Хорезми танымында Қылыштан аққан қан

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Эмотив мәнінің сөз мағынасы семалық құрылымындағы көрінісі жан жақты
қарастырылады. Лингвистикалық зерттеулердің адамтану бағытында жүргізілуі
эмоциялар мен сезімдерді білдіретін лексикаға назар аударуды қажет етеді.
Эмотив – иесінің эмоционалды күйін немесе эмоционалды қатынасын білдіру
үшін жұмсалатын сөз немесе фразалық тіркес.
Өзгеру, даму – тілдің табиғатына тән өзіндік қасиеті. Демек тіл-тілде
сөз мағынасының да өркен жайып дамуы заңды. Бұл – тіл ұстанушының
когнативтік санасымен тығыз байланысты жүретін процесс. Сананың дамуына
байланысты ұғым өрісі де ұлғаяды және ол өз кезегінде сөз мағынасының
дамуына әсер етеді.
Мухаббатнамедегі эмотив лексикаға мынадай мысалдар келтіруге болады:
Аздур – аздыру, жолдан тайдыру. Хирадни аздурур ғамзан хумары (Қылығыңа
деген құмарлық ақылымды аздырады).
Орта - өртеу, күйдіріп-жандыру. Жамалиң равнақы аламин орта (Жамалыңның
алауы әдемі өртейді); Сақақың шуласи аламин ортар (Сағағыңның шұғыласы
әлемді өртейді); Йүзүң нуры куйашның нурын ортар (Жүзіңнің нұры күннің де
нұрын өртейді).
Күй – күю, күйдіру–жандыру. Күйүрди халқны чехраң цоласы (Нұр жүзінің
сәулесі жүрегімді калы үйдірді).
Ал Мұхаббатнамеде ауыспалы мәнде жұмсалған бірқатар тіркестерді қазір
тіл ұстаушы етене таныс,жақын деп емес,басқаша,жаңаша сипатта деп
қабылдайды:Ат- ату,оқ ату.Вагар оқ атсаңыз бағрым нишана(Егер оқ атсаңыз
бауырым (болсын) нысана).Мұнда,әрине,ғашық жанның өз сүйіктісі үшін қандай
болса да құрбандыққа әзір екендігі меңзеліп тұр.
Хоремзи тілдік тұлғасының концептуалдық әлемін айшықтайтын ең белсенді
қолданыс көңіл эмотиві екені байқалады. Бүгінгі тілдік ұжым мүшесі
біреуге немесе бір нәрсеге көңілін бөледі я болмаса аударады.Ал орта
ғасыр ақыны ғашығынан көңілін алады және оны басқа біреуге береді,
қажет болса оны байлады: Көңүл сиздин алыб.кимга барайин (Көңілімді
сізден алып, кімге берейін?..); Көңүлни бағалағайын өзге йара (Көңілімді
байлайын өзге жанға). Сүйіктісі бар ықылас-пейілін жаулап алғанын ақын
мойындайды және оған көндіккен:Сеңа алмақ көңлүни хатм болды(Саған көңілді
алу (билеп алу, жүректі жаулап алу ) табиғи қасиет болды). Ақын өз жүрегін
қызғыштай қориды,ғашығына деген адалдығын барынша сақтауға әзір екенін
барынша сақтауға әзір екенін былай жеткізеді: Көңүлга өзганин мехрин
йавутман (Көңілге өзгенің мейірін жуытпан).
Сүйгенінің жүрегіне жол таба алмай қиналғанда оны самал желден де
қызғанады:Саба тек билмас ахыр өз чағына, Басар хардам ишикиң
топрақына.Күйар көңлүм сабаның ол ишидин Нечүн ким күйсе хирманлар
йашындин(Таң самалы тоқтар жерін білмесе де, Әрдайымесігінің топырағын
басып өтеді.Ішім күйеді самалдың сол ісіне.Жай оғынан өртенген
қырмандардай)
Ақын өзінің осы күйден арыларына үлкен күмәнмен қарайды: Вали көңүл
ұутулмас дамыңыздин (Бирақ көңілім (жүрек) құрған) тұзағыңыздан құтыла
алмайды). Ғашығына қолы жетпей өтерін сезіп,қатты өкініш білдіреді:Көңүл
татмады бағың мевасини (Көіһңілім татпады бағыңның мәуесін).
Сонымен метафоры-тілімізде ертеден бар құбылыс. Ол-адам баласының ойлау
жүйесі дамуымен байланысты туындап,белгілі бір тілдік ұжымның когнитивтік
санасында орнығатын ғаламның тілдік бейнесінде айрықша орын алады. Атап
айтқанда,жеке тілдік тұлғаға тән ғалам бейнесінде ол ерекше түрленуге бейім
болады. Мәселен 14ғ дастанындағы метафорлы қолданыстар Хорезмидің көркемдік
әлемін ғана танытып қоймайды,сонымен бірге тіл иесі халықтың дүниетанымы
мен менталдық кеңістігі дамуының сол кезеңіне тән күрделі прцестер мен
құбылыстарды да көрсетеді.Сондықтан тарихи жазба ескерткіштер тілін,әсіресе
көркем мәтіндерді зерттеу этностану ғылымын жаңа сатыға көтеретін іс
болмақ.
Зерттеу жұмысымызда едәуір орын берілген бір мәселе когнитивтік және
лингвомәдени факторлардың ескерткіш тіліндегі фразеологиялық және
фразеоматикалық бірліктердің түзілуі мен қолданысындағы рөлі болып
табылады.Бұған қатысты, әсіресе, (МН) мәтініңдегі семантикалық өрістер
лексикасын қамтитын идиоматика кеңінен талданды.
Солардың арасында дүние жаратылыссының негізгі төрт бастауының бірі
саналатын-су е рекше орын алады. Су-дүние жаратылысындағы негізгі үние
жаратылысындағы негізгі 4 түпэлементтің(ауа,топырақ,от,су)бір і.Ол ғаламдағы
аса ірі төрт макроқұрылыммен байланысады: аспан, жер, күн, су. Осылардың
қай қайсысы да адам баласының өмір сүруі үшін аса маңызды қажеттіліктердің
бастау болып табылады. Бұл түсініктің қазақы танымда нық орныққандығы оның
жыраулар поэзиясында айрықша орын алуынан да байқалады Б.И.Нұрдәулетованың
айтуынша,бұл түсінік жыраулар дүниииетанымында:
Дүниенің басы әуелі
Меруерт тастан жаралған.
Меруерт тас еріп су болған,
Судан еріп бу болған(Қашаған) деген жыр жолдарымен өрнектеледі.
Сондықтан су-қасет көзі, өмірдің төрт негізінің бірі. Сондай-ақ адамзаттан
тыс, тылсым әлемнің мекені де-су. Немесе мифопоэтикалық дүние бейнесінде су-
космос пен хаосты бөліп жатқан шек, шекара. Зерттеушінің судың ақындық
образға алынуында оның шексіздік, таусылмайтын көптік сипаты жатыр. Адамзат
өзінің бітіміне (формасына), танымына (мазмұнына) сыймайтын құбылысты
қасиетті, қасиетті, құдіретті санап табынады немесе тылсым, құпия, жат
деп есептеп үрейленеді, қорқады. Адам, әсіресе, шексіздікке бағынады,
шексіздіктің символы. Адам үшін су (өзен,бұлақ,дария) шексіздіктің,
молшылықтың символы. Суда сондай-ақ екпін бар. Суда сондай ақ екпін бар. Су-
тоқтаусыз ағын, тасқынның, яғни мәңгі қозғалыстың көзі. Қозғалыс, қимыл-
әрекет-өмірдің өзегі. Олай болса ақындық та өлмейтін, өшпейтін, тіршілікпен
бірге тоқтаусыз ағындағы құбылыс деген пікірі ақындық пен өмірдің
астастығын, ақынның бар өмірі ұштасып жатыр. Екіншіден, ақындық – құдайға
бет бұру. Біз зерттеген жыршылардың түгелінің өмірбаянында олардың діни
сауттылығы ғана емес, жыршылық, Құдайға ол да құлшылық (Сүгір). Бұл
айтылғандар қазақы әдебиеттің (жыраулар поэзиясы) өзінен бұрынырақта болып
өткен қыпшақы әдеби дәстүрден сусындағаны тағы бір нақтылайды. Себебі,
жалпы тарихта өзін ақын деп санаған адамдар көп болған. Алайда олардың
барлығы бірдей шығармашылығын діни болмыспен ұштастыра алмағандықтан,
"ақындық ғұмыры қысқа" болған. Мысалы күні кеше әдебиетімізді жаулап алған
"кенесшілдік" сарында жазылган шығармалардың араға ғасыр салмай-ақ ұмыт
болғандығын еске түсіріңіз. Бұл мәселенің түп-төркіні діни таныммен
байланыста алғанда жақсы ашылады. Ол бойынша "Ақындар - Алланың жердегі
өкілдері". "Құран Кәрімнің" 2.6-сүресі (Шұғара) осы ақындарға арналған.
Ал діни таным сананың төрінен орын алған орта ғасырларда бұл ақиқатқа
ешкім шүбә келтірмеген. Хорезми танымында да СУ — дүние жаратылысының басы
болумен қатар, адам баласының да алғаш ана жатырында пайда болуына қатысты
маңызды түпнегіз. Бұл идея мәтіннің Ару қызға арналғні үшінші
макробөлігінде Бір тамшы судан толғаи айды жаратты деген жол арқылы
берілген.
МН мәтініндегі "Су" семантикалық өрісін құрайтын
көптеген қолданыстар Судың мегафорралануымеи байланысты туындаған. Ол
метафораға Судың табиғи стихиясы негіз болады. Оның заттың үш күйіне де өте
алатын (қатты мұз, сұйық су, газ ауа) табиғи әмбебап физикалық қасиеті су
атауының семантикалық өрісін барынша ауұымды щеңберге дейін өрістетеуге
мүмкіндік береді. Мысалы, мәтіндегі - "ұйыған қан", "қайнаған қан" т.б.
символдық мәнге ие қолданыстар. Сондай-ақ Су - тазалық пен адалдық символы
(Таза мөлдір су - айна сияқты):
А 389 Туруитур кдада каддиңиз хийали
А 390 Аииц дек кис су үзра тал нихали
А 391 Сениң чахранда, ей фирдавс сарви
А 392 Ецин қан бирла йу (ву)р чимган тазарви
А 393 Йүзүң пуры қуйашныц нурын өртар
А 394 Сақақың ту'ласи 'аламни өртар
Қ 389 Тұлғаң сенің көзімде елестеп тұр
Қ 390 Суға түскен тал шыбықтың сәулесіндей
Қ 391 Ей, жүмақтың сәрв қарағайы, сенің алмас жүзіңнен
Қ392 Көгалдағы қырғауыл аяғын қанмен жуады
Қ 393 Жүзінің нұры күннің де нұрын өртейді
Қ 394 Сағағының шұғыласы әлемді өртейді [2].
Көңіл. Қазақта көңіл көңілден су ішеді деген сөз бар. Мағынасы
адамдарды арасындағы сыйластық, ақпарат алмасу т.б. Осындағы көңіл ақыл-
ес, сана ұғымдарымен тікелей байланысты.
Су ырыс, береке көзі: Қайу йирга буйурса, су урурлар (Қай жерге
бұйырса, сонда жауын жауады).
А 17 Йир үзра қудрати дарйа йаратты
А 18 Садафтин лү'лү-ү лала йаратгы
А 19 Ары гүлнин арының ашы қылды
А 20 Сабай йлин чаман фаррашы қылды
А 21 Булутлар Йилтек көкраб йүрүрлар
А 22 Қай жерге бұйуыса, су урурлар
Қ 17 Жер бетінде құдіретімен дария жаратты
Қ 18 Қауашақта жарқыратып лала (іпжу) гүлін жаратты
Қ 19 Таза гулді араныц асы қылды
Қ 20 ТаҢ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.