ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ҚОРҒАУ
Жоспар:
Кіріспе
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
1.1 Меншік пен меншік құқығының түснігі және түрлері
1.2 Меншік құқығын қорғаудың жалпы ережелері
2 ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ҚОРҒАУ
2.1 Заттық құқықтың ұғымы мен белгілері
2.2 Қорғаудың заттық-құқықтық әдістер
2.2.1 Виндикация талап
2.2.2 Негаторлық талап
2.2.3 Меншік құқығын тану
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Азаматтық айналым субьектілердің нақты азаматтық құқықтарын ғана танып
қоймайды, сонымен қатар олардың құқықтық қорғалуын қамтамасыз етеді. Заттық
құқықтар мен меншік құқығы ішінара шектеу болып табылмайды. Меншік құқығын
қорғау институтына римдік жеке құқық кезеңінен бастап маңызды мағына
берілген. Ал римдік жеке құқық аппараттық түсініктің негізін қалыптастырды.
Бұл зерттеудің маңыздылығы мынада көрініс табады, яғни меншіктің
экономикалық қатынастары әрбір қоғамның негізін құрады, ал құқықтық реттеу
осы қатынастырды бекітетін, реттейтін және қорғайтын нормалардың жүйесі
ретінде пайда болады және сақталады. Қазіргі Қазақстан жағдайында меншік
айрықша мағынаға ие, себебі, ол саяси және экономикалық өзгерістің
түбегейлі базисі, демократияның қайнар көзі, сонымен қатар құқықтық
мемлекетті құрудың негізгі шарты болып табылады.Сол себепті меншік
қатынастарын қорғау барлық құқықтық жүйенің маңызды мақсаты болып табылады.
Қазақстан Республикасында жеке меншік құқығының әрекет етуінің
фундаментальді кепілі Конституцияның 6 – ші бабында бекітілген, яғни
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады.
Бұл норма жоғарғы адамзат құндылығының құқықтары мен бостандықтарын
жариялаумен тығыз байланысты, ал оларды тану, сақтау және қорғау
мемлекеттің міндеті, және экономикалық жүйеде жеке меншік үшін тиімді жеке
қызығушылықты сақтауға тырысады және оған ерекше көңіл бөледі.
Конституция меншіктің барлық нысандарын қорғауға кепілдік береді.
Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі мен социалистік қорғау мүмкіндігін
бекітетін бұрынғы заңнамаға қарағанда, қазіргі әрекет ететін заңнамада
меншікке қарсы қылмыстарды саралау және санкциялау бірлігі қағидасы
қолданылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы мемлекет ретінде меншік
құқығын әртүрлі нысанды тең негізде қорғайды.
Меншік құқығын қорғау презумциясын Қазақстан Республикасы
Констиуциясының 26 бабын айта кету қажет. Қазақстан Республикасының әрбір
азаматы заңды түрде алған мүлікті жеке меншігінде иеленуге құқығы
бар.Сонымен қатар, меншік және мұрагерлік құқық заңмен кепілденеді.
Осы бапқа сәйкес ешқандай адам өз мүлкінен айырыла алмайды, тек сот
шешімімен. Заңда көзделген ерекше жағдайларды мемлекеттік қажеттілік үшін
мүлік мәжбүрлі түрде алынады, бірақ оның құны тең бағамен өтелген кезде
жүргізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабының 4 –
ші тармағында бекітілген, әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз
мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы
бар. Яғни мұнда азаматтық айналым субъектілерінің азаматтық құқықтары
кедергісіз пайдалану туралы белгіленген.Аталған Конституциялық нормамен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 8 – ші бабы байланысты:
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық құқықтарды
пайдалануға құқығы бар және қорғауға.
Меншік құқығы Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының
негізгілерінің бірі болғандықтан қазақстандық құқықтық жүйенің негізгі
институты болып табылады.
Жалпы зерттеудің мақсаты меншік құқығының мәселелерін белгілеуден
тұрады, сонымен қатар меншікке байланысты сұрақтарды зерттеу және қорғау
болып табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жалпы меншік құқығы институтына анықтама берілген
және жалпы меншік құқығын қорғаудың ережелері көрсетілген.
Екінші бөлімде заттық құқыққа анықтама беріліп, қорғаудың заттық
құқытық әдістері қарастырылған.
Бұл жұмыста келесі авторлардың еңбектері пайдаланылған: Басин Ю.Г.,
Сулейменов М.К., Агаркова, Төлеуғалиев Ғ., Скрябин В.С. және тағы басқалар.
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
1.1 Меншік пен меншік құқығының түснігі және түрлері
Меншіктің экономикалық санатын ұғынудың негізі ХІХ ғасырдығы ғылыми
жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет ұйымдастырған
қоғамда ғана болады дегенде тіреледі. Меншік, бұл зат та емес, мүлік те
емес. Бұл - белгілі бір экономикалық қатынас.[1]
Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белгілі бір қоғамдық қатынас, ол
адамдар арасында затқа байланысты туындайды. Меншік ұғымы әрқашанда
ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғашқы даму кезеңінің соңына
қарай меншіктің туындауы мемлекеттің пайда болуына және қоғамның ары қарай
екпінді дамуына әкеп соқты. Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлуметтік –
экономикалық мәнін білдіреді.Сондықтан да меншік мәселесі қоғам өміріндегі
негізгі мәселе болып табылады.Қоғамның қалай ұйымдасатындығы және адамдар
тұрмысы оның қалай тұрғызылғанына байланысты. Меншік пен өндірістік
қатынастардың негізгі формалары қоғамның құл иеленушілік, феодалдық,
капиталистік сияқты типтерін тарихи анықтап берді. Сонымен қатар, меншікке
дейінгі кезеңді-алғашқы қоғомдық және ғылыми жобалаған, бірақ толық іске
аспай қалған социалистік кезеңді бөліп алуға мүмкіндік берді.
Меншік қатынастарының өзгеруі - қоғамның негізгі қозғаушы күші және
барлық әлеуметтік сілкіністердің себебі. Ал, меншік қатынастарының өзгеруі
қоғамды прогреске де, регреске де әкелуі мүмкін.Өзгерістердің тиімділігін
анықтау қиын емес, ол үшін тиісті кезеңдердегі мемлекет пен азаматтардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының статистикалық мәліметтерін салыстырса
жеткілікті.
Профессор.Ә.Ералидың айтуы бойынша Меншік ұғымының пайда болу
жолдарына ерекше мән бердім. Осыдан кейін қазақтың әдеттік құқығындағы
ен, енші, еншік, меншік ұғымдарының пайда болуы на ден қойдым.
Мұндағы қазақтың жайлау, күздеу, қыстау, көктеу деп жыл мезгілдерінің
аталған жеріне билік құруға себепші болған төрт түлік малына салынған таңба
түріндегі меншік ұғымы екендігіне көз жеткіздім[2]-дейді.
Меншік термині әртүрлі мағанада пайдаланылады. Күнделікті өмірде
меншік, көбіне, мүлікпен немесе құқықпен теңдестіріледі. Бірінші жағдайда
мынау менің (оның) меншігім (меншігі) деуде болады .Екінші жағдайда-
меншік иемдендім (бердім) дейді. Құқық тұрғысынан алғанда мұның екеуі де
дәл емес. Меншікті меншік құқығынан айыру қажет. Меншік-экономикалық, ал
меншік құқығы – заңдық санат. Біз келтірген бұл ұғымдарда меншіктің заңдық
мәнін азаматтар меншіктің экономикалық санат арқылы дұрыс
білдірмейді.Сонымен, қатар меншік нысанмен (мысал, орындықпен,мәшинемен)
теңестірілуге тиіс емес. Мына зат маған меншік құқығы бойынша тиесілі
немесе Ол сатып алу – сату шарты бойынша пәтерге меншік құқығын иемденді.
Экономикалық және құқықтық санаттарды шатастырмау керек. Сонымен бірге
меншік құқығы меншіктің экономикалық қатынастарының сипаты әрі көрінісі
екенін білу керек. Сондықтан да меншік құқығын зерттеу меншіктің
экономикалық санатымен танысудан басталады.
Ресейдің заң әдебиеттерінде меншік, адамдар арасындағы мемлекеттік
қатынастардан гөрі, адамның заттарға өзінікі, өз меншігі ретіндегі қатынасы
болып табылады деген пікір айтылған. Бұл қағида қате.Ешқандай құбылыс тек
өзі арқылы түсіндірілмейді. Адам өзіне ұнаған басқаның мүлкіне өз
меншігіндей қарағанмен, егер заңды титулы болмаса ол оның меншік иесі бола
алмайды ,яғни оны иемдене алмайды. Олай болған жағдайда қолына зат
ұстағанның бәрі меншік иесі болар еді.
Енді меншік құқығы ұғымына тоқталсақ, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басинның
көз-қарасы бойынша Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары
арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиісілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы.[3]-деп түсіндіреді.
Ал, Ресей ғалымдары М.Б. Смоленский мен А.А. Новикованың пікірі
бойынша Меншік- бұл, не зат, мүлік емес. Бұл – құқықпен реттеліп,
рәсімделетін және нақты анықталған экономикалық қатынас[4]-деп көрсетеді.
Меншіктің экономикалық қатынас.
Біріншіден, белгілі мүлік үшін туындайтын азаматтар арасындағы
қатынас. Бұл қатынастың негізі, мүлік нақты тұлғаға беріледі және өз
мүддесі үшін қолданыла алады. Ал, басқа тұлғалар бұған кедіргі келтірмеуге
тиіс.
Екіншіден, иемденген мүлікке тұлғаның меншік ретіндегі қатынасы деп
түсіндіреді.
Сонымен, меншік құқығы туралы нормалар өзінің заттылығын күшейтті және
өзінің мәні бойынша және стратегиялық бағыттылығы бойынша дамыған елдердің
тиісті заңнамасына жақындады деп айта аламыз.Кеңестік кезеңде иемденген
теориялық цивилистикалық багаж жоғалған жоқ, қайта қазіргі заңнамада
дамыды, ол қазақстанның меншік құқығын әлемдік құқықтық жүйедегі ең
жетілген институтартың бірі деп айтуға мүмкіндік бер
1.2 Меншік құқығын қорғаудың жалпы ережелері
Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік құқығы, оның ішінде меншік
құқығы барлық салалармен тығыз байланысты.
Жалпы дәстүр бойынша қорғаудың құқығы күші кез келген субъективтік
азаматтық құқық құрамына кіреді, ал, егер оны қорғауды осылайша қамтамасыз
етпесе, онда құқық өзінің бар болуы шартты түрде айтылады.
Уго Маттей деген шетел ғалымының айтуы бойынша меншік құқығына мен
өзге де заттық құқықтарды, азаматтық және жалпы құқық елдерінде бар қорғау
құралдарының ерекшеліктерін атай отырып, азаматтық дәстүр сот жүйесінің:
әкімшілік соттар және жалпы заңдық соттар деп аталатын дуализміне
негізделетінін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі үшін сот жүйесінің бөлінуіне
дәлдік қажет. Бүгінгі таңда, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, сот органдарының қылмыстық, азаматтық істер бойынша
нысандары Жоғарғы сот пен областық соттардың шаруашылық дауы бойынша
алқалары бар бірыңғай жүйесі қызмет жасайды. Әйтсе де, азаматтық іс
жүргізуде азаматтық немесе әкімшілік заңға жататындығы айқын ажыратылмаған.
Ал, материалдық құқық нормалары (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және басқа
салалар) меншік иелері мен өзге де заттық құқық иелеріне өздеріне тиесілі
құқықтарын қорғаудың әртүрлі әдістерін қарастырады. Осында жалпы меншік
құқығын қорғаудың азаматтық заңнамада қарастырған әдістеріне ғана
тоқталайық.
Жалпы меншік құқығын қорғау ісінде азаматтық құқық нормалары бірдей
рөл атқармайды. Себебі, олардың бірі материалдық игілікті қайсыбір құқық
субъектісіне белгілейді немесе тиянақтайды деп айтуға болады. Бұған бірінші
кезекте меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болады және
игілікті тоқтату туралы ережелер жатады. Олар егер шартта немесе заңда
өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік құқығы оны дайындаған немесе жасаған
тұлғаға тиесілі.
Мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған жемістерге, өнімге, табысқа,
меншік құқығы АК- нің 123- бабына сәйкес алады. Меншік иесі бар мүлікке
меншік құқығына басқа адам сатып алу - сату, айырбастау, сыйға тарту немесе
осы мүлікті иеліктен айыру туралы өзге мәміленің негізінде ие болуы мүмкін.
Егер азамат қайтыс болған ретте оған тиесілі мүлікке меншік құқығы өсиетке
немсе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша басқа адамдарға көшеді.
Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған ретте оған тиесілі мүлікке меншік
құқығы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықтары мирасқорларына-заңды
тұлғаларына көшеді[5]-деп.
Меншік иесінің мүлкін меншік иесінің еркінен тыс басқа тұлғаға беруге
АК- те көзделгеннен, басқа реттерде жол берілмейді. АК- те көзделген реттер
мен тәртіп бойынша тұлға меншік иесі жоқ мүлікке, меншік иесі белгісіз
мүлікке, не меншік иесі бас тартқан немесе өзге негіздер бойынша ол меншік
құқығын жоғалтқан мүлікке меншік құқығын алу мүмкін.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке меншігіндегі мүлікті мемлекеттік
меншікке айналдыру туралы Қазақстан Республикасының Заң қабылданған ретте
ұлт меншігіне алу АК-тің 266-бабында белгіленген тәртіп бойынша оларға
шығындар өтеледі.
Ережелердің енді біреулері меншік иесі өзіне тиесілі құқықты, мысалы,
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу қажеттігін иеліктен мүмкіндігін
жүзеге асыру үшін жағдайды қамтамасыз етеді. Үшіншілері, меншік құқығын
затты барлық үшінші тұлғалардың ықпалынан тікелей қадағалайды және
қорғайды. Осыған меншік иелеріне келтірілген материалдық шығындарға
жауапкершілікті тағайындайтын нормаларды жатқызуға болады. Оған қоса,
азаматтық құқықта меншік құқығын тікелей қорғау туралы арнайы нормалар да
бар. Осыған байланысты О.И.Иоффе азаматтық құқықта қалыпты экономикалық
қатынастардың дамуын кең мағынада қамтамасыз ететін азаматтық құқықтардың
барлық нормаларының жәрдемімен меншік құқықтарын сақтау мен құқық
қатынасына қарсы құқық бұзуға байланысты пайдаланылатын азаматтық- құқықтық
тетіктердің жиынтығы - меншік құқығын қорғауды ажыратуды ұсынады.
Қорғау мен сақтау түсініктерін ажырату қажет. Меншік құқығын
сақтау осы құқықтың бұзылу фактісіне дейін жүзеге асып, алдын ала
сақтандыру,ескерту сипатында болады. Меншік құқығын қорғау азаматтық-
құқықтық қорғаудың нақты әдістері мен тәсілдерін пайдалану қажет болғанда
және бір нәрседе меншік құқығының бұзылуы немесе сондай бұзылу айқын төніп
тұрғанда қолданылады. Сол себепті меншік құқығын қорғау және сақтау
түсініктерін теңбе- тең деуге болмайды.
Профессор Ғ.Төлеуғалиевтің құқықты қорғау түсінігіне тоқталсақ. Ол
сөздің кең мағанасында алғандаға құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жай
берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық, қатнастар тәртібін мемлекеттің
қолданылуын айтамыз-[6] деген.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді
қамтамасыз ету принцепі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі
бастауы ретінде айтылады (АК- тың 2-бабында көрсетілген).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар, тек қана,
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіреді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді.
Бұл тұрғыдан профессор В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады.
Құқықты қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде
субъективтік материалдық талаптар мазмүнының өзімен белгіленеді. Заң
ғылымдарының докторы, профессор М.К.Сүлейменов пен заң ғылымдардың доктары
Ю.Г.Басин меншік құқығын қорғауға байланысты пікірлеріне тоқталсақ. Меншік
құқығын және өзгедей заттық құқықтарды меншік иесінің заттық құқық иесінің
құқықтары деп қорғауды кең мағанада алсақ ол азаматтық құқықтардың, барлық
субъектілерін қорғаудағы барлық тәсілдермен жүзеге асырлады. Меншік құқығы
мен өзге де заттық құқықтар субъективтік азаматтық құқықтарға жатқандықтан,
олар субъективтік азаматтың құқықтарымен бірдей қорғалады, азаматтық
құқықтарды қорғаудың шегі мен шекарасын анықтайтын, дербес субъективті
азаматтық құқық ретінде қорғану құқығын жүзеге асыратын ережелерге бағынады
деп көрсетеді.
Азаматтық құқықтың тар мағанасында алсақ, меншік құқығын және өзге
заттық құқықтарды қорғау дегеніміз - азаматтық заңнамада бекімін тапқан
меншік құқықтары мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың нақты ерекше
шаралары дейміз. Жалпы профессор Скрябинің көз-қарасы бойынша қолданыстағы
азаматтық заңнама негізінде меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық
төрт әдісін бөліп қарастырған. Олар:
1) заттық-құқықтық талап.
2) міндеттемелік-құқықтық талап.
3) меншік құқығын қорғаудың өзге әдістері.
4) меншік құқығын бұзатын мемлекеттік орғандарға талап болып
табылады.Меншік құқығын қорғау түсінігі осыған дейін заттық - құқықтық және
міндеттемелік- құқықтық әдістерін қамтып келді.Қорғаудың осы әдістерін
басқа теорияда меншік құқығын қорғаудың өзге азаматтық-құқытық әдістері де
қарастырады.Оған, атап айтқанда, хабар - ошарсыз кетен немесе өлді деп
жариялаған адамдардың тірі оралуынан тауындайтын жағдайлар туралы нормалар
жатады. Қазақ КСР-сінде меншік туралы заңның, одан кейін КСР Одағы мен
республикалардың 1991 жылғы Азаматтық заңнамалары негізінің қабылдауына
байланысты меншік құқығын қорғаудың нақты азаматтық- құқықтық әдістері
саласындағы актілерде мемлекеттік органдарға, олардыңменшік құқығын бұзатын
шешімдерін даулау үшін талап қою мүмкіндігі қарастырылды. Меншік құқығын
қорғаудың жоғарғыда келтірген әдістердің бірде-біреуіне жатпайтын, меншік
құқығын қорғаудың жаңа әдісі пайда болды.
Осыны Е.А.Суханов азаматтық-құқықтыңқ қатнастардың тең құқығы
қатысушыларына емес, мемлекеттік органдардың биліктік өкілеттігін
иемденгенге қарсы бағытталған талап табиғатымен байланыстырады.
Қазіргікезде шарттан тыс талаптардың осы категориясы ҚР-ның , сондай-ақ РФ-
ның заңнамаларында бар. Мысалы ҚР-ның АК-тің 267-бабы, 9-бабының 1-тармағы;
РФ АК-тің 12-бабы айтуға болады.
Жалпы қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдерінің ерекшелігі мынада: Бұл
тәсілдер меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды абсалюттік құқық
ретінде қорғауға бағытталған, яғни олар нақты шартың немесе шарттан тыс
міндеттемелермен байланысты емес және бұзылған құқықтарды мына жолдармен
қалпына келтіруді мақсат тұтады.
1)заңсыз тартып алған заттарды қайтару
2)бүлінген заттарды жөндеу
3)затты пайдалануға кедіргіні жою
Бұлардың барлығына меншік иесінің немесе өзгедей заттық құқық иесінің
белгілі бір затқа иелену, пайдалану және билік ету құқығын қалпына
келтіргенде, яғни абсалюттік құқықты қалпына келтіргенде қол жеткізуге
болады.
Меншік құқығын немесе өзге де заттық құқықтарды қорғаудың
міндеттемелік әдістерінің ерекшелігі сонда, мүлкі заңсыз алынған немесе
бүлінген меншік иесіне немесе өзгедей заттық құқық иесіне мүліктің құны
төленеді немесе бүлінгені өтеледі, яғни келген зиян – шарттан тыс
міндеттемелерден туындаған шығын төленеді.
Сонымен, қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдерінде мүлік зат түрінде
қалпына келтірледі, ал міндеттемелікте – ақшалай өтеледі.
Заттық – құқықтық тәсілдерді қолданудың ерекшелігі сонда – мүлік зат
түрінде болады, ал бүлінген мүлік қалпына келтіріледі, олай болмаған
жағдайда меншік құқығын немесе өзге де заттық құқықтарды қорғаудың
міндеттемелік - құқықтық тәсілдері қолданылады.
Меншік құқығын немесе өзгедей заттық құқықтарды қорғаудың
міндеттемелік - құқықтық тәсілдеріне мыналар жатады:
1) Мемлекеттік басқару органының, жергілікті өкілдік органның меншік
иесінің немесе өзгедей заттық құқық иесінің құқықтарын бұзатын, заңнамаға
сәйкес емес нормативтік-құқықтың немесе жеке актісінің нәтижесінде меншік
иесіне немесе өзгедей заттық құқық иесіне келген шығындардың орнын толтыру.
2) Мемлекеттік басқару органның, жергілікті басқару немесе өкілдік
органның, не лауазымды адамның актісін заңсыз деп тану, сондай-ақ заңнамаға
қайшы құқықтың актіні қолбанбау туралы талап қою.
3) заң актілерінде көзделген негіздер бойынша меншік құқығы тоқтоғанда
оны қорғау.
Жалпы профессор Скрябин меншік құқығын қорғаудың 4 әдісін толық атап
өттік. Ғ.Төлеуғалиев нақты – бұл, азаматтық-құқықтық қорғауды көздейтің
мақсаты меншік иесінің заңсыз айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе өзінің
затын пайдаланудағы кедергілерді жою болып табылады[7]- дейді.
Меншікті азаматтық – құқықтық қорғаудың кең көлемі қоғамның
экономикалық қатынастарының кедергісіз дамуын және жақсы қамтамасыз
етілуіне бағытталған азаматтық құқықтық нормамен көзделген барлық әдіс –
тәсілдердің жиынтығы болып табылады.
Меншікті азаматтық-құқықтық қорғаудың тар көлемі деп бұзылған заңды
мүдделерді қорғау және де меншік құқығын тану немесе қалпына келтіруге
бағытталған әдіс-тәсілдер мен заңда көрсетілген шаралардың жиынтығын
айтамыз.
Бұл мәселе Қазақстанның цивилистік доктринасында мүлдем шешілменен.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Азаматтық кодексі титулдық иемденуді
адамның өз иелінін меншік иесінен де қорғауға құқығы бар.
Ал, іс жүзінде иемденуді азаматтық кодексттің 240-бабының 2-
тармағында, мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оларды өз мүмкіндей
иеленуші азамат немесе заңды тұлға өз иелігін мүліктің меншік иелері болып
табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де
негіздерге сәйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға
құқылы деп көрсетілген.
Бұнда қорғау туралы еске салғаны болмаса, иемденуді қорғау мәселесін
тиянақтайды.
ҚР-нің қазіргі азаматтық құқығы меншік құқығы мен өзге де заттық
құқықты қорғау тетіктерінің осындай дуализмін қарастырмайды.ҚР АК 15
тарауының меншік құқығын мен өзге де заттық құқық құқықтарды қорғау туралы
ережелері тек затқа титулдық иеленуді қорғауғауға арналған іс жүзінде
иеленудің яғни, иемденудің мындай қорғау тетіктеріні жоқ.
Титулдық иемденуді меншік құқығына қарама-қарсы салыстыра отырып,
бөгде затқа құқық ретінде анықтауға болады. Оны қорғаудың мүмкіндігі мен
жалпы ережелері ҚР АК- нің 265 бабында меншік иесі болмағанымен, шаруашлық
жүргігу, оралымды басқару, тұрақты жер пайдалану құқығымен не заң
құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де негізбен мүлікті иеленушінің
де құқықтары болады.Бұл адамның өз иелігін меншік иесінен де қорғауға
құқығы бар -деп тиянақталып, онда меншік иесі болмағанымен, заңда немесе
шартта көзделгендей мүлікті иемденетін, өз иелігін меншіктенушіден де
қорғауға құқығы болатын тұлғалардың мүліктік құқығын қорғауға құқық
беріледі.
Заңды, ең дұрысы титулдық иемденушілердің құқықтарын қорғау туралы
талаптардың болу қажеттілігін былайша негіздеу керек. Алдымен, титулдық
иемденушіге анықтама береміз. Ол заттық құқықты иеленуші болады да, өзінің
субъективтік құқығын мүлікті меншік иесімен заңнамалық актілерде не шартта
қарастырылған негізде жүзеге асырады. Кейбір жағдайда затты меншік иесі оны
шаруашылық пайдалануды тікелей жүзеге асырады. Әйтсе де, азаматтық реттеу
ісі субъективтік меншік құқығын жүзеге асырудың басқа, тіпті неғұрлым
тиімді әдістерінің болатындығын көрсетіп отыр. Олардың схемасы оңай түрде
былай болады. Мүлікке меншікт иесі заң немесе шарт негізінде меншік иесі
затты шаруашылық пайдалану құқығын береді. Мүліктік құқықты осылай берудің
мақсаты меншік иесінің өзі затты дәл солай пайдаланғандағыдан гөрі көп
табыс алуға кеп тіреледі. Осы жағдайда меншік иесінде,оның басқа тұлғаның
иелігіндегі мүлкі меншік иесінің өзінде болатын секілді, заңмен сенімді
қорғалатындай белгілі бір құқықтық кепілі болуы тиіс. Қарастырылып отырған
ахуалда титулдық иемденуші ең алдымен затқа өз құқығын қорғайтыны белгілі
жай. Бірақ бұл жоғарыда айтылғанға қайшы келмейді, керісінше, оны үйлесімді
толықтырады. Меншік иесінің өз өкілеттігінің бөлігін басқа шаруашылық
субъектісіне беру тұжырымдамасы ірі, мемлекет сияқты меншік иелері үшін өте
- өте өзекті, өйткені, оның өз меншік құқығын дербес жүзеге асыруына ешбір
мүмкіндігі болмайды.
Титулдық иемденуді қорғау әдістері меншік құқығын қорғау әдістеріне
көп жағынан ұқсас болып келеді. Әйтсе де, олардың ерекшелігін атап өткен
жөн. Біріншіден, титулдық иемденуші бұзылған құқығын қорғау үшін, дербес
анықталған затқа өз иемденуін дәлелдеуі немесе құқықтық негізін (титулды)
көрсетуі тиіс. Әдетте, дәлел ретінде, тиісті мүлікті меншік иесімен
жасалған шарт танылады. Екіншіден, жоғарыда атап өткендей, титулды
иемденуші өз иелігін тіпті оның меншік иесінен де қорғауға құқығы болады.
Мұндай жағдай меншік иесінің әрекеті титулдық иемденушімен шартқа
негізделмеген болса, немесе қолданыстағы заңнама тараптарына сай келмегенде
орын алады. Басқаша айтқанда,титулдық иемденушіге меншік иесінің құқыққа
қайшы әрекеттерінен қорғануға мүмкіндік беріледі. Мұндай қорғау
иемденушіге, меншік иесінің әрекетінің дұрыс еместігі дәлелденгенен кейін
ғана, иемдену мерзімі ішінде беріледі. Егер меншік иесінің араласуын сот
заңсыз деп тапса, онда оның қорғау құқығы болмайды. Үшіншіден, өз иелігін
қорғай отырып, иемденуші басқа тұлғаның да меншік құқығын қорғайды. Бұл
жерде заңды иемденушілердің талабы көмегімен меншік құқығын жанама, аралық
қорғауы туралы айтуға болады.
Осы тұрғыда шетел ғалымы У.Маттейдің тұжырымы біз үшін дұрыс боп
табылады, яғни кейбір жағдайда титулдық иемденушінің құқығы меншік иесінің
құқығына қарсы тұрып, тіпті одан басым түсуі де ықтимал. Бірақ, затты іс
жүзінде иеленуді қорғау, өзге титулдық иемденуші секілді меншік иесі
құқығын қорғаудың алдында басымдыққа ие бола алмайды. Сол себепті оны бөлек
қарастыру керек.
Біз жоғарыда атап өткендей, Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасында іс жүзінде иеленуді қорғау қарастырылмаған. Осы ережеге тек
Азаматтық кодекстегі иелену көнелігіне қатысты 240 бап иелену мерзімі
қағиданы қосуға болады, ал оның түсінігі мен заң жүзіндегі құрылымын жеке
қарастырған жөн. Ол мына себептерге байланысты:
1)Біз дің азаматтық құқық үшін осы түсініктің салыстырмалы жаңашылдығы
яғни оны теориялық тұрғыда туйсіну қажет болады;
2)Иелену көнелігі мерзімі ішінде иемденуші өз иелігін қорғау жөнінде
белгілі бір құқыққа сөзсіз ие болуы тиіс.
Шын мәнінде, сөз, Азаматтық заңнамасында иелену және иемделенушілік
қорғау институттарының пайда болғандығы туралы болып отыр. Әрі, иемдену
меншік иесінің құқығы күшінің құрамдас бөлігі, немесе затты титулдық
иемденуі ретінде емес, қайта, затқа ие болудың іс жүзіндегі айырықша ахуалы
және соған сәйкес осы ахуалды қорғаудың ерекше әдісі туралы айтылып
отырғанын атап көрсету қажет. Өкінішке орай, бұл мәселе қайта қабылданған
Азаматтық кодексте көрініс тапқанымен, одан ары дами алмады.
Скрябиннің көз-қарасынша, заттық іс жүзіндегі тиісілі екені ретінде
иемденудің мына ерекшеліктерін атап өтуге болады. Біріншіден, іс жүзіндегі
осы ахуал тұлғаның затқа құқығына тәуелді болмайды әрі сәйкес затқа құқық,
тек ұйғарыла отырып, оның негізін құрамайды.Екіншіден, осы факті күллі
үшінші тұлғаларды қарама-қарсы қоюы мүмкін, себебі, талаптың ерекше
категориясының - иемденушілік көмегімен заң жүзінде қорғау мүмкіндігі
туындайды.Скрябинның атап өткендей, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
азаматтық заңнамасы мұндай категорияны көрсетпейді, тек жалпы ереже
қарастырылады, онда иелену көнелігі мерзімі ішінде иемденушінің затқа
құқығы болмайды.Үшінші тұлғаларға қарсы иелігін қорғау құқығы болады.Демек,
осымен заң шығарушының өзі иелену көнелігі кезіндегіиемденуді, ол құқықпен
жүзеге асқанда, басқа титулдық иемденуге қарсы қояды.Үшіншіден,осы іс
жүзіеде ахуалдың белгілі бір заңды салдары болады. Олар, айтып өткендей,
тұлғаның затқа құқығының пайда болуымен, немесе, айталық, титуылдық
иемденушінің затқа іс жүзінде иемденушіден зат өнімдерін сақтауға құқығын
талап етуімен, затты іс жүзінде иелігінде туындаған шығынның орнын
толтыруымен тиянақталуы мүмкін.Белгілі бір заңды салдарды тудыра отырып,
созылатын іс жүзіндегі ахуал бәрі - бір құқықты иемденуді мойындауға негіз
бола алмайды, өйткені оның өзі заңда көрсетілген салдарды тудыратын факт
болып отыр.
Қазақстан Республикасының Азаматтық және Азаматтық іс жүргізу
кодекстерінен соттардың мүліктік құқықты қорғау тиімділігіне ететін
ықпалының мүмкіндігін көрсететін кейбір ережелерді келтірейік. Бұған,
мысалы, ҚР АК- тің 5-бабының ережесі жатады, онда сотқа азаматтық заң
ережелерін азаматтық құқықтың жалпы бастамасына, ұстандарына сүйене отырып
қолдануға мүмкіндік береді. Одан ары ҚР АК- тің 9-бабының 1- тармағында
мүліктік құқықты қорғау тетіктерінің толық емес нысанды тізімі берілген,
соған сәйкес сот басқа нұсқасын жасай отырып, оның жоғары тиімділігіне қол
жеткізе алады. Қазақ КСР Азаматтық іс жүргізу кодексі 198- бабына сәйкес,
сот жауапкерді белгілі бір әрекеттерді орындауды, мерзімін белгілей отырып,
міндеттейтін шешім шығара алады. Оған қоса, соттың шешімді дереу орындату
жөнінде құқығы болады (АІЖК 208- бабы).
Оған қоса, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы соттың
субъективтік құқықты қорғау жөніндегі мүмкіндігін айтарлықтай кеңейтті.
Мәселен, 4-баптың 1-тармағына сәйкес, Конституциялық кеңес пен Жоғарғы
соттың нормативтік қаулылары қолданыс тағы құқық деп танылады. Демек,
соттар қорғау тетіктерін жалпы міндетті нормативтік ұйғарым түрінде өз
бетінше қарастыра алады. Әрине, азаматтық - құқықтық жүйелерде соттардың
құқық шығармашылық мүмкіндігі жалпы салыстарғанда, шектеулі болса да,
көбіне қосымша маңызға ие болады. Бұл, Скрябиннің көз-қарасы бойынша
азаматтық - құқықтық мүліктік құқықты сот арқылы қорғаудың тиімділігін
азайтатын жүйелердің кемшілігі емес, тек ерекшелігі[8] -деп көрсетеді.
2 ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ҚОРҒАУ
2.1 Заттық құқықтың ұғымы мен белгілері
Осы заманғы заң әдебиеттерінде заттық құқықтар ұғымы жиі
қолданылатын, бірақ жеткілікті талданбаған ұғым болып табылады. Заттық
құқықтар кезінде рим құқығында да егжей-тегжейлі қарастырылғанына
қарамастан, осы уақытқа дейін орнығып қалыптасқан және барлық құқықтық
жүйелер тани қоймаған ұғым. Заттық құқықтың көптеген қырларыпостулат
ретінде ұсынылып, теориялық тұрғыдан тиісінше дәлелденбеген.
Алайда кеңестік заң әдебиеттерінде ең қолайсыз жағдайлар қалыптасты.
Мұның себебі, заттық құқықтардың барлығы кеңес өкіметі жылдарында азаматтық
құқықтан біртіндеп ығыстырылып шығарылды да, онда меншік құқығы ғана қалды.
Сондықтан заттық құқықтар туралы бөлім азаматтық заңдардан шығарылып
тасталды, ал көптеген заңгерлер табиғатта заттық құқықтар деген жоқ,
мысалы, кепіл заттық құқыққа жатпайды, абсолюттік құқық ретінде меншік
құқығы ғана бар деп дәлелдей бастады.
Қазіргі уақытта жағдай өзгерді. АК-ның ІІ бөлімі Меншік құқығы және
өзге де заттық құқықтар деп аталады, АК-ға меншік иелері болып табылмайтын
адамдардаң заттық құқықтарына арналған арнайы бап (195-бап) енгізілген,
заттық құқықтардың жекелеген түрлері реттелуде.
Сондықтан, меншік құқығы-негізгі заттық құқық. Заттық құқық құқықтың
басқа да типтерімен тұрақты байланысты болады. Заттық құқық иесі, әдетте
міндеттемелік қатнастарға оның ішінде өзінің меншік объектілерімен қатнасқа
кіреді. Бұл жағдайда құқықтың екі түрі қатар жүреді, олар негізінен әр
түрлі субъектілік байланыстармен анықтайды. Егер мысал келтірсек, меншік
иесі өзінің ғимаратын жалға берсе, онда оны жолдаумен міндеттемелік қатынас
байланыстырады. Ал, барлық қалған үшінші жаққа қатысты ол тиісті қорғану
тәсілі бар заттық құқық иесі. Сондықтан да әртүрлі құқықтарды немесе
олардың бірлестігін аралас сипаттағы жаңа кешенді құқықпен араластыру
міндеттемелік құқықтардың араласып жатуында болып тұр. Бірақ олар қанша
тығыз және ауқымды араласқанмен. Бұл жерде заттық құқықтан, міндеттемелік
құқықтан сапа жағынан өзгеше, жаңа құқық туындамайды, туындауы да мүмкін
емес.
Алайда заң әдебиеттерінде заттық құқықтар ұғымы мен олардың белгілері
анық шешілмеген. Оның үстіне, заңгерлер осы уақытқа дейін заттық құқықтар
санаттарын бөліп көрсету қажеттігіне күмән келтіреді.
Сондықтан заттық құқытар ұғымына және олардың белгілеріне толығырақ
тоқталамыз.
Айтжан Бақыт Ерсұлтанұлы мен Хусаинова Айнұр Марксовнаның көз-қарасы
бойынша Заттық құқық - бұл негізінде мүліктік нәрсеге жататын жеке
азаматтарға тән құқық. Зат иесі мүлікті игереді, пайданады және
билейді.[9]-деп анықтама береді. Заттық құқық ұғымы латын тілінде-RES-
зат, заттық құқықтың объектісі, оған ақша, бағалы қағаздар кірген.
Римдіктер затты әртүрлі бөліп қарастырған.
Ресей ғалымдары М.Б. Смоленский мен А.А. Новикованың пікірлері бойынша
Азаматтық құқықтық қатнастың субъектісі заттың өзінікі екендігін рәсімдеп
бекітеді және мүліктік қатнастың статикасын азаматтық құқық реттейді[10]-
деген. Заттық құқықтың екі категориясын көрсеткен.
1)Біріншіден, меншік құқығы-заттық құқыққа қарағанда көлемі жағынан
кеңірек, өкілеттік берген субъект өзіне берілген мүлікті максимальды
мүмкіндіктерді қолдана алады.
2) Екіншіден, заттық құқыққа қарастырылған. Олар көбіне меншік
құқығының мазмұны мен салыстырғанда шектеулі болады.
Сондықтан тек заттық құқықтар, мүліктік құқықтардың бір түрі болып
табылады, зат мүліктің бір түрі ретінде заттық, құқықтың объектісі болып
табылады, заттар мен мүліктік игіліктер құқықтық қатнастар объектісі
ұғымының негізі болады.
Осындай бастапқы ұ ғымдарға сүйене отырып, заттық құқықтардың мынадай
негізгі белгілерін анықтауға болады.
1)Мүліктік емес өзіндік құқықтардан өзгеше, заттық құқықтар мүліктік
құқықтар болып табылады. Бұл заттық құқықтарды міндеттемелік құқықтармен
біріктіреді.
2)Тәнсіз мүлікпен байланысты міндеттемелік құқықтар мен
интеллектуалдық меншік құқықтарынан өзгеше, заттық құқықтар белгілі бір
айтарлықтай дара заттарға қатысты пайда болады. Сонымен бірге, заттарға
қатысты міндеттемелік құқықтар да туындайтынын ұмытуға болмайды. Тектік
белгілерімен анықталатын заттарға қатысты заттық қатынастар туындай
алмайды, тек міндеттемелік құқық пайда болады.
Абсолюттік құқық объектісі қашан да дара анықталған болады.Атап
айтқанда, мұның заттық құқықтарға, оның ішінде, меншік құқығына қатысы бар.
Егер затты дараландыру мүмкін болмаса, онда осыған байланысты заттық
құқықтық қатынас емес, тек міндеттемелік құқықтық қатынас туады-деген.[11]
3)Заттық құқықтар абсолюттік құқықтар болып табылады, бұл оларды
интеллектуалдық меншік құқықтарымен біріктіреді және міндеттемелік
құқықтардан ерекшелендіреді. Заттық құқықтардың иесіне баршаның және
әркімнің осы құқықтарды жүзеге асыруға кедіргі келтірмеу міндеті қарсы
тұрады.
Олардың пікірімізше, заттық салыстырмалы қатынастар болады. Мысал
келтіріп тоқталсақ, ол ортақменшік қатысушылары арасында, мемлекет пен
шаруашлық жүргізу құқығында мүлікті иеленетін кәсіпорын арасындағы
қатнастар болып табылады.Алайда мұндай қатынастар тобы көп емес, анық
көрсетілген және заттық құқықтардың басым көпшілігінің сипатына әсер
етпейді. Оның заттық құқықтық қатынастарға қатысушылардың сыртқы емес,
ішкі қатынастарына қатысы бар;
4)Бұл белгіден келесі белгі-заттық құқықтарды қорғаудың абсолюттік
сипаты, яғни заттық құқыққа қол сұғатындардан қорғау құқығы келіп шығады.
Заттық құқықтарды ерекше заттық-құқықтық талаптардың көмегімен арнаулы
қорғау құралдарының болуы осыған байланысты;
5)Заттық құқықтарды заңның белгілеуін олардың белгісі деп есептеуге
болады. Заңда көзделген жағдайларда да пайда болатын міндеттемелік
құқықтардан өзгеше, заттық құқықтар заңда бекітілуі тиіс.
Бұл ретте нақтылай түсетін екі жағдай бар.Біріншіден, олардың заңмен
бекітілуі бұл құқықтар заңда заттық құқықтар деп аталуы тиіс дегенді
білдірмейді.Олардың мүліктік құқықтар санатына жатқызылуы және заң
актілерінде көзделуі де жеткілікті.Олар заттық құқықтардың белгілері
болғанда заттық құқықтардың санатына жатқызылады. Мысалы, кепіл немесе
сервитут заңда заттық құқықтар деп аталған. Кепіл АК-ның Міндеттемелік
құқық бөліміне орналасқан, бірақ бұл оны заттық құқық деп тануға кедергі
келтірмейді. Мұндай жағдай мынаған байланысты: кейбір құқықтар
қатынастардың бір түрінде заттық құқық ретінде, келесі түрінде-
міндеттемелік құқық ретінде қолданылады.
Екіншіден, заңда тәжірбиеде кездесуі мүмкін деп саналатын заттық
құқықтардың түрлеріне сілтеме ғана баянды етіледі. Нақты заттық құқықтар,
әрине,нақты заңдық фактілердің негізінде пайда болады;
6)Ілесе жүру құқығы. Заттық құқық заттың соңынан ілесе жүреді. Мүлікке
меншік құқығының басқа адамға өтуі мүлікке басқа заттық құқықтардың
тоқтатылуына негіз бола алмайды. Бұл ереже РФ Азаматтық кодексінде тікелей
бекітілген. ҚР Азаматтық кодексінде мұндай жалпы норма жоқ. Мұнда жекелеген
заттық құқықтарға қатысты нормалар баянды етілген:кепілге салынған мүлікке
құқық басқа тұлғаға көшуі кезінде кепілдің сақталуы, жалға берілген мүлікке
меншік құқығының, шаруашылық жүргізу құқығының немесе оралымды басқару
құқығының басқа тұлғаға ауысуы кезінде мүлік жалдау шартының сақталуы.
7)Артықшылық құқығы-заттық және міндеттемелік құқық бәсекеге түскенде
ең алдымен заттық құқық жүзеге асырылуы тиіс.
Ғалымдар міндеттемелік құқықтан кепілдің артықшылығы жоқ дегенді
негізге алып,бірқатар жағдайларда осындай белгінің болатынына күмән
келтіреді. Бұл осылай да, бірақ бұл заттық құқық ретіндегі кепілге қатысты
осындай белгінің жоқтығын дәлелдемейді, керісінше, кеңістік,одан соң
қазақстандық құқықтың кепілге қатысты осы белгіні жүзеге асыруды
шектейтінін ғана дәлелдейді. Басқа көптеген елдерде банкроттық кезінде
кепіл бойынша талаптар ең алдымен немесе кезектен тыс орындалады. Бұл
процесс Қазақстанда да біртіндеп енгізілуде.Атап айтқанда, Банкроттық
туралы 1997 ж. 21 қаңтардағы Заң бойынша кепілмен қамтамасыз етілген
міндеттемелер борышқордан ақы үшін мүлік өндіріп алуда үшінші кезектен
екінші кезекке ауыстырылды;
8) Затқа нақты билік ету, яғни өз құқығын тікелей, үшінші жақтың ара
қатысуынсыз жүзеге асыру мүмкіндігі[12]-деп көрсеткен.
Бұл белгі бірқатар жағдайларда заттық құқықтың анықтамасына негіз етіп
алынуда және оның болуы меншік иелену,жерді пайдалану құқығын және
басқаларды жүзеге асыруда күмән туғыздайды. Алайда, мүлік кепіл берушінің
қолында болып, кепіл ұстаушының нақты билігінен тыс қалатын жағдайда
ипотеканы жүзеге асыру үшін осы белгіні қолдану мәселесі туады.
Затқа нақты билік ұғынына, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басиннің ойынша
үстірт қарауға болмайды. Бұл тұста бізге Г.Ф.Шершеневичтің мынадай пікірі
көмектес алады: Заттық құқық, күнделікті айтылып жүргендей, тұлғаның затқа
тікелей қатнасын құқық берілген субъект затпен қарым-қатынаста болуға тиіс
деген мағынада емес, керісінше, өзінің затқа құқығын жүзеге асыру үшін ол
басқа тұлғалардың делдалдық жасауына мұқтаж емес деген мағынада
белгілейді.[13]
Жылжымайтын мүлік ипотекасымен жағдайды қарастыру арқылы кепіл
берушінің үйді жалға бере отырып, өзінің де сонда тұруға қалатынын
елестетіп көруге болады.
Алайда ипотекада затқа нақты билік меншік иесінің кепіл ұстаушының
келісімінсіз затқа билік жүргізу құқығының шектеулі болатынын білдіреді.
Сонымен, кепіл ұстаушының кепілге салынған затқа билік жүргізуге тыйым
салатын құқығы бар болып шығады;
9)Әдебиеттерде заттық құқықтың тағы бір белгісі, атап айтқанда,
Қазақстан Республикасына тән бір белгісі аталмаған: заттық құқықтар иелену,
пайдалану, билік ету өкілеттігі болуға тиіс. Оның үстіне, құқық иесінің
заттық құқық түрлеріндегі өкілеттігі түрліше болады. Меншік, шаруашылық
жүргізу, оралымды басқару құқығы субъектілерінің әр түрлі көлемде болса да,
толық өкілеттігі бар. Иелену, жерді пайдалану, жер қойнауын пайдалану,
жалдау құқығы субъектілерінің иелену және пайдалану өкілеттіктері бар.
Кепіл салу үстінде сақтаушы мен кепіл ұстаушының иелену өкілеттігі болады.
Ипотека жағдайында кепіл ұстаушының мүлікке ішінара билік жүргізу құқығы
болады. Сервитут иесінің пайдалану және ішінара иелену өкілеттігі бар.
Л.В.Щеншикованың көз-қарасы бойынша заттық құқықты өзгеше жіктеп, оны
мынадай топтарға бөледі.
1)Меншік иесінің мүлкіне шаруашлық жүргізуге заңды тұлғалардың заттық
құқығы.
2)Азаматтық мүлкін белгілі бір шектеу шегінде пайдаланатын сервитуттық
түрдегі құқығы.
3)Ұйымдар мен азаматтардың жер учаскесін пайдаланудағы заттық
құқықтары.
4)Мүліктің кепілі туралы шарттағы кепіл ұстаушының өкілдігі Заттық
құқықтардың бұдан басқа да түрлері әр жағдайда кездесуі мүмкін.
Көптеген зерттеушілердің жол беріп отырған бір ортақ методологиялық
қателігін атап көрсету керек. Көптеген авторлар заттық құқықтың белгілерін
анықтауда меншік, иелену құқығына және басқа да айқын көрінетін заттық
құқықтарға сүйенеді. Ал меншік құқығынан айқын көрінетін көптеген белгілер
кейбір басқа заттық құқықтырға, мысалы, ипотека немесе сервитут кезінде
толық сіңіп, жоғалып кетеді.
Заттық құқықтарды бір басты белгі-дара анықталған заттың объектісі
ретінде әрекет ету белгісі біріктіретіндей болып көрінеді. Ерекше заттық-
құқықтық талаптардың көмегімен баршадан және әркімнен абсолюттік қорғау
белгісінің зор тәжірбиелік маңызы бар. Шынын айтқанда, белгілі бір құқыққа
заттық құқық мәртебесі осы үшін беріледі. Жоғарыда аталған белгілердің
барлығы заттық құқықтарда кездеседі, олар кейбіреулерінде күшті, айқын
байқалса, келесілерінде-әзер сезіледі, кейде өзгерген түрінде көрінеді.
Мысалы, ипотекада затқа билік жүргізу секілді белгі әзер байқалса, оның
есесіне, ілесе жүру және артықшылық құқығы күшті сезіледі.
Сонымен қатар, заттық және басқа мүліктік, атап айтқанда,
міндеттемелік құқықтардың арасындағы шекара оқтын-оқтын орнықсыз және
жылжымалы бола түседі. Бұл заттық құқықтың негізінен алғанда міндеттемелік
құқықтан және керісінше пайда болатынына байланысты. Тіпті меншік құқығы
көптеген жағдайларда сатып алу-сату, сыйға тарту, айырбастау шарттарына
сүйенеді.Кепіл, жалдау, сақтау, жерді пайдалану құқығы кепіл және тағы сол
сияқты шарттардан пайда болады.Жалдау, ипотека, сенімгерлікпен басқару және
тағы басқа заттық құқықтар болып табыла ма деген секілді мәселелердің дауды
болуы осыдан туындайды.
Құқықтың объектісі болып табылатын заттық меншік иесі арасындағы
Заттық құқықтардың басым көпшілігі осындай құқық пен заттық міндеттемелік
құқықтық қатынастармен байланысты.
Заттық құқықтың анықталған белгілеріне сүйене отырып, заттық құқыққа
М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басин былай деп анықтама береді.[14] Заттық құқық
дегеніміз-заңда баянды етілген абсолюттік мүліктік құқық:
1)Объектісі-дара анықталған зат;
2)Ерекше заттық-құқықтық талаптардың көмегімен баршадан және әркімнен
қорғайтын арнайы құралдары бар;
3)Құқық иесінде барлығын немесе жеке, толық көлемде немесе ішінара
иелену, пайдалану немесе билік жүргізу өкілеттігі бар;
4)Құқық иесіне затқа тікелей ықпал ету мүмкіндігін береді, оның ішінде
меншік иесінің немесе басқа заттық құқық субъектісінің өкілеттігін жүзеге
асыруын шектеу жолымен мүмкіндік береді;
5)ілесе жүру және артықшылық өкілеттігі бар-деп көрсеткен.
Ал, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басин заттық құқықтардың жоғарыда
тұжырымдалған белгілеріне сүйене отырып, заттық құқықтардың мынадай
тізбесін ұсынған.
Заттық құқықтарды екі үлкен топқа бөлуге болады:
1.Меншік құқығы;
2.Меншік иелері болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары, мысалы,
бөтеннің мүлкіне құқық, шектеулі заттық құқықтар.
Бөтеннің мүлкіне құқықты былайша жіктеуге болады:
1)иелік, ол дегеніміз меншік құқығымен және пайдалану құқығымен
байланыссыз, дербес сипатта болатын жағдайларды айтамыз.
2)сервитуттар;
3)меншік иесінің мүлкімен шаруашылық жүргізу құқытары: шаруашылық
жүргізу құқығы; оралымды басқару құқығы; өз мүлкіне дербес билік ету
құқығы;
4)міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін құқықтар: кепіл құқығы;
ұстап қалу құқығы;
5)табиғатты пайдалану құқығы: жерді пайдалану құқығы; жер қойнауын
пайдалану құқығы; суды пайдалану құқығы; өзге де табиғатты пайдалану
құқықтары;
6)тұрғын үй алу құқығы: тұрғын үйдің меншік иесі отбасы мүшелерінің
осы тұрғын үйді пайдалану құқықтары; шарт бойынша немесе өсиет қалдырудан
бас тартуға байланысты басқа адамға тиесілі тұрғын үйде өмір бойы тұру
құқығы; кооператив мүшесінің оған коопперативтік тұрғын үйді сатып алғанға
дейінгі құқығы; басқа да тұрғын үй алу құқықтары;
7)шарттардың негізінде берілген затқа құқық: жалға алынған затқа
құқық; сенімгерлік басқаруға алған затқа құқық; сақтауға алған затқа
құқық;рента негізінде берілген затқа құқық; басқа шарттардың негізінде
берілген затқа құқық.
Бұлайша жіктеуде белгілібір қайшылықтар бар, өткені ол бір мезгілде
мынадай екі санат бойынша жүргізілген: қолданылу саласына қарамастан,
заттық құқықтың мәні бойынша және заттық құқықтың қолданылу саласы бойынша
бөлінеді. Екінші өлшем айтарлықтай жасанды болады, бірақ осы салалардың
маңыздылығына және осы салаларда заттық құқықтардың кең таралуына
байланысты оны қолдануға мәжбүр болдық.
.
2.2 Қорғаудың заттық-құқықтық әдістер
Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік құқығы, оның ішінде меншік
құқығы мен өзгедей заттық құқықтары әртүрлі құқықтық салаларды қорғайды.
Мүліктік құқықтарды қорғау жүйесінде азаматтық құқық маңызды рөл атқарады,
себебі мүліктік құқық құқықтың бұл саласының тікелей объектісі болып
табылады. Сонымен қатар азаматтық құқықтың өзі меншік құқығы мен өзгедей
заттық құқықтарды әртүрлі тәсілдермен қорғайды.
Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың АК-ның 15-
тарауында көзделген тәсілдерінің жүйесі. Меншік құқығы мен өзге де заттық
құқықтарды қорғау тәсілдері, өздерінің құқықты қорғау сипатына қарай,
заттық-құқықтық және міндеттемелік болып топтасады.
Бірақ, Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары меншік құқығын
қорғаудың негізгі 3 түрін көрсетеді:1) меншік құқығын тану туралы талап; 2)
Виндикациялық талап; 3) негаторлық талап;
Қорғаудың заттық әдістері жайлы шетел ғалымы У.Маттей дәл байқағандай,
меншік құқығынан абстрактілі және абсолют құқықтық категория ретінде
тікелей туындайды. Ол былай деп көрсетеді: абсолют сипот тиісті құқықтың
бар екенін дәлелдей отырып, қорғаудыңөзін қамтиды,өз кезенінде қорғау
дәстүрлі түрде бір-бірінен бөлек талаптар төңірегінде құрылады. Ол
талаптар: меншік иесі өзінің мүліктік құқығын жүзеге асыруды, кім бөгет
жасайды, кез келгеніне қарсы тұратын негаторлық және меншік иесінің оның
мүлкін иемденген кез келген меншік иесі емеске қарсы тұрып,өз мүлкін
қалпына келтіруге мүмкіндік беретін виндикациялық болып келеді.
Меншік құқығын қорғаудың заттық - құқықтық әдістерін затқа меншік
құқығын кез келген қол сұғушылықтан абсолют қорғау деп те атайды. Қазір осы
қорғау бізде осындай қолсұғушы субъектіге тәуелсіз жүзеге асырылады, ал
ертеректе азаматтық заңнамада меншіктің кейбір түрлеріне
Артықшылық қарастырылған болатын. Мысал ретінде Қазақ КСР-і АК 145-
бабын айтуға болады, ол мемлекеттік мүлікті кез келген иемденушіден шексіз
виндикациялау құқығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
1.1 Меншік пен меншік құқығының түснігі және түрлері
1.2 Меншік құқығын қорғаудың жалпы ережелері
2 ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ҚОРҒАУ
2.1 Заттық құқықтың ұғымы мен белгілері
2.2 Қорғаудың заттық-құқықтық әдістер
2.2.1 Виндикация талап
2.2.2 Негаторлық талап
2.2.3 Меншік құқығын тану
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Азаматтық айналым субьектілердің нақты азаматтық құқықтарын ғана танып
қоймайды, сонымен қатар олардың құқықтық қорғалуын қамтамасыз етеді. Заттық
құқықтар мен меншік құқығы ішінара шектеу болып табылмайды. Меншік құқығын
қорғау институтына римдік жеке құқық кезеңінен бастап маңызды мағына
берілген. Ал римдік жеке құқық аппараттық түсініктің негізін қалыптастырды.
Бұл зерттеудің маңыздылығы мынада көрініс табады, яғни меншіктің
экономикалық қатынастары әрбір қоғамның негізін құрады, ал құқықтық реттеу
осы қатынастырды бекітетін, реттейтін және қорғайтын нормалардың жүйесі
ретінде пайда болады және сақталады. Қазіргі Қазақстан жағдайында меншік
айрықша мағынаға ие, себебі, ол саяси және экономикалық өзгерістің
түбегейлі базисі, демократияның қайнар көзі, сонымен қатар құқықтық
мемлекетті құрудың негізгі шарты болып табылады.Сол себепті меншік
қатынастарын қорғау барлық құқықтық жүйенің маңызды мақсаты болып табылады.
Қазақстан Республикасында жеке меншік құқығының әрекет етуінің
фундаментальді кепілі Конституцияның 6 – ші бабында бекітілген, яғни
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады.
Бұл норма жоғарғы адамзат құндылығының құқықтары мен бостандықтарын
жариялаумен тығыз байланысты, ал оларды тану, сақтау және қорғау
мемлекеттің міндеті, және экономикалық жүйеде жеке меншік үшін тиімді жеке
қызығушылықты сақтауға тырысады және оған ерекше көңіл бөледі.
Конституция меншіктің барлық нысандарын қорғауға кепілдік береді.
Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі мен социалистік қорғау мүмкіндігін
бекітетін бұрынғы заңнамаға қарағанда, қазіргі әрекет ететін заңнамада
меншікке қарсы қылмыстарды саралау және санкциялау бірлігі қағидасы
қолданылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы мемлекет ретінде меншік
құқығын әртүрлі нысанды тең негізде қорғайды.
Меншік құқығын қорғау презумциясын Қазақстан Республикасы
Констиуциясының 26 бабын айта кету қажет. Қазақстан Республикасының әрбір
азаматы заңды түрде алған мүлікті жеке меншігінде иеленуге құқығы
бар.Сонымен қатар, меншік және мұрагерлік құқық заңмен кепілденеді.
Осы бапқа сәйкес ешқандай адам өз мүлкінен айырыла алмайды, тек сот
шешімімен. Заңда көзделген ерекше жағдайларды мемлекеттік қажеттілік үшін
мүлік мәжбүрлі түрде алынады, бірақ оның құны тең бағамен өтелген кезде
жүргізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабының 4 –
ші тармағында бекітілген, әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз
мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы
бар. Яғни мұнда азаматтық айналым субъектілерінің азаматтық құқықтары
кедергісіз пайдалану туралы белгіленген.Аталған Конституциялық нормамен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 8 – ші бабы байланысты:
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық құқықтарды
пайдалануға құқығы бар және қорғауға.
Меншік құқығы Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының
негізгілерінің бірі болғандықтан қазақстандық құқықтық жүйенің негізгі
институты болып табылады.
Жалпы зерттеудің мақсаты меншік құқығының мәселелерін белгілеуден
тұрады, сонымен қатар меншікке байланысты сұрақтарды зерттеу және қорғау
болып табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жалпы меншік құқығы институтына анықтама берілген
және жалпы меншік құқығын қорғаудың ережелері көрсетілген.
Екінші бөлімде заттық құқыққа анықтама беріліп, қорғаудың заттық
құқытық әдістері қарастырылған.
Бұл жұмыста келесі авторлардың еңбектері пайдаланылған: Басин Ю.Г.,
Сулейменов М.К., Агаркова, Төлеуғалиев Ғ., Скрябин В.С. және тағы басқалар.
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
1.1 Меншік пен меншік құқығының түснігі және түрлері
Меншіктің экономикалық санатын ұғынудың негізі ХІХ ғасырдығы ғылыми
жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет ұйымдастырған
қоғамда ғана болады дегенде тіреледі. Меншік, бұл зат та емес, мүлік те
емес. Бұл - белгілі бір экономикалық қатынас.[1]
Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белгілі бір қоғамдық қатынас, ол
адамдар арасында затқа байланысты туындайды. Меншік ұғымы әрқашанда
ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғашқы даму кезеңінің соңына
қарай меншіктің туындауы мемлекеттің пайда болуына және қоғамның ары қарай
екпінді дамуына әкеп соқты. Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлуметтік –
экономикалық мәнін білдіреді.Сондықтан да меншік мәселесі қоғам өміріндегі
негізгі мәселе болып табылады.Қоғамның қалай ұйымдасатындығы және адамдар
тұрмысы оның қалай тұрғызылғанына байланысты. Меншік пен өндірістік
қатынастардың негізгі формалары қоғамның құл иеленушілік, феодалдық,
капиталистік сияқты типтерін тарихи анықтап берді. Сонымен қатар, меншікке
дейінгі кезеңді-алғашқы қоғомдық және ғылыми жобалаған, бірақ толық іске
аспай қалған социалистік кезеңді бөліп алуға мүмкіндік берді.
Меншік қатынастарының өзгеруі - қоғамның негізгі қозғаушы күші және
барлық әлеуметтік сілкіністердің себебі. Ал, меншік қатынастарының өзгеруі
қоғамды прогреске де, регреске де әкелуі мүмкін.Өзгерістердің тиімділігін
анықтау қиын емес, ол үшін тиісті кезеңдердегі мемлекет пен азаматтардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының статистикалық мәліметтерін салыстырса
жеткілікті.
Профессор.Ә.Ералидың айтуы бойынша Меншік ұғымының пайда болу
жолдарына ерекше мән бердім. Осыдан кейін қазақтың әдеттік құқығындағы
ен, енші, еншік, меншік ұғымдарының пайда болуы на ден қойдым.
Мұндағы қазақтың жайлау, күздеу, қыстау, көктеу деп жыл мезгілдерінің
аталған жеріне билік құруға себепші болған төрт түлік малына салынған таңба
түріндегі меншік ұғымы екендігіне көз жеткіздім[2]-дейді.
Меншік термині әртүрлі мағанада пайдаланылады. Күнделікті өмірде
меншік, көбіне, мүлікпен немесе құқықпен теңдестіріледі. Бірінші жағдайда
мынау менің (оның) меншігім (меншігі) деуде болады .Екінші жағдайда-
меншік иемдендім (бердім) дейді. Құқық тұрғысынан алғанда мұның екеуі де
дәл емес. Меншікті меншік құқығынан айыру қажет. Меншік-экономикалық, ал
меншік құқығы – заңдық санат. Біз келтірген бұл ұғымдарда меншіктің заңдық
мәнін азаматтар меншіктің экономикалық санат арқылы дұрыс
білдірмейді.Сонымен, қатар меншік нысанмен (мысал, орындықпен,мәшинемен)
теңестірілуге тиіс емес. Мына зат маған меншік құқығы бойынша тиесілі
немесе Ол сатып алу – сату шарты бойынша пәтерге меншік құқығын иемденді.
Экономикалық және құқықтық санаттарды шатастырмау керек. Сонымен бірге
меншік құқығы меншіктің экономикалық қатынастарының сипаты әрі көрінісі
екенін білу керек. Сондықтан да меншік құқығын зерттеу меншіктің
экономикалық санатымен танысудан басталады.
Ресейдің заң әдебиеттерінде меншік, адамдар арасындағы мемлекеттік
қатынастардан гөрі, адамның заттарға өзінікі, өз меншігі ретіндегі қатынасы
болып табылады деген пікір айтылған. Бұл қағида қате.Ешқандай құбылыс тек
өзі арқылы түсіндірілмейді. Адам өзіне ұнаған басқаның мүлкіне өз
меншігіндей қарағанмен, егер заңды титулы болмаса ол оның меншік иесі бола
алмайды ,яғни оны иемдене алмайды. Олай болған жағдайда қолына зат
ұстағанның бәрі меншік иесі болар еді.
Енді меншік құқығы ұғымына тоқталсақ, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басинның
көз-қарасы бойынша Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары
арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиісілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы.[3]-деп түсіндіреді.
Ал, Ресей ғалымдары М.Б. Смоленский мен А.А. Новикованың пікірі
бойынша Меншік- бұл, не зат, мүлік емес. Бұл – құқықпен реттеліп,
рәсімделетін және нақты анықталған экономикалық қатынас[4]-деп көрсетеді.
Меншіктің экономикалық қатынас.
Біріншіден, белгілі мүлік үшін туындайтын азаматтар арасындағы
қатынас. Бұл қатынастың негізі, мүлік нақты тұлғаға беріледі және өз
мүддесі үшін қолданыла алады. Ал, басқа тұлғалар бұған кедіргі келтірмеуге
тиіс.
Екіншіден, иемденген мүлікке тұлғаның меншік ретіндегі қатынасы деп
түсіндіреді.
Сонымен, меншік құқығы туралы нормалар өзінің заттылығын күшейтті және
өзінің мәні бойынша және стратегиялық бағыттылығы бойынша дамыған елдердің
тиісті заңнамасына жақындады деп айта аламыз.Кеңестік кезеңде иемденген
теориялық цивилистикалық багаж жоғалған жоқ, қайта қазіргі заңнамада
дамыды, ол қазақстанның меншік құқығын әлемдік құқықтық жүйедегі ең
жетілген институтартың бірі деп айтуға мүмкіндік бер
1.2 Меншік құқығын қорғаудың жалпы ережелері
Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік құқығы, оның ішінде меншік
құқығы барлық салалармен тығыз байланысты.
Жалпы дәстүр бойынша қорғаудың құқығы күші кез келген субъективтік
азаматтық құқық құрамына кіреді, ал, егер оны қорғауды осылайша қамтамасыз
етпесе, онда құқық өзінің бар болуы шартты түрде айтылады.
Уго Маттей деген шетел ғалымының айтуы бойынша меншік құқығына мен
өзге де заттық құқықтарды, азаматтық және жалпы құқық елдерінде бар қорғау
құралдарының ерекшеліктерін атай отырып, азаматтық дәстүр сот жүйесінің:
әкімшілік соттар және жалпы заңдық соттар деп аталатын дуализміне
негізделетінін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі үшін сот жүйесінің бөлінуіне
дәлдік қажет. Бүгінгі таңда, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, сот органдарының қылмыстық, азаматтық істер бойынша
нысандары Жоғарғы сот пен областық соттардың шаруашылық дауы бойынша
алқалары бар бірыңғай жүйесі қызмет жасайды. Әйтсе де, азаматтық іс
жүргізуде азаматтық немесе әкімшілік заңға жататындығы айқын ажыратылмаған.
Ал, материалдық құқық нормалары (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және басқа
салалар) меншік иелері мен өзге де заттық құқық иелеріне өздеріне тиесілі
құқықтарын қорғаудың әртүрлі әдістерін қарастырады. Осында жалпы меншік
құқығын қорғаудың азаматтық заңнамада қарастырған әдістеріне ғана
тоқталайық.
Жалпы меншік құқығын қорғау ісінде азаматтық құқық нормалары бірдей
рөл атқармайды. Себебі, олардың бірі материалдық игілікті қайсыбір құқық
субъектісіне белгілейді немесе тиянақтайды деп айтуға болады. Бұған бірінші
кезекте меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болады және
игілікті тоқтату туралы ережелер жатады. Олар егер шартта немесе заңда
өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік құқығы оны дайындаған немесе жасаған
тұлғаға тиесілі.
Мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған жемістерге, өнімге, табысқа,
меншік құқығы АК- нің 123- бабына сәйкес алады. Меншік иесі бар мүлікке
меншік құқығына басқа адам сатып алу - сату, айырбастау, сыйға тарту немесе
осы мүлікті иеліктен айыру туралы өзге мәміленің негізінде ие болуы мүмкін.
Егер азамат қайтыс болған ретте оған тиесілі мүлікке меншік құқығы өсиетке
немсе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша басқа адамдарға көшеді.
Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған ретте оған тиесілі мүлікке меншік
құқығы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықтары мирасқорларына-заңды
тұлғаларына көшеді[5]-деп.
Меншік иесінің мүлкін меншік иесінің еркінен тыс басқа тұлғаға беруге
АК- те көзделгеннен, басқа реттерде жол берілмейді. АК- те көзделген реттер
мен тәртіп бойынша тұлға меншік иесі жоқ мүлікке, меншік иесі белгісіз
мүлікке, не меншік иесі бас тартқан немесе өзге негіздер бойынша ол меншік
құқығын жоғалтқан мүлікке меншік құқығын алу мүмкін.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке меншігіндегі мүлікті мемлекеттік
меншікке айналдыру туралы Қазақстан Республикасының Заң қабылданған ретте
ұлт меншігіне алу АК-тің 266-бабында белгіленген тәртіп бойынша оларға
шығындар өтеледі.
Ережелердің енді біреулері меншік иесі өзіне тиесілі құқықты, мысалы,
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу қажеттігін иеліктен мүмкіндігін
жүзеге асыру үшін жағдайды қамтамасыз етеді. Үшіншілері, меншік құқығын
затты барлық үшінші тұлғалардың ықпалынан тікелей қадағалайды және
қорғайды. Осыған меншік иелеріне келтірілген материалдық шығындарға
жауапкершілікті тағайындайтын нормаларды жатқызуға болады. Оған қоса,
азаматтық құқықта меншік құқығын тікелей қорғау туралы арнайы нормалар да
бар. Осыған байланысты О.И.Иоффе азаматтық құқықта қалыпты экономикалық
қатынастардың дамуын кең мағынада қамтамасыз ететін азаматтық құқықтардың
барлық нормаларының жәрдемімен меншік құқықтарын сақтау мен құқық
қатынасына қарсы құқық бұзуға байланысты пайдаланылатын азаматтық- құқықтық
тетіктердің жиынтығы - меншік құқығын қорғауды ажыратуды ұсынады.
Қорғау мен сақтау түсініктерін ажырату қажет. Меншік құқығын
сақтау осы құқықтың бұзылу фактісіне дейін жүзеге асып, алдын ала
сақтандыру,ескерту сипатында болады. Меншік құқығын қорғау азаматтық-
құқықтық қорғаудың нақты әдістері мен тәсілдерін пайдалану қажет болғанда
және бір нәрседе меншік құқығының бұзылуы немесе сондай бұзылу айқын төніп
тұрғанда қолданылады. Сол себепті меншік құқығын қорғау және сақтау
түсініктерін теңбе- тең деуге болмайды.
Профессор Ғ.Төлеуғалиевтің құқықты қорғау түсінігіне тоқталсақ. Ол
сөздің кең мағанасында алғандаға құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жай
берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық, қатнастар тәртібін мемлекеттің
қолданылуын айтамыз-[6] деген.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді
қамтамасыз ету принцепі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі
бастауы ретінде айтылады (АК- тың 2-бабында көрсетілген).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар, тек қана,
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіреді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді.
Бұл тұрғыдан профессор В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады.
Құқықты қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде
субъективтік материалдық талаптар мазмүнының өзімен белгіленеді. Заң
ғылымдарының докторы, профессор М.К.Сүлейменов пен заң ғылымдардың доктары
Ю.Г.Басин меншік құқығын қорғауға байланысты пікірлеріне тоқталсақ. Меншік
құқығын және өзгедей заттық құқықтарды меншік иесінің заттық құқық иесінің
құқықтары деп қорғауды кең мағанада алсақ ол азаматтық құқықтардың, барлық
субъектілерін қорғаудағы барлық тәсілдермен жүзеге асырлады. Меншік құқығы
мен өзге де заттық құқықтар субъективтік азаматтық құқықтарға жатқандықтан,
олар субъективтік азаматтың құқықтарымен бірдей қорғалады, азаматтық
құқықтарды қорғаудың шегі мен шекарасын анықтайтын, дербес субъективті
азаматтық құқық ретінде қорғану құқығын жүзеге асыратын ережелерге бағынады
деп көрсетеді.
Азаматтық құқықтың тар мағанасында алсақ, меншік құқығын және өзге
заттық құқықтарды қорғау дегеніміз - азаматтық заңнамада бекімін тапқан
меншік құқықтары мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың нақты ерекше
шаралары дейміз. Жалпы профессор Скрябинің көз-қарасы бойынша қолданыстағы
азаматтық заңнама негізінде меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық
төрт әдісін бөліп қарастырған. Олар:
1) заттық-құқықтық талап.
2) міндеттемелік-құқықтық талап.
3) меншік құқығын қорғаудың өзге әдістері.
4) меншік құқығын бұзатын мемлекеттік орғандарға талап болып
табылады.Меншік құқығын қорғау түсінігі осыған дейін заттық - құқықтық және
міндеттемелік- құқықтық әдістерін қамтып келді.Қорғаудың осы әдістерін
басқа теорияда меншік құқығын қорғаудың өзге азаматтық-құқытық әдістері де
қарастырады.Оған, атап айтқанда, хабар - ошарсыз кетен немесе өлді деп
жариялаған адамдардың тірі оралуынан тауындайтын жағдайлар туралы нормалар
жатады. Қазақ КСР-сінде меншік туралы заңның, одан кейін КСР Одағы мен
республикалардың 1991 жылғы Азаматтық заңнамалары негізінің қабылдауына
байланысты меншік құқығын қорғаудың нақты азаматтық- құқықтық әдістері
саласындағы актілерде мемлекеттік органдарға, олардыңменшік құқығын бұзатын
шешімдерін даулау үшін талап қою мүмкіндігі қарастырылды. Меншік құқығын
қорғаудың жоғарғыда келтірген әдістердің бірде-біреуіне жатпайтын, меншік
құқығын қорғаудың жаңа әдісі пайда болды.
Осыны Е.А.Суханов азаматтық-құқықтыңқ қатнастардың тең құқығы
қатысушыларына емес, мемлекеттік органдардың биліктік өкілеттігін
иемденгенге қарсы бағытталған талап табиғатымен байланыстырады.
Қазіргікезде шарттан тыс талаптардың осы категориясы ҚР-ның , сондай-ақ РФ-
ның заңнамаларында бар. Мысалы ҚР-ның АК-тің 267-бабы, 9-бабының 1-тармағы;
РФ АК-тің 12-бабы айтуға болады.
Жалпы қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдерінің ерекшелігі мынада: Бұл
тәсілдер меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды абсалюттік құқық
ретінде қорғауға бағытталған, яғни олар нақты шартың немесе шарттан тыс
міндеттемелермен байланысты емес және бұзылған құқықтарды мына жолдармен
қалпына келтіруді мақсат тұтады.
1)заңсыз тартып алған заттарды қайтару
2)бүлінген заттарды жөндеу
3)затты пайдалануға кедіргіні жою
Бұлардың барлығына меншік иесінің немесе өзгедей заттық құқық иесінің
белгілі бір затқа иелену, пайдалану және билік ету құқығын қалпына
келтіргенде, яғни абсалюттік құқықты қалпына келтіргенде қол жеткізуге
болады.
Меншік құқығын немесе өзге де заттық құқықтарды қорғаудың
міндеттемелік әдістерінің ерекшелігі сонда, мүлкі заңсыз алынған немесе
бүлінген меншік иесіне немесе өзгедей заттық құқық иесіне мүліктің құны
төленеді немесе бүлінгені өтеледі, яғни келген зиян – шарттан тыс
міндеттемелерден туындаған шығын төленеді.
Сонымен, қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдерінде мүлік зат түрінде
қалпына келтірледі, ал міндеттемелікте – ақшалай өтеледі.
Заттық – құқықтық тәсілдерді қолданудың ерекшелігі сонда – мүлік зат
түрінде болады, ал бүлінген мүлік қалпына келтіріледі, олай болмаған
жағдайда меншік құқығын немесе өзге де заттық құқықтарды қорғаудың
міндеттемелік - құқықтық тәсілдері қолданылады.
Меншік құқығын немесе өзгедей заттық құқықтарды қорғаудың
міндеттемелік - құқықтық тәсілдеріне мыналар жатады:
1) Мемлекеттік басқару органының, жергілікті өкілдік органның меншік
иесінің немесе өзгедей заттық құқық иесінің құқықтарын бұзатын, заңнамаға
сәйкес емес нормативтік-құқықтың немесе жеке актісінің нәтижесінде меншік
иесіне немесе өзгедей заттық құқық иесіне келген шығындардың орнын толтыру.
2) Мемлекеттік басқару органның, жергілікті басқару немесе өкілдік
органның, не лауазымды адамның актісін заңсыз деп тану, сондай-ақ заңнамаға
қайшы құқықтың актіні қолбанбау туралы талап қою.
3) заң актілерінде көзделген негіздер бойынша меншік құқығы тоқтоғанда
оны қорғау.
Жалпы профессор Скрябин меншік құқығын қорғаудың 4 әдісін толық атап
өттік. Ғ.Төлеуғалиев нақты – бұл, азаматтық-құқықтық қорғауды көздейтің
мақсаты меншік иесінің заңсыз айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе өзінің
затын пайдаланудағы кедергілерді жою болып табылады[7]- дейді.
Меншікті азаматтық – құқықтық қорғаудың кең көлемі қоғамның
экономикалық қатынастарының кедергісіз дамуын және жақсы қамтамасыз
етілуіне бағытталған азаматтық құқықтық нормамен көзделген барлық әдіс –
тәсілдердің жиынтығы болып табылады.
Меншікті азаматтық-құқықтық қорғаудың тар көлемі деп бұзылған заңды
мүдделерді қорғау және де меншік құқығын тану немесе қалпына келтіруге
бағытталған әдіс-тәсілдер мен заңда көрсетілген шаралардың жиынтығын
айтамыз.
Бұл мәселе Қазақстанның цивилистік доктринасында мүлдем шешілменен.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Азаматтық кодексі титулдық иемденуді
адамның өз иелінін меншік иесінен де қорғауға құқығы бар.
Ал, іс жүзінде иемденуді азаматтық кодексттің 240-бабының 2-
тармағында, мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оларды өз мүмкіндей
иеленуші азамат немесе заңды тұлға өз иелігін мүліктің меншік иелері болып
табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де
негіздерге сәйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға
құқылы деп көрсетілген.
Бұнда қорғау туралы еске салғаны болмаса, иемденуді қорғау мәселесін
тиянақтайды.
ҚР-нің қазіргі азаматтық құқығы меншік құқығы мен өзге де заттық
құқықты қорғау тетіктерінің осындай дуализмін қарастырмайды.ҚР АК 15
тарауының меншік құқығын мен өзге де заттық құқық құқықтарды қорғау туралы
ережелері тек затқа титулдық иеленуді қорғауғауға арналған іс жүзінде
иеленудің яғни, иемденудің мындай қорғау тетіктеріні жоқ.
Титулдық иемденуді меншік құқығына қарама-қарсы салыстыра отырып,
бөгде затқа құқық ретінде анықтауға болады. Оны қорғаудың мүмкіндігі мен
жалпы ережелері ҚР АК- нің 265 бабында меншік иесі болмағанымен, шаруашлық
жүргігу, оралымды басқару, тұрақты жер пайдалану құқығымен не заң
құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де негізбен мүлікті иеленушінің
де құқықтары болады.Бұл адамның өз иелігін меншік иесінен де қорғауға
құқығы бар -деп тиянақталып, онда меншік иесі болмағанымен, заңда немесе
шартта көзделгендей мүлікті иемденетін, өз иелігін меншіктенушіден де
қорғауға құқығы болатын тұлғалардың мүліктік құқығын қорғауға құқық
беріледі.
Заңды, ең дұрысы титулдық иемденушілердің құқықтарын қорғау туралы
талаптардың болу қажеттілігін былайша негіздеу керек. Алдымен, титулдық
иемденушіге анықтама береміз. Ол заттық құқықты иеленуші болады да, өзінің
субъективтік құқығын мүлікті меншік иесімен заңнамалық актілерде не шартта
қарастырылған негізде жүзеге асырады. Кейбір жағдайда затты меншік иесі оны
шаруашылық пайдалануды тікелей жүзеге асырады. Әйтсе де, азаматтық реттеу
ісі субъективтік меншік құқығын жүзеге асырудың басқа, тіпті неғұрлым
тиімді әдістерінің болатындығын көрсетіп отыр. Олардың схемасы оңай түрде
былай болады. Мүлікке меншікт иесі заң немесе шарт негізінде меншік иесі
затты шаруашылық пайдалану құқығын береді. Мүліктік құқықты осылай берудің
мақсаты меншік иесінің өзі затты дәл солай пайдаланғандағыдан гөрі көп
табыс алуға кеп тіреледі. Осы жағдайда меншік иесінде,оның басқа тұлғаның
иелігіндегі мүлкі меншік иесінің өзінде болатын секілді, заңмен сенімді
қорғалатындай белгілі бір құқықтық кепілі болуы тиіс. Қарастырылып отырған
ахуалда титулдық иемденуші ең алдымен затқа өз құқығын қорғайтыны белгілі
жай. Бірақ бұл жоғарыда айтылғанға қайшы келмейді, керісінше, оны үйлесімді
толықтырады. Меншік иесінің өз өкілеттігінің бөлігін басқа шаруашылық
субъектісіне беру тұжырымдамасы ірі, мемлекет сияқты меншік иелері үшін өте
- өте өзекті, өйткені, оның өз меншік құқығын дербес жүзеге асыруына ешбір
мүмкіндігі болмайды.
Титулдық иемденуді қорғау әдістері меншік құқығын қорғау әдістеріне
көп жағынан ұқсас болып келеді. Әйтсе де, олардың ерекшелігін атап өткен
жөн. Біріншіден, титулдық иемденуші бұзылған құқығын қорғау үшін, дербес
анықталған затқа өз иемденуін дәлелдеуі немесе құқықтық негізін (титулды)
көрсетуі тиіс. Әдетте, дәлел ретінде, тиісті мүлікті меншік иесімен
жасалған шарт танылады. Екіншіден, жоғарыда атап өткендей, титулды
иемденуші өз иелігін тіпті оның меншік иесінен де қорғауға құқығы болады.
Мұндай жағдай меншік иесінің әрекеті титулдық иемденушімен шартқа
негізделмеген болса, немесе қолданыстағы заңнама тараптарына сай келмегенде
орын алады. Басқаша айтқанда,титулдық иемденушіге меншік иесінің құқыққа
қайшы әрекеттерінен қорғануға мүмкіндік беріледі. Мұндай қорғау
иемденушіге, меншік иесінің әрекетінің дұрыс еместігі дәлелденгенен кейін
ғана, иемдену мерзімі ішінде беріледі. Егер меншік иесінің араласуын сот
заңсыз деп тапса, онда оның қорғау құқығы болмайды. Үшіншіден, өз иелігін
қорғай отырып, иемденуші басқа тұлғаның да меншік құқығын қорғайды. Бұл
жерде заңды иемденушілердің талабы көмегімен меншік құқығын жанама, аралық
қорғауы туралы айтуға болады.
Осы тұрғыда шетел ғалымы У.Маттейдің тұжырымы біз үшін дұрыс боп
табылады, яғни кейбір жағдайда титулдық иемденушінің құқығы меншік иесінің
құқығына қарсы тұрып, тіпті одан басым түсуі де ықтимал. Бірақ, затты іс
жүзінде иеленуді қорғау, өзге титулдық иемденуші секілді меншік иесі
құқығын қорғаудың алдында басымдыққа ие бола алмайды. Сол себепті оны бөлек
қарастыру керек.
Біз жоғарыда атап өткендей, Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасында іс жүзінде иеленуді қорғау қарастырылмаған. Осы ережеге тек
Азаматтық кодекстегі иелену көнелігіне қатысты 240 бап иелену мерзімі
қағиданы қосуға болады, ал оның түсінігі мен заң жүзіндегі құрылымын жеке
қарастырған жөн. Ол мына себептерге байланысты:
1)Біз дің азаматтық құқық үшін осы түсініктің салыстырмалы жаңашылдығы
яғни оны теориялық тұрғыда туйсіну қажет болады;
2)Иелену көнелігі мерзімі ішінде иемденуші өз иелігін қорғау жөнінде
белгілі бір құқыққа сөзсіз ие болуы тиіс.
Шын мәнінде, сөз, Азаматтық заңнамасында иелену және иемделенушілік
қорғау институттарының пайда болғандығы туралы болып отыр. Әрі, иемдену
меншік иесінің құқығы күшінің құрамдас бөлігі, немесе затты титулдық
иемденуі ретінде емес, қайта, затқа ие болудың іс жүзіндегі айырықша ахуалы
және соған сәйкес осы ахуалды қорғаудың ерекше әдісі туралы айтылып
отырғанын атап көрсету қажет. Өкінішке орай, бұл мәселе қайта қабылданған
Азаматтық кодексте көрініс тапқанымен, одан ары дами алмады.
Скрябиннің көз-қарасынша, заттық іс жүзіндегі тиісілі екені ретінде
иемденудің мына ерекшеліктерін атап өтуге болады. Біріншіден, іс жүзіндегі
осы ахуал тұлғаның затқа құқығына тәуелді болмайды әрі сәйкес затқа құқық,
тек ұйғарыла отырып, оның негізін құрамайды.Екіншіден, осы факті күллі
үшінші тұлғаларды қарама-қарсы қоюы мүмкін, себебі, талаптың ерекше
категориясының - иемденушілік көмегімен заң жүзінде қорғау мүмкіндігі
туындайды.Скрябинның атап өткендей, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
азаматтық заңнамасы мұндай категорияны көрсетпейді, тек жалпы ереже
қарастырылады, онда иелену көнелігі мерзімі ішінде иемденушінің затқа
құқығы болмайды.Үшінші тұлғаларға қарсы иелігін қорғау құқығы болады.Демек,
осымен заң шығарушының өзі иелену көнелігі кезіндегіиемденуді, ол құқықпен
жүзеге асқанда, басқа титулдық иемденуге қарсы қояды.Үшіншіден,осы іс
жүзіеде ахуалдың белгілі бір заңды салдары болады. Олар, айтып өткендей,
тұлғаның затқа құқығының пайда болуымен, немесе, айталық, титуылдық
иемденушінің затқа іс жүзінде иемденушіден зат өнімдерін сақтауға құқығын
талап етуімен, затты іс жүзінде иелігінде туындаған шығынның орнын
толтыруымен тиянақталуы мүмкін.Белгілі бір заңды салдарды тудыра отырып,
созылатын іс жүзіндегі ахуал бәрі - бір құқықты иемденуді мойындауға негіз
бола алмайды, өйткені оның өзі заңда көрсетілген салдарды тудыратын факт
болып отыр.
Қазақстан Республикасының Азаматтық және Азаматтық іс жүргізу
кодекстерінен соттардың мүліктік құқықты қорғау тиімділігіне ететін
ықпалының мүмкіндігін көрсететін кейбір ережелерді келтірейік. Бұған,
мысалы, ҚР АК- тің 5-бабының ережесі жатады, онда сотқа азаматтық заң
ережелерін азаматтық құқықтың жалпы бастамасына, ұстандарына сүйене отырып
қолдануға мүмкіндік береді. Одан ары ҚР АК- тің 9-бабының 1- тармағында
мүліктік құқықты қорғау тетіктерінің толық емес нысанды тізімі берілген,
соған сәйкес сот басқа нұсқасын жасай отырып, оның жоғары тиімділігіне қол
жеткізе алады. Қазақ КСР Азаматтық іс жүргізу кодексі 198- бабына сәйкес,
сот жауапкерді белгілі бір әрекеттерді орындауды, мерзімін белгілей отырып,
міндеттейтін шешім шығара алады. Оған қоса, соттың шешімді дереу орындату
жөнінде құқығы болады (АІЖК 208- бабы).
Оған қоса, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы соттың
субъективтік құқықты қорғау жөніндегі мүмкіндігін айтарлықтай кеңейтті.
Мәселен, 4-баптың 1-тармағына сәйкес, Конституциялық кеңес пен Жоғарғы
соттың нормативтік қаулылары қолданыс тағы құқық деп танылады. Демек,
соттар қорғау тетіктерін жалпы міндетті нормативтік ұйғарым түрінде өз
бетінше қарастыра алады. Әрине, азаматтық - құқықтық жүйелерде соттардың
құқық шығармашылық мүмкіндігі жалпы салыстарғанда, шектеулі болса да,
көбіне қосымша маңызға ие болады. Бұл, Скрябиннің көз-қарасы бойынша
азаматтық - құқықтық мүліктік құқықты сот арқылы қорғаудың тиімділігін
азайтатын жүйелердің кемшілігі емес, тек ерекшелігі[8] -деп көрсетеді.
2 ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ҚОРҒАУ
2.1 Заттық құқықтың ұғымы мен белгілері
Осы заманғы заң әдебиеттерінде заттық құқықтар ұғымы жиі
қолданылатын, бірақ жеткілікті талданбаған ұғым болып табылады. Заттық
құқықтар кезінде рим құқығында да егжей-тегжейлі қарастырылғанына
қарамастан, осы уақытқа дейін орнығып қалыптасқан және барлық құқықтық
жүйелер тани қоймаған ұғым. Заттық құқықтың көптеген қырларыпостулат
ретінде ұсынылып, теориялық тұрғыдан тиісінше дәлелденбеген.
Алайда кеңестік заң әдебиеттерінде ең қолайсыз жағдайлар қалыптасты.
Мұның себебі, заттық құқықтардың барлығы кеңес өкіметі жылдарында азаматтық
құқықтан біртіндеп ығыстырылып шығарылды да, онда меншік құқығы ғана қалды.
Сондықтан заттық құқықтар туралы бөлім азаматтық заңдардан шығарылып
тасталды, ал көптеген заңгерлер табиғатта заттық құқықтар деген жоқ,
мысалы, кепіл заттық құқыққа жатпайды, абсолюттік құқық ретінде меншік
құқығы ғана бар деп дәлелдей бастады.
Қазіргі уақытта жағдай өзгерді. АК-ның ІІ бөлімі Меншік құқығы және
өзге де заттық құқықтар деп аталады, АК-ға меншік иелері болып табылмайтын
адамдардаң заттық құқықтарына арналған арнайы бап (195-бап) енгізілген,
заттық құқықтардың жекелеген түрлері реттелуде.
Сондықтан, меншік құқығы-негізгі заттық құқық. Заттық құқық құқықтың
басқа да типтерімен тұрақты байланысты болады. Заттық құқық иесі, әдетте
міндеттемелік қатнастарға оның ішінде өзінің меншік объектілерімен қатнасқа
кіреді. Бұл жағдайда құқықтың екі түрі қатар жүреді, олар негізінен әр
түрлі субъектілік байланыстармен анықтайды. Егер мысал келтірсек, меншік
иесі өзінің ғимаратын жалға берсе, онда оны жолдаумен міндеттемелік қатынас
байланыстырады. Ал, барлық қалған үшінші жаққа қатысты ол тиісті қорғану
тәсілі бар заттық құқық иесі. Сондықтан да әртүрлі құқықтарды немесе
олардың бірлестігін аралас сипаттағы жаңа кешенді құқықпен араластыру
міндеттемелік құқықтардың араласып жатуында болып тұр. Бірақ олар қанша
тығыз және ауқымды араласқанмен. Бұл жерде заттық құқықтан, міндеттемелік
құқықтан сапа жағынан өзгеше, жаңа құқық туындамайды, туындауы да мүмкін
емес.
Алайда заң әдебиеттерінде заттық құқықтар ұғымы мен олардың белгілері
анық шешілмеген. Оның үстіне, заңгерлер осы уақытқа дейін заттық құқықтар
санаттарын бөліп көрсету қажеттігіне күмән келтіреді.
Сондықтан заттық құқытар ұғымына және олардың белгілеріне толығырақ
тоқталамыз.
Айтжан Бақыт Ерсұлтанұлы мен Хусаинова Айнұр Марксовнаның көз-қарасы
бойынша Заттық құқық - бұл негізінде мүліктік нәрсеге жататын жеке
азаматтарға тән құқық. Зат иесі мүлікті игереді, пайданады және
билейді.[9]-деп анықтама береді. Заттық құқық ұғымы латын тілінде-RES-
зат, заттық құқықтың объектісі, оған ақша, бағалы қағаздар кірген.
Римдіктер затты әртүрлі бөліп қарастырған.
Ресей ғалымдары М.Б. Смоленский мен А.А. Новикованың пікірлері бойынша
Азаматтық құқықтық қатнастың субъектісі заттың өзінікі екендігін рәсімдеп
бекітеді және мүліктік қатнастың статикасын азаматтық құқық реттейді[10]-
деген. Заттық құқықтың екі категориясын көрсеткен.
1)Біріншіден, меншік құқығы-заттық құқыққа қарағанда көлемі жағынан
кеңірек, өкілеттік берген субъект өзіне берілген мүлікті максимальды
мүмкіндіктерді қолдана алады.
2) Екіншіден, заттық құқыққа қарастырылған. Олар көбіне меншік
құқығының мазмұны мен салыстырғанда шектеулі болады.
Сондықтан тек заттық құқықтар, мүліктік құқықтардың бір түрі болып
табылады, зат мүліктің бір түрі ретінде заттық, құқықтың объектісі болып
табылады, заттар мен мүліктік игіліктер құқықтық қатнастар объектісі
ұғымының негізі болады.
Осындай бастапқы ұ ғымдарға сүйене отырып, заттық құқықтардың мынадай
негізгі белгілерін анықтауға болады.
1)Мүліктік емес өзіндік құқықтардан өзгеше, заттық құқықтар мүліктік
құқықтар болып табылады. Бұл заттық құқықтарды міндеттемелік құқықтармен
біріктіреді.
2)Тәнсіз мүлікпен байланысты міндеттемелік құқықтар мен
интеллектуалдық меншік құқықтарынан өзгеше, заттық құқықтар белгілі бір
айтарлықтай дара заттарға қатысты пайда болады. Сонымен бірге, заттарға
қатысты міндеттемелік құқықтар да туындайтынын ұмытуға болмайды. Тектік
белгілерімен анықталатын заттарға қатысты заттық қатынастар туындай
алмайды, тек міндеттемелік құқық пайда болады.
Абсолюттік құқық объектісі қашан да дара анықталған болады.Атап
айтқанда, мұның заттық құқықтарға, оның ішінде, меншік құқығына қатысы бар.
Егер затты дараландыру мүмкін болмаса, онда осыған байланысты заттық
құқықтық қатынас емес, тек міндеттемелік құқықтық қатынас туады-деген.[11]
3)Заттық құқықтар абсолюттік құқықтар болып табылады, бұл оларды
интеллектуалдық меншік құқықтарымен біріктіреді және міндеттемелік
құқықтардан ерекшелендіреді. Заттық құқықтардың иесіне баршаның және
әркімнің осы құқықтарды жүзеге асыруға кедіргі келтірмеу міндеті қарсы
тұрады.
Олардың пікірімізше, заттық салыстырмалы қатынастар болады. Мысал
келтіріп тоқталсақ, ол ортақменшік қатысушылары арасында, мемлекет пен
шаруашлық жүргізу құқығында мүлікті иеленетін кәсіпорын арасындағы
қатнастар болып табылады.Алайда мұндай қатынастар тобы көп емес, анық
көрсетілген және заттық құқықтардың басым көпшілігінің сипатына әсер
етпейді. Оның заттық құқықтық қатынастарға қатысушылардың сыртқы емес,
ішкі қатынастарына қатысы бар;
4)Бұл белгіден келесі белгі-заттық құқықтарды қорғаудың абсолюттік
сипаты, яғни заттық құқыққа қол сұғатындардан қорғау құқығы келіп шығады.
Заттық құқықтарды ерекше заттық-құқықтық талаптардың көмегімен арнаулы
қорғау құралдарының болуы осыған байланысты;
5)Заттық құқықтарды заңның белгілеуін олардың белгісі деп есептеуге
болады. Заңда көзделген жағдайларда да пайда болатын міндеттемелік
құқықтардан өзгеше, заттық құқықтар заңда бекітілуі тиіс.
Бұл ретте нақтылай түсетін екі жағдай бар.Біріншіден, олардың заңмен
бекітілуі бұл құқықтар заңда заттық құқықтар деп аталуы тиіс дегенді
білдірмейді.Олардың мүліктік құқықтар санатына жатқызылуы және заң
актілерінде көзделуі де жеткілікті.Олар заттық құқықтардың белгілері
болғанда заттық құқықтардың санатына жатқызылады. Мысалы, кепіл немесе
сервитут заңда заттық құқықтар деп аталған. Кепіл АК-ның Міндеттемелік
құқық бөліміне орналасқан, бірақ бұл оны заттық құқық деп тануға кедергі
келтірмейді. Мұндай жағдай мынаған байланысты: кейбір құқықтар
қатынастардың бір түрінде заттық құқық ретінде, келесі түрінде-
міндеттемелік құқық ретінде қолданылады.
Екіншіден, заңда тәжірбиеде кездесуі мүмкін деп саналатын заттық
құқықтардың түрлеріне сілтеме ғана баянды етіледі. Нақты заттық құқықтар,
әрине,нақты заңдық фактілердің негізінде пайда болады;
6)Ілесе жүру құқығы. Заттық құқық заттың соңынан ілесе жүреді. Мүлікке
меншік құқығының басқа адамға өтуі мүлікке басқа заттық құқықтардың
тоқтатылуына негіз бола алмайды. Бұл ереже РФ Азаматтық кодексінде тікелей
бекітілген. ҚР Азаматтық кодексінде мұндай жалпы норма жоқ. Мұнда жекелеген
заттық құқықтарға қатысты нормалар баянды етілген:кепілге салынған мүлікке
құқық басқа тұлғаға көшуі кезінде кепілдің сақталуы, жалға берілген мүлікке
меншік құқығының, шаруашылық жүргізу құқығының немесе оралымды басқару
құқығының басқа тұлғаға ауысуы кезінде мүлік жалдау шартының сақталуы.
7)Артықшылық құқығы-заттық және міндеттемелік құқық бәсекеге түскенде
ең алдымен заттық құқық жүзеге асырылуы тиіс.
Ғалымдар міндеттемелік құқықтан кепілдің артықшылығы жоқ дегенді
негізге алып,бірқатар жағдайларда осындай белгінің болатынына күмән
келтіреді. Бұл осылай да, бірақ бұл заттық құқық ретіндегі кепілге қатысты
осындай белгінің жоқтығын дәлелдемейді, керісінше, кеңістік,одан соң
қазақстандық құқықтың кепілге қатысты осы белгіні жүзеге асыруды
шектейтінін ғана дәлелдейді. Басқа көптеген елдерде банкроттық кезінде
кепіл бойынша талаптар ең алдымен немесе кезектен тыс орындалады. Бұл
процесс Қазақстанда да біртіндеп енгізілуде.Атап айтқанда, Банкроттық
туралы 1997 ж. 21 қаңтардағы Заң бойынша кепілмен қамтамасыз етілген
міндеттемелер борышқордан ақы үшін мүлік өндіріп алуда үшінші кезектен
екінші кезекке ауыстырылды;
8) Затқа нақты билік ету, яғни өз құқығын тікелей, үшінші жақтың ара
қатысуынсыз жүзеге асыру мүмкіндігі[12]-деп көрсеткен.
Бұл белгі бірқатар жағдайларда заттық құқықтың анықтамасына негіз етіп
алынуда және оның болуы меншік иелену,жерді пайдалану құқығын және
басқаларды жүзеге асыруда күмән туғыздайды. Алайда, мүлік кепіл берушінің
қолында болып, кепіл ұстаушының нақты билігінен тыс қалатын жағдайда
ипотеканы жүзеге асыру үшін осы белгіні қолдану мәселесі туады.
Затқа нақты билік ұғынына, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басиннің ойынша
үстірт қарауға болмайды. Бұл тұста бізге Г.Ф.Шершеневичтің мынадай пікірі
көмектес алады: Заттық құқық, күнделікті айтылып жүргендей, тұлғаның затқа
тікелей қатнасын құқық берілген субъект затпен қарым-қатынаста болуға тиіс
деген мағынада емес, керісінше, өзінің затқа құқығын жүзеге асыру үшін ол
басқа тұлғалардың делдалдық жасауына мұқтаж емес деген мағынада
белгілейді.[13]
Жылжымайтын мүлік ипотекасымен жағдайды қарастыру арқылы кепіл
берушінің үйді жалға бере отырып, өзінің де сонда тұруға қалатынын
елестетіп көруге болады.
Алайда ипотекада затқа нақты билік меншік иесінің кепіл ұстаушының
келісімінсіз затқа билік жүргізу құқығының шектеулі болатынын білдіреді.
Сонымен, кепіл ұстаушының кепілге салынған затқа билік жүргізуге тыйым
салатын құқығы бар болып шығады;
9)Әдебиеттерде заттық құқықтың тағы бір белгісі, атап айтқанда,
Қазақстан Республикасына тән бір белгісі аталмаған: заттық құқықтар иелену,
пайдалану, билік ету өкілеттігі болуға тиіс. Оның үстіне, құқық иесінің
заттық құқық түрлеріндегі өкілеттігі түрліше болады. Меншік, шаруашылық
жүргізу, оралымды басқару құқығы субъектілерінің әр түрлі көлемде болса да,
толық өкілеттігі бар. Иелену, жерді пайдалану, жер қойнауын пайдалану,
жалдау құқығы субъектілерінің иелену және пайдалану өкілеттіктері бар.
Кепіл салу үстінде сақтаушы мен кепіл ұстаушының иелену өкілеттігі болады.
Ипотека жағдайында кепіл ұстаушының мүлікке ішінара билік жүргізу құқығы
болады. Сервитут иесінің пайдалану және ішінара иелену өкілеттігі бар.
Л.В.Щеншикованың көз-қарасы бойынша заттық құқықты өзгеше жіктеп, оны
мынадай топтарға бөледі.
1)Меншік иесінің мүлкіне шаруашлық жүргізуге заңды тұлғалардың заттық
құқығы.
2)Азаматтық мүлкін белгілі бір шектеу шегінде пайдаланатын сервитуттық
түрдегі құқығы.
3)Ұйымдар мен азаматтардың жер учаскесін пайдаланудағы заттық
құқықтары.
4)Мүліктің кепілі туралы шарттағы кепіл ұстаушының өкілдігі Заттық
құқықтардың бұдан басқа да түрлері әр жағдайда кездесуі мүмкін.
Көптеген зерттеушілердің жол беріп отырған бір ортақ методологиялық
қателігін атап көрсету керек. Көптеген авторлар заттық құқықтың белгілерін
анықтауда меншік, иелену құқығына және басқа да айқын көрінетін заттық
құқықтарға сүйенеді. Ал меншік құқығынан айқын көрінетін көптеген белгілер
кейбір басқа заттық құқықтырға, мысалы, ипотека немесе сервитут кезінде
толық сіңіп, жоғалып кетеді.
Заттық құқықтарды бір басты белгі-дара анықталған заттың объектісі
ретінде әрекет ету белгісі біріктіретіндей болып көрінеді. Ерекше заттық-
құқықтық талаптардың көмегімен баршадан және әркімнен абсолюттік қорғау
белгісінің зор тәжірбиелік маңызы бар. Шынын айтқанда, белгілі бір құқыққа
заттық құқық мәртебесі осы үшін беріледі. Жоғарыда аталған белгілердің
барлығы заттық құқықтарда кездеседі, олар кейбіреулерінде күшті, айқын
байқалса, келесілерінде-әзер сезіледі, кейде өзгерген түрінде көрінеді.
Мысалы, ипотекада затқа билік жүргізу секілді белгі әзер байқалса, оның
есесіне, ілесе жүру және артықшылық құқығы күшті сезіледі.
Сонымен қатар, заттық және басқа мүліктік, атап айтқанда,
міндеттемелік құқықтардың арасындағы шекара оқтын-оқтын орнықсыз және
жылжымалы бола түседі. Бұл заттық құқықтың негізінен алғанда міндеттемелік
құқықтан және керісінше пайда болатынына байланысты. Тіпті меншік құқығы
көптеген жағдайларда сатып алу-сату, сыйға тарту, айырбастау шарттарына
сүйенеді.Кепіл, жалдау, сақтау, жерді пайдалану құқығы кепіл және тағы сол
сияқты шарттардан пайда болады.Жалдау, ипотека, сенімгерлікпен басқару және
тағы басқа заттық құқықтар болып табыла ма деген секілді мәселелердің дауды
болуы осыдан туындайды.
Құқықтың объектісі болып табылатын заттық меншік иесі арасындағы
Заттық құқықтардың басым көпшілігі осындай құқық пен заттық міндеттемелік
құқықтық қатынастармен байланысты.
Заттық құқықтың анықталған белгілеріне сүйене отырып, заттық құқыққа
М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басин былай деп анықтама береді.[14] Заттық құқық
дегеніміз-заңда баянды етілген абсолюттік мүліктік құқық:
1)Объектісі-дара анықталған зат;
2)Ерекше заттық-құқықтық талаптардың көмегімен баршадан және әркімнен
қорғайтын арнайы құралдары бар;
3)Құқық иесінде барлығын немесе жеке, толық көлемде немесе ішінара
иелену, пайдалану немесе билік жүргізу өкілеттігі бар;
4)Құқық иесіне затқа тікелей ықпал ету мүмкіндігін береді, оның ішінде
меншік иесінің немесе басқа заттық құқық субъектісінің өкілеттігін жүзеге
асыруын шектеу жолымен мүмкіндік береді;
5)ілесе жүру және артықшылық өкілеттігі бар-деп көрсеткен.
Ал, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басин заттық құқықтардың жоғарыда
тұжырымдалған белгілеріне сүйене отырып, заттық құқықтардың мынадай
тізбесін ұсынған.
Заттық құқықтарды екі үлкен топқа бөлуге болады:
1.Меншік құқығы;
2.Меншік иелері болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары, мысалы,
бөтеннің мүлкіне құқық, шектеулі заттық құқықтар.
Бөтеннің мүлкіне құқықты былайша жіктеуге болады:
1)иелік, ол дегеніміз меншік құқығымен және пайдалану құқығымен
байланыссыз, дербес сипатта болатын жағдайларды айтамыз.
2)сервитуттар;
3)меншік иесінің мүлкімен шаруашылық жүргізу құқытары: шаруашылық
жүргізу құқығы; оралымды басқару құқығы; өз мүлкіне дербес билік ету
құқығы;
4)міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін құқықтар: кепіл құқығы;
ұстап қалу құқығы;
5)табиғатты пайдалану құқығы: жерді пайдалану құқығы; жер қойнауын
пайдалану құқығы; суды пайдалану құқығы; өзге де табиғатты пайдалану
құқықтары;
6)тұрғын үй алу құқығы: тұрғын үйдің меншік иесі отбасы мүшелерінің
осы тұрғын үйді пайдалану құқықтары; шарт бойынша немесе өсиет қалдырудан
бас тартуға байланысты басқа адамға тиесілі тұрғын үйде өмір бойы тұру
құқығы; кооператив мүшесінің оған коопперативтік тұрғын үйді сатып алғанға
дейінгі құқығы; басқа да тұрғын үй алу құқықтары;
7)шарттардың негізінде берілген затқа құқық: жалға алынған затқа
құқық; сенімгерлік басқаруға алған затқа құқық; сақтауға алған затқа
құқық;рента негізінде берілген затқа құқық; басқа шарттардың негізінде
берілген затқа құқық.
Бұлайша жіктеуде белгілібір қайшылықтар бар, өткені ол бір мезгілде
мынадай екі санат бойынша жүргізілген: қолданылу саласына қарамастан,
заттық құқықтың мәні бойынша және заттық құқықтың қолданылу саласы бойынша
бөлінеді. Екінші өлшем айтарлықтай жасанды болады, бірақ осы салалардың
маңыздылығына және осы салаларда заттық құқықтардың кең таралуына
байланысты оны қолдануға мәжбүр болдық.
.
2.2 Қорғаудың заттық-құқықтық әдістер
Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік құқығы, оның ішінде меншік
құқығы мен өзгедей заттық құқықтары әртүрлі құқықтық салаларды қорғайды.
Мүліктік құқықтарды қорғау жүйесінде азаматтық құқық маңызды рөл атқарады,
себебі мүліктік құқық құқықтың бұл саласының тікелей объектісі болып
табылады. Сонымен қатар азаматтық құқықтың өзі меншік құқығы мен өзгедей
заттық құқықтарды әртүрлі тәсілдермен қорғайды.
Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың АК-ның 15-
тарауында көзделген тәсілдерінің жүйесі. Меншік құқығы мен өзге де заттық
құқықтарды қорғау тәсілдері, өздерінің құқықты қорғау сипатына қарай,
заттық-құқықтық және міндеттемелік болып топтасады.
Бірақ, Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары меншік құқығын
қорғаудың негізгі 3 түрін көрсетеді:1) меншік құқығын тану туралы талап; 2)
Виндикациялық талап; 3) негаторлық талап;
Қорғаудың заттық әдістері жайлы шетел ғалымы У.Маттей дәл байқағандай,
меншік құқығынан абстрактілі және абсолют құқықтық категория ретінде
тікелей туындайды. Ол былай деп көрсетеді: абсолют сипот тиісті құқықтың
бар екенін дәлелдей отырып, қорғаудыңөзін қамтиды,өз кезенінде қорғау
дәстүрлі түрде бір-бірінен бөлек талаптар төңірегінде құрылады. Ол
талаптар: меншік иесі өзінің мүліктік құқығын жүзеге асыруды, кім бөгет
жасайды, кез келгеніне қарсы тұратын негаторлық және меншік иесінің оның
мүлкін иемденген кез келген меншік иесі емеске қарсы тұрып,өз мүлкін
қалпына келтіруге мүмкіндік беретін виндикациялық болып келеді.
Меншік құқығын қорғаудың заттық - құқықтық әдістерін затқа меншік
құқығын кез келген қол сұғушылықтан абсолют қорғау деп те атайды. Қазір осы
қорғау бізде осындай қолсұғушы субъектіге тәуелсіз жүзеге асырылады, ал
ертеректе азаматтық заңнамада меншіктің кейбір түрлеріне
Артықшылық қарастырылған болатын. Мысал ретінде Қазақ КСР-і АК 145-
бабын айтуға болады, ол мемлекеттік мүлікті кез келген иемденушіден шексіз
виндикациялау құқығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz