ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 7
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың экологиялық
білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі
зерттеулері ... ... ... ... .17
2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1 Бастауыш мектепте экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Бастауыш мектеп мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3 БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...44
3.1 Бастауыш мектепте экологиялық тәрбие беруді жүзеге асыру жолдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбиені қалыптастырудағы
тәжірибелік әдіс
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49
3.3 Эксперимент жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде қоғамның даму бағыты бүкіл оқу-тәрбие жұмысының
алдына жас жеткіншектердің тілін, ақыл-ойын, жалпы білім деңгейін,
дүниетанымын дамыту мәселесін қойып отыр.
Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің
мемлекеттік дәреже алуы, тұңғыш Конституция, Білім беру заңының қабылдануы
ұрпақ тәрбиесіне жаңаша қарауды, оны жақсарту жолдарын нақты айқындауды
талап етеді.
Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жас
ұрпақты ізгілікке, эстетикаға, отансүйгіштікке баулитын экологиялық білім
мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі, "табиғат - қоғам - адам"
жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жылдан-жылға күшейіп,
экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп отыр. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен "Білім туралы" Заңы (1999),
"Айналадағы ортаны қорғау туралы" Заңы (1997), "Қазақстан Респуб-ликасы
стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030 бағдарламасы"
(1996),"Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы"
(1997), "Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық
стратегиясы" (1998), "Экологиялық білім бағдарламасы" (1999), "Қазақстан
Республикасы орта білім берудің мемлекеттік стандарттары" (1998),
"Қазақстан Республикасы 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздікті сақтау тұжырымдамасы" (2004) және т.б. құжаттар қабылданды.
1972 жылы Стокгольмде Қоршаған ортаны қорғау туралы білім беру,
1977 жылы Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
экологиялық білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның ғаламдық
стратагиялық жоспарлары қабылданды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық
бірлігінде" - деп аталатын еңбегінде: "... елдің Туын, Елтаңбасын, Әнұранын
қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек. Әрбір
адам бала кезінен: Қазақстаным - менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені
сияқты мен де ол үшін жауаптымын, деген қарапайым ойды бойына сіңіріп
өсетіндей істеген жөн- деп көрсетті.
Осындай аса жауапты міндеттердің баянды болуы жас республиканың
ертеңгі қажетін өтерлік, елін, туған жерінің табиғатын сүйетін, оны
қадірлеп, қорғайтын білімді, саналы азамат өсіру бала дүниеге келген
шақтан, мектепке дейінгі кезеңнен басталады. Себебі, егеменді еліміздің
ертеңі жас жеткіншектердің білім дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Ал,
бастауыш сынып кезеңіндегі білім қоршаған орта, табиғат жайында қарапайым
ұғым беру арқылы баланың дүниетанымын қалыптастырудан басталады.
Мектеп жасындағы балаларға қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын
таныстыру арқылы олардың бір-бірімен байланысын ғылыми түрде түсіндіру
барысында балаларда алғашқы табиғат туралы ұғым негіздері қаланады.
Балалардың мұндай табиғат жайында алған қарапайым дүниетанымдық ұғымдары,
олардың бастауыш сыныпта дүниетануды оқыту барысында және жоғарғы
сыныптарда биологиялық пәндер бойынша берілетін білім жүйесінің алғашқы
баспалдағы болмақ. Сондай-ақ табиғат заңдылығын жеңіл түрде ұғындыра
отырып, берілетін білімнің өзара байланысы мен сабақтастығын қамтамасыз
етуде баланың дүниетанымы кеңейіп, тереңделіп, толықтырылады.
“Жаста білген, басқа сіңген тәлімнің,
Өзің өлмей сүйегіңнен қала алмас”, – деп классик жазушы Илияс Жансүгіров
айтқандай балалық шақтан бойына орныққан, ана сүтімен даритын, ұлттық сезім
нышандары, сөз өнері баланың болашақ шамшырағына айналып, рухани байлығын
кеңейтуге жол ашады.
Баланы туған елге, жерге, халқына деген сүйіспеншілік, патриоттық
сезімге баулып, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеп өсіру – бүгінгі
таңдағы аса жауапты міндеттің бірі. “Жұмыла көтерген жүк жеңіл”, - демекші
бала тәрбиелеудегі осындай міндеттерді іске асырушылар – мектеп пен отбасы.
Осы екі арнада жүргізілетін тәлім-тәрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде
ғана көздеген мақсат нәтижелі болары сөзсіз.
Қоғамның дамуының қай кезеңінде болмасын табиғат – баланың
дүниетанымын дамыту құралы ретінде орын алып, оған ерекше көңіл бөлінген.
Оған дәлел адам, қоғам, табиғаттың арасындағы сабақтастықты түсіндіруде
пайда болған Әл-Фараби, Қашқари, Баласағұнидің философиялық ой-пікірлері.
Шетел классик ағартушылары Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоццидің
еңбектері мен Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың таным туралы
ілімдері.
Табиғатты тәрбие құралы деп қараған К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская,
Е.Н.Водовозова, Е.И.Тихеева, Л.К.Шлегердің еңбектерінің орны ерекше.
Балаларға өздерін қоршаған дүние туралы білім беру оқу үрдісінде қойылатын
негізгі талаптардың бірі. Осы мәселе жайында құнды пікірлер білдірген, ой
толғап, нақты ұсыныстар берген ағартушы демократ қаламгерлер С.Көбеев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, С.Торайғыровтардың еңбегі зор.
XXI ғасырда қоғамымыз нарықтық кезеңнен тұрақты даму парадигмасына
ойысып барады. Осы жаңа бағыттағы тенденциялар, жаңа концепциялардың мәні
де, мақсаты да адамның экологиялық санасын, мінез-құлқын, табиғатпен қарым-
қатынасын жақсарту, яғни жалпы адамзат ізгілігінің құндылығын биік деңгейге
жеткізу. Ал, бұл болса тәлім-тәрбиенің ауқымды мақсаттарының бірі болып
табылады. Соңғы жылдары көптеген зерттеушілер, Қазақстанның эколог-педагог
ғалымдары экологиялық білім, экологиялық тәрбие мәселелерімен шұғылданып,
бұл жалпы білім беретін мектептердің алдында тұрған күрделі міндеттерді
шешуге атсалысуда.
Атап айтқанда: Н.С.Сарыбеков, Ә.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков,
Ж.Б.Шілдебаев т.б. өз еңбектерінде балалардың экологиялық білім - біліктері
мен дағдыларын қалыптастыру жақтарына баса назар аударса, ал Ө.Т.Танабаев,
С.Әбубәкіров, Қ.Нұрланова, З.Серікқалиұлы, Д.Н.Сарыбеков, К.Ж.Бұзаубақова,
Г.К.Құрманбаева, М.А.Лигай, А.Болтаев, Г.М.Сабденалиева, С.Тілеубергенов,
Д.І.Жангельдина, В.П.Кәрібжанова, А.Қ.Егенисова, Н.Т.Есеналина,
К.И.Исламова т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстары экологиялық білім мен тәлім-
тәрбие берудің әдістемелік жолдары мен шарттарын қарастырады.
Психологтар Л.Выготский, С.Рубинштейн, И.Кон, Е.Кудрявцева,В.Ясвин,
Л.Божович, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, т.б.өз еңбектерінде оқушылардың
экологиялық ұғым-түсініктерін қалыптастыру қоршаған ортамен қарым-қатынаста
психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген
пікірлер айтқан. С.Рубинштейн әрбір жеке адамның қоршаған ортамен
байланысының басты бөліктерінің бірі – қарым-қатынас деп санайды. Ол
табиғатқа адамгершілік қатынасы мен мінез-құлық нормаларын қалыптастыру
екенін көрсете отырып “...басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа
адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу тек толы бағалы адамның
қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз – дүниеге, өмірге, табиғатқа шын дос
қатынастағы адам” - дейді.
Аталған еңбектерде бала тәрбиесі мәселесі әр қырынан
қарастырылғанымен оқушыларға экологиялық тәрбие беру үрдісінде зерттеу
аясында ішінара зерттеледі. Сондықтан да бүгінгі күнге дейін бастауыш
сыныптарда оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жүйелі ұғым беру ісі жете
зерттелмеген, тың мәселе.
Осы мәселеге байланысты төмендегідей бірнеше қарама-қайшылықтарды
атап айтсақ:
- оқушылардың табиғатпен дұрыс қарым-қатынаста болмауы;
- табиғат тазалығын сақтау дағдылары қалыптаспағандығы;
-табиғатқа қамқорлық жасау, экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
жеткіліксіздігі;
- табиғатты қорғау, дүниетанымдық көзқарасты қалыптастыруға арналған
әдістемелік құралдардың аздығы;
Осы қарама - қайшылықтарды ескере отырып, Қазақстанның жергілікті
табиғатына сай, өлке тану принципіне негізделген, нақтылы қай көлемде,
қандай мазмұнда табиғат жайында материалдарды енгізу керек. Оны оқытудың
жолын талдайтын, балаға табиғат жайында жүйелі ұғым бере отырып, оның
дүниетанымын қалыптастырудың жолдары мен әдістерін анықтап, саралайтын
ғылыми зерттеу жұмыстарының теориялық-әдістемелік базасы жеткіліксіз даму
деңгейде келе жатқаны нақтылы және тиімді зерттеулерді қажет етеді. Мұндай
өзекті мәселенің зәрулігі дипломдық жұмыс тақырыбын "Бастауыш мектепте
экологиялық тәрбие беру " - деп атауға негіз болды.
Тақырыптың зерттеу мақсаты:
- бастауыш мектепте оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыру мен
тәрбие жолдарын анықтау;
- оқушыларды өзін қоршаған өмірді, оның құбылыстарын танып білуге
үйрету;
- бастауыш сынып оқушыларының тілін, ой-өрісін дамытып, оларды
өздігінен жұмыс істеуге шығармашылыққа жетелеу.
Зерттеу міндеттері – бастауыш мектеп оқушыларын экологиялық білімнің
теориялық негіздерімен таныстыру;
- бастауыш мектепті экологиялық білімді қалыптастыру ерекшеліктерін
анықтау;
- дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білім деңгейін
арттыру мен тәрбие жолдарын зерттеу;
- оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға деген жоғарғы адамгершілік
сезімі мен жауапкершілігін тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- экология саласындағы ғылым жетістіктерінен хабардар болу.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы балаларға экологиялық тәрбие
беру жүйесі.
Зерттеу болжамы – Егер, бастауыш сыныптағы балаларға берілетін
экология жайындағы ұғым олардың жас ерекшелігіне сәйкес келсе, табиғат
туралы ұғымдарын қабылдай білу мүмкіндіктері ескерілсе, табиғаттың адам мен
қоғамға, адамның табиғат пен қоғамға тигізетін әсерін мазмұндап сипаттайтын
болса, табиғатты өзгертуде адамның ақыл-ой, білімінің қажеттілігін сана-
сезіміне жеткізе түсіндіретін, табиғатқа аялы көзқарасты қалыптастыратын
оқу-тәрбие жүйесі жасалса, түрлі оқу формалары мен оқыту әдістері
қолданылса онда экологиялық тәрбие беру арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастыру нәтижелі болады
Зерттеу пәні – бастауыш мектептегі экологиялық білімді қалыптастыру
және тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу кезеңдері – зерттеу үш кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде – зерттеудің ғылыми аппараты айқындалып, тақырыптың
теориялық мәселелері тұжырымдалды. Екінші кезеңде – эксперименттік
зерттеулердің мазмұны анықталып, қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең – зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, талдау жасалды.
Зерттеудің қорытындысы жасалды.
Тәжірибелік маңызы – осы диплом жұмысының қорытындысын ұстаздар мен
студенттер болашақта өздерінің күнделікті оқу тәрбие процесінде жүйелі
түрде қолдануларына болады деп ойлаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы – диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу базасы - Орал қаласындағы №1 жалпы орта білім беретін
мектебінің 3в сыныбы.
Зерттеу әдісі - педагогикалық психологиялық әдістемелік әдебиеттер
мен баспасөз материалдарын талдау, ұстаздардың іс-тәжірибесін бақылау,
педагогикалық эксперимент, бақылау әдісі.
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі
“Экологиялық проблемалар – ең маңызды өмірлік проблемалардың бірі,
өйткені әңгіме адамның өмір сүретін ортасы туралы, болашқ ұрпақтардың өмірі
туралы болып отыр”, дейді заманымыздың заңғар жазушы Шыңғыс
Айтматов[4,128].
Қазіргі әледе экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды. Экологиялық дағдарыс
жағдайы шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып
бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез келген аймақтардан көруге болады.
Экология – жер бетіндегі тіршілік атаулының қоршаған ортамен
органикалық қарым-қатынасын жан-жақты зерттейтін биология,. Физиология,
генетика, медицина, тіпті социология тәрізді көптеген ғылым салаларын
біріктіретін, философиялық мәні терең, адамзат болашағы үшін маңызды зор
ілім. Соңғы жылдары елімізде ортақ табиғат жайлы, экология зардаптылық
жөнінде көптеген мәселелер көтеріліп, баспасөз беттерінде жиі жарияланып та
келеді. Оның өзіндік сыры да бар. Алып Арал теңізінің етегі мен Байқоңыр
ғарыш айлағының түбіне орналасқан елді мекендердің бірі – Қармақшы
топырағына да оның зардабы тимей отырған жоқ. Суы тартылған арал теңізінен
көтерілген тозаң мен Байқоңыр ғарыш айлағының ластанған ауасы адам ағзасы
ғана емес жануарлармен өсімдіктер дүниесінің де еркін өсіп дамуына
мүмкіндік бермей, мыңдаған гектар жердің жлаңаштанып, тұзға айналуына әкеп
соқтыруда. Сонымен бірге Байқоңырдың Қазақстан азаматтарының денсаулығына
кері әсерін тигізетін көлеңкелі жақтары да аз емес.
Экологиялық проблемаларды шешу үшін табиғт қорғау мен оның жұмысының
құқықтық негізін қамтамасыз ету жеткіліксіз. Ол үшін кәсіпкерлерде,
өндірісшілерде, мемлекеттік қызметкерлерде, барлық азаматтарда нақты
экологиялық мәдениет, қоршаған орта деген ойдың орнығуын қалыптастырмай
болмайды. Денсаулықтың қадірін, әдетта адам ауырғанда білетіні өкінішті-ақ.
Денсаулықтың мықты болуы адамның өзіне де байланысты. Дегенмен оған
қоршаған ортаның, тұтқан ауаның, ішкен-жеген тамақтың, судың құрамының лас
болуы да айтарлықтай ықпал етеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
мәліметіне жүгінетін болсақ, адам денсаулығының 40 пайызы өзінің өмір сүру
дағдысына байланысты болса, 18-20 пайызы ғана дәрігерлік-медициналық
көмекке тәуелді екен[5,165].
Халықтың денсаулығына қоршаған орта әсер ететіндектен санитарлық –
эпидемиологиялық бақылау жүйесін одан әрі жақсарту, аз шығын жасай отырып
тиімді амбулаториялық, емханалық көмек беретін денсаулық сақтау
мекемелерінің жұмысын қалыптастыру жұмыстары көзделуде.
Қоғам байлығы – адам. Ал адамның байлығы оның денсаулығында.
Денсаулықты жақсарту үшін таза ауа, таза су, құнарлы тамақ қажет [6,42].
Бүгінгі күннің нағыз өзекті тақырыбының бірі – табиғатты қорғау
мәселесі, ол баршаның төл қызметіне айналды. Бұл мәселенің құндылығын
өмірдің өзі алға қойып отыр. Экологиялық жағдайдың күн өткен сайын
күрделене түсуі – адамзаттың сауатсыздығынынан. Бүкіл дүниежүзілік
мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны қорғаудың
бірден бір жолы – жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап экологиялық білім
тәрбие беру. Мұндағы басты мақсат – экологиялық білімді бойына сіңіру. Жеке
адамның бойына табиғатқа деген ізгілікті қалыптастыра отырып, адам – қоғам
– табиғат арасындағы толық үйлесімділікті қалыптастыру және дамыту[7,45].
Кез келген табиғи ортаны бүлдіретін ұсақ – түйек болып келетін
жұмыстар үлкен апаттарға апаратынын, табиғат өзіне жасалған қиянатты еш
уақытта кешірмейтінін түсінетін уақыт жетті[8,19].
Экология – биология ғылымының негізінде 19 ғасырдың орта шешінде
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуден, алғашқы экологиялық
зерттеулердің элементтеріңн біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл,
Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз. Табиғат құбылыстарын
зерттеушілер өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінде морфологиялық,
физиологиялық бейімлелушіліктерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелді
екендігі шеңберінде экологиялық тұрғыдан қарастырады.
Экология ғылымының қалыптасуын негізгі 2 кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі. Бұл
кезең Э.Геккель, Е.Варминг, К.Мебиус, тағы басқа шетелдік табиғат
зерттеушілерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты, 19
ғасырдың басы мен 20 ғасырдың 70-80 жылдарын қамтиды. Атап айтқанда Мәскеу
университетінің ғалымдары Н.А.Северцоа, М.А.Мензбир, Б.М.Житков,
Д.Н.Кашкаров, Н.П.Наумов, А.Н.Формазов, Н.И.Калабухов, тағы басқалар жан-
жақты экологиялық зерттеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде
Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А.Я.Гордягин, Г.И.Панфилов, П.Н.Крылов,
т.б. өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті.
Әсіресе осы кезеңдердегі Г.Ф.Морзовтың “Орман туралы ілімі”,
Д.Н.Кашкаровтың “Орта және бірлестіктер”, “Жануарлар экологиясының
негіздері”, ағылшын А.Тенслидің “Экожүйелер туралы ілім”, орыс ботанигі
В.Н.Сукачевтың “Биоценоз”, В.И.Вернадскийдің “Биосфера туралы ілім”, тағы
басқа ғалымдардың еңбектері экология ғылымының негізін қалаған болатын.
Бұдан әр экология ғылымы жеке ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу
салаларын, мақсат пен міндеттерін айқындай түсті.
Экология ғылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы
(Л.А. Зенкеевич, Г.Г. Винберг, Г.В. Никольский, Б.Т. Ноганзян), топырақгағы
организмдер экологиясы (М.С. Гиляров), насекомдар экологиясы
(И.В.Кожанчиков,Г.Я. БейБиенко, В.В.Яхонтов, Г.А.Викторов),
паразитологиялық экология негізін салушылар (В.В. Догель, Е.Н. Павловский,
В. Н. Беклемишев), сүтқоректі, құс және бауырымен жорғалаушылар экологиясы
(А.Т. Банников, Н.И.Калабухов, Н.П. Наумов, А.Н. Формозов, Г.А.Новиков,
С.С. Шварц), өсімдіктер экологиясы (В.Н Сукачев, Б.А. Келлер, П.Д.
Ярошенко) деп танимыз. Осы тұстарда жоғарыдағы ғалымдардың экология
ғылымының әр түрлі салалары бойынша теориялық фундаментальды ғылыми
еңбектер жарық көрді. Мәселен, А. П. Пенниковтың "Өсімдіктер экологиясы"
(1950), Б.Г. Иоганзеннің "Экология негіздері" (1959), Н.П. Наумовтың
"Жануарлар экологиясы" (1963) тағы басқа еңбектегі қазірге дейін маңызын
жойған жоқ.
Осы орайда Белоруссия ғалымдарының еңбектері ерекше аталуы тиіс. Атап
айтқанда, ғалымдар: В. А. Плющевский-Плющик, П.Ф. Соловьев,А. И. Радкевич
С. В. Шостик, П. Жуков, И.К. Лопатин, Л.С. Долбин, В.В. Адамов,Б.И. Якушев,
Г.А. Новиков, Г.Г. Винберг, Л.М. Сущени, Л.В. Камлюк тағы басқалар өз
кезегінде экология ғылымын дамытуда шоқтығы биік тұрды.
Экология ғылымының салалары бойынша көп жылғы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының негізінде монографиялар, оқу кұралдары, анықтамалар жарық көре
бастады. Отандық ғалымдардың еңбектерімен қатар шетелдік экологтар
А.Пирсаның "Жануарлар экологиясы" (1926), Ч.Элтонның "Жануарлар экологиясы
(1934), Шелфорд пен Ф. Клементгің "Биологая" (1939), Ю. Одумның "Экология
және экология негіздері" (1975, 1986), Р.Риклефстің "Жалпы экология
негіздері" (1979), Ф. Рамаданың "Қолданбалы экология негіздсрі" (1981), Н.
Чернова мен А.Былованың "Экология (1988), А.Радкевичтін "Экологая (1977),
Н.Ф.Реймерстің Экологня (1944), тағы басқа еңбектері соңғы жылдары жарық
көрген құнды еңбектер қатарына жатады.
Экология ғылымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология — бүкіл
әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және проблемаларды
қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының қолданбалы
және адам экологиясы бағыттары дами түсуде. Экологияның жаңа салалары
бойынша теориялқ және практикалық зерттеулер жүргізілуде.
Соңғы жылдары экология ғылымының негізгі салаларының экологиялық
педогогика (көпшілікке экологиялық тәрбие және білім беру) адам экологиясы
және халыктық экология бағыттары дами түсуде. Бұл - бүгінгі өмір талабы.
Өйткені биосферадағы тіршіліктің тұрақты сақталуы – адамның ақыл-ойына
тікелей тәуелді екендігі анықтала түскен кез туды. Сондықтан 21 ғасыр
адамзаттың ақыл-ойы кемелденген – нооэкология кезеңі болмақ. Өйткені, жер
шарының бүгінгі тағдыры мен болашағы адам баласының ақыл-ойының деңгейіне
тікелей қатысты[9,45].
Экология ғылымының негізгі мақсаты шығын сақгау үшін салауаттығына,
білім дәрежесіне барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы
дәрежесінің жоғары болуына ыкпал ету.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің дүниежүзілік даму
кезендеріне келсек, ең алдымен БҰҰ деңгейінде (ЮНЕСКО) "Адам мен биосфера"
атты бағдарлама қабылданды. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде биосфера
ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану туралы бағдарлама қабылданып,
экологиялық сипат алды.
1971 жылы Швейцарияда Европалық конференция шақырылып, онда айнала
қоршаған табиғи орта, табиғат қорғау мәселелері көтерілді.
1972 жылы Стокгольмде "Қоршаған ортаны қорғау туралы білім беру,
1977 жылы Тблиси қаласында БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
Экологиялық білім беру туралы 40 астам шешімдер қабылданып, оның ғаламдық
стратегиялық жоспарлар қабылданды. Экологиялық білім берудің одан әрі даму
кезеңдері атақты Найроби (1982), Беч (1983), Мәскеу (1987), тағы басқа
конференцияларымен жалғасады[10;32].
Экологиялық білім берудің бұрынғы КСРО кезеңіне тоқталсақ, онда
негізінен орыстың табиғат зерттеуші әрі көрнекті ағартушылары А. М.
Теряев,
И.И. Мартынов, В.Г. Белинский, А.Н. Герцен, Н.Г. Чернышевский еңбектерін
атауға болады. Одан соң А.Н. Бекетов, К.А. Тимирязев. Д.Н. Кайгородов,
тағы басқалар табиғатты зертгеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
20 ғасырдың орта шенінде педагогтар В.Ф. Натали, Н.М. Берзилин,
В.М.Корсунский, тағы басқада экологиялық білім беруді география, биология
пәндерімен байланыстыра отырып дамытуды ұсыңды. Ал, 1947 жылдан бастап
көпшілікке экологиялық білім беру КСРО бойынша оқу жүйесіне енгізіле
бастады. Мәселен, 1947 жылы Беларуссия мемлекеттік университетінде алғаш
рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың көптеген оқу орындарында Қазан,
Мәскеу, Санкт-Петербургте (Биосфера, Экология, Табигат қорғау т.б.)
экологиялық курстар оқу жоспарларына еніп оқытыла бастады. Осы тұрғыда
көрнекті педагог-ғалымдар С.Д. Зверев, С.Д. Дрябь, В.А. Левин, Н.Т.
Суравегин, А.Н.Захлебный тағы басқа да халықтық оқу жүйесінде экологиялық
білім берудің сан-қырлы теориялық, практикалық негіздерін ұсынды[11,147].
Экология жас ғылым болып табылады. Ол 200 жылдан аса ғана пайда
болды. Экология сөзін “Естественная история происхождения (Natural History
of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған неміс биологы
Эрнест Геккель (1968). Экология “Ойкос” деген грек сөзі, “үй, баспана”
ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология – зоологияның бір
тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды қоршаған органикалық және
анорганикалық ортамен өзара қатынасты зерттейді.
Экология ғылымы жеке пән түрінде биология шегінде пайда болды.
Экологияны жасаған органикалық эволюция туралы оқудың негізін салушы,
англия ғалымы Чарлз Дарвин. Ч.Дарвиннің анықтауы бойынша “тіршілік үшін
күресу” ұғымы тірі жәндіктердің өзара қатынасы және олардың өлі табиғатқа
қатысының көп заттардың байлнысының түйінделуі деп негізделеді.
Экологияның зерттейтін мәселелері – жанды-мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның оларға
ықпалы.
Сонымен, экология – тірі организмдерінің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым [12, 170].
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде айтарлықтай
үлес қосты.
Экологиялық зерттеу 20 ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғаты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз керегінше пайдаланып келеді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап
ластануда[13,49].
Экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасы географиялық жағынан Еуразия құрлығының орталық
кіндігінде орналасқан. Еліміздің құрлық жүйелері ауқымды көлемін орманды-
далалы, шөл және шөлейтгі жерлер алып жатыр.
Қалыптасқан табиғи-тарихи жағдайлар және табиғатты пайдаланудағы
жәйсіз күйлері жұртшылықты ойландыруда. Қасиетті жердің ресурстық-
шикізаттық қорларын өндіруші кәсіпорындарындағы ала берсем деген ниет,
өнеркәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық, әскери
объектілер-экологиялық талаптарды сақтамауы, т.б. жағдайлар табиғатта және
оларда тұратын халыктың әлеуметтік жағдайын шиеленістіріп отыр.
Кесте 1 Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін
зардаптары және қорғану жолдары
Экологиялық апат түрлеріАпаттың зардаптары Апаттан қорғану жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың аураға ұшыруы1.Ластанудың себептерін
Техногенді апат Қаншама миллиондаған табу
Ресурстардың таусылуы адамдардың қырылуы 2.Адамдарға үгіт-наисхат
Топырақтың экорозиясы Ел экономикасының жүргізу керек, ондай
Озон қабатының жұқаруы төмендеуі объектілерді қаладан
Табиғат апаттары (жер Өнімнің жетіспеуі алыс жерге орналастыру
сілкіну, сел, цунами, Ультракүлгін сәулелердіңкерек.
циклон, жұт, вулкандар зардаптары 3.Тиімді пайдалану
атқылауы, теңіздер мен Адамдар шығынының керек.
мұхат деңгейінің көптігі, экономикалық 4.Тыңайтқыштар беру
көтерілуі немесе түсуі) шығындар керек.
5.Ауаға зиян газдарды
жібермеу керек
6.Алдын-ала дайындық
жүру және олардың болуын
алдын-ала хабарлау керек
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері-айғақтық
техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, табиғаттың генетикалық
қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен
өнеркәсіп апаттарының белең алып әрі улы қалдықтардың жинақталуы айналаны
қоршаған ортаға терең зиянын тигізуде[14,18].
Кейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық ауа, су және жер
ресурстары ластанып, бұрын-соңды болмаған күйзеліс кешуде. Еліміздің
қолайсыз экологиялық ахуалы қазіргі кезде біліне бастаған экономикалық
дағдарыс одан әрі тереңдетіп, әлеуметтік шиеленістің ұшығуына итермелеп
отыр. Ал халықтың экологиялық және әлеуметтік проблемаларын шешуде
экономикашлық қиындықтар туып отыр.
Демек, экологиялық ахуалдың нашарлауы халықтың денсаулығына залалын
тигізумен қатар, әлеуметтік қиындықтар туғызып, халық шаруашылығы тұрақты
дамуының бірсыпыра маңызды бағыттарын тікелей тежеуге әкеліп соғуы ықтимал.
Осыған орай, Қазақстан республикасы Конституциясының 38-бабында “Қазақстан
республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға міндетті” – делінген.
1997 жылдың тамыз айынан бастап Республикамызда табиғатты қорғау
туралы жаңа заң қабылданып күшіне енді. Заң әр адамның өмірі мен денсаулығы
үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын қамтамасыз етіп, табиғатты
қорғаудың экономикалық практикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеп
берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
1) Республикада халыққа білім беру орындары табиғат қорғау жөнінен
халыктың барлық топтарын қамтитын тәрбие және білім беру жүйесін
жүзеге асыру.
2) Жалпыға бірдей кешенді түрде және үздіксіз экологиялық тәрбие мен
білім берудің жоғарғы және арнаулы оқу орындарына маман кадрларды
кәсіптік жағынан даярлау, олардың біліктілігін арттырудың барлық
мүмкіндіктерін жасау.
3) Құжатта 64-бапта айтылғандай орындарында міндетті түрде экологиялық
білім қалыптастыру қажеттілігі айтылып, ол бойынша азаматтардың
экологялық мәдениетін қалыптастырудағы қажетті экологиялық білім
мазмұнын ашу үшін, оқу орындарының ұстаған бағдарына қарамастан,
барлық жоғары және арнаулы оқу мекемелерінде экологиялық білім
негіздерін міндетті түрде оқыту.
4) Арнаулы оқу орындарының бағытына сәйкес айналадағы ортаны қорғау және
табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы курстар окыту көзделеді.
Қазіргі кездегі білім беру ошақгарының алдында түрған міндеттердің
бірі - жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу [15,20].
“Жаратылыстану” және техникалық пәндер мазмұнын экологиялық және
әлеуметтік маңызы бар фактілермен толықтыру арқылы жас ұрпақтарға
экологиялық білімді қалыптастырудағы жетілдіріп жүзеге асыру” – деп
көрсетеді. Осыған байланысты республикамыздың үздіксіз білім беру
жүйесінде, яғни балабақшадан бастап жоғарғы оқу орындарына дейін жанжақты
экологиялық білімдер беруді жүйелі және мақсатты түрде ұйыдастыруды
міндеттейді.
Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы,
рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтар
өнеркәсіптері (химия, мұнай, көмір, АЭС тағы басқа) және цемент заводтары
өндірістік пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар, булар, жергілікті
өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни азық-түлік, ет-сүт
тағамдарының қалдық қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан түрлі бактериялардың
пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді, аурудың жаңа
түрлері шыға бастайды. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған
ортаға әсер ететін екі фактордың өсуі және адамның іс-әрекеті [16,9].
Жер бетіндегі халықтың саны үздіксіз өсіп, көбеюде, 1990 жылы біздің
планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000-шы жылы жер бетінде
тұрушылардың саны 6 млрд. шамада болды. М.Пантелеевтің болжамы бойынша,
халықтың өсіп, көбеюі онан әрі жалғасады, 20 ғасырдың орта кезіде 10 млрд.
деңгейіне жетіп тұрақтан бастайды. Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі
көптеген қиыншылықтарды туғазыда.ы мәселен, планетадағы бүкіл халықты
тамақтандыру, азық- түлікпен қамтамасыз ету, оларды жақсы жерлерге
орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз жақсарту – бұл әрине, оңай жұмыс емес.
Міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін
алдын-ала ұйымдастыруда және жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Соңғы жылдары Қазақстан мен Өзбекстан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су
азайып тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңдады, мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы
тұрғындардың денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан
халық қоныс аударуға мәжбүр болды.
Бұл жағдай тұрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазақстан және Өзбекстан Республикаларындағы басшы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай
жоспарлаудың салдарынан болған қателік[17,35].
Адамның өндірісік іс-әрекеті. Қазіргі кезеңде ең көкейкесті
мәселелердің бірі – бұл адамның өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған
ортаның ластануы, бұзылуы. Жер бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың
қалдықтары өте көп. Олар ауада да, су орталығында да таралған. Осының бәрі
қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар. Атомдық өнеркәсіптің
қалдығы және атомдық қопарылыстың радиоактивтік тұнбасы бірте-бірте адам
организмінде жиналып, қатерлі ісік ауруына (рак) ұшыратады. Әсіресе,
атомдық өнеркәсіптің дамуы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде
сторонция – 90 элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың
денесіндегі сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек
қана осы уақыттағы атомдық өнеркәсіптің жеке ядролық сынаудың арқасында
пайда болады. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі
жәндіктердің денесіне енген.
Бәрімізге белгілі 26 сәуір 1968 жылы Украинадағы Чернобыль АЭС-ның
ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын жалықтар үлкен экологиялық апатқа
ұшырады. Украин және Белоруссия тұрғындары туған мекенін тастап, сол
мемлекеттердің басқа аудандарына орналасты, Чернобыль 30 жыл боынша жабық
зона болып қалды. Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті.
Сәрі, атомдық энергетикадан бас тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға
алып, энергияның басқа табиғи түрлерімен (мұнай, газ, көмір, күн көзінің
энергиясы, жер энергиясы, гейзерлер) үйлестіріп пайдалану қажет [18,30].
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішінде, жер
бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Экологиялық білімдерін қалыптастырудың негізгі мақсаттары.
1) Экологиялық нормалардың ережелерінің қажеттілігін оқушылардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2) Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу.
3) Оқушылардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
- тұлғаның мінез-құлқында;
- қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуды;
- экологиялық білімді насихаттауда;
- ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Бүгінгі танда жаппай үздіксіз экологиялық білімді қалыптастыру
мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білімді
қалыптастыруда негіздейтін құжаттар мен заңдар қабылдануда. Экологиялық
білім беру дегеніміз адамзат қауымының, қоғамның, табиғаттың және қоршаған
ортаның үйлестігінің тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде
қоршаған ортамен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында
табиғатты қорғай алатын, аялай білетін, адамгершілі мол, ізгілік
экологиялық білім мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақгы тәрбилеу орын алады.
Экологяялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған ортаны
қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру тек экологиялық жаппай және
үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады.
Осы орайда елімізде жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беруді
ұйымдастырудың бүгін күн әртібіне қойылуы – орынды жағдай. Оның өзіндік
объективті және субъективті себептері бар.
Олар:
- туған өлкеміздің табиғаты мен оның табиғи ресурстарының ұзақ жылдар
бойы орынсыз пайдалану нәтижесінде азюы, ластануы және есепсіз
сарқыла бастауы;
- республиканың көптеген аймақтарында экологиялық апатты жерлердің
көбейе түсуі;
- өндіріс пен өнеркәсіп кешендерінің зиянды қалдықтары, ғарыш
айлағының сақталуы, полигондар зардаптары, жердің жарамсыздануы,
адам денсауклығының нашарлауы;
- экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің өалыптасуы мен
“тұрмыстық” қажеттілік мақсатындағы “табиғатты пайдалану” сипаты
арасындағы алшақтықтардың ұлғаюы.[19,25].
Аталған мәселелерді шешу үшін экологиялық білім алу ауадай қажет.
Мектеп, гимназия, колледждер және басқа да оқу мекемелері үздіксіз
экологиялық білім ерудің қайнар көзі, және ұйымдастырушы оқу ордасы болуы
тиіс.
Экологиялық білімді қалыптастыру мақсаты – жеке адамның бойына
табиғатқа деген ізгілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам –
табиғат арасындағы толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу. Экологиялық білім
беру жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудан бастап көпшілікке
үздіксіз экологиялық білім беруді қарастырады. Экологиялық білім беру - өте
күрделі процесс. Қоршағн табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін мәңгі
қажеттілігін сезіндіре отырып, оқушының дүниеге деген ізгі көзқарастарын
бірте-бірте қалыптастыру көзделеді.
Өкінішке орай, қоғамдық санада табиғатқа “байлық көзі немесе табыс
көзі” ретінде қарау басым болып келді. Табиғатты ластау, орман тоғайды
аяусыз кесу, фауна мен флораны пайдакүнемдікпен пайдалану, браконьерлік
тағы басқада жат көріністер жаппай орын алды [20,306].
Жеке адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық
мәдениетін қалыптастыру үшін кейбір әлеуметттік және экономикалық
мәселлерді шешу қажет.
Олар:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру және оларды
бұлжытпай орындау;
- табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда жауапкершілікті күшейту;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлестігін
сәйкестендіру;
- үздіксіз экологиялық білім беруді ұйымдастыруды тездету;
елдегі экологиялық жағдайлардың мәліметтерін көпшілікке жетуін
қамтамасыз ету.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік
іс-әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді. Жалпы білім
беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар
және пәндер бойынша, қоғамға пайдлы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады. Бастауыш сынып оқушылары табиғат байлығын ауыл шаруашылығында
пайдалану жайлы алғашқы ұғымды еңбек сабақтарында алады. Олар үй
мүоіктерін, киім-кешек, тағам т.б. жасайтын табиғат заттарын қалай
пайдаланумен танысады. Бастауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды
төмендегі іскерлікті, дағдыны қалыптастыруға бағытталған; өсімдіктердің
даму кезеңіне фенологиялық бақылау жүргізу; мектеп және қоғамдық мүлікті
ұқыптылықпен күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғары сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет. Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші
фактор болып отыр. Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми
білімге негізделетінін оқушылардың түсінуі керек. өйткені өндірістік іс-
әрекеттің болуы мұүмкін. Сондықтан қоғамдық өндіргіш күштерін ұнамды
орналастыруға аймақ табиғаының ерекшелігін, оның өндірістік жүктемеге
орнықтылығын есепке алу талап етіледі. Оқушылар ауыл шарушылық өндірісінің
әр алуан жұмыстарына қатысады. Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты
негізгі мәселелермен таныс болуы қажет: жеді пайдалану негіздерін,
топырақты эрозиядан қорғауды игеру, дақылдарды сауру мөлшерін, минералдық
тыңайтқыштарды, улы химиялық заттарды беру мөлшерінің мерзімін
технологиялық талаптарға сәйкес есепке алуы қажет. Сонымен, оқушылардың
экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру, иатибатты қорғау, оның
байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс дүние тану
көзқарастарын қалыптастыру [21,15].
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі зерттеулері
Табиғат – адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең дала
барлығы да адам баласына ой салып,денесіне қуат, бойына күш, көңіліне шабыт
беретін. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу,
жалпы тұлғаның ой өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың бірі болып
саналады.
Адамзат баласына экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылыңы IX-
XVғ.ғ Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашқари, С.Бақырғани
тағы басқа шығыс ғұламаларының тіл, этика, психология,метафизика, тағы
басқада ғылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар
халқымыздың ұлы ағартушы ғалымдары, ақын, жазушылары Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбердиев еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпенді елдің
өмірімен ұлттық әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырылып берілген. Біздің
тәрбиеміз сол салт-дәстүрден, ананың ақ сүтінен, әлдилеген, ұлылардың
ұлағатты сөздерінен бастау алады:
Әл-Фараби: “Тиянақты білім аламын десең, табиғаттың ұлы кітабын оқы”,
- деген табиғаттың құдіреттілігін білдіретін сөзі бүгінгі күнге дейін мәнін
сақтап келеді.
М.Жұмабаев: “Табиғат – адам баласын дүниеге келтіріп, бойындағы бар
махаббат мейірі мен шұғылалы шуағын жүрегімізге ұялатқан ана” деп табиғат –
ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А.Байтұрсыноы: “Біздің көріп, сезіп, біліп тұрған айналамыздағы
нәрселердің бәрі-не табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе, не адам ісінен
шыққан жасалынды нәрсе”.. дей келе, өзімізді қоршаған ортадағы тіршілікті
сақтау адам баласының қолында екендігін ескереді.
Ш.Уәлиханов: “О, Табиғат
Өзіңіз айтыңызшы, тіршілікті одан ғажап, одан құпия не бар?” деген
сөздері табиғат сұлулығына, кереметтілігіне және оның түсінікті –
түсініксіз жұмбақ құбылыстарына таңданысын байқатады.
А.Құнанбаев: “Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қымағың
парыз” деп өскелең ұрпаққа өзін қоршаған айналасындағы әрбір жақсы игілікті
әрекетке жауапкершілікпен қарап, оның қарымын қайтаруды ұмытпауды, онымен
үнемі санасудың қажеттілігін міндеттейді.
Табиғат сырын білуге ұмтылу, оның қорын қажетіне пайдалану адам
баласының қанына сіңген, туа біткен қасиет екендігі Құлтегін құлыптасындағы
“Жоғарыда көк-аспан, қара – жер пайда болған соң екеуінің арасында адам
баласы жаралған” деген жазу айғақтайды.
Бұл түркі түсінігінде осы үш құбылыс, яғни көк тәңірі – адам – жер
тұтас дүние түрінде қаралғанын көрсетеді. Ежелде ата бабаларымыз тәңірге
табынған. Тәңірге табынудың негізі – табиғатқа адамгершілік қарым- қатынас
жасау, жанашырлықпен қарап, қадір тұту күнге, отқа, жұлдызға табыну. Ата-
бабаларымызды ерте заманның өзінде-ақ табиғаттың сан түрлі құбылыстары мен
үрдістерін бақылаудан жинақталған білімдері мен түсініктері негізінде оның
жемісін өз игіліктеріне тиімді қолдану, қорғау дәстүрлерін дамытты.
Табиғатты қорғам, жетілдіру бағытындағы ырымдарды, жан-жасықтарды
қалыптастырды.
Мысалы, түтінді жас етті сақтауға, қымыз ашытатын сабыны ыстауға
пайдаланған. Тағы басқа ысталған ағаш ыдыстың қымызды ұзақ сақтап, оған
ерекше дәм беретінін білген. Ал отты қатты (темір, болат, шойын) заттарды
қыздырып, одан әо түрлі әшекейлі бұйымдар, тұрмысқа қажетті құрал-жабдықтар
жасауда жылу көзі ретінде қолданған. Сонымен қатар “Суға түкірме”, “Көкті
таптама”, “Құстың ұясын бұзба” деген сияқты ереже-ырымдар мен “Сынаптай
сусын”, “Шойындай салмақты”, “Шойындай қара”, “Аққудай ақ” тағы басқа
балама сөздерді ұқыптылыққа, байқампаздыққа, барды қадір тұтып, бағалауға
тәрбиелейді. Халықта өзінің жақсы көрген жақындарын құстардың сымбатына,
түсіне теңеген. Табиғатқа деген сүйіспеншіліктерін сазды күйлер мен
көңілді әуендермен жеткізген. Жалпы өміршең өсиеттер табиғатқа табынудан,
оны ардақтаудан тауындап отырады. Егер біз табиғатты тіршілік тірегі
ретінде қабылдасақ, онда осы ырымдар табиғатты қорғаудың ережелеріне
айалатын еді.
Табиғат құбылыстарын ырымдаудан, олардың қасиеттерін, сырын танып
білуден туындаған игілікті істер адам мен табиғат арасындағы байланысты
нығайта түседі.
Жас ұрпаққа өмір тәжірибесі, мейібандық, жауапкершілік, табандылық
осы табиғаттың сұлулығы, пәктігі арқылы қалыптасуы шарт. Сондықтан да ата-
бабаларымыз өз ұрпақтарына халқымыздың салт-дәстүрін, өмірге қажетті
біліктер мен дағдыларын мұра етіп қалдырғанда, олардың бойында туған жерге,
қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік сезімді тәрбиелеу мұратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу адамзаттың өз келешегіне, болашағына
жанашырлық жасауы [; ].
Халқымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оның көзінің
қарашығындай сықтап келуі жайында ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық дана ұғымдар,
мақал-мәтелдер, нақыл сөз, аңыз, әңгімелер арқылы жетіп отырған. Сондықтан
әрбір ұстаз, әрбір тәрбиеші өзінің күнделікті жұысында халықтық
педагогиканыңғ асыл маржанына үнемі көңіл бөліп, оны тиімді пайдалана білуі
тиіс.
Бүгінгі жер тағдыры – ел тағдыры болып отырған кезде, табиғатта болып
жатқан дағдарыстан туған зардаптар әбден асқынған уақытта біз өзіміз
қаласақ та, қаламасақ та ата-бабаларымыздың атамекен, туған жер топырағы
туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жүгіртеріміз сөзсіз. Халқымыз
қасиетті, қастерлі жер-суларды “Әулие бұлақ, әулие ағаш”, дегендей
құрметтеп, қорғап, көздің қарашығындай сақтай білген, әсіресе, “Бұлақ
көрсең көзін аш”, “Сусын ішкен құдыққа түкірме” сияқты ұлағатты сөздер
немесе “Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың
қайырылмасын” – дген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы орны ерекше.
Халық даналығы балабақшадан бастау алып, табиғат туралы өнегелі, ұлағатты
аталы сөздер, жыр-аңыздар айтыстарда айтылған ойлы пікірлер, қысқа айтқанда
халықтың рухани мол мұраларын жастарға экологиялық тәрбие берумен
экологиялық мәдениеттерін тәрбиелеуде тұғырлы негіз болады.
Болашақ ұстаздарға экологиялық білім беруде белгілі педагогтар, ғалым-
әдіскерлер В.П.Вахтеров, Е.Н.Водовозов, Д.Н.Тихомиров, т.б. табиғар жайлы
білім берумен қатар, табиғи құбылыстарды сезіне білуге, өзіндік
ерекшеліктерін ажыратып қорытынды жасауға үйреті, сөйтіп олардың
бақылампаздық әдет-дағдыларын, іс-әрекеттерін ұйымдастыруда мұғалімдердің
басшы рольдерін анықтап берген еді.
Жиырмасыншы – отызыншы жылдары табиғатты қорғау, аялау, сақтау
қажеттіліктерін жастардың бойына сіңіру жолдарын, онымен қарым-қатынас
жасау қажеттілігін баса айтқан кеңес мемлекетінің педагогтары:
Н.К.Крупская, А.Д.Лунучарская, С.Т.Щацский бұл мәселеге ерекше көңіл
бөлді. Мысалы, Н.К.Крупская мектептерге оқу бағдарламаларын құрғанда
жаратылыстану пәндерінің кейбір мазмұндары қоршаған табиғатты дұрыс
түсінуге негіз қаланатын оқулықтар жазу керектігін және мұғалімдерге ақыл-
кеңес бергенде оқушылардың өмір тәжірибелерін ескеруді талап еткен.
Отызыншы жылдары биология, география пәндерінің оқу бағдарламаларына
табиғат қорғау жайлы білімдерді кңес мемлекетінің оқу жүйесіне енгізу
тарихында, экологиялық білім мен тәрбие беру ісіндегі алғашқы жұмыстары
мектеп оқу-тәрбие үрдісінің бір қадам алға жылжуы деп есептейміз. Сол
жылдары табиғатты қорғау түсініктерін қалыптастыру, табиғатты қорғауға
тәрбиелеу идеяларын П.В.Островский, П.Ф.Каптерев, М.М.Рыбников, т.б. өз
еңбектерінде кеңінен өрбітті.
Сонымен, өмірдің өзі көрсеткендей білім беру жүйесінде “Табиғатты
қорғау шаралары” біртін-біртін “Табиғатты қорғауға” байланысты жұмыстармен
сабақтасып, алдымен білім берудің керектігін, содан кейін табиғат қорғау
тәжірибелрін дамыту істерімен ұшастыруды талап етті.
Ал, 1950-60 жылдар аралықтарында экологиялық білім беру табиғат
қорғауға тәрбиелеу мәселесінің құрамында қарастырылады.
Алпысыншы жылдардың соңында Кеңес мектептерінде жаңа бағдарламалар
негізінде оқулықтар жазылып, “Табиғатты қорғау шаралары”, “Табиғатты қорғау
жөніндегі білім юеру туралы ұғымдар” енгізілген болатын. Бірақ, жаңа
оқулықтар мен бағдарламалар мазмұндарындағы айтылып отырылған ұғымдар,
түсініктер адам жіне қоғамның табиғатпен қарым-қатынастары жайлы беретін
мағлұматтар байланыссыз, жүйесіз беріле бастады.
Әрине, ондай экологиялық білімдер қазіргі өмір талабына сәйкес емес,
ғылыми негізде құрылмаған еді.
Солай болса да, мектеп практикасында экологиялық тәрбиенің
қажеттілігі жайлы Ресей педагогы В.А.Сухомолинский балалардың бойында
табиғатқа сүйіспеншілік сезімін дамытуды ешрәнсеге айырбастуға болмайтынын
тәрбиенің негізі деп есептеген. “Табиғат, жер табиғаты – бұл жәй кішкентай
өсетін және жер бетінде алғаш қадамдарын жасайтын орта ғана емес, он
мыңдаған өте жіңішке тамырлары қуат алып, шырынын бұтақтары мен
жапырақтарына тарататын құдіретті адам – ағаштың өркен жаятын ортасы” –
деп эмоциялық тұрғыдан анықтама берген.
Жоғарыда айтылып кеткен ұлы ағартушылар мен падагог-ғалымдардың
табиғатты қорғау, оған деген жанашырлық сипаттағы наным-сенімдерін
қалыптастыру мәселелері Кеңес үкіметі кезеңінде, бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айнамаған болатын. Сонда да болса олар, табиғат арқылы
жасөспірімдердің табиғатты қорғау, аялау, соның барысында ішкі жан
сұлулығын дамыту, ізгілікті ұлтжандылық ниеттерін қалыптастыру мақсат
міндеттерін көкейкесті мәселе ретінде қоя білді.
Табиғат қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану көп аспектілі
(тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық, медициналық және т.б.). солардың
ішіндегі ең маңыздысы -–педагогикалық аспекті. Алғаш рет ғылыми
әдебиетттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен
профессор В.Н.Скалон: “Гүлденген, бай табиғат – арман емес, бұл шындық,
бірақ оны сақтау көбіне бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу
іскерлігімізге байланысты” – деген болатын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 7
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың экологиялық
білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі
зерттеулері ... ... ... ... .17
2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1 Бастауыш мектепте экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Бастауыш мектеп мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3 БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...44
3.1 Бастауыш мектепте экологиялық тәрбие беруді жүзеге асыру жолдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбиені қалыптастырудағы
тәжірибелік әдіс
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49
3.3 Эксперимент жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде қоғамның даму бағыты бүкіл оқу-тәрбие жұмысының
алдына жас жеткіншектердің тілін, ақыл-ойын, жалпы білім деңгейін,
дүниетанымын дамыту мәселесін қойып отыр.
Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің
мемлекеттік дәреже алуы, тұңғыш Конституция, Білім беру заңының қабылдануы
ұрпақ тәрбиесіне жаңаша қарауды, оны жақсарту жолдарын нақты айқындауды
талап етеді.
Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жас
ұрпақты ізгілікке, эстетикаға, отансүйгіштікке баулитын экологиялық білім
мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі, "табиғат - қоғам - адам"
жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жылдан-жылға күшейіп,
экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп отыр. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен "Білім туралы" Заңы (1999),
"Айналадағы ортаны қорғау туралы" Заңы (1997), "Қазақстан Респуб-ликасы
стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030 бағдарламасы"
(1996),"Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы"
(1997), "Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық
стратегиясы" (1998), "Экологиялық білім бағдарламасы" (1999), "Қазақстан
Республикасы орта білім берудің мемлекеттік стандарттары" (1998),
"Қазақстан Республикасы 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздікті сақтау тұжырымдамасы" (2004) және т.б. құжаттар қабылданды.
1972 жылы Стокгольмде Қоршаған ортаны қорғау туралы білім беру,
1977 жылы Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
экологиялық білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның ғаламдық
стратагиялық жоспарлары қабылданды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық
бірлігінде" - деп аталатын еңбегінде: "... елдің Туын, Елтаңбасын, Әнұранын
қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек. Әрбір
адам бала кезінен: Қазақстаным - менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені
сияқты мен де ол үшін жауаптымын, деген қарапайым ойды бойына сіңіріп
өсетіндей істеген жөн- деп көрсетті.
Осындай аса жауапты міндеттердің баянды болуы жас республиканың
ертеңгі қажетін өтерлік, елін, туған жерінің табиғатын сүйетін, оны
қадірлеп, қорғайтын білімді, саналы азамат өсіру бала дүниеге келген
шақтан, мектепке дейінгі кезеңнен басталады. Себебі, егеменді еліміздің
ертеңі жас жеткіншектердің білім дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Ал,
бастауыш сынып кезеңіндегі білім қоршаған орта, табиғат жайында қарапайым
ұғым беру арқылы баланың дүниетанымын қалыптастырудан басталады.
Мектеп жасындағы балаларға қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын
таныстыру арқылы олардың бір-бірімен байланысын ғылыми түрде түсіндіру
барысында балаларда алғашқы табиғат туралы ұғым негіздері қаланады.
Балалардың мұндай табиғат жайында алған қарапайым дүниетанымдық ұғымдары,
олардың бастауыш сыныпта дүниетануды оқыту барысында және жоғарғы
сыныптарда биологиялық пәндер бойынша берілетін білім жүйесінің алғашқы
баспалдағы болмақ. Сондай-ақ табиғат заңдылығын жеңіл түрде ұғындыра
отырып, берілетін білімнің өзара байланысы мен сабақтастығын қамтамасыз
етуде баланың дүниетанымы кеңейіп, тереңделіп, толықтырылады.
“Жаста білген, басқа сіңген тәлімнің,
Өзің өлмей сүйегіңнен қала алмас”, – деп классик жазушы Илияс Жансүгіров
айтқандай балалық шақтан бойына орныққан, ана сүтімен даритын, ұлттық сезім
нышандары, сөз өнері баланың болашақ шамшырағына айналып, рухани байлығын
кеңейтуге жол ашады.
Баланы туған елге, жерге, халқына деген сүйіспеншілік, патриоттық
сезімге баулып, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеп өсіру – бүгінгі
таңдағы аса жауапты міндеттің бірі. “Жұмыла көтерген жүк жеңіл”, - демекші
бала тәрбиелеудегі осындай міндеттерді іске асырушылар – мектеп пен отбасы.
Осы екі арнада жүргізілетін тәлім-тәрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде
ғана көздеген мақсат нәтижелі болары сөзсіз.
Қоғамның дамуының қай кезеңінде болмасын табиғат – баланың
дүниетанымын дамыту құралы ретінде орын алып, оған ерекше көңіл бөлінген.
Оған дәлел адам, қоғам, табиғаттың арасындағы сабақтастықты түсіндіруде
пайда болған Әл-Фараби, Қашқари, Баласағұнидің философиялық ой-пікірлері.
Шетел классик ағартушылары Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоццидің
еңбектері мен Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың таным туралы
ілімдері.
Табиғатты тәрбие құралы деп қараған К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская,
Е.Н.Водовозова, Е.И.Тихеева, Л.К.Шлегердің еңбектерінің орны ерекше.
Балаларға өздерін қоршаған дүние туралы білім беру оқу үрдісінде қойылатын
негізгі талаптардың бірі. Осы мәселе жайында құнды пікірлер білдірген, ой
толғап, нақты ұсыныстар берген ағартушы демократ қаламгерлер С.Көбеев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, С.Торайғыровтардың еңбегі зор.
XXI ғасырда қоғамымыз нарықтық кезеңнен тұрақты даму парадигмасына
ойысып барады. Осы жаңа бағыттағы тенденциялар, жаңа концепциялардың мәні
де, мақсаты да адамның экологиялық санасын, мінез-құлқын, табиғатпен қарым-
қатынасын жақсарту, яғни жалпы адамзат ізгілігінің құндылығын биік деңгейге
жеткізу. Ал, бұл болса тәлім-тәрбиенің ауқымды мақсаттарының бірі болып
табылады. Соңғы жылдары көптеген зерттеушілер, Қазақстанның эколог-педагог
ғалымдары экологиялық білім, экологиялық тәрбие мәселелерімен шұғылданып,
бұл жалпы білім беретін мектептердің алдында тұрған күрделі міндеттерді
шешуге атсалысуда.
Атап айтқанда: Н.С.Сарыбеков, Ә.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков,
Ж.Б.Шілдебаев т.б. өз еңбектерінде балалардың экологиялық білім - біліктері
мен дағдыларын қалыптастыру жақтарына баса назар аударса, ал Ө.Т.Танабаев,
С.Әбубәкіров, Қ.Нұрланова, З.Серікқалиұлы, Д.Н.Сарыбеков, К.Ж.Бұзаубақова,
Г.К.Құрманбаева, М.А.Лигай, А.Болтаев, Г.М.Сабденалиева, С.Тілеубергенов,
Д.І.Жангельдина, В.П.Кәрібжанова, А.Қ.Егенисова, Н.Т.Есеналина,
К.И.Исламова т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстары экологиялық білім мен тәлім-
тәрбие берудің әдістемелік жолдары мен шарттарын қарастырады.
Психологтар Л.Выготский, С.Рубинштейн, И.Кон, Е.Кудрявцева,В.Ясвин,
Л.Божович, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, т.б.өз еңбектерінде оқушылардың
экологиялық ұғым-түсініктерін қалыптастыру қоршаған ортамен қарым-қатынаста
психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген
пікірлер айтқан. С.Рубинштейн әрбір жеке адамның қоршаған ортамен
байланысының басты бөліктерінің бірі – қарым-қатынас деп санайды. Ол
табиғатқа адамгершілік қатынасы мен мінез-құлық нормаларын қалыптастыру
екенін көрсете отырып “...басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа
адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу тек толы бағалы адамның
қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз – дүниеге, өмірге, табиғатқа шын дос
қатынастағы адам” - дейді.
Аталған еңбектерде бала тәрбиесі мәселесі әр қырынан
қарастырылғанымен оқушыларға экологиялық тәрбие беру үрдісінде зерттеу
аясында ішінара зерттеледі. Сондықтан да бүгінгі күнге дейін бастауыш
сыныптарда оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жүйелі ұғым беру ісі жете
зерттелмеген, тың мәселе.
Осы мәселеге байланысты төмендегідей бірнеше қарама-қайшылықтарды
атап айтсақ:
- оқушылардың табиғатпен дұрыс қарым-қатынаста болмауы;
- табиғат тазалығын сақтау дағдылары қалыптаспағандығы;
-табиғатқа қамқорлық жасау, экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
жеткіліксіздігі;
- табиғатты қорғау, дүниетанымдық көзқарасты қалыптастыруға арналған
әдістемелік құралдардың аздығы;
Осы қарама - қайшылықтарды ескере отырып, Қазақстанның жергілікті
табиғатына сай, өлке тану принципіне негізделген, нақтылы қай көлемде,
қандай мазмұнда табиғат жайында материалдарды енгізу керек. Оны оқытудың
жолын талдайтын, балаға табиғат жайында жүйелі ұғым бере отырып, оның
дүниетанымын қалыптастырудың жолдары мен әдістерін анықтап, саралайтын
ғылыми зерттеу жұмыстарының теориялық-әдістемелік базасы жеткіліксіз даму
деңгейде келе жатқаны нақтылы және тиімді зерттеулерді қажет етеді. Мұндай
өзекті мәселенің зәрулігі дипломдық жұмыс тақырыбын "Бастауыш мектепте
экологиялық тәрбие беру " - деп атауға негіз болды.
Тақырыптың зерттеу мақсаты:
- бастауыш мектепте оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыру мен
тәрбие жолдарын анықтау;
- оқушыларды өзін қоршаған өмірді, оның құбылыстарын танып білуге
үйрету;
- бастауыш сынып оқушыларының тілін, ой-өрісін дамытып, оларды
өздігінен жұмыс істеуге шығармашылыққа жетелеу.
Зерттеу міндеттері – бастауыш мектеп оқушыларын экологиялық білімнің
теориялық негіздерімен таныстыру;
- бастауыш мектепті экологиялық білімді қалыптастыру ерекшеліктерін
анықтау;
- дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білім деңгейін
арттыру мен тәрбие жолдарын зерттеу;
- оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға деген жоғарғы адамгершілік
сезімі мен жауапкершілігін тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- экология саласындағы ғылым жетістіктерінен хабардар болу.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы балаларға экологиялық тәрбие
беру жүйесі.
Зерттеу болжамы – Егер, бастауыш сыныптағы балаларға берілетін
экология жайындағы ұғым олардың жас ерекшелігіне сәйкес келсе, табиғат
туралы ұғымдарын қабылдай білу мүмкіндіктері ескерілсе, табиғаттың адам мен
қоғамға, адамның табиғат пен қоғамға тигізетін әсерін мазмұндап сипаттайтын
болса, табиғатты өзгертуде адамның ақыл-ой, білімінің қажеттілігін сана-
сезіміне жеткізе түсіндіретін, табиғатқа аялы көзқарасты қалыптастыратын
оқу-тәрбие жүйесі жасалса, түрлі оқу формалары мен оқыту әдістері
қолданылса онда экологиялық тәрбие беру арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастыру нәтижелі болады
Зерттеу пәні – бастауыш мектептегі экологиялық білімді қалыптастыру
және тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу кезеңдері – зерттеу үш кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде – зерттеудің ғылыми аппараты айқындалып, тақырыптың
теориялық мәселелері тұжырымдалды. Екінші кезеңде – эксперименттік
зерттеулердің мазмұны анықталып, қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең – зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, талдау жасалды.
Зерттеудің қорытындысы жасалды.
Тәжірибелік маңызы – осы диплом жұмысының қорытындысын ұстаздар мен
студенттер болашақта өздерінің күнделікті оқу тәрбие процесінде жүйелі
түрде қолдануларына болады деп ойлаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы – диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу базасы - Орал қаласындағы №1 жалпы орта білім беретін
мектебінің 3в сыныбы.
Зерттеу әдісі - педагогикалық психологиялық әдістемелік әдебиеттер
мен баспасөз материалдарын талдау, ұстаздардың іс-тәжірибесін бақылау,
педагогикалық эксперимент, бақылау әдісі.
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі
“Экологиялық проблемалар – ең маңызды өмірлік проблемалардың бірі,
өйткені әңгіме адамның өмір сүретін ортасы туралы, болашқ ұрпақтардың өмірі
туралы болып отыр”, дейді заманымыздың заңғар жазушы Шыңғыс
Айтматов[4,128].
Қазіргі әледе экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды. Экологиялық дағдарыс
жағдайы шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып
бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез келген аймақтардан көруге болады.
Экология – жер бетіндегі тіршілік атаулының қоршаған ортамен
органикалық қарым-қатынасын жан-жақты зерттейтін биология,. Физиология,
генетика, медицина, тіпті социология тәрізді көптеген ғылым салаларын
біріктіретін, философиялық мәні терең, адамзат болашағы үшін маңызды зор
ілім. Соңғы жылдары елімізде ортақ табиғат жайлы, экология зардаптылық
жөнінде көптеген мәселелер көтеріліп, баспасөз беттерінде жиі жарияланып та
келеді. Оның өзіндік сыры да бар. Алып Арал теңізінің етегі мен Байқоңыр
ғарыш айлағының түбіне орналасқан елді мекендердің бірі – Қармақшы
топырағына да оның зардабы тимей отырған жоқ. Суы тартылған арал теңізінен
көтерілген тозаң мен Байқоңыр ғарыш айлағының ластанған ауасы адам ағзасы
ғана емес жануарлармен өсімдіктер дүниесінің де еркін өсіп дамуына
мүмкіндік бермей, мыңдаған гектар жердің жлаңаштанып, тұзға айналуына әкеп
соқтыруда. Сонымен бірге Байқоңырдың Қазақстан азаматтарының денсаулығына
кері әсерін тигізетін көлеңкелі жақтары да аз емес.
Экологиялық проблемаларды шешу үшін табиғт қорғау мен оның жұмысының
құқықтық негізін қамтамасыз ету жеткіліксіз. Ол үшін кәсіпкерлерде,
өндірісшілерде, мемлекеттік қызметкерлерде, барлық азаматтарда нақты
экологиялық мәдениет, қоршаған орта деген ойдың орнығуын қалыптастырмай
болмайды. Денсаулықтың қадірін, әдетта адам ауырғанда білетіні өкінішті-ақ.
Денсаулықтың мықты болуы адамның өзіне де байланысты. Дегенмен оған
қоршаған ортаның, тұтқан ауаның, ішкен-жеген тамақтың, судың құрамының лас
болуы да айтарлықтай ықпал етеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
мәліметіне жүгінетін болсақ, адам денсаулығының 40 пайызы өзінің өмір сүру
дағдысына байланысты болса, 18-20 пайызы ғана дәрігерлік-медициналық
көмекке тәуелді екен[5,165].
Халықтың денсаулығына қоршаған орта әсер ететіндектен санитарлық –
эпидемиологиялық бақылау жүйесін одан әрі жақсарту, аз шығын жасай отырып
тиімді амбулаториялық, емханалық көмек беретін денсаулық сақтау
мекемелерінің жұмысын қалыптастыру жұмыстары көзделуде.
Қоғам байлығы – адам. Ал адамның байлығы оның денсаулығында.
Денсаулықты жақсарту үшін таза ауа, таза су, құнарлы тамақ қажет [6,42].
Бүгінгі күннің нағыз өзекті тақырыбының бірі – табиғатты қорғау
мәселесі, ол баршаның төл қызметіне айналды. Бұл мәселенің құндылығын
өмірдің өзі алға қойып отыр. Экологиялық жағдайдың күн өткен сайын
күрделене түсуі – адамзаттың сауатсыздығынынан. Бүкіл дүниежүзілік
мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны қорғаудың
бірден бір жолы – жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап экологиялық білім
тәрбие беру. Мұндағы басты мақсат – экологиялық білімді бойына сіңіру. Жеке
адамның бойына табиғатқа деген ізгілікті қалыптастыра отырып, адам – қоғам
– табиғат арасындағы толық үйлесімділікті қалыптастыру және дамыту[7,45].
Кез келген табиғи ортаны бүлдіретін ұсақ – түйек болып келетін
жұмыстар үлкен апаттарға апаратынын, табиғат өзіне жасалған қиянатты еш
уақытта кешірмейтінін түсінетін уақыт жетті[8,19].
Экология – биология ғылымының негізінде 19 ғасырдың орта шешінде
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуден, алғашқы экологиялық
зерттеулердің элементтеріңн біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл,
Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз. Табиғат құбылыстарын
зерттеушілер өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінде морфологиялық,
физиологиялық бейімлелушіліктерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелді
екендігі шеңберінде экологиялық тұрғыдан қарастырады.
Экология ғылымының қалыптасуын негізгі 2 кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі. Бұл
кезең Э.Геккель, Е.Варминг, К.Мебиус, тағы басқа шетелдік табиғат
зерттеушілерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты, 19
ғасырдың басы мен 20 ғасырдың 70-80 жылдарын қамтиды. Атап айтқанда Мәскеу
университетінің ғалымдары Н.А.Северцоа, М.А.Мензбир, Б.М.Житков,
Д.Н.Кашкаров, Н.П.Наумов, А.Н.Формазов, Н.И.Калабухов, тағы басқалар жан-
жақты экологиялық зерттеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде
Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А.Я.Гордягин, Г.И.Панфилов, П.Н.Крылов,
т.б. өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті.
Әсіресе осы кезеңдердегі Г.Ф.Морзовтың “Орман туралы ілімі”,
Д.Н.Кашкаровтың “Орта және бірлестіктер”, “Жануарлар экологиясының
негіздері”, ағылшын А.Тенслидің “Экожүйелер туралы ілім”, орыс ботанигі
В.Н.Сукачевтың “Биоценоз”, В.И.Вернадскийдің “Биосфера туралы ілім”, тағы
басқа ғалымдардың еңбектері экология ғылымының негізін қалаған болатын.
Бұдан әр экология ғылымы жеке ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу
салаларын, мақсат пен міндеттерін айқындай түсті.
Экология ғылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы
(Л.А. Зенкеевич, Г.Г. Винберг, Г.В. Никольский, Б.Т. Ноганзян), топырақгағы
организмдер экологиясы (М.С. Гиляров), насекомдар экологиясы
(И.В.Кожанчиков,Г.Я. БейБиенко, В.В.Яхонтов, Г.А.Викторов),
паразитологиялық экология негізін салушылар (В.В. Догель, Е.Н. Павловский,
В. Н. Беклемишев), сүтқоректі, құс және бауырымен жорғалаушылар экологиясы
(А.Т. Банников, Н.И.Калабухов, Н.П. Наумов, А.Н. Формозов, Г.А.Новиков,
С.С. Шварц), өсімдіктер экологиясы (В.Н Сукачев, Б.А. Келлер, П.Д.
Ярошенко) деп танимыз. Осы тұстарда жоғарыдағы ғалымдардың экология
ғылымының әр түрлі салалары бойынша теориялық фундаментальды ғылыми
еңбектер жарық көрді. Мәселен, А. П. Пенниковтың "Өсімдіктер экологиясы"
(1950), Б.Г. Иоганзеннің "Экология негіздері" (1959), Н.П. Наумовтың
"Жануарлар экологиясы" (1963) тағы басқа еңбектегі қазірге дейін маңызын
жойған жоқ.
Осы орайда Белоруссия ғалымдарының еңбектері ерекше аталуы тиіс. Атап
айтқанда, ғалымдар: В. А. Плющевский-Плющик, П.Ф. Соловьев,А. И. Радкевич
С. В. Шостик, П. Жуков, И.К. Лопатин, Л.С. Долбин, В.В. Адамов,Б.И. Якушев,
Г.А. Новиков, Г.Г. Винберг, Л.М. Сущени, Л.В. Камлюк тағы басқалар өз
кезегінде экология ғылымын дамытуда шоқтығы биік тұрды.
Экология ғылымының салалары бойынша көп жылғы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының негізінде монографиялар, оқу кұралдары, анықтамалар жарық көре
бастады. Отандық ғалымдардың еңбектерімен қатар шетелдік экологтар
А.Пирсаның "Жануарлар экологиясы" (1926), Ч.Элтонның "Жануарлар экологиясы
(1934), Шелфорд пен Ф. Клементгің "Биологая" (1939), Ю. Одумның "Экология
және экология негіздері" (1975, 1986), Р.Риклефстің "Жалпы экология
негіздері" (1979), Ф. Рамаданың "Қолданбалы экология негіздсрі" (1981), Н.
Чернова мен А.Былованың "Экология (1988), А.Радкевичтін "Экологая (1977),
Н.Ф.Реймерстің Экологня (1944), тағы басқа еңбектері соңғы жылдары жарық
көрген құнды еңбектер қатарына жатады.
Экология ғылымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология — бүкіл
әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және проблемаларды
қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының қолданбалы
және адам экологиясы бағыттары дами түсуде. Экологияның жаңа салалары
бойынша теориялқ және практикалық зерттеулер жүргізілуде.
Соңғы жылдары экология ғылымының негізгі салаларының экологиялық
педогогика (көпшілікке экологиялық тәрбие және білім беру) адам экологиясы
және халыктық экология бағыттары дами түсуде. Бұл - бүгінгі өмір талабы.
Өйткені биосферадағы тіршіліктің тұрақты сақталуы – адамның ақыл-ойына
тікелей тәуелді екендігі анықтала түскен кез туды. Сондықтан 21 ғасыр
адамзаттың ақыл-ойы кемелденген – нооэкология кезеңі болмақ. Өйткені, жер
шарының бүгінгі тағдыры мен болашағы адам баласының ақыл-ойының деңгейіне
тікелей қатысты[9,45].
Экология ғылымының негізгі мақсаты шығын сақгау үшін салауаттығына,
білім дәрежесіне барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы
дәрежесінің жоғары болуына ыкпал ету.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің дүниежүзілік даму
кезендеріне келсек, ең алдымен БҰҰ деңгейінде (ЮНЕСКО) "Адам мен биосфера"
атты бағдарлама қабылданды. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде биосфера
ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану туралы бағдарлама қабылданып,
экологиялық сипат алды.
1971 жылы Швейцарияда Европалық конференция шақырылып, онда айнала
қоршаған табиғи орта, табиғат қорғау мәселелері көтерілді.
1972 жылы Стокгольмде "Қоршаған ортаны қорғау туралы білім беру,
1977 жылы Тблиси қаласында БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
Экологиялық білім беру туралы 40 астам шешімдер қабылданып, оның ғаламдық
стратегиялық жоспарлар қабылданды. Экологиялық білім берудің одан әрі даму
кезеңдері атақты Найроби (1982), Беч (1983), Мәскеу (1987), тағы басқа
конференцияларымен жалғасады[10;32].
Экологиялық білім берудің бұрынғы КСРО кезеңіне тоқталсақ, онда
негізінен орыстың табиғат зерттеуші әрі көрнекті ағартушылары А. М.
Теряев,
И.И. Мартынов, В.Г. Белинский, А.Н. Герцен, Н.Г. Чернышевский еңбектерін
атауға болады. Одан соң А.Н. Бекетов, К.А. Тимирязев. Д.Н. Кайгородов,
тағы басқалар табиғатты зертгеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
20 ғасырдың орта шенінде педагогтар В.Ф. Натали, Н.М. Берзилин,
В.М.Корсунский, тағы басқада экологиялық білім беруді география, биология
пәндерімен байланыстыра отырып дамытуды ұсыңды. Ал, 1947 жылдан бастап
көпшілікке экологиялық білім беру КСРО бойынша оқу жүйесіне енгізіле
бастады. Мәселен, 1947 жылы Беларуссия мемлекеттік университетінде алғаш
рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың көптеген оқу орындарында Қазан,
Мәскеу, Санкт-Петербургте (Биосфера, Экология, Табигат қорғау т.б.)
экологиялық курстар оқу жоспарларына еніп оқытыла бастады. Осы тұрғыда
көрнекті педагог-ғалымдар С.Д. Зверев, С.Д. Дрябь, В.А. Левин, Н.Т.
Суравегин, А.Н.Захлебный тағы басқа да халықтық оқу жүйесінде экологиялық
білім берудің сан-қырлы теориялық, практикалық негіздерін ұсынды[11,147].
Экология жас ғылым болып табылады. Ол 200 жылдан аса ғана пайда
болды. Экология сөзін “Естественная история происхождения (Natural History
of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған неміс биологы
Эрнест Геккель (1968). Экология “Ойкос” деген грек сөзі, “үй, баспана”
ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология – зоологияның бір
тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды қоршаған органикалық және
анорганикалық ортамен өзара қатынасты зерттейді.
Экология ғылымы жеке пән түрінде биология шегінде пайда болды.
Экологияны жасаған органикалық эволюция туралы оқудың негізін салушы,
англия ғалымы Чарлз Дарвин. Ч.Дарвиннің анықтауы бойынша “тіршілік үшін
күресу” ұғымы тірі жәндіктердің өзара қатынасы және олардың өлі табиғатқа
қатысының көп заттардың байлнысының түйінделуі деп негізделеді.
Экологияның зерттейтін мәселелері – жанды-мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның оларға
ықпалы.
Сонымен, экология – тірі организмдерінің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым [12, 170].
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде айтарлықтай
үлес қосты.
Экологиялық зерттеу 20 ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғаты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз керегінше пайдаланып келеді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап
ластануда[13,49].
Экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасы географиялық жағынан Еуразия құрлығының орталық
кіндігінде орналасқан. Еліміздің құрлық жүйелері ауқымды көлемін орманды-
далалы, шөл және шөлейтгі жерлер алып жатыр.
Қалыптасқан табиғи-тарихи жағдайлар және табиғатты пайдаланудағы
жәйсіз күйлері жұртшылықты ойландыруда. Қасиетті жердің ресурстық-
шикізаттық қорларын өндіруші кәсіпорындарындағы ала берсем деген ниет,
өнеркәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық, әскери
объектілер-экологиялық талаптарды сақтамауы, т.б. жағдайлар табиғатта және
оларда тұратын халыктың әлеуметтік жағдайын шиеленістіріп отыр.
Кесте 1 Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін
зардаптары және қорғану жолдары
Экологиялық апат түрлеріАпаттың зардаптары Апаттан қорғану жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың аураға ұшыруы1.Ластанудың себептерін
Техногенді апат Қаншама миллиондаған табу
Ресурстардың таусылуы адамдардың қырылуы 2.Адамдарға үгіт-наисхат
Топырақтың экорозиясы Ел экономикасының жүргізу керек, ондай
Озон қабатының жұқаруы төмендеуі объектілерді қаладан
Табиғат апаттары (жер Өнімнің жетіспеуі алыс жерге орналастыру
сілкіну, сел, цунами, Ультракүлгін сәулелердіңкерек.
циклон, жұт, вулкандар зардаптары 3.Тиімді пайдалану
атқылауы, теңіздер мен Адамдар шығынының керек.
мұхат деңгейінің көптігі, экономикалық 4.Тыңайтқыштар беру
көтерілуі немесе түсуі) шығындар керек.
5.Ауаға зиян газдарды
жібермеу керек
6.Алдын-ала дайындық
жүру және олардың болуын
алдын-ала хабарлау керек
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері-айғақтық
техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, табиғаттың генетикалық
қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен
өнеркәсіп апаттарының белең алып әрі улы қалдықтардың жинақталуы айналаны
қоршаған ортаға терең зиянын тигізуде[14,18].
Кейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық ауа, су және жер
ресурстары ластанып, бұрын-соңды болмаған күйзеліс кешуде. Еліміздің
қолайсыз экологиялық ахуалы қазіргі кезде біліне бастаған экономикалық
дағдарыс одан әрі тереңдетіп, әлеуметтік шиеленістің ұшығуына итермелеп
отыр. Ал халықтың экологиялық және әлеуметтік проблемаларын шешуде
экономикашлық қиындықтар туып отыр.
Демек, экологиялық ахуалдың нашарлауы халықтың денсаулығына залалын
тигізумен қатар, әлеуметтік қиындықтар туғызып, халық шаруашылығы тұрақты
дамуының бірсыпыра маңызды бағыттарын тікелей тежеуге әкеліп соғуы ықтимал.
Осыған орай, Қазақстан республикасы Конституциясының 38-бабында “Қазақстан
республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға міндетті” – делінген.
1997 жылдың тамыз айынан бастап Республикамызда табиғатты қорғау
туралы жаңа заң қабылданып күшіне енді. Заң әр адамның өмірі мен денсаулығы
үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын қамтамасыз етіп, табиғатты
қорғаудың экономикалық практикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеп
берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
1) Республикада халыққа білім беру орындары табиғат қорғау жөнінен
халыктың барлық топтарын қамтитын тәрбие және білім беру жүйесін
жүзеге асыру.
2) Жалпыға бірдей кешенді түрде және үздіксіз экологиялық тәрбие мен
білім берудің жоғарғы және арнаулы оқу орындарына маман кадрларды
кәсіптік жағынан даярлау, олардың біліктілігін арттырудың барлық
мүмкіндіктерін жасау.
3) Құжатта 64-бапта айтылғандай орындарында міндетті түрде экологиялық
білім қалыптастыру қажеттілігі айтылып, ол бойынша азаматтардың
экологялық мәдениетін қалыптастырудағы қажетті экологиялық білім
мазмұнын ашу үшін, оқу орындарының ұстаған бағдарына қарамастан,
барлық жоғары және арнаулы оқу мекемелерінде экологиялық білім
негіздерін міндетті түрде оқыту.
4) Арнаулы оқу орындарының бағытына сәйкес айналадағы ортаны қорғау және
табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы курстар окыту көзделеді.
Қазіргі кездегі білім беру ошақгарының алдында түрған міндеттердің
бірі - жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу [15,20].
“Жаратылыстану” және техникалық пәндер мазмұнын экологиялық және
әлеуметтік маңызы бар фактілермен толықтыру арқылы жас ұрпақтарға
экологиялық білімді қалыптастырудағы жетілдіріп жүзеге асыру” – деп
көрсетеді. Осыған байланысты республикамыздың үздіксіз білім беру
жүйесінде, яғни балабақшадан бастап жоғарғы оқу орындарына дейін жанжақты
экологиялық білімдер беруді жүйелі және мақсатты түрде ұйыдастыруды
міндеттейді.
Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы,
рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтар
өнеркәсіптері (химия, мұнай, көмір, АЭС тағы басқа) және цемент заводтары
өндірістік пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар, булар, жергілікті
өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни азық-түлік, ет-сүт
тағамдарының қалдық қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан түрлі бактериялардың
пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді, аурудың жаңа
түрлері шыға бастайды. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған
ортаға әсер ететін екі фактордың өсуі және адамның іс-әрекеті [16,9].
Жер бетіндегі халықтың саны үздіксіз өсіп, көбеюде, 1990 жылы біздің
планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000-шы жылы жер бетінде
тұрушылардың саны 6 млрд. шамада болды. М.Пантелеевтің болжамы бойынша,
халықтың өсіп, көбеюі онан әрі жалғасады, 20 ғасырдың орта кезіде 10 млрд.
деңгейіне жетіп тұрақтан бастайды. Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі
көптеген қиыншылықтарды туғазыда.ы мәселен, планетадағы бүкіл халықты
тамақтандыру, азық- түлікпен қамтамасыз ету, оларды жақсы жерлерге
орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз жақсарту – бұл әрине, оңай жұмыс емес.
Міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін
алдын-ала ұйымдастыруда және жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Соңғы жылдары Қазақстан мен Өзбекстан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су
азайып тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңдады, мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы
тұрғындардың денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан
халық қоныс аударуға мәжбүр болды.
Бұл жағдай тұрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазақстан және Өзбекстан Республикаларындағы басшы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай
жоспарлаудың салдарынан болған қателік[17,35].
Адамның өндірісік іс-әрекеті. Қазіргі кезеңде ең көкейкесті
мәселелердің бірі – бұл адамның өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған
ортаның ластануы, бұзылуы. Жер бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың
қалдықтары өте көп. Олар ауада да, су орталығында да таралған. Осының бәрі
қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар. Атомдық өнеркәсіптің
қалдығы және атомдық қопарылыстың радиоактивтік тұнбасы бірте-бірте адам
организмінде жиналып, қатерлі ісік ауруына (рак) ұшыратады. Әсіресе,
атомдық өнеркәсіптің дамуы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде
сторонция – 90 элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың
денесіндегі сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек
қана осы уақыттағы атомдық өнеркәсіптің жеке ядролық сынаудың арқасында
пайда болады. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі
жәндіктердің денесіне енген.
Бәрімізге белгілі 26 сәуір 1968 жылы Украинадағы Чернобыль АЭС-ның
ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын жалықтар үлкен экологиялық апатқа
ұшырады. Украин және Белоруссия тұрғындары туған мекенін тастап, сол
мемлекеттердің басқа аудандарына орналасты, Чернобыль 30 жыл боынша жабық
зона болып қалды. Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті.
Сәрі, атомдық энергетикадан бас тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға
алып, энергияның басқа табиғи түрлерімен (мұнай, газ, көмір, күн көзінің
энергиясы, жер энергиясы, гейзерлер) үйлестіріп пайдалану қажет [18,30].
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішінде, жер
бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Экологиялық білімдерін қалыптастырудың негізгі мақсаттары.
1) Экологиялық нормалардың ережелерінің қажеттілігін оқушылардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2) Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу.
3) Оқушылардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
- тұлғаның мінез-құлқында;
- қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуды;
- экологиялық білімді насихаттауда;
- ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Бүгінгі танда жаппай үздіксіз экологиялық білімді қалыптастыру
мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білімді
қалыптастыруда негіздейтін құжаттар мен заңдар қабылдануда. Экологиялық
білім беру дегеніміз адамзат қауымының, қоғамның, табиғаттың және қоршаған
ортаның үйлестігінің тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде
қоршаған ортамен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында
табиғатты қорғай алатын, аялай білетін, адамгершілі мол, ізгілік
экологиялық білім мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақгы тәрбилеу орын алады.
Экологяялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған ортаны
қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру тек экологиялық жаппай және
үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады.
Осы орайда елімізде жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беруді
ұйымдастырудың бүгін күн әртібіне қойылуы – орынды жағдай. Оның өзіндік
объективті және субъективті себептері бар.
Олар:
- туған өлкеміздің табиғаты мен оның табиғи ресурстарының ұзақ жылдар
бойы орынсыз пайдалану нәтижесінде азюы, ластануы және есепсіз
сарқыла бастауы;
- республиканың көптеген аймақтарында экологиялық апатты жерлердің
көбейе түсуі;
- өндіріс пен өнеркәсіп кешендерінің зиянды қалдықтары, ғарыш
айлағының сақталуы, полигондар зардаптары, жердің жарамсыздануы,
адам денсауклығының нашарлауы;
- экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің өалыптасуы мен
“тұрмыстық” қажеттілік мақсатындағы “табиғатты пайдалану” сипаты
арасындағы алшақтықтардың ұлғаюы.[19,25].
Аталған мәселелерді шешу үшін экологиялық білім алу ауадай қажет.
Мектеп, гимназия, колледждер және басқа да оқу мекемелері үздіксіз
экологиялық білім ерудің қайнар көзі, және ұйымдастырушы оқу ордасы болуы
тиіс.
Экологиялық білімді қалыптастыру мақсаты – жеке адамның бойына
табиғатқа деген ізгілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам –
табиғат арасындағы толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу. Экологиялық білім
беру жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудан бастап көпшілікке
үздіксіз экологиялық білім беруді қарастырады. Экологиялық білім беру - өте
күрделі процесс. Қоршағн табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін мәңгі
қажеттілігін сезіндіре отырып, оқушының дүниеге деген ізгі көзқарастарын
бірте-бірте қалыптастыру көзделеді.
Өкінішке орай, қоғамдық санада табиғатқа “байлық көзі немесе табыс
көзі” ретінде қарау басым болып келді. Табиғатты ластау, орман тоғайды
аяусыз кесу, фауна мен флораны пайдакүнемдікпен пайдалану, браконьерлік
тағы басқада жат көріністер жаппай орын алды [20,306].
Жеке адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық
мәдениетін қалыптастыру үшін кейбір әлеуметттік және экономикалық
мәселлерді шешу қажет.
Олар:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру және оларды
бұлжытпай орындау;
- табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда жауапкершілікті күшейту;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлестігін
сәйкестендіру;
- үздіксіз экологиялық білім беруді ұйымдастыруды тездету;
елдегі экологиялық жағдайлардың мәліметтерін көпшілікке жетуін
қамтамасыз ету.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік
іс-әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді. Жалпы білім
беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар
және пәндер бойынша, қоғамға пайдлы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады. Бастауыш сынып оқушылары табиғат байлығын ауыл шаруашылығында
пайдалану жайлы алғашқы ұғымды еңбек сабақтарында алады. Олар үй
мүоіктерін, киім-кешек, тағам т.б. жасайтын табиғат заттарын қалай
пайдаланумен танысады. Бастауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды
төмендегі іскерлікті, дағдыны қалыптастыруға бағытталған; өсімдіктердің
даму кезеңіне фенологиялық бақылау жүргізу; мектеп және қоғамдық мүлікті
ұқыптылықпен күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғары сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет. Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші
фактор болып отыр. Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми
білімге негізделетінін оқушылардың түсінуі керек. өйткені өндірістік іс-
әрекеттің болуы мұүмкін. Сондықтан қоғамдық өндіргіш күштерін ұнамды
орналастыруға аймақ табиғаының ерекшелігін, оның өндірістік жүктемеге
орнықтылығын есепке алу талап етіледі. Оқушылар ауыл шарушылық өндірісінің
әр алуан жұмыстарына қатысады. Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты
негізгі мәселелермен таныс болуы қажет: жеді пайдалану негіздерін,
топырақты эрозиядан қорғауды игеру, дақылдарды сауру мөлшерін, минералдық
тыңайтқыштарды, улы химиялық заттарды беру мөлшерінің мерзімін
технологиялық талаптарға сәйкес есепке алуы қажет. Сонымен, оқушылардың
экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру, иатибатты қорғау, оның
байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс дүние тану
көзқарастарын қалыптастыру [21,15].
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі зерттеулері
Табиғат – адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең дала
барлығы да адам баласына ой салып,денесіне қуат, бойына күш, көңіліне шабыт
беретін. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу,
жалпы тұлғаның ой өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың бірі болып
саналады.
Адамзат баласына экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылыңы IX-
XVғ.ғ Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашқари, С.Бақырғани
тағы басқа шығыс ғұламаларының тіл, этика, психология,метафизика, тағы
басқада ғылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар
халқымыздың ұлы ағартушы ғалымдары, ақын, жазушылары Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбердиев еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпенді елдің
өмірімен ұлттық әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырылып берілген. Біздің
тәрбиеміз сол салт-дәстүрден, ананың ақ сүтінен, әлдилеген, ұлылардың
ұлағатты сөздерінен бастау алады:
Әл-Фараби: “Тиянақты білім аламын десең, табиғаттың ұлы кітабын оқы”,
- деген табиғаттың құдіреттілігін білдіретін сөзі бүгінгі күнге дейін мәнін
сақтап келеді.
М.Жұмабаев: “Табиғат – адам баласын дүниеге келтіріп, бойындағы бар
махаббат мейірі мен шұғылалы шуағын жүрегімізге ұялатқан ана” деп табиғат –
ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А.Байтұрсыноы: “Біздің көріп, сезіп, біліп тұрған айналамыздағы
нәрселердің бәрі-не табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе, не адам ісінен
шыққан жасалынды нәрсе”.. дей келе, өзімізді қоршаған ортадағы тіршілікті
сақтау адам баласының қолында екендігін ескереді.
Ш.Уәлиханов: “О, Табиғат
Өзіңіз айтыңызшы, тіршілікті одан ғажап, одан құпия не бар?” деген
сөздері табиғат сұлулығына, кереметтілігіне және оның түсінікті –
түсініксіз жұмбақ құбылыстарына таңданысын байқатады.
А.Құнанбаев: “Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қымағың
парыз” деп өскелең ұрпаққа өзін қоршаған айналасындағы әрбір жақсы игілікті
әрекетке жауапкершілікпен қарап, оның қарымын қайтаруды ұмытпауды, онымен
үнемі санасудың қажеттілігін міндеттейді.
Табиғат сырын білуге ұмтылу, оның қорын қажетіне пайдалану адам
баласының қанына сіңген, туа біткен қасиет екендігі Құлтегін құлыптасындағы
“Жоғарыда көк-аспан, қара – жер пайда болған соң екеуінің арасында адам
баласы жаралған” деген жазу айғақтайды.
Бұл түркі түсінігінде осы үш құбылыс, яғни көк тәңірі – адам – жер
тұтас дүние түрінде қаралғанын көрсетеді. Ежелде ата бабаларымыз тәңірге
табынған. Тәңірге табынудың негізі – табиғатқа адамгершілік қарым- қатынас
жасау, жанашырлықпен қарап, қадір тұту күнге, отқа, жұлдызға табыну. Ата-
бабаларымызды ерте заманның өзінде-ақ табиғаттың сан түрлі құбылыстары мен
үрдістерін бақылаудан жинақталған білімдері мен түсініктері негізінде оның
жемісін өз игіліктеріне тиімді қолдану, қорғау дәстүрлерін дамытты.
Табиғатты қорғам, жетілдіру бағытындағы ырымдарды, жан-жасықтарды
қалыптастырды.
Мысалы, түтінді жас етті сақтауға, қымыз ашытатын сабыны ыстауға
пайдаланған. Тағы басқа ысталған ағаш ыдыстың қымызды ұзақ сақтап, оған
ерекше дәм беретінін білген. Ал отты қатты (темір, болат, шойын) заттарды
қыздырып, одан әо түрлі әшекейлі бұйымдар, тұрмысқа қажетті құрал-жабдықтар
жасауда жылу көзі ретінде қолданған. Сонымен қатар “Суға түкірме”, “Көкті
таптама”, “Құстың ұясын бұзба” деген сияқты ереже-ырымдар мен “Сынаптай
сусын”, “Шойындай салмақты”, “Шойындай қара”, “Аққудай ақ” тағы басқа
балама сөздерді ұқыптылыққа, байқампаздыққа, барды қадір тұтып, бағалауға
тәрбиелейді. Халықта өзінің жақсы көрген жақындарын құстардың сымбатына,
түсіне теңеген. Табиғатқа деген сүйіспеншіліктерін сазды күйлер мен
көңілді әуендермен жеткізген. Жалпы өміршең өсиеттер табиғатқа табынудан,
оны ардақтаудан тауындап отырады. Егер біз табиғатты тіршілік тірегі
ретінде қабылдасақ, онда осы ырымдар табиғатты қорғаудың ережелеріне
айалатын еді.
Табиғат құбылыстарын ырымдаудан, олардың қасиеттерін, сырын танып
білуден туындаған игілікті істер адам мен табиғат арасындағы байланысты
нығайта түседі.
Жас ұрпаққа өмір тәжірибесі, мейібандық, жауапкершілік, табандылық
осы табиғаттың сұлулығы, пәктігі арқылы қалыптасуы шарт. Сондықтан да ата-
бабаларымыз өз ұрпақтарына халқымыздың салт-дәстүрін, өмірге қажетті
біліктер мен дағдыларын мұра етіп қалдырғанда, олардың бойында туған жерге,
қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік сезімді тәрбиелеу мұратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу адамзаттың өз келешегіне, болашағына
жанашырлық жасауы [; ].
Халқымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оның көзінің
қарашығындай сықтап келуі жайында ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық дана ұғымдар,
мақал-мәтелдер, нақыл сөз, аңыз, әңгімелер арқылы жетіп отырған. Сондықтан
әрбір ұстаз, әрбір тәрбиеші өзінің күнделікті жұысында халықтық
педагогиканыңғ асыл маржанына үнемі көңіл бөліп, оны тиімді пайдалана білуі
тиіс.
Бүгінгі жер тағдыры – ел тағдыры болып отырған кезде, табиғатта болып
жатқан дағдарыстан туған зардаптар әбден асқынған уақытта біз өзіміз
қаласақ та, қаламасақ та ата-бабаларымыздың атамекен, туған жер топырағы
туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жүгіртеріміз сөзсіз. Халқымыз
қасиетті, қастерлі жер-суларды “Әулие бұлақ, әулие ағаш”, дегендей
құрметтеп, қорғап, көздің қарашығындай сақтай білген, әсіресе, “Бұлақ
көрсең көзін аш”, “Сусын ішкен құдыққа түкірме” сияқты ұлағатты сөздер
немесе “Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың
қайырылмасын” – дген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы орны ерекше.
Халық даналығы балабақшадан бастау алып, табиғат туралы өнегелі, ұлағатты
аталы сөздер, жыр-аңыздар айтыстарда айтылған ойлы пікірлер, қысқа айтқанда
халықтың рухани мол мұраларын жастарға экологиялық тәрбие берумен
экологиялық мәдениеттерін тәрбиелеуде тұғырлы негіз болады.
Болашақ ұстаздарға экологиялық білім беруде белгілі педагогтар, ғалым-
әдіскерлер В.П.Вахтеров, Е.Н.Водовозов, Д.Н.Тихомиров, т.б. табиғар жайлы
білім берумен қатар, табиғи құбылыстарды сезіне білуге, өзіндік
ерекшеліктерін ажыратып қорытынды жасауға үйреті, сөйтіп олардың
бақылампаздық әдет-дағдыларын, іс-әрекеттерін ұйымдастыруда мұғалімдердің
басшы рольдерін анықтап берген еді.
Жиырмасыншы – отызыншы жылдары табиғатты қорғау, аялау, сақтау
қажеттіліктерін жастардың бойына сіңіру жолдарын, онымен қарым-қатынас
жасау қажеттілігін баса айтқан кеңес мемлекетінің педагогтары:
Н.К.Крупская, А.Д.Лунучарская, С.Т.Щацский бұл мәселеге ерекше көңіл
бөлді. Мысалы, Н.К.Крупская мектептерге оқу бағдарламаларын құрғанда
жаратылыстану пәндерінің кейбір мазмұндары қоршаған табиғатты дұрыс
түсінуге негіз қаланатын оқулықтар жазу керектігін және мұғалімдерге ақыл-
кеңес бергенде оқушылардың өмір тәжірибелерін ескеруді талап еткен.
Отызыншы жылдары биология, география пәндерінің оқу бағдарламаларына
табиғат қорғау жайлы білімдерді кңес мемлекетінің оқу жүйесіне енгізу
тарихында, экологиялық білім мен тәрбие беру ісіндегі алғашқы жұмыстары
мектеп оқу-тәрбие үрдісінің бір қадам алға жылжуы деп есептейміз. Сол
жылдары табиғатты қорғау түсініктерін қалыптастыру, табиғатты қорғауға
тәрбиелеу идеяларын П.В.Островский, П.Ф.Каптерев, М.М.Рыбников, т.б. өз
еңбектерінде кеңінен өрбітті.
Сонымен, өмірдің өзі көрсеткендей білім беру жүйесінде “Табиғатты
қорғау шаралары” біртін-біртін “Табиғатты қорғауға” байланысты жұмыстармен
сабақтасып, алдымен білім берудің керектігін, содан кейін табиғат қорғау
тәжірибелрін дамыту істерімен ұшастыруды талап етті.
Ал, 1950-60 жылдар аралықтарында экологиялық білім беру табиғат
қорғауға тәрбиелеу мәселесінің құрамында қарастырылады.
Алпысыншы жылдардың соңында Кеңес мектептерінде жаңа бағдарламалар
негізінде оқулықтар жазылып, “Табиғатты қорғау шаралары”, “Табиғатты қорғау
жөніндегі білім юеру туралы ұғымдар” енгізілген болатын. Бірақ, жаңа
оқулықтар мен бағдарламалар мазмұндарындағы айтылып отырылған ұғымдар,
түсініктер адам жіне қоғамның табиғатпен қарым-қатынастары жайлы беретін
мағлұматтар байланыссыз, жүйесіз беріле бастады.
Әрине, ондай экологиялық білімдер қазіргі өмір талабына сәйкес емес,
ғылыми негізде құрылмаған еді.
Солай болса да, мектеп практикасында экологиялық тәрбиенің
қажеттілігі жайлы Ресей педагогы В.А.Сухомолинский балалардың бойында
табиғатқа сүйіспеншілік сезімін дамытуды ешрәнсеге айырбастуға болмайтынын
тәрбиенің негізі деп есептеген. “Табиғат, жер табиғаты – бұл жәй кішкентай
өсетін және жер бетінде алғаш қадамдарын жасайтын орта ғана емес, он
мыңдаған өте жіңішке тамырлары қуат алып, шырынын бұтақтары мен
жапырақтарына тарататын құдіретті адам – ағаштың өркен жаятын ортасы” –
деп эмоциялық тұрғыдан анықтама берген.
Жоғарыда айтылып кеткен ұлы ағартушылар мен падагог-ғалымдардың
табиғатты қорғау, оған деген жанашырлық сипаттағы наным-сенімдерін
қалыптастыру мәселелері Кеңес үкіметі кезеңінде, бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айнамаған болатын. Сонда да болса олар, табиғат арқылы
жасөспірімдердің табиғатты қорғау, аялау, соның барысында ішкі жан
сұлулығын дамыту, ізгілікті ұлтжандылық ниеттерін қалыптастыру мақсат
міндеттерін көкейкесті мәселе ретінде қоя білді.
Табиғат қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану көп аспектілі
(тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық, медициналық және т.б.). солардың
ішіндегі ең маңыздысы -–педагогикалық аспекті. Алғаш рет ғылыми
әдебиетттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен
профессор В.Н.Скалон: “Гүлденген, бай табиғат – арман емес, бұл шындық,
бірақ оны сақтау көбіне бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу
іскерлігімізге байланысты” – деген болатын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz