралуына тыйым салынады. Ал кітаптарды басып шығарған
ағайынды Құсайыновтар баспаханасына 12 мың сом айып пұл салынды. Жоғарыда
аталған 3 кітаптың мазмұнындағы пікірлері үшін Мәшһүр Жүсiптің есімі
жандармерияның қамалушылар тізіміне тіркеледі.
Біздің жасаған тарихи-салыстырмалы талдауымыз Мәшһүр-Жүсiп қазақ
ақындарының ішінде алдыңғылардың қатарында болып Ресей орталығында өтіп
жатқан саяси оқиғаларға көңіл аударып, оларға баға берді деп айтуға негіз
береді. Мәшһүр-Жүсіп халық мүддесін қолдау үшін депутат сайлау мәселесін,
патша әкімдерінің зорлық-зомбылықтарын әшкерледі, жікке бөлінуді айыптады,
ел мұқтажына жан ауыртпай, қара басының қамын ойлайтындарды сөзбен түйреді.
Адамдардың үнсіз еріктен айырылғанын әсерлі сөзбен жеткізе отырып, думаға
депутат жіберерде шен-шекпенге, мансапқа сатылмайтындарды жіберу
керектігіне назар аударып халықтың ұлттық санасына ықпал ету қажеттігі
туралы:
Алдында алтын жатса алмайтұғын,
Жан-жағын қу болмасын жалмайтұғын.
Үлкен қоян терісін тұлып қылып,
Тартқан шырға көрінсе бармайтұғын.
Алланың ақ жолымен жүретұғын,
Ерік аллада екенін білетұғын.
Қызылшыл, жемтікшілді жібермеңдер,
Ит сықылды жетекке еретұғын,- деп жазады.[76, 67]
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз атты шығармасында ол
сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік – саяси қайшылықтардың себеп-
салдарын айшықтап көрсетеді.
Әркiмнiң өз пайдасы – ойлағаны,
Тереңге түсiп жатыр бойлағаны.
Бостандық деген сөздi жоқ қылам деп,
Аш бөрi бiздi жеуден тоймағаны. [73,10]
Бұл өлең жолдарында Ресей империясының шет аймақтарының бірі болып
есептелетін қазақ жерін мекендеген халықтың жағдайы бейнеленген. Егер
орталықта патша манифесіндегі жариялаған демократиялық өзгерістердің кейбір
белгілері байқалса,оған байланысты Қазақстанда ешқандай өзгерістер
көрінбеді, керісінше шенеуніктердің жер–жерде озбырлығы күшее түсті. Мәшһүр-
Жүсіп халықтың басына түскен зорлық-зомбылық пен қиянатты ерекше
шынайылықпен былай суреттейді:
Сөйлесе жұрт пайдасын білген ерлер,
Хакімдер атып тастар көзін жойып.
Қалайша Россияның әділдігі,
Мүшелер, терімізді малша сойып. [76,30]
Жағдайдың қаншалықты қиын екенін, құл болып тіршілік жасағаннан гөрі
азаттық үшін жан аямай шайқасу керек екенін төмендегі өлең жолдары арқылы
халыққа жеткізуге тырысты:
Қорлықпен тірі болып жүргеннен де,
Жатқандық жақсы емес пе өліп көрде?! [73, 61]
Біз бұл кезеңді Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының азаттық үнi қалыптасқан үлкен
азаматтық биiкке шыққан кезі деп есептейміз. Мәшһүр Жүсіп өз
шығармашылығымен туған халқының тарихи және ұлттық сана-сезімін
қалыптастыруға ат салысты. Оның тарихи сюжеттерінің орталығына белгілі
тұлғалар алынды. Солардың бірі ұлт азаттығы үшін ат салысқан Мәди Бәпиұлы
еді. Белгілі ақын, сазгер Мәди Бәпиұлы Атбасардағы Қарқаралы түрмесіне
үйірлеп жылқы ұрлаған, болыстың қыстауын өртеген, ояздың адамдарына тілі
тиген,-деген жалған жалалармен жабылған болатын. Мәди өзі жалғыз жігіт,
шешесі қартайған, әйелі ауру болғандықтан артынан ешкім іздеп барып ас-су
апармайды. Осындай ауыр халде жатқанда 1915жылдың көкек айында Мәшһүр-Жүсіп
оған арнайы өлең арнап артынан іздеп келеді. Онда ол:
Аман сау жатырмысың, Мәди батыр,
Тұтқын боп бұл түрмеде әркім жатыр...
Жуымас аққа пәле деген сөз бар,
Қалас боп құтыларсың бір күн ақыр,- деп айтады. [77, 260]
Мәдиді Атбасардың оязы арнаулы бақылауға алып, оған жолыққан
адамдардың кім екенін, қайдан келгенін арнайы тексеріп отырған. Мәшһүр-
Жүсіп Мәдиді іздеп барғанда, Атбасардың оязы екуінің жолығуына рұқсат
бермей қойған екен. Атбасардың оязы Сарыарқаның қос тарланы жолығып,
келісіп алса, бүкіл Сарыарқаны көтеріліске шығарып жіберуі мүмкін екеніне
қауіптеніп, жолықтырмаған. Мәшһүр-Жүсіп елге сөзі өтетін кемеңгер, Мәди
болса, қолбасшы, екеуінен сол үшін қауіптенген-деп, көрсетеді мәшһүртанушы
Е.Қ.Жүсіпов. [78, 407] Зерттеуші Е.К.Жүсіповтың сөзінен біздер ағартушы
Мәшһүр-Жүсіптің ел арасындағы беделі жоғары, сөзі өтетін азамат екендігіне
көз жеткіземіз.
Мәшһүр-Жүсіп шығармаларына жасалған талдау оның туындыларында қазақ
қоғамының сол уақыттағы өзекті, өткір мәселелерін көтергендігін көрсетті.
Ел ішіндегі партияға, топқа бөлінушілік, ұрлық жасау, байлардың,
азулылардың жүгенсіздігі, дүмше молдалардың жағымсыз іс-әрекеті тәрізді
жағдайларды тоқтатса, халық өмірі жеңілдеп жақсарар еді деп есептейді. Өзі
өмір сүрген замандағы әлеуметтік келеңсіздіктерді айқын көрсетіп,
кемшіліктер мен қоғамдық мерездер елдің ілгері дамуына тұсау болып
отырғанын және елге пайдасы жоқ белең алған дерттерге тоқтау салар іс-шара
қолданса, жұрттың берекесі кірер еді деп, өзінің азаматтық көзқарасын
білдіреді. Сөзімізді пысықтау үшін ағартушының өлеңінен мысал келтіруді жөн
деп есептейміз. Ол былай дейді:
Замана жылдан-жылға болды өзге,
Бір жан жоқ құлақ қояр жақсы сөзге. [166]
Әрине, М. Көпеев дінге сенген жоқ еді, ол ата-бабаның ескі салтына
бағынбаған жан еді деп әсте де айта алмаймыз. Ол ескіше ең көп оқыған адам.
Сөйте тұра, ол ескі наным-сенімге қарсы шығып отырады- деп жазады
филология ғылымдарының кандидаты С. Дәуітов. [55,14] Біздің пікірімізше,
Мәшһүр-Жүсіптің ескі наным-сенімге қарсы болуының себебі оның көп оқып, көп
білуіне байланысты деп есептейміз. Ол білімді, озық ойлы адам, парасатты ой
иесі ретінде елді Алла, әділдік жолын ұстануға үгіттейтін молдалардың, дін
басылардың ішінде сауатсыз, өтірікші, өсекшіл алаяқтардың аз еместігін ашық
айтқан. Бұл мәселе жайында ол төмендегі өлең жолдарында былай деп жазады:
Молдалар пайдалы іске уағыздамай,
Керексіз ұсақ сөзбен бақалсасқан. [166]
Осылайша ағартушының иман, молда, қожа сияқты дінді ұстанушы көш
басшыларының жаман мінез-құлық, іс-әрекет, тірліктерін қатты сынға алуы ең
алдымен оның жәдидшілдік көзқараста болуы себеп болса, екіншіден, ол ислам
дінін уағыздаушы дін өкілдерін халықты имандылыққа, адамгершілікке
тәрбиелейтін көзі ашық топ деп қарастырып, қоғамның рухани жүгін арқалайтын
зиялылық биіктен көрінуі қажет деп оларға қойған талабы да болатын.
Ұстасамын қожамен елде тұрған,
Неге десең, бұзықшы көбі антұрған.
немесе:
Қисық арба жол бұзар,-дегендейін,
Дүмше молда, қожалар жұртты бұзды. [79, 197]
Бұл, жалған дұғамен халықты алдап, ет пен қымызын жалмап отырған
шалмасы үлкен, шапаны жасыл иман-хазреттер өздерінің дүмшелігіне қарамай
имандық лауазымын желеу етіп, әліпті таяқ деп танымайтын мүрид-шәкірттер
дайындап, өздері сияқты жалған діндарлар тәрбиелеп, болашақ үшін үлкен
қиянат жасайды. Ағартушы осындай имансымақтардың кесірінен заманның рухани
құлдырауға түскеніне күйінеді. Дін шапанын жамылып жүрген алаяқтардың
алдауына түскен халыққа жаны ашиды. Мәшһүр-Жүсіп дін иелерінің пайдакүнем,
арамза, арсыз іс-әрекеттерін аяусыз әшекерлейді. Дін бұзар дүмше дін
иелерінің ашкөздігі мен дүниеқорлығы, тілемсектігі мен тойымсыздығы батыл
айыпталады. Дін арқылы елді тонауға, мал табуға ұмтылған надан молдалардың
арам пиғылдарын жайып салады.
Осылайша адамдардың сенімін, руханилыққа бағытталуын жеке басының
мүддесі үшін пайдаланып, жақсы іске зиянын, кесірін тигізіп жүрген
молдалар мен ишандардың топастық пен екіжүзділік, дүниеқоныздық пен
парақорлық, сұраншақтық пен арсыздық жолын ұстанған іс-әрекеттерін дөп
басып айтып айқын көрсете білді. Халықтың сенімін өз пайдасына асырып,
адамдарды рухани құлдықта, надандық торында ұстап, халық есебінен пайда
көруді мақсат еткендерді қатты сынға алды. Мәшһүр-Жүсіптің күйініп, сын
айтуының себебі, біздің ойымызша, сол замандағы мектеп пен медреселер білім
мен тәрбие ошағы болса, молда, имам, ишандар ұстаздың функциясын атқарған
болатын. Сондықтан қоғамның дамуы да, құлдырауы да оларға тікелей
байланысты деп есептеді.
Қорыта келгенде Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің шығармашылық мұрасына жасаған
біздің талдауымыз қазақ даласындағы саяси, әлеуметтік жағдайлар мен рухани
дағдарыстардың оның азаматтық позициясы мен саяси, педагогикалық
көзқарастарының қалыптасуына тигізген ықпалын көрсетті. ХІХғ. аяғы ХХғ.
басында қазақ қоғамында орын алған елеулі оқиғаларға Мәшһүр-Жүсіп өзінің
шығармалары арқылы көзқарасын білдірген. Мәселен, 1905ж. жарық көрген патша
манифесін Ресейдің алдыңғы қатарлы азаматтары сияқты Мәшһүр-Жүсіп те
халықты бостандыққа, дамуға апаратын бірден-бір сара жол деп бағалаған
болатын. Кейінгі туындыларында ол Ресей империясының отарланушы елдерге
ешқашан тәуелсіздік бермейтіндігіне, осы мәселеге қатысты қателескендігіне
көз жеткізді. Мәшһүр-Жүсіп осыдан кейін халықты рухани тәуелсіздікке
жетелейтін жолдардың бірі тек білім-ғылымды меңгеру арқылы болатындығына
сенді. Рухани тәуелсіздік жолында тұрған қиындықтардың бірқатарын ашып
көрсетуге тырысты. Солардың бірі дін идеологиясын ұстанып, халыққа
арамтамақтық қасиетті дарытуға тырысқан жалған молда-сопылар екендігін
атап айтты. Осылайша ақынның жалпы және педагогикалық дүниетанымы Қазақстан
тарихында орын алған өзгерістер кезеңінде қалыптасты. Ағартушының
гуманистік идеясының басты парадигмасы - дәуірдегі Адам мен Адамзаттың мән-
мақсаты және оның жақсы өмір сүруі болып табылды. Оның шығармашылығындағы
адамдар арасындағы әділеттілік негізіне құрылған адамгершілік карым-
қатынастар идеясын және қоғамдағы әлеуметтік әділеттілік пен демократияны
орнықтыруды ол оқыту мен тәрбиені дұрыс жолға қою арқылы жүзеге асыруға
болатындығын дәлелдеуге тырысты. Ол адамзат қоғамының ілгері дамуының
объективті қажеттілігі ретінде жастардың білімділігі мен адамгершілік
тәрбиесін атап көрсетті. Қоғамды дағдарыстан шығару, бұрынғы жойылған
мұраттардың орнына жаңа мақсаттарды іздестіру - тәрбиенің алдындағы
тұрған басты міндеттердің бірі ретінде күн тәртібіне қойды. Осыдан кейінгі
орынға жастарға рухани-адамгершілік тәрбиесін беру мәселесін шығарды.
1.2 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педагогикалық көзқарастарының
қалыптасуының рудиментарлық негіздері
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуының
рудиментарлық негіздерін айқындау үшін біздер зерттеу жұмысымыздың
міндеттерінің бірі ретінде оның өмір жолы және ағартушылық іс-әрекетімен
танысуды жөн деп есептедік. Мұндай қажеттіліктің туындауы ең алдымен
ағартушының білім беру, тәрбие мәселелеріне қатысты негізгі идеяларын
анықтаумен тікелей байланысты.
Ағартушы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы (қосымша А) 1858 ж. Баянауыл округіне
қатысты Қызылтау болысындағы Найзатас деген жерде дүниеге келген. Әкесі
Көпей орташа жағдайы бар шаруақор адам болған. Заты Арғын ішіндегі
Сүйіндіктен тарайтын Күлік. Өзінің шыққан тегі туралы:
Заты – арғын, нәсілі – қазақ, ұраны – алаш,
Көпеев – фамилиясы, Мәшһүр-Жүсіп. – деп,
баяндайды ағартушы. [80, 23]
Оның әкесі Көпжасар Шермұхаммедұлы дін жолын берік ұстанған тақуа адам
еді. Көпжасар Шермұхаммедұлы Баянауыл елді мекенінде өз қолымен, өз
қаражатына мешіт тұрғызған. Жас шағында алыс сапарларға сауда керуендерімен
жиі барған Көпейдің өмірден көріп түйгені көп болатын. Дінді берік
ұстануымен қатар халықтың, ұлттың болашағы білімде екенін жете түсінген
Көпжасар Шермұхаммедұлы балаларды оқытуға ерекше көңіл бөлген. Көпжасардың
әкесі Шермұхаммед те сондай үлгідегі жан болған екен. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы
ақын, ағартушы, тарихшы болып қалыптасуына тікелей әулетінің білімге,
ғылымға деген құштарлығы болды. Мұның бәрін Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы төмендегі
өлең жолдарымен былай бейнелейді:
Әкем Көпей- жетпіс үш жасында өткен,
Дін жолына жас күнде бізді үйреткен.
Өзі жастай тарихат жолын іздеп,
Әбілқасым ишанға қызмет еткен.
Бабамыздың аты екен-Шермұхаммед,
Құдайға құл, нәуиге болған үмбет.
Балаларын оқуға сүйрейді екен,
Екі қолдап жетелеп, қылып һүммет. [78, 95]
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы алғашқы білімді бес жасқа толар-толмас кезінде
Қызылағаш деген елді мекендегі Бұзаутас ауылындағы молдадан оқып үйренеді.
Ауыл молдасынан хат танып сауатын ашқаны жөнінде ол былай деп жазады:
Атамыз берген екен әуел баста
Мектепке доңыз жылы дәл 5 жаста
Ысмайыл Қызылағаш деген жерде
5 шақырым жерде ауыл Бұзаутаста. [73, 140]
Мәшһүр-Жүсіп сол бес жасынан бастап білімге деген ықыласын көрсетіп,
алғырлығы мен зеректігін байқатты. Араб, парсы тілдеріндегі шығармаларды
еркін оқуы арқылы ұстазының алдында үлкен беделге ие болды. Осы жайттарды
өзінің өмірбаяндық деректі өлеңінде былай деп жазады:
Мәнді оқыған жоқ менен басқа бала
Араб, парсы өлеңді жатқа жаза, [76, 116]
немесе:
Сабақ білмей, болмаса ойын ойнап
Мен таяқты молдадан жеген емен. [76, 117]
Ағартушы үш жыл бойы Бұзаутас ауылындағы мектепте оқып үйден жырақ
жүрген кезіндегі жалғызсырауын, қиналуын, елге деген сағынышын, Баянауылға
Қамариден хазірет бала оқытуға келді деген хабарын естігенде мынандай өлең
жолдарымен суреттейді:
Бір үш жыл ұдайым осылайша өтті
Өлмей тірі жүрумен сегіз жетті
Құдіретті құдайымның еріксіз айдап
Келтіруі Баянтауға хазіретті. [73, 143]
Қамариден хазірет Баянауыл дуанының сол кездегі аға сұлтаны Мұса
Шормановтың ықыласымен шақырылған болатын. Осы уақытта Мұса Шормановтың
елге жасаған қамқорлығымен аты шығып тұрған азамат еді. Ол балаларды
терең білімді игерсін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz