Құрғақ жүн талшықтарының салмағы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Қой шаруашылығы, қой етін, жүнін, елітірісін Өндіру технологиясы

пәнінен практикалық жұмыстарға арналған

оқу құралы

Павлодар

2010

ӘОЖ 636 32/38. (075. 8)

КБК 46. 6я73

П59

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесімен басуға ұсынылды

Пікірсарапшылар:

Бексеитов Т. К. - ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің агротехнология факультетінің деканы;

Базарбеков Қ. О. - биология ғылымдарының докторы, Павлодар мемлекеттік педагогикалық университетінің проректоры;

Акильжанов Р. Р. - ветеринария ғылымдарының кандидаты, доцент, Павлодар облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының мал шаруашылық және ветеринария бөлімінің бастығы.

Теміржанова А. А.

П59 Қой шаруашылығы, қой етін, жүнін, елітірісін өндіру

технологиясы : пәнінен практикалық жұмыстарға арналған оқу

құралы. - Павлодар : ЭКО, 2010. - 99 б.

ISBN 9965-573-83-2

Әдістемелік нұсқауда «Қой шаруашылығы, қой етін, жүнін, елітірісін өндіру технологиясы» пәнінен практикалық жұмыстарды орындауға нұсқаулар берілген, Дене бітімі, жүн, ет өнімі және жұптау, таңдау тақырыптары бойынша тапсырмалар берілген.

Оқу құралы зоотехния мамандығы бойынша оқитын студенттерге араналған.

ӘОЖ 636 32/38. (075. 8)

КБК 46. 6я73

ISBN 9965-573-83-2

 Теміржанова А. А., 2010

 С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2010

Кіріспе

Қой шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала болып табылады. Қой тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға пайдаланылады, содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады.

Қазіргі жағдай елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қой өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді. Қой шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті, ғылым мен озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарыда қой жөніндегі ғылым да сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды. Соның ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін әрі қарай жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар жүргізіп өз білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл кітапта алға қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән бойынша алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер қарастырылып отыр:

- қой малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды анықтау жолдары;

- қой шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек. Қой шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне (жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;

- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп олардың тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;

- қой бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын құру.

1 Қойлардың экстерьері. Қойдың жасын тістері бойынша анықтау. Қойлардың қоңдылығын анықтау

Экстерьер - жануардың сыртқы бейнесі және дене бітімі. Ол сол дене бітімінің түрінің көлемінде қойдың даму деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Сондықтан, қой тұқымын асылдандыру жұмысында қойға сыртқы пішініне қарап, баға беруге үлкен мән беріледі.

Қойдың сырт пішініне қарап, мына төмендегі:

1) Дене бітімін бағалау;

2) Нәсілдік ұқсастығын анықтау;

3) Өзіндік ерекшеліктері мен өнім бағытын анықтау;

4) Жасын анықтау;

5) Қоңдылығынын анықтау;

6) Денсаулығын тексеру сияқты селекциялық мәселелерді шешеді.

Малдың пішініне дұрыс баға беру үшін, олардың дене мүшелерінің сыртқы көрінісін, ішкі ағзалары мен, өмір-тіршілігін және нақты өнімділік қаситтерімен байланысын таразылаған жөн.

Қойдың дене пішініне баға бергенде төмендегі негізгі денелердің сыртқы көрінісіне яғни бас, мойын, шоқтық, кеуде, арқа, бел, бөксе, аяқ, желін, жыныс мүшелеріне үйлесімділігіне, келбеттің келісімділігіне жеке-жеке мән беру қажет.

1-тапсырма. Қойдың экстерьерін бағалау әдісін сипаттау және танысу:

1) сипаттама беру (баллмен) - ;

2) Нүктелік өлшеу әдісі - ;

3) Фотосуретке түсіру әдісі -;

2-тапсырма. Қойдың экстерьерінің негізгі бөліктерін жануардың контурында және бөліктер өлшемдері алынатын нүктелерді белгілеу (1. 1- сурет) .

1. 1-сурет

1. 1-кесте - Қойдың дене өлшемдерін анықтау нүктелері

Өлшемдердің аталуы:

1) Шоқтығының биіктігі ; 2) Шонданай биіктігі 3) Дененің қиғаш ұзындығы; 4) Кеуде тереңдігі; 5) Кеуде кеңдігі; 6) Сербек аралығының кеңдігі; 7) Бас ұзындығы; 8) Бас орамы; 9) Жауырын тұсынан алған кеуде орамы; 10) Сирақ орамы;

Дене бітімінің индекстерін есептеуге арналған формула:

1) Ірілік = кеуде орамы * 100

денесінің қиғаш ұзындығы;

2. Ұзын тұрқылық = денесінің қиғаш ұзындығы * 100

шоқтығының биіктігі

3. Мықын-кеуделік = кеуде орамы * 100

кеуде тереңдігі (іші, қуысы)

4. Сүйектілігі = сирақ орамы * 100

шоқтығының биіктігі

5. Сирақтылық = шоқтығының биіктігі - кеуде тереңдігі * 100

шоқтығының биіктігі

3-тапсырма. Қойлардың қоңдылық категориясымен танысу және сипаттама беру және қойлардың қоңдылығын анықтау нүктелері.

1. 2- кесте - Қоңдылыққа сипаттама

Қойлардың жасын тістері бойынша анықтау. Жануарлардың туу мерзімі туралы мәліметтер болмаған, өндірістік жағдайларда олардың жасы сүт тістерінің тұрақтыға ауысуы бойынша, содан кейін күрек тістерінің қажалу деңгейі бойынша, одан әрі олардың арасында (күрек тістердің) саңылаулардың пайда болуы және олардың пішіндерінің өзгеруі бойынша анықталады (кесте 1. 3) .

1. 3-кесте - Қойлардың тістерінің сипаттамасы

Ересек қойдың тіс формуласы:

4-тапсырма . Қойдың жасын тіс аркадесі бойынша, тістердің аталуын белгілеп анықтау (1. 2 - сурет ) .

1. 2- Сурет

5-тапсырма . Қой фермасында 3 қойға өлшеу жұмыстарын жүргізу және күйлілік (семізділік), созылғыштық, кеуделік, сүйектілігін анықтау.

1. 4-кесте - Қойлардың негізгі өлшемдері

Жұмыс үшін қажеттілер: 1) түрлі бағыттағы қой тұқымдарының фотосуреттері және нақпішіндері (муляждар) ; 2) өлшеуіш таяқшалар, циркульдер, таспалар; 3) тірі нысандар - қойлар; 4) қойлардың тістерінің ауысуының кесте-ықшамсызбасы; 5) «Қойлардың өлшемдері» кесте- ықшамсызбасы; 6) МЕМСТ 5111-55. Союға арналған қойлар, ешкілер қоңдылығын анықтау; 7) тақырып бойынша тапсырмалардың түрлі нұсқалары.

2 Жүн шикізатының түрлері. Қой жүнінің негізгі топтары. Қылшық жүнге ондағы талшықтардың негізгі түрлерінің сандық қатынасына талдау жасау. Жүн және оның элементері

Қойдың жүнің түрлі талшықтарының қатынасына байланысты біртекті (биязы және жартылай биязы жүнді) және әртекті (қылшық және жартылай қылшық жүнді) деп бөледі.

2. 3- Сурет Биязы жүн 2. 4 - Сурет Биязылау жүн

2. 5- Сурет Жартылай қылшық жүн 2. 6 - Сурет Қылшық жүн

Қой жүні сапасы жағынан бірқалыпты болып келмейді. Бұл айырмашылық жүн талшықтарының ұзындығына мен жіңішкелігіне, иректігі мен серпімділігіне, гистологиялық құрылысына т. б. мен мал денесінде орналасу ретіне байланысты. Осындай айырмашылықтарға сүйене отырып, ғылыми тұрғыдан жүн талшықтарының көптеген түрлері анықталған. Біз солардың көп тараған негізгі түрлеріне тоқталып, сипаттап өтейік.

Қой жүнінде негізінен төрт түрлі жүн талшықтары болады:

1) қылқан төріздес қысқа жүн талшықтары;

2) қылшық;

3) аралық қылшық;

4) түбіт.

1-тапсырма. Жүн талшықтарының негізгі түрлерін, олардың сыртқы ерекшеліктерін сипаттау: бұйралығы, иілгіштілігі, қалыңдығы, ұзындығы, беріктілігі, жылтырлығы (2. 5 - кесте ) .

2. 5 - кесте - Жүн талшықтарына сипаттама

2-тапсырма. Қойдың табиғи жүнінің топтарына сипаттама беру.

2. 6 - кесте - Жүн топтарының сипаттамалары

3-тапсырма. Қылшық жүнді сынамасына оның құрамындағы жүн талшықтарының негізгі түрлерінің проценттік қатынасына талдау жасау (кесте 2. 7) .

Бір текті емес жүн үлгісіне жүн талшықтарының негізгі түрлерінің проценттік қатынасына талдау жасау техникасы. Салмағы 2-3 кг жүн үлгісін сабын-сода ерітіндісінде (1 литр суға 2 г кальцийленген сода және 3 г 72% шаруашылық сабыны) 45-50 градус температурада жуу қажет. Осы талдау жұмысын жүргізу үшін жүнді сабын-сода ерітіндісінде жуу, жүннен оған жабысып қалған түрлі қоспалардан тазалауды қамтамасыз етеді.

Әрбір үлгінің жүнін жуу үшін, оларды сабын-сода ерітіндісі бар стақандарға салады, шыны таяқшамен абайлап араластыра, жүн талшықтарының тығыздалып қалған түйіндерін, кірленген жерлерді ажыратады. Мұның өзіңде жүн талшықтарының шиеленісіп қалуына жол бермеу қажет. Содан кейін жүнді таяқшамен көтеріп, кір ерітіндіні стақаннан қақпақшалы банкаға салады. Сосын таза басқа стақанға таза ерітінді құяды және жүнді қайталап жуады.

Жуылған жүнді орамалға немесе сүзгіш қағаз парақтары арасынан жақсылап сығады, және кепкенге дейін 5-6 сағат бойы кептіргіш шкафта ұстайды.

Жүннің зерттелетін үлгісінен әрқайсысы 0, 3-0, 4 гр. орташа сынама алады. Тұлымша өлшеміне байланысты сынама салмағы да оданда көп болуы мүмкін. Сынамалардың бірі - негізгі, екіншісі - бақылау, үшіншісі - қосалқы болады.

Жүннің екі сынамасына ғана талдау жасаса жеткілікті. Әрбір сынаманы тұрақты құрғақ салмаққа дейін кептіру қажет. Ол үшін сынаманы құрғақ салмағы алдын-ала анықталған қақпағы бар стақанға салады. Стақан бетін қақпақпен емін-еркін жабуға болатындай етіп жүнді стақанға салады. Осыдан кейін жүні бар ашық стақанды қақпағымен бірге кептіргіш шкафқа немесе термостатқа салады және 105 градус температурада 1 сағат бойы, температурасын одан әрі жоғарлатпай-ақ кептіреді. Содан кейін стақанды кептіргіш шкафтан жылдам алып шығады да қақпағын жабады және өлшегенге дейін салқындату үшін 15-20 минутқа эксикаторға орналастырады. Стақанды ыстық күйінде өлшеуге болмайды. Жүн салынған стақан суығаннан кейін, оны өлшейді және сол температурада кептіргіш шкафқа салады және берілген тәсілмен кептіріп 0, 01 г. дәлдіктегі тұрақты құрғақ салмаққа дейін өлшейді. Жүн сынамасының тұрақты құрғақ салмағы жүн салынған стақан салмағынан қақпағымен стақанның тұрақты құрғақ салмағынан алып тастау арқылы жабады.

Сынаманы өлшеп болған соң, жүнді талшықтарының негізгі түрлері бойынша көзбен шолып, қолмен (жекелеген талшықтарды алу үшін пинцентті қолданады) топтарға : қылшық, түбіт, аралас, өлі талшықтар деп бөледі. Талшықтардың осы аталған әрбір топтарын тұрақты құрғақ салмаққа дейін жеткізеді.

Жүн сынамасының тұрақты құрғақ салмағын сонымен қатар жүн талшықтарының негізгі түрлерінің топтарының тұрақты құрғақ салмағын кестеге жазады, сонымен бір уақытта осы талшықтардың салмағын жүн сынамасының тұрақты құрғақ жалпы салмағынан процентпен есептейді.

Аталған барлық операцияларды (жуу, тұрақты құрғақ салмаққа дейін кептіру, талшықтың негізгі түрлері бойынша бөлу және кестеге жазу) екі сынама - негізгі және бақылау сынамалары бойынша жүргізеді.

Егер негізгі және бақылау сынамаларында түбіт пен қылшық салмағының құрамы, жалпы алынған жүннің 3 абсолюттік проецентінен аспайтын проценттік көрсеткіші көрсетілгенде, талдау қорытындысы дұрыс деп есептелінеді.

Мысалы қылшықтың мөлшері негізгі сынақта 53%, ал бақылау сынамасында 56 % аспағанда, бірақ 50% кем болмаған жағдайда. Мұндай жағдайда талдаудың соңғы нәтижесін бекіту үшін, екі сынама бойынша, әр топ талшықтарының көрсеткіштерінен орташа арифметикалық көрсеткішті алады.

Әр топ талшықтар сынамаларының арасында көрсеткіштердің 3 абсолютті процент айырмашылығы болса, жүннің үшінші (қосалқы) сынамасы бойынша талдау жасау қажет болады.

Ашық түсті жүн сынамаларды талшықтар бойынша қара қағазда, ал қара түсті жүндерді ақ қағазда жіктеу қажет.

Егер жүнді талдау кезінде өсімдік қоспасы, қайызғақ, жүн үзінділері және т. б. түрінде қоқыс қалған жағдайда, оны мұқият жинап, өлшеп, алынған жүн сынамасы массасынан проценттік мөлшерін көрсету қажет. Қоқыс массасы жүнді дұрыс жуғанда және түрлі талшықтарын типтерін топтар бойынша мұқият жіктегенде, барлық сынама массасының 2 % аспауы керек.

Ескертпе . Жүн сынамаларын талдауға қажетті уақытты қысқарту мақсатында, негізгі талшықтар типтеріне бөлмес бұрын өлшеудің алдында және содан кейін де үздіксіз құрғақ массаға жеткізбейді, ауалық - құрғақ жағдайдағы жүн сынамалары массаларын алумен шектеледі.

Осы мақсатта жүн сынамаларын басында 30-40 минут аралығында 100 - 105 ⁰ температурада кептіретін шкафта кептіреді, ал содан кейін талдау жүргізілетін бөлмеде 3-4 сағатқа қалдырады, содан кейін өлшейді.

Әдістеме оданда жеңілірек болуы мүмкін, бірақ онда талдау нәтижесінің нақтылығы төмендейді. Мұндай жағдайда жүн үлгілерін сабынды - содалы ерітіндіде немесе эфирде бірнеше рет жуады, содан кейін орамалда немесе фильтрлейтін қағаз беттерінің арасында сығады және жүн талдауы жүргізілетін бөлмеде немесе ауа ылғалдылығы ұқсас бөлмеде бірнеше сағат кептіреді.

Жуылған және ауалық-құрғақ жағдайға жеткізілген үлгілерді студенттерге үлгілерді іріктеуге, оларды жүн талшықтарының негізгі топтарына бөліп, өлшеу үшін таратады.

2. 7-кесте - Жүннің негізгі типтерінің қатынасы

4-тапсырма. Түрлі малдар жүн ерекшеліктерін, сонымен қатар жасанды және синтетикалық талшықтарға сипаттама беру (2. 8 - кесте) .

2. 8 - кесте - Жүн шикізаттарының түрлері және одан алынған өнім

5-тапсырма. Тоқыма талшықтарына қышқылдар мен негіздердің әсер ету сипаты мен жану көрінісімен танысу (2. 9 - кесте) .

2. 9 - кесте - Түрлі талшықтарға қышқылдар мен сілтілердің әсері

Жұмыс үшін қажеттілер: 1) техникалық - аналитикалық таразы; 2) іскек; 3) сабынды - содалы ерітінді; 4) сыйымдылығы 50 см ³ қақпақтары бар екі шыны стақан; 5) шыны таяқша; 6) фильтрлейтін қағаз немесе орамал; 7) жүннің түсіне байланысты қара немесе ақ бет қағаз; 8) сынамаларды іріктеу үшін қылшықты немесе жартылай қылшықты - біртекті емес жүн үлгісі; 9) жүн талшықтары негізгі типтерінің арақатынасына сынамаларды талдау кезінде үлгі - нұсқа ретінде пайдалану үшін аралық талшық, қылшық және өлі талшық, жүн талшықтары желімделген төрт планшет; 10) термометрі бар кептіргіш шкаф немесе терможүнді талшықтар; 11) биязы, жартылай биязы, жартылай қылшықты және қылшық жүнді үлгілер бар қорап.

Ескерту . Алдын ала жуылған және ауалық - құрғақ жағдайға жеткізілген жүн үлгілерімен сабақ өткізгенде, 3-6 және 10 пунктерінде көрсетілген құрал жабдықтың қажеті болмайды.

5 тапсырма бойынша сабақ өткізгенде әр студентерде қосымша келесі заттар болу қажет: 1) сыйымдылығы 50 см ³ екі бюкс; 2) тоқыма талшықтар үлгілері; 3) H ₂ SO ₄ немесе НСІ қойылтылған қышқылдың біреуі және NaOH немесе KOH замыр сілтінің біреуінің 10%; 4) «Олардың табиғатын танып білу үшін қолданылатын жүн талшықтарының негізгі физикалық - химиялық реакциялары» кестесі.

6 - тапсырма. Қой жүнінің құрылысымен танысу.

Жұмыс үшін қажет: қой жүні немесе биязы, жартылай биязы, жартылай қылшықты жүнді және қылшық жүнді қой.

2. 10 - кесте - Қой жүнінің құрылысы және оның элементтері

3 Жүннің гистологиялық құрылысы

... жалғасы

Өнеркәсіп негізінде жүн мен қой етін өндіру

Оңтүстік Қазақстанның таулы аймақтарында өсірілетін меринос қойларының өнімділігіне әсер ететін экологиялық факторлар

Қоршаған ортада қалыптасқан экологиялық факторлардың қой шаруашылығы өнімділігіне және оның сапасына тигізетін әсері

Қазақстанда қой шаруашылығының дамуы

Меринос тұқымды қойларының биязы жүні және жартылай биязы жүні кеңінен танымал

Қаракөл қойларының селекциялық ерекшелігі

Сұр түсті қаракөл қойларының жүн жамылғысының депигментациялануы

Қойлардың жүн өнімділігі

Технологиялык, селекциялық-тұқым асылдандыру жұмыстары, жүн, қой етін, қзаракөл елтірісін, қой терісін өндіру жайлы мәселелер

Зерттеу нысаны мен әдістемесі

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс