Мағжан қазақ әдебиетінде
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СИМВОЛИЗМ
(1893-1938)
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1.1. Ақындық тұлға айнасы
1. Мағжан
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2. Мағжан лирикасының өзіндік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
1.2. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы символизм
1.2.1.Мағжан
символист ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
а) Ақиық ақын поэзиясындағы
символизм ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
ә) Ақын өлеңдерінің көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздік қолымызға тиген бүгінгі таңда, қазақ
әдебиеттану ғылымының алдында орасан көп міндеттер тұрғаны анық. Уақыт
талабына орай кешегі әкімшіл – әміршіл жүйе тұсында бұрмалана айтылған ой-
пәкәрлерді өзгертіп, ұлт байлығы рухани мұраларға жаңаша пайымдаулар жасау,
ұлттық әдебиетімізге, тарихымызға жаңаша пайымдаулар қажеттігі туындайды.
Аз уақыт ішінде әдебиет әлемінде атқарылған игі істер қатары біршама арта
түсті. Жаңа бағыттағы даму процесін басынан өткеріп отырған ұлттық
әдебиеттану ғылымы әдебиет тарихындағы орны ойсырап тұрған тұлғаларды
түгендеу бағытында жемісті еңбек етуде. Осындай игі істер нәтижесінде,
бұған дейін шығармалары белгіленген шеңбердің кемерінен шығарылмай,
стандартты түрде бағаланып келген халқымыздың талантты перзенттерінің
туындылары көпшілік қауымға толықтай ұсынылып, кеңінен таныстырылуда.
Солардың бірі - Мағжан Жұмабаев шығармашылығы. Мағжан қазақ әдебиетінде
Абайдан кейін үлгі-өнеге алатын екінші ақын. Сәбит Мұқанов ХХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті еңбегінде: Ақындық жағынан келгенде, Мағжан, әрине,
қазақтың күшті ақындарынан саналады.Қазақтың тілін байыту ретінде,
әдебиетінде түрлеренгізу ретінде, Мағжанның еңбегі көп. Абайдан кейін тіл
өнегесіне Мағжаннан асқан қазақта ақын жоқ.
Бұл биік те әділ баға. Және жүрек жұтқан көзсіз ерліктен туындайтын,
бас кеспек болса да,тіл кеспек жоқ деп шындықты айтудан тай салмайтын
батыл баға. Мағжан өз жолын өзі салған ақын екендігін оның замандас ақын
–жазушылары да мойындаған.
Зерттеуші Мұхтар Әуезовтың: “Мен Мағжанды сүйемін. Оның Европалық
әшекейін сүйемін” деген даналық сөздерін басшылыққа ала отырып, Мағжан
поэзиясындағы символдық образдарды, сөз қолданыстарын француз символистері,
Бодлер мен Верхарын, орыс символизмінің тарландары К.Бальмонт пен
Д.Мережковский, В.Брюсовтың поэзияларымен салыстыра саралау арқылы
Мағжанның өзіндік қолтаңбасын айқындап, символдық образды ойлардың
көркемдік әдеби тәсіл екендігін жан-жақты зерделеп шыққан.
Диплом жұмысының өзектілігі: Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы
символизм атты дипломдық жұмыстың тақырыбы қазақ әдебиетінде өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, жазба әдебиетінде ойды
бейнелеп, образдап жеткізуде Мағжандай мықты символист ақын болмағанын
айқындап, саралау негізгі бағыттардың бірі болып саналады.Себебі, Мағжан
әлем әдебиетінде жан жақты ракурста күрделі тұлға болып табылады. Жерлес
ақынның шығармашылығындағы нақтылап айтқанда, өлеңдеріндегі символизм ұғымы
кең көрініс тапқан. Мағжан поэзиясындағы символизмнің шарықтау шегі шыңға
көтерілгенін Шәңгерей мен Мақыш, Шәкәрім поэзияларындағы символизм мен
салыстыру барысында аңғарылыды. Сондай-ақ Сәкен поэзиясымен салыстыру
арқылы Мағжан тіліндегі символизмнің даралығы, әрі өзгешелігі зерттеліп,
ара салмағы сараланды.
Тақырытың зерттелу сипаты.
Ұлтшыл ақын аталып, жетпіс жылдан астам уақыт шығармашылығы тар
қапаста сақталып келген Мағжан поэзиясы 1988 жылы ақталғаннан соң
Бақыткамал Қанарбаева “Мағжан шығармашылығындағы фольклорлық дәстүр” деген
тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған болатын.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мағжан Жұмабаев өлеңдері мен
поэмаларындағы қолданысқа енген, шығармалар тіліне сән келтіре отырып, жаңа
бояулар мен сусындаған символизм ұғымы белен алған. Зерттеу барысында
символизм ұғымына кең түрде тоқтала отырып, Мағжан поэзиясындағы
символизмді басқа ақындардың поэзиясындағы символизммен салыстыру арқылы
негізгі зерттеу нысанасына тән ерекшелікті айқындадым. Осы мақсатты орындау
барысында мынандай міндеттер алға қойылды:
Ақынның символдық қырларын поэзисынан дәлелдей көрсету.
Зерттеу нысаны. символизмнің пайда болуы мен дамуы және құлдырау кезеңдері
анықталған. Ойды бейнелеп айтудағы техникалық тәсілдері туралы да мол
түсініктер берілген. Сондықтан аталған зерттеудің қарапайым оқырмандарға
беретін пайдалы жақтары мол.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны Мағжан поэзиясы
Жұмыстың мәлімет көздері. Жұмыста ??????????зерттеу жұмысы пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан және негізгі бөлімі 2 тараудан тұрады.
Символист ақынның өз шығармаларын дәуір тынысына сай көркем бейнелей білуі.
Ақынның әр шығармасы тақырыбы жағынан күрделі, өзекті.Мағжан Жұмабаев
шығармаларының құрылымы сан алуан. Халқы үшін тынымсыз еңбек еткен ақынның
поэзиясы көңілімізде мәңгі қалмақ. Жүрек жарды шығармалары жақсылыққа,
шынайылыққа, әділдікке бағыштайды. Қосымшада ... ... ... ... ... берілген.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу сипаты, мақсаты мен міндеттері
туралы айтылған.
Қорытындыда тұжырымдалады.
І. АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒА АЙНАСЫ
1.1.Мағжан Жұмабаев лирикасы
Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында қазақ әдебиетінің
тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі – Мағжан Жұмабаев.
Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде идеологиялық
қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған қалпын көруге
ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі жырымен де күресіп
өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді бастан кешірді.
Мағжан Жұмабаевтың алғашқы өлеңдері ағартушылық сарында жазылды. Ол
түсінікті еді. Мағжан өмір сүрген уақыт қаншалықты күрделі саяси, қоғамдық
тақырыптарды алға тартқанымен, оның алдындағы Шоқан, Ыбырай, Абайлар бастап
кеткен ағартушылық ой-пиғыл бұл кезең әдебиетінде басымдау жатты. Мағжан да
Абай дәстүрінде жыр жазды, ұлы ұстаз үлгісін жалғастырды. Алғашқы
өлеңдерінің бірін "Алтын хакім Абайға" деп атауының өзінен ақынның ұлы
Абайды ерекше құрмет тұтқаны сезіледі. Өз өлеңдерінде қазақ арасындағы әр
түрлі келеңсіз мінез-құлықты, әрекетсіздік пен жалқаулықты, сауатсыздықты
сынайды. Елін білім алуға, өнер үйренуге шақырады. "Жазғы таң", "Өнер-білім
қайтсе табылар", Қазағым", т.б. өлеңдерінде ақын осы тақырыпты көтереді.
Мағжанның ағартушылық сарындағы өлеңдерінің арасында ел мен жер тағдырына
алаңдаушылық жатады. Ақын туған елін сүйді, туған жерінің әрбір пұшпағын
жүрегіне жақын тұтты. Ол:
Басқа жұрт аспан-көкке асып жатыр,
Кілтін өнер-білім ашып жатыр,–
дей келіп, қазақ арасында мұндай ұмтылыстың әлі де жоқ екеніне өзегі
өртенеді. Қолында дәулеті бар деген бай-болыстар да, азын-аулақ оқыған
төрелер де өз басының қамын ойлаумен жүр. Халықтың жайына алаңдайтын ешкім
жоқ. Оқудағы шәкірттерге де дұрыс білім берілмейді. Қыз балалар малға
сатылуда. Өзара дау-жанжал, айтыс-тартыс көп. Міне, Мағжанның өкініші –
осылар.
Дегенмен, Мағжанның ойлары мұнымен шектелмейді. Бір ұлттың өз халқының
мүддесін ойлаумен ғана қалып қоймайды. Мағжанның азаматтық парасатынан
туындаған арман-мақсаттар бұдан әлдеқайда биік. Туған халқы туралы
айтқанда, оның кешегі өткен жолын еске алады, оны бүгінгі жағдайымен
салыстырады. Онымен де шектелмей, ақын жалпы түріктік идея көтереді. Түркі
тектес халықтардың бәрінің болашағынан үміт күтеді, жалпы Шығысты пір
тұтады. Бұл қатарда ақынның "Пайғамбар", "Күншығыс", "Түркістан", От", т.б.
тәрізді бірсыпыра өлеңдерінде түптің түбінде жақсылық атаулының бәрі де
Шығыстан келмек, Батыстан торлаған қою қара бұлтты Шығыстың жарық сәулесі
ғана талқандамақ. Бұл өлеңдерінде ақынның туған жерге, өз топырағына,
Шығысына деген ғажайып сүйіспеншілігі, перзенттік патриотизмі айқын
көрінеді. Күншығыс өлеңінде:
Қисық көзді Күншығыс,
Бұл тұруың қай тұрыс?
Серпіл енді, алыбым! –
деп, Шығыс елдеріне ұран тастай отырып, өз ойларын әйгілі Пайғамбар
өлеңінде былайша жалғайды:
Күншығыстан таң келеді – мен келем,
Көк күңіренеді: мен де көктей күңіренем.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, Күн берем!
Қап-қара түн. Қайғылы ауыр жер жыры!
Қап-қара түн. Күңіренеді түн ұлы.
Күншығыста ақ алтын бір сызық бар:
Мен келемін, мен – пайғамбар, Күн ұлы.
Өлеңде ақын шабытының ғаламат күші қаншалықты сезіліп тұрса, ақынның
Шығысқа, оның ұлдарына деген махаббаты мен мақтанышы да соншалықты жарқырап
көрінеді. [28 42]
Мағжанның бұл тақырыптағы өлеңдерінде заман шындығы халықтың басынан
өткен тарихи белестерді ойға алу арқылы түсіндіріледі. Ол Шығыстың, оның
ішінде түркі елдерінің кешегі тарихына көз жібереді. Бір кезде жайлаған
мекенін еске алады. "Түркістан" өлеңі соның айқын айғағы.
...Түркістан – екі дүние есігі ғой,
Түркістан – ер түріктің бесігі ғой, –
деп басталатын өлең жолдары кешегі тарихқа жетелейді. Ертеде Тұран аталған
бұл жерді мекендеген ата-бабаларымыздың өмірінен елес береді Ақын Тұранның
жері мен суын, көлі мен шөлін, өзен-суларын, тауларын, Теңізі мен Аралын,
Ыстықкөлін, Жейхун мен Сейхун дарияларын, Тянь-Шаньдай, Памир мен Алтайдай
тауларын ғажайып көркемдікпен суреттейді. Тұранды мекен еткен ер түріктің
билері мен батырларын, ғұлама ғалымдарын, ел басқарған хандарын еске алады.
Міне, осылайша бірлікте өмір сүріп, іргесін жауға бермеген түрік дүниесі
бүгінде бірнеше елге бөлініп кеткен.
Көп түрік енші алысып тарасқанда,
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? –
деп, Мағжан қазақты да сол ер түріктің бір мұрагері санайды.
"Тұран", "Түркістан" деген образды бейнелер арқылы Мағжан осылайша
Шығыс әлемін, бүкіл түркі дүниесін мақтан ете жырлайды. Оның бүкіл өткен
жолына шолу жасай отырып, тарихтың небір ерлікке толы, бейбіт өмір жайлаған
беттерін парақтайды. Оларды өз заманымен салыстырады. Көп нәрсеге көңілі
толмайды. Бір кезде Тұранды мекен еткен ер түріктің бүгінде бірлігі
азайған. Бас-басына ел болған, жеке халықтарға бөлініп кеткен. Шығысты
дәріптейтін өлеңдерінде Мағжан осынау түркі халықтарын бірлікке шақырады.
Сонда ғана Батыстан келген қиянатқа, Ресей патшасының отаршыл саясатына
қарсы тұруға болатынын ұқтыруға тырысады.
Бұған дәлел – ақынның "Орал тауы" атты өлеңі. Өлең кейіпкері – Орал
тауы. Мағжанның бейнелеуінде ол – бүкіл түркі дүниесінің символы.
Аспанмен таласқан көкпеңбек таулар. Қарағай, шыршасы сыңсыған,
бауырында не түрлі аңдары жортқан, қойнауында алтыны мен алмасы тұнған Орал
тауы. Тау табиғатының әсем суретін сала отырып, ақын Мағжан сөзін ары қарай
жалғайды:
Бір күнде сенің иең түрік еді,
Орын ғып көшіп-қонып жүріп еді.
Қорықпайтын таудан, тастан батыр түрік
Қойыныңа жайыменен кіріп еді.
Ер түрік ен далаға көрік еді,
Отырса, көшсе, қонса – ерік еді.
Тұрғанда бақыт құсы бастарында,
Іргесі жел, күн тимей, берік еді.
Мұндағы ақынның "ер түрік" деп отырғаны – түркі дүниесі, түрік, қазақ,
қырғыз, ұйғыр, татар, башқұрт, т.б. халықтардың жиынтық бейнесі. Бір кезде
ен даланың көркі болған осынау халықтардың бүгінгі халі қандай? Мағжан
соған үңіледі.
Оралдай атамекен жерлеріне,
Қасиетті атаның көрлеріне,
Аузы түкті шет елдер ие болып,
Көрсетіп тұр қысымды ерлеріне, –
деп, ақын тарихи шындықты баяндайды. "Аузы түкті шет елдері" – Ресей
патшалығы. Соның қысымымен бір кездегі асқақ Оралдың да жүзіне қаяу түскен.
Өлеңнің соңын Мағжан бүкіл түркі жұртын бірлікке шақырумен аяқтайды:
Анамыз бізді өсірген, қайран Орал,
Мойның бұр тұңғышыңа, бермен Орал!
Қосылып батыр түрік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге орал.
Туған халқының, түркі дүниесінің басындағы ауыр халді, мұңдана баяндаған
өлеңдерінің өзін Мағжан айрықша оптимизммен қорытып отырады. Ақынның
лирикалық кейіпкері – аса батыл, нені болса да кесіп айтатын өткір
жан.[2938]
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?
Көкте – бұлт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі – желдің жөнін кім сұрар? –
деп басталатын "Мен кім?" атты өлеңінде Мағжан өзінің лирикалық
кейіпкерінің дәл осындай айбатты да қайратты, адал да қайсар бейнесін ашып
береді. Ақынның "мені" өзін көктегі күшке, түпсіз теңізге, кызуы мол
жалынға, жүйрік тұлпарға теңейді. Патшадай қаһарлы, казыдай әділ, бидей
шешен де өзі. Олай болса, оған қарсы тұрар күш бар ма?
Өзім – тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім – кұран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді, ескілік, келдің өлер кезіңе, –
деген лирикалық кейіпкер сөзінде алапат күш-жігер мен шынайы шындық қатар
өрілген.
Ақын өзін немесе өзінің лирикалық кейіпкерін ғана емес, айналасындағы
жастарды да "арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты" қалыпта көргісі
келеді. Халқының болашағы үшін күресетін негізгі күш –жастар. Олай болса,
өмір бойы "алаш" ұранын көтеріп өткен Мағжан үшін жастардың орны бөлек.
Өзінің "Мен жастарға сенемін" деп аталатын өлеңінде ол жас жеткіншектерге
үлкен үмітпен қарайды. Жастардың бойынан кыранның қанатындай күштілікті,
таза жүрек пен сүйкімді мінезді, туған жерге деген шексіз махаббатты
көреді. Соған мақтанады. Шабыттана жырлайды. "Мен жастарға сенемін!" деп
асқақтай сөйлейді.
Мағжан өлеңдеріндегі ең басты тақырып – ел мен жер тағдыры. О бастан-ақ
халқына азаттық өмір тілеген ақын туған елінің өткен тарихына үнемі көз
жіберіп отырады. Сол арқылы тарихи шындықтың бетін ашады.
Атап айтқанда, "Өткен күн" атты өлеңінде Еділ мен Ертістің арасын
жайлаған қазақтың бір кездегі жайнаған даласы мен көкорай шалғынды
жайлауын, айна көлдері мен алаңсыз күн кешкен тұрмысын, қаһарман батырлары
мен әділ билерін, ел тұрмысының сәні болған ұлттық салт-дәстүрлерін мақтан
ете отырып:
Өткен күнді ойласам,
Ойға терең бойласам,
Кешегі қайран қазақтың
Сәулеті мен дәулеті
Көз алдыма келеді, –
деп, бұдан ары қарай осы тіршіліктің шырқы бұзылғанын баяндайды.
Өткенді аңсап емес, қолда бар асылынан айырылғанын өкіне баяндайды.
Оның себебі неде? Бейбіт өмір неге қара түнекке айналды?
Қазақтың қазіргі күйі қандай?
Күшің кеткен баяулап,
Жүрсің атсыз жаяулап,
Ит надандық желкеңде
Шабайын деп аңдып тұр
Қылышын ұстап таяулап, –
деп, ақын сол заманның шындығы арқылы әлгі сауалдарға жауап береді.
Қазақ даласындағы 1917 жылғы төңкерістер тұсындағы жағдайды жырлауда
да ақын дәл осындай шыншылдықтан жаңылмады. "Бостандық'', "Есімде... тек
таң атсын", т.б. өлеңдерінде ақынның халқының тәуелсіздігі жолындағы жанын
құрбан етер ерекше қайраты сезіледі. "Бостандық" өлеңінде:
...Көк есігі ашылды,
Жұмақ нұры шашылды.
Келді ұшып бостандық, –
деп қуанады, бостандықты ізгі періштеге теңейді.
Ақын өлеңдерінде бостандықты аңсау сезімі аса күшті. Екі дүние
алмасып, аласапыран болып жатқан тұста өмір сүрген ол халқына тәуелсіздік
күнінің жақындағанын сезеді. Әйтсе де оған жету оңай емес. Сенімінен гөрі
үміті басымырақ акынның. Осындай көңіл күйде жазылған Мағжан өлеңдерінің
бірі – "Сағындым". Өлең абақтыда отырған ақынның жан дүниесінен хабар
береді.
Қабырғасы қара тас абақты іші қара көлеңке. Сасық иіс қолқаны атады.
Кіп-кішкене терезеден келіп жететін жарық та, таза ауа да шамалы. Осындай
тар қапаста отырған ақын сары даласын, алыстағы анасын, туған елін,
құрдастарын, сүйген жарын сағынады. Содан соңғы сағынары – бостандық.
Бостандыкта өткен күнді сағындым,
Желдей зулап кеткен күнді сағындым.
Жыл құсындай ұшсам, қонсам ерікті,
Ойдағыны өткен күнді сағындым, –
деп адам баласының еркін өмір сүруін аңсайды. Сол еркіндікке жету жолында
абақтының азабын тартып отырғанын ақын өлең жолдарына түсіреді. Онда мұңнан
гөрі жеке адамның көңіл күйіндегі кейбір толғанысты сәттердің суреті
басымырақ. Ақын жырында болашаққа сенім мол.
Не көрсем де алаш үшін көргенім,
Маған атақ ұлтым үшін өлгенім! –
деген жолдарда Мағжанның ұлтына, халқына деген шексіз махаббаты сезілсе,
одан кейінгі:
Қалың елім, қалың кара ағашым,
Қайраты мол, айбынды ер, алашым!
Өзі-ақ құлар, сырың берме, сабыр қыл,
Ақымақтар байқамаған шамасын, –
деген жолдардан оның ертеңгі болашақтан үміті, қалай болғанда да осы
қиындықтың артында азат күндердің келеріне деген сенімі көрінеді.
Өмірге құштарлық, айналасындағы адамдарға, туған табиғатқа, жер-анаға
ғашықтық туралы ойлар – Мағжан өлеңдерінің басты сипаттарының бірі. Ақын
нені жырласа да, ерекше махаббатпен, шынайы жүрекпен жырлайды. Сол себепті
де оның өлеңдері сырлы, сазды, көркем.
"Сүйемін" атты өлеңін ақын қартайған анасына, күнделікті тұрмыстың
жетегінде жүрген қарапайым жарына деген сезімін суреттеуден бастайды.
Өлеңде өмірдің жүрекке жылы, көзге таныс суреті бар. Ана да, жар да әркімге
қымбат екенін есіңе қайта салғандай. Одан кейін ақын:
Жүрген ескі заңымен,
Алдындағы малымен
Бірге жусап, бірге өрген,
Алаш деген елім бар.
Неге екенін білмеймін,
Сол елімді сүйемін.
Сағым сайран кұрады,
Бораны ұлып тұрады,
Қыс – ақ кебін, жаз – сары.
Орманы жоқ, шуы жоқ,
Тауы да жоқ, суы жоқ,
Мәңгі өлік сахарасы,
Сарыарқа деген жерім бар.
Неге екенін білмеймін,
Сол Арқамды сүйемін! –
деп, өзінің туған елі мен жеріне деген перзенттік сүйіспеншілігін жайып
салады.
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы
да, желі де ғажайып. Ақын өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Қай
шығармасында да Мағжан осы екі ұғымды бірлікте алып жырлайды. Бір өлеңінде
анасына, жарына, жалпы адамға деген махаббатын туған жерге катысты
сезімімен ұштастырып жатса, енді бір жырларында сол табиғаттың асыл жемісі
– адамды бәрінен жоғары кояды. Бұған дәлел – "Сен сұлу" өлеңі.
Өлеңде сұлулықтың көркіне көз тоймай, айналасына таңырқай көз салған
ақынның бейнесі бар. Ол айрықша тебіреніс үстінде. Оның көңіліне қуаныш,
мактаныш сезімін ұялататын кең даланы гүлге ораған көктемнің арайлы күні,
күміс табақтай көкте жүзген сұлу Ай, жібектей есіп, жанды жадыратар Жел,
асқар тау, көлде жүзген аққулар, көк аспанда нұрын шашын тұрған Күн. Ақын
осы көріністің тамаша картинасын жасайды. Табиғаттың әр құбылысынан, туған
жердің әр тынысынан сұлулықтың тамаша белгілерін көреді. Сонда да болса,
дүниедегі ең сұлу жаратылыс Мағжан үшін бұл емес. Сұлудың сұлуы – оның
жүрегі қалаған сүйікті адамы.
Толып жатыр түрлі сұлу дүниеде,
Бәрінен де маған, сәулем, сен сұлу!
Мағжанның таза махаббат тақырыбына арналған лирикасы – аса көркем
мұра. Табиғатынан жаны сұлу сыршыл ақын адамның ең асыл сезімін жеткізуге
келгенде ғажап шеберлік танытады. "Сүй, жан сәулем", "Сен сұлу", "Жұлдызды
жүзік, Айды алқа қып берейін", "Шолпы", т.б. өлеңдерінде Мағжан адамға тән
осынау ұлы сезімді аса биікке көтере жырлайды. Ақынның лирикалық қаһарманы
үнемі ғажайып сезімнің кұшағында жүреді. Шын сүю – Мағжанның ұғымында әрі
ләззатты, әрі азапты күй. Қуанышы да мол, азабы да аз болмайтын сезім.
Ақынның сезімі кіршіксіз мөлдір. Сонымен бірге, ол махаббатқа шексіз адал.
Сүйген жанының бір сәттік қуанышын ол патшаның тағына да, дүниенің малына
да айырбастамайды. Сүйген жары үшін не қиындыққа да төзуге даяр.
"Жұлдызды жүзік, Айды алқа ғып берейін" өлеңі дәл осындай кіршіксіз
махаббаттан туған шығарма.
Сүйгеніне қол созған ғашық жан:
Кел, жұлдызым, жылжып қана жібектей,
Жұлдызды жүзік, Айды алқа ғып берейін, –
деп, жүрек сырын ақтарады. Оның ғашығы – сөзі сиқыр, шашы толқын, күлкісі
күміс табақтай сыңғырлаған ғажайып сұлу. Ақын осы сұлулыққа жету жолында
бәрін де құрбан етуге даяр ғашық жанының бар сезімін тамаша суреттермен,
бейнелі кестелермен береді. Лирикалық кейіпкерінің "көз жасынан меруерт
тізіп", тіпті аспандағы жұлдызды жүзік, айды алқа етіп ғашығына сыйға
тартқызады.
1.2.Мағжан лирикасының өзіндік ерекшелігі
Мағжан – қазақ өлеңінің көркіне көрік қосқан, саздылығы мен әуезділігін
әсемдеген ақын. Жоғарыдағы өлеңдерінің бәрінде де ол қарапайым өмір
кұбылыстарын әсем суретке айналдыра жырлайды. "Толқын", "Шолпы", т.б.
өлеңдерінде Мағжан өлеңдеріне тән ерекше бір әуезділігі айқын көрінеді.
Мысалы: "Шолпы" өлеңіндегі:
Сылдыр, сылдыр, сылдыр,
Қанымды қайнатты кұрғыр.
Шық-шық жүрекке тиеді,
Күлпәра талқан боп сыңғыр, –
деген жолдардағы қазақ қызының шашына таққан шолпысының сыңғыры әркімнің
құлағына қазір де жетіп тұрғандай әсер береді.
Ал "Толқын" атты өлеңінде ақын өмір философиясы туралы толғанады.
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады,
Толқынмен толқын жарысады, –
деп, ақын айтқандай, өмірдің өзі бірін-бірі қуған, жарысқан осындай
толқындардан тұрмақ. Өмір ағысы осындай.
Мөлдіретіп көз жасын,
Жасымен жуып жартасын,
Сүйіп сылқ-сылқ күледі.
Жылағаны – күлгені,
Күлгені оның – өлгені,
Жылай, күле өледі.
Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,
Бірінің сырын бірі ұрлап,
Толқынды толқын қуады.
Жарына бал береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын тынады.
ІІ. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СИМВОЛИЗМ
2.1. Мағжан символист
Мағжан поэзиясында ашқан жаңа беттерінен және де айрықша атайтынымыз –
ақынның Батыс, күллі әлем поэзиясындағы ауыз тұшитын жаңалықтарға ден қоюы.
Осыған байланысты символистік ізденістері ақын поэзиясында көрініс
тапқан.(От, Пайғамбар, Күншығыс, Мені де, өлім әлдиле, Бостандық,
Жаралы жан, Берниязға, т.т). Символизм деген не? Яғни, символизм
–романтизмнің бір бұтағы болғанда, осы тарапты өлең үлгілері ақын
творчествосын қазақ поэзиясының және бір жемісті ағашы етіп бөлекшелеп
тұратынын айтуға болады.Жазба әдебиетінде ойды бейнелеп, образдап жеткізуде
Мағжандай мықты символист ақын некен саяқ.
Мағжан – алдымен сыршыл ақын. Мағжан сөзіндей тілге жұмсақ, жүрекке
жылы тиетін үлбіреген нәзік әуез қазақтың бұрынғы ақындарында болған емес.
Ол жүректің қобызын шерте біледі, оның жүрегінен жас пен қаны аралас шыққан
тәтті сөздері, өзгенің жүрегіне тәтті у себеді [Жүсіпбек Аймауытов 290б]
Ақын шығармалары тақырып жағынан жаңашыл ғана болған жоқ, сонымен
бірге сол айтар ойды бейнелеу жағынан да өзгеше болып келеді. Мағжан не
жазса да сырлы, көркем жазады.Жоғарыда келтірілген Жүсіпбек Аймауытовтың
берген бағасы Мағжан жаңашылдығына қатысты айтылған. Зерттеуші,
М.Әуезовтың: “Мен Мағжанды сүйемін. Оның Европалық әшекейін сүйемін” деген
даналық сөздерін басшылыққа ала отырып, Мағжан поэзиясындағы символдық
образдарды, сөз қолданыстарын француз символистері, Бодлер мен Верхарын,
орыс символизмінің тарландары К.Бальмонт пен Д.Мережковский, В.Брюсовтың
поэзияларымен салыстыра саралау арқылы Мағжанның өзіндік қолтаңбасын
айқындап, символдық образды ойлардың көркемдік әдеби тәсіл екендігін жан-
жақты зерделеп шыққан.
Сөйтіп, Мағжан поэзиясындағы символизмнің Еуропа мен орыс
символизмдерінен жалғастық тапқан дәстүр екендігі айқындалып отыр. Ақынның
олардан үлгі ала отырып, этностық ерекшелігімізді ескеріп, соны тәсіл
іздегені айқындалып, жан-жақты талданады. Мағжанның бейнелі образдар жасау
арқылы, ХХ ғасырдың басындағы саяси-тарихи жағдайдың толық картинасын жасап
бергендігіне көз жеткізеді.
Мағжан символизміндегі ерекшелік - тарихи нақтылығында, ал мұның өзі
реалистік нышандардың бірі екендігі мәлім. Жұмабаев поэзиясындағы құнарлы
арнаның бірі.
Мағжан поэзиясының көркі мен сұлулығы, сыршылдығы мен жыршылдығы,
суреткерлігі мен ойшылдығы талай рет оқырманын тамсандырып, талай дуалы
ауыздардың ілтипатын иелендіріп, өзіне тәнті еткен. Атын атауға жасқанып,
бұқпантайлаған заманда да тасты жарған тас бұлақтың суындай нәрлі поэзия
жасырын оқыған талай жүректі өзіне баулап, өзгеше күйге бөлегені шындық.
Мағжан поэзиясының осынау құдірет күшін өз замандастары толық мойындап,
кейі ашық, кейі жұмбақтап болса да жазып та, айтып та кеткен. Егер ол кең
көлемді қоғамдық дәрежеде қолданылса, төңкерілістің қатерлі қаруына
айналған. Экономикасы шатқалақтай бастаған мемлекеттердің басқару жүйесі,
өз іштерінен шыққан символистерден үрейлері ұша қорқып, көздерін жойғанша
асығатын себептерінің бір сыры осы болған. Оған белгиялық символист ақын
Эмиль Верхарнның 1914 жылы, бірінші дүние жүзілік соғыс қарсаңында, өзінің
қаншалықты дәрежеде қатерлі ақын екендігін ескерткен мына сөздерін мысал
етуге болады:
Я буду в голосах, в телах, в руках у вас,
У тех, в ком, вопреки привычкам человека,
Всегда горит, высокий светоч века,
Чтоб в подвигах прожить, в усильях, что ни час. [4.5]
Мағжан - культурасы зор ақын. Сыртқы кестесінің келісімі мен күйшілдігіне
қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай. Сезімі жетілмеген қазақ
қауымынан ертерек шыққандай, - деген еді Мұхтар Әуезов. Өз замандастарынан
тума таланты мен білім деңгейі жағынан, жарты ғасыр алға жылжып
кеткендіктен, оның сырға толы астарлы ойларын түсінуге төңірегіндегі шала
сауаттылар қауқарсыз болды. Бұдан Мағжан қолданған әдеби әдіс тек Европа
мен орыс әдебиетіне ғана тән жетістіктер екен, ол қазақ топырағына жат
болған деген пікір тумауы тиіс. Мысалдап сөйлеу, ойын астарлап, бірдемеге
меңзеп, тұспалдап айту қазақтағы шешендік ділмарлық өнердің ежелден келе
жатқан кәнігі тәсілі болған. Мағжан қазақтың шешендік өнерін әлем
әдебиетіндегі озық үлгілермен толықтырып, жетілдіріп, жаңа әдеби тәсілдерді
енгізді.
ХХ-шы ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік
бейнешілдік стилімен дараланған, Мағжанның жаңашылдығы әлем әдебиетіндегі
символизмнің пайда болуымен де байланысты.
Символизм алғаш әлем әдебиетінде романтизммен бірге болды. Кейін
романтикалық сарын өршіл және кері тартпа болып екіге бөлінгенде, ойды
бейнелеп жеткізуде шындық пен жалғандықтың ара салмағын өлшеп көрсететін
әдеби құралға айналып, ХІХ-шы ғасырдың ортасында әдебиетте романтикалық
сарын мен реалистік шындыққа қосымша - жаңа әдеби әдіс болып, Европа және
орыс әдебиетінде қалыптасады.
Қоғамдағы саяси ахуалдың өзгеруіне байланысты, бірде күшейіп, бірде
жоғалып отырады. Оны пайдаланушылардың да көзқарастары әр түрлі болады.
Өмірдің шындығын шығармада ашып жазудың қажеті жоқ, оқыған адам қалай
қабылдаса солай болуы керек дегендер, сөз сиқыры арқылы айтпақ образды
ойларын оқырман санасына сендіру арқылы жеткізіп, қайғыртып, қуантып, түрлі
көңіл күйге бөлеуі керек деушілер де табылды. Сиволизмге: Оқырман мен
суреткерді жақын табыстыратын тәсіл, - деп А.Толстой жоғары баға береді.
Символизм күш ала келе әдеби стиль ғана емес, қоғамда өзгерістер
жасайтын саяси қару, экономикасы тұралап жатқан елдердің, ішкі ынтымағын
ыдыратып, төңкеріліс жасап, басып алу мақсатындағы соғыс тәсіліне де
айналады. Ол мақсаттарды іске асыру үшін мағынасыз қимыл мен жекелеген
сөздерді пайдалану арқылы, санаға әсер етіп, адамдардың ашу-ызасын
қоздырып, қытығына тиген.
Сондай-ақ символизм - қоғамдық басқару жүйесіндегі кемшіліктермен
көзқарасы келіспегендерді қоғамнан аластаудағы, қоғамдық бәсекелестік
күшейгенде, тәртіп сақшыларының қолданған қаруы да болған. Бұдан
символизмнің үлкен күрделі процестерді бастан кешіп, дамып келе жатқандығы,
оның өміршеңдігі ғана емес, тағдырының да көп жағдайда қоғамдық билікпен
тікелей байланысты болғандығына дәлел. Себебі ашық айтылған ой бақылауға
алынып қудаланса, баспасөзде жазылған пікірлерді цензура жібермеді. Осыдан
келіп мағынасы сырғымалы, ойы екі ұшты, тұманды тұйыққа тірейтін,
абстрактылы, философиялық шығармалар пайда болды. Ол бастапқыда поэзияда
көрініс берсе, кейін прозаға ауысты.
Осы кезеңдегі символистердің эстетикалық көзқарастары мен білім
дәрежелерінің деңгейіне байланысты, ойларын бейнелеп айту техникалары да
өзгеріп дамып отырды. Мәселен, суретшілер баюдың соңында жүріп, өнер-
білімнен аулақтап, саналарының тұрпайылануын жалаңаш әйелдердің салынған
суреттері арқылы бейнелесе, Шарль Бодлер әйгілі Соқырлар деп аталатын
өлеңінде өз еркімен тәнін саудалап жүрген жезөкшеден басын тік ұстап,
еңсесін түсірмей жан-жағын сипалап жүрген соқырлар артық деген салыстырмалы
ойларға барған.
ХХ-шы ғасырдың басындағы әдебиетке екпіндеп еніп келе жатқан бұл
ағымға қарсы болушылар, ақсүйектер әдебиеті өкілдерінің тәсілі десе, келесі
біреулері, олардың ішкі жан дүниесінің өзгелерден жоғары тұрғандығы,
шығармаларындағы романтикалық сарын, іштері пысқандықтан емес,
кедейшілікпен күндерін өткізіп жүргендердің алдында өздерін кінәлі
санаудан. Соларды байлардың дәрежесіне шығарғысы келіп, жандары ашығандық
деген қарсылық білдіреді. Оған аса ірі фабриканттың қызына үйленген
К.Бальмонттың 1903 жылы шыққан Будем как солнцедеп аталатын өлеңдер
жинағындағы: Адамдардың бәрін күннің қуатыңдай күшпен жылытамыз,- деген
пікірін келтіруге болады. [5.15]
Символист ақындар өздерін өсіріп шығарған қоғамның қайшылақты жақтарын
орынды байқайды. Ақсүйектердің ортасы, мөлдіреп беті тұнып жатқан су
тәрізді болғанымен астарында өмір сүру үшін жүріп жатқан қақтығысты
күресте, бірін-бірі аяусыз, лайға батырғандай тұншықтырады Бір-бірінің
беттеріне көлгірси күлгенімен, қасқырша шайнасатын қаттыгездіктері мен
алауыздықтарын ес білгеннен сезініп өскендіктен, сол ортадан шыққан ақын-
жазушылар мен суретшілер өздерін өсірген ортаның кемшіліктерін астарлай
мінейді. Бірақ оны ашық айтпай, өздері бала жастан тәрбиеленген тәсілге
салады. ХІХ-шы ғасырдың ортасында Цветы зла атты өлеңдер жинағын
шығарып, француз поэзиясында әлемдік шу көтерген Шарль Бодлердің: Алдымнан
шыққан буржуазия өкілдерінің жан дүниесіне тартынбай сия шашар едім, егер
ол менің жауырынымды былғамаса дейтіні содан. [6.302]
Ауқатты ортадан шыққан символист ақындардың бұл әрекетері,
төңіректерінде түсініксіздік тудырғанда: Байлықтан бастары айналып, іштері
пысып, шыққан ортасынан жиреніп, ұясынан безінген ақсүйектер тобының
адасқан балапандары, -деп баға берген екен М.Горкий.
Ол алғаш өзінің поэзиясында буржуазиялық қоғамның шындығын реалистік
тұрғыдан әшкерлеген Шарль Бодлердің (1821-1867) 1857 жылғы шыққан Цветы
зла жинағынан көрінеді. Бодлердің шығармасындағы осы реалистік өткірлікті
әрі қарай дамытуда шәкірті Артюр Рембо да (1854-1891) шеберлік танытады.
1871 жылы Пролетариат Коммунасының көтерілісін насихаттауда, тұңғыш реет
дыбыс екпінділігін пайдаланады. Бұл тәсілді Поль Верленнің (1877-1896)
поэзиясы жалғастырып, адамның ішкі жан дүниесін табиғаттың көріністерімен
кейіптейді.Адам жүрегіндегі мұңның жүрек түкпірінен шымырлай шығуын
Сердце тихо плачет... деп аталатын өлеңдер жинағында образдалса, Францияда
өмір сүрген бельгиялық символист Эмиль Верхарн (1855-1916) тұңғыш реет
капиталистік қалалардың қарама-қайшылығын салыстыра образдайды.
Л.Н.Сорокинаның: Символизм – огромный пласт в духовной и культурной жизни
Европа на рубеже веков, не изучив который трудно понять многие явления в
литературе и искусстве, -дейтіні осыдан. [7.3]
Біз Л.Н.Сорокинаның бұл пікірінің дұрыс екендігімен, Константин
Бальмонт пен Мағжан Жұмабаев поэзиясы арасындағы байланысты салыстыра
отырып ой қорытайық:
Набегает, уходит и снова, светясь, возвращается,
Улыбается, манит, и плачет с притворной борьбой, -
дейді Константин Бальмонт Толқын атты өлеңінде. Бірін-бірі қуалаған
толқындар көпіршіктерін, су бетінде ойната жылтырап, қулана шақырып алады
да, сиқырлап тереңге батырып жібереді. Егер адам оның әрекетіне еліктей
еріп кетсе, өзімен бірге ойнатып, теңіздің ортасына дейін ертіп апарып,
суға батырып кетеді. Ендеше жалт-жұлт етіп қасына барып, қолын малып
ойнауға құмартуын қоймайды. Сол кезде: О, толқын, тоқтап бір кідір де,
мені өзіңмен бірге ертіп ала кет, - деп өтінеді. Жағаны шайып кетуге
асықпа деп сұрайды.
Түн болса толқынды, жаңа туған айдың нұры, күміс жіптей жылтырап
нұрландырады. Су бетімен жүзіп өткен кеменің соңынан ақ балықтай шорши
толықсып қалып жатқан толқындар ауаға көшірши атып секіре ойнап, буырқана
көтеріліп, бүктетіле билейді. Сосын сабасына түсіп саябыр табады да, біраз
тыныстаған соң, қайтадан жамырай жарыса жағалауға ұмтылып, бір-біріне
құлшылық ұра бас иіп, биіктеп барып бүгіліп, тыныстап барып тарайды.
Толқындар осылайша өзара табысып, бастапқы әуеніне қайта кіріп, биллей
басып жорғалай жөңкіледі.Ақын олардың қимылын сырттай қызықтап, өзіне
сүйсіндіре шақырғанына еліктей ерекелеп, шаттыққа бөленеді. Толқын болса
оның мінезіне сақ-сақ күліп: Сені суға батырып жіберемін, себебі сені
шексіз сүйемін,- деп сыбырлағандай болады.,- дейді Константин Бальмонт.
Орыс символисі Толқын өлеңінде кеме жүріп өткеннен кейінгі артында
үйріліп қалып жатқан ат жалындай толқындардың арпалысқан қимылынан адам
тағдырын көреді.
К.Бальмонттың образдаған толқындары қасына адам жақындағанда
жақтырмайды. Өзіне құмар болғандардың әрекеттеріне күліп, мазақ етеді.
Сиқырлай бұралып, соңынан ертіп алады да, баурына басып жойып жібереді.
Өзіне құмар болғандарды мазақ етіп, маған деген махаббаттың өліммен
аяқталарын қалай сезбейсің деп ескерткендей болады. Себебі қасына дауыл
шақырып, өзіне құмартқандарды күшімен сиқырлап, қызықтырып, алдаусыратып
алдап барып, батыруға үйренген. Олай болса қатерін сезбей, толқынға
елігіп, артына еріп кеткендер, арбауы мен алдауына шырматылып, тереңге
түсіп, оны жеңе алмай тұншығып өледі. Ендеше ақылды адамға, теңіздегі
толқынның қозғалысын қызықтап, уілдеп шақыруына еліктеп кетуге болмайды. Ол
алыстан сиқырлаған айдаһар тәрізді алдамша. Оған ілескендер соңынан еруге
қауқары келмей, толқынның қанды шеңгеліне тұншығады. Орыстың символист
ақыны небәрі 12 жолдық өлеңінде теңіздің бетінде буырқанған толқынды айтқан
болып отырып, алда дауылдатып келе жатқан ревалюцияның қанды толқынын
астарлап, образдайды. Мағжан өзінің Толқын деп аталатын өлеңінде сөзден
сурет жасай отырып, толқындардың тебіренісі әр түрлі болып келетіндігіне
назар аудартады.
Сондықтан оның толқындары нәзік, сырттай қарағанда өмірге қатер
тудырмайды. Сылдырап аққан бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле
ағатын зиянсыз. Еркелей күліп, еріне басып, бірін-бірі қуалай ойнап,
жылтырай жылыстап, сырғанай сырғып ағатын арық сулары мен бұлақтардың
бетінде мың брала билейтін қарапайым толқындар. Оны Мағжанның қызықтайтын
себебі, су аққан кезде табиғаттың өзі тудырып, қызықтырып барып тарап
кететін құбылысынан. Қасына жақындағысы келгенді шетке қақпайтын жылы
мінезді болғандығынан қатерлі емес. Солай көрінсе де Мағжан оның қимылынан,
біріне-бірі жақындап келіп, сырласқан болып, бірінің сырын бірі ұрлап,
бірін-бірі жұтып жіберетін адамдардың жымысқы әрекетін көреді. Толқынмен
толқын сырласып бірін –бірі қуалай алдап, еркелей ойнатып, жар-жағалай
жарыса жүгірген болып, абайсызда итеріп құлатып жіберген соң, өтірік жылап
жасын сүртіп, жағалауға кейін қарай шегініп, өзге толқындардың соңынан
ілесіп, көрінбей кететін адам әрекетінің образын ойға салады. Жартасқа
сүйеніп көз жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, қуалай
жорғалап, жоғалып жататын адам тағдырымен астарлайды. Осылайша философиялық
қиялында өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай
образдайды. Бұл – Мағжанның сөз суреткері екендігіне куә. Онда адам өміріне
қатер төндіретін таудай үлкен толқындар болмағанымен, сыбырлай сылдырлап,
былдырлап ұрланып аққан толқындардың да, назарға іліге бермейтін қатерлі
тұстары бар екендігін аңғартқандай болады. Мағжан ескі қоғамдағы маманның
орнын жаңаның ауыстыруын су бетіне көтеріліп келіп, көрінбей жоғалып
кететін толқынның образында бейнелейді. Бұл – ұрпақты ұрпақ ауыстыратын
өмірдің философиялық құбылысы.
Бұл ойларымыз арқылы символист ақындар бірінен-бірі көшіріп алады екен
деген пікір тумауы керек. Әрбір суреткер өзінше бір қайталанбайтын тұлға.
Әрбір адам өзінің өзгеге ұқсамайтын ішкі жан дүниесімен ерекшеленеді. Оның
сыры ішкі жан толқынына байланысты. Кез келген адамның бойын шарпып өтетін
сезім толқындары екінші реет дәл сондай болып қайталанбайды. Солай жасауға
тырысса да солай етіп айтып та, жазып та бере алмайды. Себебі, толқындардың
түрлері мен оның адам санасын қалдыратын әсерлері әр түрлі болады. Мәселен,
адамның ішкі жан дүниесін шарпитын сезім-күй мен ақыл-ой толқыны. Теңіз
толқыны, өмір толқыны, заман толқыны, ұрпақтардың бірінің орнын бірі басар
тағдыр толқыны. Тізе берсек толқыннан жасалатын суреттердің түрлері мен
әсері де әр түрлі болмақ. Бірақ осылардың бәрінің ортақ атауы бар. Ол –
толқын. Сондықтан еліктеуші ақындар, өздеріне дейінгі ақындардың біріне
еліктепшығармаларын тудырғанда, ішкі сезім-күйлерін дәл солардай етіп бере
алмайды. Сыртқы ұқсастығы мен тақырыбы бірдей болуы ықтимал. Тек алдыңғы
суреткердің қалыс қалған ойын жалғастырып, әрмен қарай дамытып жалғастыруы
мүмкін. Оған бір тақырыпқа жазылған оқушылардың шығармаларын мысал етуге
болады. Тіпті бір тақырыпқа салынған суреттердің де көркемдігі мен
техникасы әр түрлі болып келеді. Сондықтан адамдарға беретін әсері де әр
түрлі, көрген адамның өзінің сезіну, тұшынуымен байланысты әр түрлі әсер
алады. Олардың мазмұны мен тақырыбында ортақ ұқсастықтар болуы ықтимал.
Көркемдеп жеткізу дәрежесінде бәрібір өзгешеліктер болады. Ендеше Мағжанның
Толқын өлеңінің жазылу сыры да солай, оның сыртқы суретінен табиғаттың
көркем көрінісін көрсек, ішкі астарынан адам тағдырын танимыз. Осы өлеңін
өзіне дейінгі Европа мен орыс суреткерлеріне еліктеуден жазған іспетті.
Бірақ олардың ойын сол қалпында қайталамай, керісінше олардың үзіліп қалған
ойын жалғастыра дамытып түрлендірген. Сөйтіп олармен ой таластырып, қалам
қағыстырып, иық соғыстыруы пікір таластыруға үйретеді.Өйткені шығармашылық
өнерде де толқындар бірін-бірі жалғастырып, бірінің орнын бірі басатыны
белгілі.
Ұлты мен нәсіліне қарамай, суреткерлердің қай-қайсысы болмасын,
табиғат пен адам мінездерінен өзара байланыс іздейтіндігі өмір заңы.
Символистердің адам тағдырын толқындардың образында бейнелеуі алғаш,
француздың төңкерілісшіл ақыны- Адольф Реттенің 1899 жылғы жазылған След
коробля атты туындысынан басталған. Ол Францияның буржуазиялық қоғамының
сол кездегі құлдырауын теңіз бетіндегі кеменің дауылға ұрынып, суға батып
бара жатқан образында бейнеленген.Бұдан кейін суреткерлер оның мағынасын
өзгертіп, әр түрлі мазмұнда пайдалануға кіріседі. Әсіресе қоғамдық
жағдаймен жеке бастарының қуғынға түскендерін саяси лирикалары мен көркем
өнерде образды бейнелеуді әдетке айналдырады. Символист ақындар мен
суретшілер идеалды армандарының іске аспай қалғандығын кеменің (желкеннің)
дауылға ұрынып, күйреп жағалауға қайраңдап шығып қалуымен де бейнеленген.
Көрген қиыншылықтары мен жоқшылықтарын төбесіне өрмелеп шығуға мүмкіндік
бермейтін құздар мен жағаларын су шайып кеткен жалаңаш жартастардың
келбетімен кескіндеген. Сол арқылы қоғамның төрінен ығыстырылып бара
жатқан шығармаларын су жағалап, дымқыл құмның бетімен жалаңаяқ жүрген
кездеріндегі табандарының қалған іздерін, арттарынан қуа келіп шайып
кететін толқындардың әрекетімен салыстыра бейнелеген. Сөйтіп, бірін-бірі
қуалай сусылдыған құмдардың арасынан өз іздерінің жоғалып кететін суретті
бейнесін көз алдымызға келтіреді. Оны жаңа қоғамның төрінен білдірмей,
ақырын ығыстырылып жатқан адам тағдырларымен астарлайды.
Кейде қоғамның экономикасы құлдырап, құлап бара жатуын, өздері өліп
бара жатқан тәрізді бейнеленген кездері де болған. Оның астарын ұға
алмағандар, авторы өлімді насихаттап отыр деп те кіналаған. Қыл қалам
иелері оны символдық иелермен салған. Сол арқылы қоғамның құлап бара
жатқан шындығын бейнелеген. Оны түсіне алмағандар сау адамның ойы емес
деп авторын жазалап, қуғынға алудың нәтижесінде құлдырап, құрып бара
жатқандығын дер кезінде сезбей қалған. Оған жан Мореастың Стансов атты
өлеңдер жинағындағы символистік бейнелеулермен қазақстандық суретші
С.Калмыковскийдің Кеңестер Одағының экономикасы құлдырап, өз іштерінен
ыдырап бара жатқандарын, кепкен жердің бетінде қайрандап қалған кеменің
образында бейнеленген суреттерін мысал етуге болады. Бұдан символистердің
көпшілігінің бойында табиғат силаған барлаушылық қасиеттердің бар екендігі
байқалады. Бірақ олардың адал ниеттері өздері өмір сүрген ортадан қолдау
таба алмай қараланып, ауруға айналғандар деп қорлаудың нәтижесінде, дер
кезінде шешім қабылдаудан тайсақтап, қатердің алдын орайтын мезгілді
жіберіп алып, кемшілікті бүркемелеп, өз-өздеріне ор қазып жатқандықтарын
білмей, қоғамның ыдырауына ықпал еткен. Осы жағынан келгенде символистер –
уақытында дабыл қағатын сақшылар іспетті.
Символизмді дұрыс ойдың мектебі емес деген түсінік – оларды
түсінбеу, өзгелер байқамайтын кемшіліктерді сезіп қалатын қағілездіктерін
бағалай алмаудан шыққан. Символдық стильдердің қоғамдық өзгерістердің
алдында пайда болып, сонан кейін жоғалып кететіндері осындай қоғамдық
ахуалдарға байланысты болып отырған. Олардың астарлап, не айтып
отырғандығын түсінгілері келмегендер, қуғынға алып көзін жойып, болмаса
ауру деп жындыханаларға салу арқылы сол қоғамның өзін ауруға ұшыратып,
ыдырап кетуіне ықпал еткен. Бұл пікірлеріміз арқылы символистерді мүлде
кінәсіз санай алмаймыз. Себебі біз олардың идеялы қоғам іздейтін, сананың
билігіне бағынбай, тек жүрек әмірімен ғана жүреміз деп реальды өмір
шындығынан аулақтап кететін тұстары да баршылық. Оның сыры, өз ұсыныстарын
айтып өткізе алмаған кезде қоғамнан түңіліп, алшақтап, оңашаланудың
нәтижесінде өмірдің шындығын ашып айта алмай шығармаларындағы ойлары
бұлдыр, мәнсіз, мағынасыз болып кетеді. Әсіресе, ол суретшілердің
шығармасында бұлдыр көрінеді. Бірақ соған қарамастан мүлде жоғалып
кетпейтін, мәңгілік жанр ретінде қалыптасып келеді.
Олардың шығармаларының маңыздылығы – қоғамда үнемі қозғалыс тудырып,
не істеу керектігіне ой тастап, жаңа өлең түрлерінің үлгісі мен
техникаларын жетілдіріп, өзгерістер кіргізіп отырды. Өлең сөздерінің
қуаттылығына барынша көңіл бөлді. Оқырманның санасын ояту үшін айтылған
әрбір сөздің іріктеліп, сапалы болу ерекшелігіне назар аударып, оқырманның
қытығына тиіп,санасына қозғау тастайтын дәрежеде болу керектігін талап
етеді. Мақсаттары - өздері тастаған идеялық ойды ары қарай жалғастырып,
өзінше түйін жасауға дағдыландыру. Қоғамдағы экономикалық дағдарыс
билегенде немесе реакция күш алғанда пайда болып, содан кейін әлсіреп барып
жойылып кететін кездері де болады. Бірақ ғасыр алмасуында қайтадан жаңарып,
гүлдеп, тамырланып отырады. Сондықтан символистердің көпшілігі артына
ғұмырлы із қалдырудан ерекше ештеме жоқ деген мақсатпен де өмір сүреді.
Көпшілігінің дүние байлықтан бас тартып, аскеттік ғұмыр кешіп, қоғамдық
кедергілердің барлық түріне төтеп беріп, алған беттерінен қайтпай, барлық
күш-жігерлерін шығармашылық жұмыстарға арнайтыны сондықтан. Символистер оны
мәңгілік ғұмыр, болмаса шығармаларының өліп қайта тірілуі деп те
атайды. Мағжанның:
Мен өлмеймін,
Менікі де өлмейді,-
деуінің астарында осындай да ойлар болуы ықтимал.
Адам болғаннан кейін ойын образдап ойлауы болады, образды ой ақынның
эстетикалық талғамына, ішкі эмоциялық сезіну әсері мен оны сыртқа шығару
қабілетіне байланысты. Нені ымдап, астарлап халыққа түсіндіргісі келіп
отырғанын оқырман қауым сезіну арқылы түсінеді. Шығармаларындағы символдық
образдардың жасалуына қарап, ақынның дүниетанымдық дәрежесі айқындалады.
Қандай ғылымдардан хабардар екендігі көрінеді. Тіпті, жан дүниесіндегі
толғаныс уақытша ма, болмаса көкірегінде ащы өкінішке толы сұранысбар ма,
оны да абразды ойларынан анықтауға болады. Ал символистердің поэзиясында
символдық образдарды астарлап, ымдап, ишарамен жұмбақтай пайдалану
шеберлігіне келер болсақ, балалық шағынан қалыптасқан ішкі мәдениеті мен
психологиялық толғаныстары үлкен рөл атқарған.
Шығармаларының құндылығы, образды ойлары, ақынның білім деңгейінің
биіктігіне, өмірді тану қабілеті мен эстетикалық талғамына, шығармашылық
қуатының құдіретіне байланысты.
Уақыт өте келе ол жаңашылдық болып табылады. Рухани еркіндік алған
суреткер өмірді қалай қабылдайды, қалай түсінеді соны еш бояусыз еркін
бейнелеп береді. Бұл - символизмдегі реалистік шындық.
Суреткердің төңірегіндегі болып жатқан жағдайға баға беруі мен онан
алған әсерлері образды ойларынан байқалған. Сол арқылы жаңаны ұнатуы мен
оған күдіктене қарауы, оның пайдалы, болмаса пайдасыз жақтары сараланады.
Төңірегінен алған нашар әсері мен әдемілікті сезінуі, ұнатпағанын тұрпайы,
дөрекі, анайы түрде образдауы, айналасындағыларды күлкі мен мазаққа
айналдырып мысқылдауы, болмаса, төңірегінде болып жатқан жаңалықтармен
қабысып кете алмай, оны трагедиялы түрде қабылдауы, эстетикалық сезінуі мен
моральдық жағдайына тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(1893-1938)
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1.1. Ақындық тұлға айнасы
1. Мағжан
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2. Мағжан лирикасының өзіндік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
1.2. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы символизм
1.2.1.Мағжан
символист ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
а) Ақиық ақын поэзиясындағы
символизм ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
ә) Ақын өлеңдерінің көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздік қолымызға тиген бүгінгі таңда, қазақ
әдебиеттану ғылымының алдында орасан көп міндеттер тұрғаны анық. Уақыт
талабына орай кешегі әкімшіл – әміршіл жүйе тұсында бұрмалана айтылған ой-
пәкәрлерді өзгертіп, ұлт байлығы рухани мұраларға жаңаша пайымдаулар жасау,
ұлттық әдебиетімізге, тарихымызға жаңаша пайымдаулар қажеттігі туындайды.
Аз уақыт ішінде әдебиет әлемінде атқарылған игі істер қатары біршама арта
түсті. Жаңа бағыттағы даму процесін басынан өткеріп отырған ұлттық
әдебиеттану ғылымы әдебиет тарихындағы орны ойсырап тұрған тұлғаларды
түгендеу бағытында жемісті еңбек етуде. Осындай игі істер нәтижесінде,
бұған дейін шығармалары белгіленген шеңбердің кемерінен шығарылмай,
стандартты түрде бағаланып келген халқымыздың талантты перзенттерінің
туындылары көпшілік қауымға толықтай ұсынылып, кеңінен таныстырылуда.
Солардың бірі - Мағжан Жұмабаев шығармашылығы. Мағжан қазақ әдебиетінде
Абайдан кейін үлгі-өнеге алатын екінші ақын. Сәбит Мұқанов ХХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті еңбегінде: Ақындық жағынан келгенде, Мағжан, әрине,
қазақтың күшті ақындарынан саналады.Қазақтың тілін байыту ретінде,
әдебиетінде түрлеренгізу ретінде, Мағжанның еңбегі көп. Абайдан кейін тіл
өнегесіне Мағжаннан асқан қазақта ақын жоқ.
Бұл биік те әділ баға. Және жүрек жұтқан көзсіз ерліктен туындайтын,
бас кеспек болса да,тіл кеспек жоқ деп шындықты айтудан тай салмайтын
батыл баға. Мағжан өз жолын өзі салған ақын екендігін оның замандас ақын
–жазушылары да мойындаған.
Зерттеуші Мұхтар Әуезовтың: “Мен Мағжанды сүйемін. Оның Европалық
әшекейін сүйемін” деген даналық сөздерін басшылыққа ала отырып, Мағжан
поэзиясындағы символдық образдарды, сөз қолданыстарын француз символистері,
Бодлер мен Верхарын, орыс символизмінің тарландары К.Бальмонт пен
Д.Мережковский, В.Брюсовтың поэзияларымен салыстыра саралау арқылы
Мағжанның өзіндік қолтаңбасын айқындап, символдық образды ойлардың
көркемдік әдеби тәсіл екендігін жан-жақты зерделеп шыққан.
Диплом жұмысының өзектілігі: Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы
символизм атты дипломдық жұмыстың тақырыбы қазақ әдебиетінде өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, жазба әдебиетінде ойды
бейнелеп, образдап жеткізуде Мағжандай мықты символист ақын болмағанын
айқындап, саралау негізгі бағыттардың бірі болып саналады.Себебі, Мағжан
әлем әдебиетінде жан жақты ракурста күрделі тұлға болып табылады. Жерлес
ақынның шығармашылығындағы нақтылап айтқанда, өлеңдеріндегі символизм ұғымы
кең көрініс тапқан. Мағжан поэзиясындағы символизмнің шарықтау шегі шыңға
көтерілгенін Шәңгерей мен Мақыш, Шәкәрім поэзияларындағы символизм мен
салыстыру барысында аңғарылыды. Сондай-ақ Сәкен поэзиясымен салыстыру
арқылы Мағжан тіліндегі символизмнің даралығы, әрі өзгешелігі зерттеліп,
ара салмағы сараланды.
Тақырытың зерттелу сипаты.
Ұлтшыл ақын аталып, жетпіс жылдан астам уақыт шығармашылығы тар
қапаста сақталып келген Мағжан поэзиясы 1988 жылы ақталғаннан соң
Бақыткамал Қанарбаева “Мағжан шығармашылығындағы фольклорлық дәстүр” деген
тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған болатын.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мағжан Жұмабаев өлеңдері мен
поэмаларындағы қолданысқа енген, шығармалар тіліне сән келтіре отырып, жаңа
бояулар мен сусындаған символизм ұғымы белен алған. Зерттеу барысында
символизм ұғымына кең түрде тоқтала отырып, Мағжан поэзиясындағы
символизмді басқа ақындардың поэзиясындағы символизммен салыстыру арқылы
негізгі зерттеу нысанасына тән ерекшелікті айқындадым. Осы мақсатты орындау
барысында мынандай міндеттер алға қойылды:
Ақынның символдық қырларын поэзисынан дәлелдей көрсету.
Зерттеу нысаны. символизмнің пайда болуы мен дамуы және құлдырау кезеңдері
анықталған. Ойды бейнелеп айтудағы техникалық тәсілдері туралы да мол
түсініктер берілген. Сондықтан аталған зерттеудің қарапайым оқырмандарға
беретін пайдалы жақтары мол.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны Мағжан поэзиясы
Жұмыстың мәлімет көздері. Жұмыста ??????????зерттеу жұмысы пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан және негізгі бөлімі 2 тараудан тұрады.
Символист ақынның өз шығармаларын дәуір тынысына сай көркем бейнелей білуі.
Ақынның әр шығармасы тақырыбы жағынан күрделі, өзекті.Мағжан Жұмабаев
шығармаларының құрылымы сан алуан. Халқы үшін тынымсыз еңбек еткен ақынның
поэзиясы көңілімізде мәңгі қалмақ. Жүрек жарды шығармалары жақсылыққа,
шынайылыққа, әділдікке бағыштайды. Қосымшада ... ... ... ... ... берілген.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу сипаты, мақсаты мен міндеттері
туралы айтылған.
Қорытындыда тұжырымдалады.
І. АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒА АЙНАСЫ
1.1.Мағжан Жұмабаев лирикасы
Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында қазақ әдебиетінің
тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі – Мағжан Жұмабаев.
Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде идеологиялық
қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған қалпын көруге
ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі жырымен де күресіп
өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді бастан кешірді.
Мағжан Жұмабаевтың алғашқы өлеңдері ағартушылық сарында жазылды. Ол
түсінікті еді. Мағжан өмір сүрген уақыт қаншалықты күрделі саяси, қоғамдық
тақырыптарды алға тартқанымен, оның алдындағы Шоқан, Ыбырай, Абайлар бастап
кеткен ағартушылық ой-пиғыл бұл кезең әдебиетінде басымдау жатты. Мағжан да
Абай дәстүрінде жыр жазды, ұлы ұстаз үлгісін жалғастырды. Алғашқы
өлеңдерінің бірін "Алтын хакім Абайға" деп атауының өзінен ақынның ұлы
Абайды ерекше құрмет тұтқаны сезіледі. Өз өлеңдерінде қазақ арасындағы әр
түрлі келеңсіз мінез-құлықты, әрекетсіздік пен жалқаулықты, сауатсыздықты
сынайды. Елін білім алуға, өнер үйренуге шақырады. "Жазғы таң", "Өнер-білім
қайтсе табылар", Қазағым", т.б. өлеңдерінде ақын осы тақырыпты көтереді.
Мағжанның ағартушылық сарындағы өлеңдерінің арасында ел мен жер тағдырына
алаңдаушылық жатады. Ақын туған елін сүйді, туған жерінің әрбір пұшпағын
жүрегіне жақын тұтты. Ол:
Басқа жұрт аспан-көкке асып жатыр,
Кілтін өнер-білім ашып жатыр,–
дей келіп, қазақ арасында мұндай ұмтылыстың әлі де жоқ екеніне өзегі
өртенеді. Қолында дәулеті бар деген бай-болыстар да, азын-аулақ оқыған
төрелер де өз басының қамын ойлаумен жүр. Халықтың жайына алаңдайтын ешкім
жоқ. Оқудағы шәкірттерге де дұрыс білім берілмейді. Қыз балалар малға
сатылуда. Өзара дау-жанжал, айтыс-тартыс көп. Міне, Мағжанның өкініші –
осылар.
Дегенмен, Мағжанның ойлары мұнымен шектелмейді. Бір ұлттың өз халқының
мүддесін ойлаумен ғана қалып қоймайды. Мағжанның азаматтық парасатынан
туындаған арман-мақсаттар бұдан әлдеқайда биік. Туған халқы туралы
айтқанда, оның кешегі өткен жолын еске алады, оны бүгінгі жағдайымен
салыстырады. Онымен де шектелмей, ақын жалпы түріктік идея көтереді. Түркі
тектес халықтардың бәрінің болашағынан үміт күтеді, жалпы Шығысты пір
тұтады. Бұл қатарда ақынның "Пайғамбар", "Күншығыс", "Түркістан", От", т.б.
тәрізді бірсыпыра өлеңдерінде түптің түбінде жақсылық атаулының бәрі де
Шығыстан келмек, Батыстан торлаған қою қара бұлтты Шығыстың жарық сәулесі
ғана талқандамақ. Бұл өлеңдерінде ақынның туған жерге, өз топырағына,
Шығысына деген ғажайып сүйіспеншілігі, перзенттік патриотизмі айқын
көрінеді. Күншығыс өлеңінде:
Қисық көзді Күншығыс,
Бұл тұруың қай тұрыс?
Серпіл енді, алыбым! –
деп, Шығыс елдеріне ұран тастай отырып, өз ойларын әйгілі Пайғамбар
өлеңінде былайша жалғайды:
Күншығыстан таң келеді – мен келем,
Көк күңіренеді: мен де көктей күңіренем.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, Күн берем!
Қап-қара түн. Қайғылы ауыр жер жыры!
Қап-қара түн. Күңіренеді түн ұлы.
Күншығыста ақ алтын бір сызық бар:
Мен келемін, мен – пайғамбар, Күн ұлы.
Өлеңде ақын шабытының ғаламат күші қаншалықты сезіліп тұрса, ақынның
Шығысқа, оның ұлдарына деген махаббаты мен мақтанышы да соншалықты жарқырап
көрінеді. [28 42]
Мағжанның бұл тақырыптағы өлеңдерінде заман шындығы халықтың басынан
өткен тарихи белестерді ойға алу арқылы түсіндіріледі. Ол Шығыстың, оның
ішінде түркі елдерінің кешегі тарихына көз жібереді. Бір кезде жайлаған
мекенін еске алады. "Түркістан" өлеңі соның айқын айғағы.
...Түркістан – екі дүние есігі ғой,
Түркістан – ер түріктің бесігі ғой, –
деп басталатын өлең жолдары кешегі тарихқа жетелейді. Ертеде Тұран аталған
бұл жерді мекендеген ата-бабаларымыздың өмірінен елес береді Ақын Тұранның
жері мен суын, көлі мен шөлін, өзен-суларын, тауларын, Теңізі мен Аралын,
Ыстықкөлін, Жейхун мен Сейхун дарияларын, Тянь-Шаньдай, Памир мен Алтайдай
тауларын ғажайып көркемдікпен суреттейді. Тұранды мекен еткен ер түріктің
билері мен батырларын, ғұлама ғалымдарын, ел басқарған хандарын еске алады.
Міне, осылайша бірлікте өмір сүріп, іргесін жауға бермеген түрік дүниесі
бүгінде бірнеше елге бөлініп кеткен.
Көп түрік енші алысып тарасқанда,
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? –
деп, Мағжан қазақты да сол ер түріктің бір мұрагері санайды.
"Тұран", "Түркістан" деген образды бейнелер арқылы Мағжан осылайша
Шығыс әлемін, бүкіл түркі дүниесін мақтан ете жырлайды. Оның бүкіл өткен
жолына шолу жасай отырып, тарихтың небір ерлікке толы, бейбіт өмір жайлаған
беттерін парақтайды. Оларды өз заманымен салыстырады. Көп нәрсеге көңілі
толмайды. Бір кезде Тұранды мекен еткен ер түріктің бүгінде бірлігі
азайған. Бас-басына ел болған, жеке халықтарға бөлініп кеткен. Шығысты
дәріптейтін өлеңдерінде Мағжан осынау түркі халықтарын бірлікке шақырады.
Сонда ғана Батыстан келген қиянатқа, Ресей патшасының отаршыл саясатына
қарсы тұруға болатынын ұқтыруға тырысады.
Бұған дәлел – ақынның "Орал тауы" атты өлеңі. Өлең кейіпкері – Орал
тауы. Мағжанның бейнелеуінде ол – бүкіл түркі дүниесінің символы.
Аспанмен таласқан көкпеңбек таулар. Қарағай, шыршасы сыңсыған,
бауырында не түрлі аңдары жортқан, қойнауында алтыны мен алмасы тұнған Орал
тауы. Тау табиғатының әсем суретін сала отырып, ақын Мағжан сөзін ары қарай
жалғайды:
Бір күнде сенің иең түрік еді,
Орын ғып көшіп-қонып жүріп еді.
Қорықпайтын таудан, тастан батыр түрік
Қойыныңа жайыменен кіріп еді.
Ер түрік ен далаға көрік еді,
Отырса, көшсе, қонса – ерік еді.
Тұрғанда бақыт құсы бастарында,
Іргесі жел, күн тимей, берік еді.
Мұндағы ақынның "ер түрік" деп отырғаны – түркі дүниесі, түрік, қазақ,
қырғыз, ұйғыр, татар, башқұрт, т.б. халықтардың жиынтық бейнесі. Бір кезде
ен даланың көркі болған осынау халықтардың бүгінгі халі қандай? Мағжан
соған үңіледі.
Оралдай атамекен жерлеріне,
Қасиетті атаның көрлеріне,
Аузы түкті шет елдер ие болып,
Көрсетіп тұр қысымды ерлеріне, –
деп, ақын тарихи шындықты баяндайды. "Аузы түкті шет елдері" – Ресей
патшалығы. Соның қысымымен бір кездегі асқақ Оралдың да жүзіне қаяу түскен.
Өлеңнің соңын Мағжан бүкіл түркі жұртын бірлікке шақырумен аяқтайды:
Анамыз бізді өсірген, қайран Орал,
Мойның бұр тұңғышыңа, бермен Орал!
Қосылып батыр түрік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге орал.
Туған халқының, түркі дүниесінің басындағы ауыр халді, мұңдана баяндаған
өлеңдерінің өзін Мағжан айрықша оптимизммен қорытып отырады. Ақынның
лирикалық кейіпкері – аса батыл, нені болса да кесіп айтатын өткір
жан.[2938]
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?
Көкте – бұлт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі – желдің жөнін кім сұрар? –
деп басталатын "Мен кім?" атты өлеңінде Мағжан өзінің лирикалық
кейіпкерінің дәл осындай айбатты да қайратты, адал да қайсар бейнесін ашып
береді. Ақынның "мені" өзін көктегі күшке, түпсіз теңізге, кызуы мол
жалынға, жүйрік тұлпарға теңейді. Патшадай қаһарлы, казыдай әділ, бидей
шешен де өзі. Олай болса, оған қарсы тұрар күш бар ма?
Өзім – тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім – кұран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді, ескілік, келдің өлер кезіңе, –
деген лирикалық кейіпкер сөзінде алапат күш-жігер мен шынайы шындық қатар
өрілген.
Ақын өзін немесе өзінің лирикалық кейіпкерін ғана емес, айналасындағы
жастарды да "арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты" қалыпта көргісі
келеді. Халқының болашағы үшін күресетін негізгі күш –жастар. Олай болса,
өмір бойы "алаш" ұранын көтеріп өткен Мағжан үшін жастардың орны бөлек.
Өзінің "Мен жастарға сенемін" деп аталатын өлеңінде ол жас жеткіншектерге
үлкен үмітпен қарайды. Жастардың бойынан кыранның қанатындай күштілікті,
таза жүрек пен сүйкімді мінезді, туған жерге деген шексіз махаббатты
көреді. Соған мақтанады. Шабыттана жырлайды. "Мен жастарға сенемін!" деп
асқақтай сөйлейді.
Мағжан өлеңдеріндегі ең басты тақырып – ел мен жер тағдыры. О бастан-ақ
халқына азаттық өмір тілеген ақын туған елінің өткен тарихына үнемі көз
жіберіп отырады. Сол арқылы тарихи шындықтың бетін ашады.
Атап айтқанда, "Өткен күн" атты өлеңінде Еділ мен Ертістің арасын
жайлаған қазақтың бір кездегі жайнаған даласы мен көкорай шалғынды
жайлауын, айна көлдері мен алаңсыз күн кешкен тұрмысын, қаһарман батырлары
мен әділ билерін, ел тұрмысының сәні болған ұлттық салт-дәстүрлерін мақтан
ете отырып:
Өткен күнді ойласам,
Ойға терең бойласам,
Кешегі қайран қазақтың
Сәулеті мен дәулеті
Көз алдыма келеді, –
деп, бұдан ары қарай осы тіршіліктің шырқы бұзылғанын баяндайды.
Өткенді аңсап емес, қолда бар асылынан айырылғанын өкіне баяндайды.
Оның себебі неде? Бейбіт өмір неге қара түнекке айналды?
Қазақтың қазіргі күйі қандай?
Күшің кеткен баяулап,
Жүрсің атсыз жаяулап,
Ит надандық желкеңде
Шабайын деп аңдып тұр
Қылышын ұстап таяулап, –
деп, ақын сол заманның шындығы арқылы әлгі сауалдарға жауап береді.
Қазақ даласындағы 1917 жылғы төңкерістер тұсындағы жағдайды жырлауда
да ақын дәл осындай шыншылдықтан жаңылмады. "Бостандық'', "Есімде... тек
таң атсын", т.б. өлеңдерінде ақынның халқының тәуелсіздігі жолындағы жанын
құрбан етер ерекше қайраты сезіледі. "Бостандық" өлеңінде:
...Көк есігі ашылды,
Жұмақ нұры шашылды.
Келді ұшып бостандық, –
деп қуанады, бостандықты ізгі періштеге теңейді.
Ақын өлеңдерінде бостандықты аңсау сезімі аса күшті. Екі дүние
алмасып, аласапыран болып жатқан тұста өмір сүрген ол халқына тәуелсіздік
күнінің жақындағанын сезеді. Әйтсе де оған жету оңай емес. Сенімінен гөрі
үміті басымырақ акынның. Осындай көңіл күйде жазылған Мағжан өлеңдерінің
бірі – "Сағындым". Өлең абақтыда отырған ақынның жан дүниесінен хабар
береді.
Қабырғасы қара тас абақты іші қара көлеңке. Сасық иіс қолқаны атады.
Кіп-кішкене терезеден келіп жететін жарық та, таза ауа да шамалы. Осындай
тар қапаста отырған ақын сары даласын, алыстағы анасын, туған елін,
құрдастарын, сүйген жарын сағынады. Содан соңғы сағынары – бостандық.
Бостандыкта өткен күнді сағындым,
Желдей зулап кеткен күнді сағындым.
Жыл құсындай ұшсам, қонсам ерікті,
Ойдағыны өткен күнді сағындым, –
деп адам баласының еркін өмір сүруін аңсайды. Сол еркіндікке жету жолында
абақтының азабын тартып отырғанын ақын өлең жолдарына түсіреді. Онда мұңнан
гөрі жеке адамның көңіл күйіндегі кейбір толғанысты сәттердің суреті
басымырақ. Ақын жырында болашаққа сенім мол.
Не көрсем де алаш үшін көргенім,
Маған атақ ұлтым үшін өлгенім! –
деген жолдарда Мағжанның ұлтына, халқына деген шексіз махаббаты сезілсе,
одан кейінгі:
Қалың елім, қалың кара ағашым,
Қайраты мол, айбынды ер, алашым!
Өзі-ақ құлар, сырың берме, сабыр қыл,
Ақымақтар байқамаған шамасын, –
деген жолдардан оның ертеңгі болашақтан үміті, қалай болғанда да осы
қиындықтың артында азат күндердің келеріне деген сенімі көрінеді.
Өмірге құштарлық, айналасындағы адамдарға, туған табиғатқа, жер-анаға
ғашықтық туралы ойлар – Мағжан өлеңдерінің басты сипаттарының бірі. Ақын
нені жырласа да, ерекше махаббатпен, шынайы жүрекпен жырлайды. Сол себепті
де оның өлеңдері сырлы, сазды, көркем.
"Сүйемін" атты өлеңін ақын қартайған анасына, күнделікті тұрмыстың
жетегінде жүрген қарапайым жарына деген сезімін суреттеуден бастайды.
Өлеңде өмірдің жүрекке жылы, көзге таныс суреті бар. Ана да, жар да әркімге
қымбат екенін есіңе қайта салғандай. Одан кейін ақын:
Жүрген ескі заңымен,
Алдындағы малымен
Бірге жусап, бірге өрген,
Алаш деген елім бар.
Неге екенін білмеймін,
Сол елімді сүйемін.
Сағым сайран кұрады,
Бораны ұлып тұрады,
Қыс – ақ кебін, жаз – сары.
Орманы жоқ, шуы жоқ,
Тауы да жоқ, суы жоқ,
Мәңгі өлік сахарасы,
Сарыарқа деген жерім бар.
Неге екенін білмеймін,
Сол Арқамды сүйемін! –
деп, өзінің туған елі мен жеріне деген перзенттік сүйіспеншілігін жайып
салады.
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы
да, желі де ғажайып. Ақын өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Қай
шығармасында да Мағжан осы екі ұғымды бірлікте алып жырлайды. Бір өлеңінде
анасына, жарына, жалпы адамға деген махаббатын туған жерге катысты
сезімімен ұштастырып жатса, енді бір жырларында сол табиғаттың асыл жемісі
– адамды бәрінен жоғары кояды. Бұған дәлел – "Сен сұлу" өлеңі.
Өлеңде сұлулықтың көркіне көз тоймай, айналасына таңырқай көз салған
ақынның бейнесі бар. Ол айрықша тебіреніс үстінде. Оның көңіліне қуаныш,
мактаныш сезімін ұялататын кең даланы гүлге ораған көктемнің арайлы күні,
күміс табақтай көкте жүзген сұлу Ай, жібектей есіп, жанды жадыратар Жел,
асқар тау, көлде жүзген аққулар, көк аспанда нұрын шашын тұрған Күн. Ақын
осы көріністің тамаша картинасын жасайды. Табиғаттың әр құбылысынан, туған
жердің әр тынысынан сұлулықтың тамаша белгілерін көреді. Сонда да болса,
дүниедегі ең сұлу жаратылыс Мағжан үшін бұл емес. Сұлудың сұлуы – оның
жүрегі қалаған сүйікті адамы.
Толып жатыр түрлі сұлу дүниеде,
Бәрінен де маған, сәулем, сен сұлу!
Мағжанның таза махаббат тақырыбына арналған лирикасы – аса көркем
мұра. Табиғатынан жаны сұлу сыршыл ақын адамның ең асыл сезімін жеткізуге
келгенде ғажап шеберлік танытады. "Сүй, жан сәулем", "Сен сұлу", "Жұлдызды
жүзік, Айды алқа қып берейін", "Шолпы", т.б. өлеңдерінде Мағжан адамға тән
осынау ұлы сезімді аса биікке көтере жырлайды. Ақынның лирикалық қаһарманы
үнемі ғажайып сезімнің кұшағында жүреді. Шын сүю – Мағжанның ұғымында әрі
ләззатты, әрі азапты күй. Қуанышы да мол, азабы да аз болмайтын сезім.
Ақынның сезімі кіршіксіз мөлдір. Сонымен бірге, ол махаббатқа шексіз адал.
Сүйген жанының бір сәттік қуанышын ол патшаның тағына да, дүниенің малына
да айырбастамайды. Сүйген жары үшін не қиындыққа да төзуге даяр.
"Жұлдызды жүзік, Айды алқа ғып берейін" өлеңі дәл осындай кіршіксіз
махаббаттан туған шығарма.
Сүйгеніне қол созған ғашық жан:
Кел, жұлдызым, жылжып қана жібектей,
Жұлдызды жүзік, Айды алқа ғып берейін, –
деп, жүрек сырын ақтарады. Оның ғашығы – сөзі сиқыр, шашы толқын, күлкісі
күміс табақтай сыңғырлаған ғажайып сұлу. Ақын осы сұлулыққа жету жолында
бәрін де құрбан етуге даяр ғашық жанының бар сезімін тамаша суреттермен,
бейнелі кестелермен береді. Лирикалық кейіпкерінің "көз жасынан меруерт
тізіп", тіпті аспандағы жұлдызды жүзік, айды алқа етіп ғашығына сыйға
тартқызады.
1.2.Мағжан лирикасының өзіндік ерекшелігі
Мағжан – қазақ өлеңінің көркіне көрік қосқан, саздылығы мен әуезділігін
әсемдеген ақын. Жоғарыдағы өлеңдерінің бәрінде де ол қарапайым өмір
кұбылыстарын әсем суретке айналдыра жырлайды. "Толқын", "Шолпы", т.б.
өлеңдерінде Мағжан өлеңдеріне тән ерекше бір әуезділігі айқын көрінеді.
Мысалы: "Шолпы" өлеңіндегі:
Сылдыр, сылдыр, сылдыр,
Қанымды қайнатты кұрғыр.
Шық-шық жүрекке тиеді,
Күлпәра талқан боп сыңғыр, –
деген жолдардағы қазақ қызының шашына таққан шолпысының сыңғыры әркімнің
құлағына қазір де жетіп тұрғандай әсер береді.
Ал "Толқын" атты өлеңінде ақын өмір философиясы туралы толғанады.
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады,
Толқынмен толқын жарысады, –
деп, ақын айтқандай, өмірдің өзі бірін-бірі қуған, жарысқан осындай
толқындардан тұрмақ. Өмір ағысы осындай.
Мөлдіретіп көз жасын,
Жасымен жуып жартасын,
Сүйіп сылқ-сылқ күледі.
Жылағаны – күлгені,
Күлгені оның – өлгені,
Жылай, күле өледі.
Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,
Бірінің сырын бірі ұрлап,
Толқынды толқын қуады.
Жарына бал береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын тынады.
ІІ. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СИМВОЛИЗМ
2.1. Мағжан символист
Мағжан поэзиясында ашқан жаңа беттерінен және де айрықша атайтынымыз –
ақынның Батыс, күллі әлем поэзиясындағы ауыз тұшитын жаңалықтарға ден қоюы.
Осыған байланысты символистік ізденістері ақын поэзиясында көрініс
тапқан.(От, Пайғамбар, Күншығыс, Мені де, өлім әлдиле, Бостандық,
Жаралы жан, Берниязға, т.т). Символизм деген не? Яғни, символизм
–романтизмнің бір бұтағы болғанда, осы тарапты өлең үлгілері ақын
творчествосын қазақ поэзиясының және бір жемісті ағашы етіп бөлекшелеп
тұратынын айтуға болады.Жазба әдебиетінде ойды бейнелеп, образдап жеткізуде
Мағжандай мықты символист ақын некен саяқ.
Мағжан – алдымен сыршыл ақын. Мағжан сөзіндей тілге жұмсақ, жүрекке
жылы тиетін үлбіреген нәзік әуез қазақтың бұрынғы ақындарында болған емес.
Ол жүректің қобызын шерте біледі, оның жүрегінен жас пен қаны аралас шыққан
тәтті сөздері, өзгенің жүрегіне тәтті у себеді [Жүсіпбек Аймауытов 290б]
Ақын шығармалары тақырып жағынан жаңашыл ғана болған жоқ, сонымен
бірге сол айтар ойды бейнелеу жағынан да өзгеше болып келеді. Мағжан не
жазса да сырлы, көркем жазады.Жоғарыда келтірілген Жүсіпбек Аймауытовтың
берген бағасы Мағжан жаңашылдығына қатысты айтылған. Зерттеуші,
М.Әуезовтың: “Мен Мағжанды сүйемін. Оның Европалық әшекейін сүйемін” деген
даналық сөздерін басшылыққа ала отырып, Мағжан поэзиясындағы символдық
образдарды, сөз қолданыстарын француз символистері, Бодлер мен Верхарын,
орыс символизмінің тарландары К.Бальмонт пен Д.Мережковский, В.Брюсовтың
поэзияларымен салыстыра саралау арқылы Мағжанның өзіндік қолтаңбасын
айқындап, символдық образды ойлардың көркемдік әдеби тәсіл екендігін жан-
жақты зерделеп шыққан.
Сөйтіп, Мағжан поэзиясындағы символизмнің Еуропа мен орыс
символизмдерінен жалғастық тапқан дәстүр екендігі айқындалып отыр. Ақынның
олардан үлгі ала отырып, этностық ерекшелігімізді ескеріп, соны тәсіл
іздегені айқындалып, жан-жақты талданады. Мағжанның бейнелі образдар жасау
арқылы, ХХ ғасырдың басындағы саяси-тарихи жағдайдың толық картинасын жасап
бергендігіне көз жеткізеді.
Мағжан символизміндегі ерекшелік - тарихи нақтылығында, ал мұның өзі
реалистік нышандардың бірі екендігі мәлім. Жұмабаев поэзиясындағы құнарлы
арнаның бірі.
Мағжан поэзиясының көркі мен сұлулығы, сыршылдығы мен жыршылдығы,
суреткерлігі мен ойшылдығы талай рет оқырманын тамсандырып, талай дуалы
ауыздардың ілтипатын иелендіріп, өзіне тәнті еткен. Атын атауға жасқанып,
бұқпантайлаған заманда да тасты жарған тас бұлақтың суындай нәрлі поэзия
жасырын оқыған талай жүректі өзіне баулап, өзгеше күйге бөлегені шындық.
Мағжан поэзиясының осынау құдірет күшін өз замандастары толық мойындап,
кейі ашық, кейі жұмбақтап болса да жазып та, айтып та кеткен. Егер ол кең
көлемді қоғамдық дәрежеде қолданылса, төңкерілістің қатерлі қаруына
айналған. Экономикасы шатқалақтай бастаған мемлекеттердің басқару жүйесі,
өз іштерінен шыққан символистерден үрейлері ұша қорқып, көздерін жойғанша
асығатын себептерінің бір сыры осы болған. Оған белгиялық символист ақын
Эмиль Верхарнның 1914 жылы, бірінші дүние жүзілік соғыс қарсаңында, өзінің
қаншалықты дәрежеде қатерлі ақын екендігін ескерткен мына сөздерін мысал
етуге болады:
Я буду в голосах, в телах, в руках у вас,
У тех, в ком, вопреки привычкам человека,
Всегда горит, высокий светоч века,
Чтоб в подвигах прожить, в усильях, что ни час. [4.5]
Мағжан - культурасы зор ақын. Сыртқы кестесінің келісімі мен күйшілдігіне
қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай. Сезімі жетілмеген қазақ
қауымынан ертерек шыққандай, - деген еді Мұхтар Әуезов. Өз замандастарынан
тума таланты мен білім деңгейі жағынан, жарты ғасыр алға жылжып
кеткендіктен, оның сырға толы астарлы ойларын түсінуге төңірегіндегі шала
сауаттылар қауқарсыз болды. Бұдан Мағжан қолданған әдеби әдіс тек Европа
мен орыс әдебиетіне ғана тән жетістіктер екен, ол қазақ топырағына жат
болған деген пікір тумауы тиіс. Мысалдап сөйлеу, ойын астарлап, бірдемеге
меңзеп, тұспалдап айту қазақтағы шешендік ділмарлық өнердің ежелден келе
жатқан кәнігі тәсілі болған. Мағжан қазақтың шешендік өнерін әлем
әдебиетіндегі озық үлгілермен толықтырып, жетілдіріп, жаңа әдеби тәсілдерді
енгізді.
ХХ-шы ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік
бейнешілдік стилімен дараланған, Мағжанның жаңашылдығы әлем әдебиетіндегі
символизмнің пайда болуымен де байланысты.
Символизм алғаш әлем әдебиетінде романтизммен бірге болды. Кейін
романтикалық сарын өршіл және кері тартпа болып екіге бөлінгенде, ойды
бейнелеп жеткізуде шындық пен жалғандықтың ара салмағын өлшеп көрсететін
әдеби құралға айналып, ХІХ-шы ғасырдың ортасында әдебиетте романтикалық
сарын мен реалистік шындыққа қосымша - жаңа әдеби әдіс болып, Европа және
орыс әдебиетінде қалыптасады.
Қоғамдағы саяси ахуалдың өзгеруіне байланысты, бірде күшейіп, бірде
жоғалып отырады. Оны пайдаланушылардың да көзқарастары әр түрлі болады.
Өмірдің шындығын шығармада ашып жазудың қажеті жоқ, оқыған адам қалай
қабылдаса солай болуы керек дегендер, сөз сиқыры арқылы айтпақ образды
ойларын оқырман санасына сендіру арқылы жеткізіп, қайғыртып, қуантып, түрлі
көңіл күйге бөлеуі керек деушілер де табылды. Сиволизмге: Оқырман мен
суреткерді жақын табыстыратын тәсіл, - деп А.Толстой жоғары баға береді.
Символизм күш ала келе әдеби стиль ғана емес, қоғамда өзгерістер
жасайтын саяси қару, экономикасы тұралап жатқан елдердің, ішкі ынтымағын
ыдыратып, төңкеріліс жасап, басып алу мақсатындағы соғыс тәсіліне де
айналады. Ол мақсаттарды іске асыру үшін мағынасыз қимыл мен жекелеген
сөздерді пайдалану арқылы, санаға әсер етіп, адамдардың ашу-ызасын
қоздырып, қытығына тиген.
Сондай-ақ символизм - қоғамдық басқару жүйесіндегі кемшіліктермен
көзқарасы келіспегендерді қоғамнан аластаудағы, қоғамдық бәсекелестік
күшейгенде, тәртіп сақшыларының қолданған қаруы да болған. Бұдан
символизмнің үлкен күрделі процестерді бастан кешіп, дамып келе жатқандығы,
оның өміршеңдігі ғана емес, тағдырының да көп жағдайда қоғамдық билікпен
тікелей байланысты болғандығына дәлел. Себебі ашық айтылған ой бақылауға
алынып қудаланса, баспасөзде жазылған пікірлерді цензура жібермеді. Осыдан
келіп мағынасы сырғымалы, ойы екі ұшты, тұманды тұйыққа тірейтін,
абстрактылы, философиялық шығармалар пайда болды. Ол бастапқыда поэзияда
көрініс берсе, кейін прозаға ауысты.
Осы кезеңдегі символистердің эстетикалық көзқарастары мен білім
дәрежелерінің деңгейіне байланысты, ойларын бейнелеп айту техникалары да
өзгеріп дамып отырды. Мәселен, суретшілер баюдың соңында жүріп, өнер-
білімнен аулақтап, саналарының тұрпайылануын жалаңаш әйелдердің салынған
суреттері арқылы бейнелесе, Шарль Бодлер әйгілі Соқырлар деп аталатын
өлеңінде өз еркімен тәнін саудалап жүрген жезөкшеден басын тік ұстап,
еңсесін түсірмей жан-жағын сипалап жүрген соқырлар артық деген салыстырмалы
ойларға барған.
ХХ-шы ғасырдың басындағы әдебиетке екпіндеп еніп келе жатқан бұл
ағымға қарсы болушылар, ақсүйектер әдебиеті өкілдерінің тәсілі десе, келесі
біреулері, олардың ішкі жан дүниесінің өзгелерден жоғары тұрғандығы,
шығармаларындағы романтикалық сарын, іштері пысқандықтан емес,
кедейшілікпен күндерін өткізіп жүргендердің алдында өздерін кінәлі
санаудан. Соларды байлардың дәрежесіне шығарғысы келіп, жандары ашығандық
деген қарсылық білдіреді. Оған аса ірі фабриканттың қызына үйленген
К.Бальмонттың 1903 жылы шыққан Будем как солнцедеп аталатын өлеңдер
жинағындағы: Адамдардың бәрін күннің қуатыңдай күшпен жылытамыз,- деген
пікірін келтіруге болады. [5.15]
Символист ақындар өздерін өсіріп шығарған қоғамның қайшылақты жақтарын
орынды байқайды. Ақсүйектердің ортасы, мөлдіреп беті тұнып жатқан су
тәрізді болғанымен астарында өмір сүру үшін жүріп жатқан қақтығысты
күресте, бірін-бірі аяусыз, лайға батырғандай тұншықтырады Бір-бірінің
беттеріне көлгірси күлгенімен, қасқырша шайнасатын қаттыгездіктері мен
алауыздықтарын ес білгеннен сезініп өскендіктен, сол ортадан шыққан ақын-
жазушылар мен суретшілер өздерін өсірген ортаның кемшіліктерін астарлай
мінейді. Бірақ оны ашық айтпай, өздері бала жастан тәрбиеленген тәсілге
салады. ХІХ-шы ғасырдың ортасында Цветы зла атты өлеңдер жинағын
шығарып, француз поэзиясында әлемдік шу көтерген Шарль Бодлердің: Алдымнан
шыққан буржуазия өкілдерінің жан дүниесіне тартынбай сия шашар едім, егер
ол менің жауырынымды былғамаса дейтіні содан. [6.302]
Ауқатты ортадан шыққан символист ақындардың бұл әрекетері,
төңіректерінде түсініксіздік тудырғанда: Байлықтан бастары айналып, іштері
пысып, шыққан ортасынан жиреніп, ұясынан безінген ақсүйектер тобының
адасқан балапандары, -деп баға берген екен М.Горкий.
Ол алғаш өзінің поэзиясында буржуазиялық қоғамның шындығын реалистік
тұрғыдан әшкерлеген Шарль Бодлердің (1821-1867) 1857 жылғы шыққан Цветы
зла жинағынан көрінеді. Бодлердің шығармасындағы осы реалистік өткірлікті
әрі қарай дамытуда шәкірті Артюр Рембо да (1854-1891) шеберлік танытады.
1871 жылы Пролетариат Коммунасының көтерілісін насихаттауда, тұңғыш реет
дыбыс екпінділігін пайдаланады. Бұл тәсілді Поль Верленнің (1877-1896)
поэзиясы жалғастырып, адамның ішкі жан дүниесін табиғаттың көріністерімен
кейіптейді.Адам жүрегіндегі мұңның жүрек түкпірінен шымырлай шығуын
Сердце тихо плачет... деп аталатын өлеңдер жинағында образдалса, Францияда
өмір сүрген бельгиялық символист Эмиль Верхарн (1855-1916) тұңғыш реет
капиталистік қалалардың қарама-қайшылығын салыстыра образдайды.
Л.Н.Сорокинаның: Символизм – огромный пласт в духовной и культурной жизни
Европа на рубеже веков, не изучив который трудно понять многие явления в
литературе и искусстве, -дейтіні осыдан. [7.3]
Біз Л.Н.Сорокинаның бұл пікірінің дұрыс екендігімен, Константин
Бальмонт пен Мағжан Жұмабаев поэзиясы арасындағы байланысты салыстыра
отырып ой қорытайық:
Набегает, уходит и снова, светясь, возвращается,
Улыбается, манит, и плачет с притворной борьбой, -
дейді Константин Бальмонт Толқын атты өлеңінде. Бірін-бірі қуалаған
толқындар көпіршіктерін, су бетінде ойната жылтырап, қулана шақырып алады
да, сиқырлап тереңге батырып жібереді. Егер адам оның әрекетіне еліктей
еріп кетсе, өзімен бірге ойнатып, теңіздің ортасына дейін ертіп апарып,
суға батырып кетеді. Ендеше жалт-жұлт етіп қасына барып, қолын малып
ойнауға құмартуын қоймайды. Сол кезде: О, толқын, тоқтап бір кідір де,
мені өзіңмен бірге ертіп ала кет, - деп өтінеді. Жағаны шайып кетуге
асықпа деп сұрайды.
Түн болса толқынды, жаңа туған айдың нұры, күміс жіптей жылтырап
нұрландырады. Су бетімен жүзіп өткен кеменің соңынан ақ балықтай шорши
толықсып қалып жатқан толқындар ауаға көшірши атып секіре ойнап, буырқана
көтеріліп, бүктетіле билейді. Сосын сабасына түсіп саябыр табады да, біраз
тыныстаған соң, қайтадан жамырай жарыса жағалауға ұмтылып, бір-біріне
құлшылық ұра бас иіп, биіктеп барып бүгіліп, тыныстап барып тарайды.
Толқындар осылайша өзара табысып, бастапқы әуеніне қайта кіріп, биллей
басып жорғалай жөңкіледі.Ақын олардың қимылын сырттай қызықтап, өзіне
сүйсіндіре шақырғанына еліктей ерекелеп, шаттыққа бөленеді. Толқын болса
оның мінезіне сақ-сақ күліп: Сені суға батырып жіберемін, себебі сені
шексіз сүйемін,- деп сыбырлағандай болады.,- дейді Константин Бальмонт.
Орыс символисі Толқын өлеңінде кеме жүріп өткеннен кейінгі артында
үйріліп қалып жатқан ат жалындай толқындардың арпалысқан қимылынан адам
тағдырын көреді.
К.Бальмонттың образдаған толқындары қасына адам жақындағанда
жақтырмайды. Өзіне құмар болғандардың әрекеттеріне күліп, мазақ етеді.
Сиқырлай бұралып, соңынан ертіп алады да, баурына басып жойып жібереді.
Өзіне құмар болғандарды мазақ етіп, маған деген махаббаттың өліммен
аяқталарын қалай сезбейсің деп ескерткендей болады. Себебі қасына дауыл
шақырып, өзіне құмартқандарды күшімен сиқырлап, қызықтырып, алдаусыратып
алдап барып, батыруға үйренген. Олай болса қатерін сезбей, толқынға
елігіп, артына еріп кеткендер, арбауы мен алдауына шырматылып, тереңге
түсіп, оны жеңе алмай тұншығып өледі. Ендеше ақылды адамға, теңіздегі
толқынның қозғалысын қызықтап, уілдеп шақыруына еліктеп кетуге болмайды. Ол
алыстан сиқырлаған айдаһар тәрізді алдамша. Оған ілескендер соңынан еруге
қауқары келмей, толқынның қанды шеңгеліне тұншығады. Орыстың символист
ақыны небәрі 12 жолдық өлеңінде теңіздің бетінде буырқанған толқынды айтқан
болып отырып, алда дауылдатып келе жатқан ревалюцияның қанды толқынын
астарлап, образдайды. Мағжан өзінің Толқын деп аталатын өлеңінде сөзден
сурет жасай отырып, толқындардың тебіренісі әр түрлі болып келетіндігіне
назар аудартады.
Сондықтан оның толқындары нәзік, сырттай қарағанда өмірге қатер
тудырмайды. Сылдырап аққан бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле
ағатын зиянсыз. Еркелей күліп, еріне басып, бірін-бірі қуалай ойнап,
жылтырай жылыстап, сырғанай сырғып ағатын арық сулары мен бұлақтардың
бетінде мың брала билейтін қарапайым толқындар. Оны Мағжанның қызықтайтын
себебі, су аққан кезде табиғаттың өзі тудырып, қызықтырып барып тарап
кететін құбылысынан. Қасына жақындағысы келгенді шетке қақпайтын жылы
мінезді болғандығынан қатерлі емес. Солай көрінсе де Мағжан оның қимылынан,
біріне-бірі жақындап келіп, сырласқан болып, бірінің сырын бірі ұрлап,
бірін-бірі жұтып жіберетін адамдардың жымысқы әрекетін көреді. Толқынмен
толқын сырласып бірін –бірі қуалай алдап, еркелей ойнатып, жар-жағалай
жарыса жүгірген болып, абайсызда итеріп құлатып жіберген соң, өтірік жылап
жасын сүртіп, жағалауға кейін қарай шегініп, өзге толқындардың соңынан
ілесіп, көрінбей кететін адам әрекетінің образын ойға салады. Жартасқа
сүйеніп көз жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, қуалай
жорғалап, жоғалып жататын адам тағдырымен астарлайды. Осылайша философиялық
қиялында өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай
образдайды. Бұл – Мағжанның сөз суреткері екендігіне куә. Онда адам өміріне
қатер төндіретін таудай үлкен толқындар болмағанымен, сыбырлай сылдырлап,
былдырлап ұрланып аққан толқындардың да, назарға іліге бермейтін қатерлі
тұстары бар екендігін аңғартқандай болады. Мағжан ескі қоғамдағы маманның
орнын жаңаның ауыстыруын су бетіне көтеріліп келіп, көрінбей жоғалып
кететін толқынның образында бейнелейді. Бұл – ұрпақты ұрпақ ауыстыратын
өмірдің философиялық құбылысы.
Бұл ойларымыз арқылы символист ақындар бірінен-бірі көшіріп алады екен
деген пікір тумауы керек. Әрбір суреткер өзінше бір қайталанбайтын тұлға.
Әрбір адам өзінің өзгеге ұқсамайтын ішкі жан дүниесімен ерекшеленеді. Оның
сыры ішкі жан толқынына байланысты. Кез келген адамның бойын шарпып өтетін
сезім толқындары екінші реет дәл сондай болып қайталанбайды. Солай жасауға
тырысса да солай етіп айтып та, жазып та бере алмайды. Себебі, толқындардың
түрлері мен оның адам санасын қалдыратын әсерлері әр түрлі болады. Мәселен,
адамның ішкі жан дүниесін шарпитын сезім-күй мен ақыл-ой толқыны. Теңіз
толқыны, өмір толқыны, заман толқыны, ұрпақтардың бірінің орнын бірі басар
тағдыр толқыны. Тізе берсек толқыннан жасалатын суреттердің түрлері мен
әсері де әр түрлі болмақ. Бірақ осылардың бәрінің ортақ атауы бар. Ол –
толқын. Сондықтан еліктеуші ақындар, өздеріне дейінгі ақындардың біріне
еліктепшығармаларын тудырғанда, ішкі сезім-күйлерін дәл солардай етіп бере
алмайды. Сыртқы ұқсастығы мен тақырыбы бірдей болуы ықтимал. Тек алдыңғы
суреткердің қалыс қалған ойын жалғастырып, әрмен қарай дамытып жалғастыруы
мүмкін. Оған бір тақырыпқа жазылған оқушылардың шығармаларын мысал етуге
болады. Тіпті бір тақырыпқа салынған суреттердің де көркемдігі мен
техникасы әр түрлі болып келеді. Сондықтан адамдарға беретін әсері де әр
түрлі, көрген адамның өзінің сезіну, тұшынуымен байланысты әр түрлі әсер
алады. Олардың мазмұны мен тақырыбында ортақ ұқсастықтар болуы ықтимал.
Көркемдеп жеткізу дәрежесінде бәрібір өзгешеліктер болады. Ендеше Мағжанның
Толқын өлеңінің жазылу сыры да солай, оның сыртқы суретінен табиғаттың
көркем көрінісін көрсек, ішкі астарынан адам тағдырын танимыз. Осы өлеңін
өзіне дейінгі Европа мен орыс суреткерлеріне еліктеуден жазған іспетті.
Бірақ олардың ойын сол қалпында қайталамай, керісінше олардың үзіліп қалған
ойын жалғастыра дамытып түрлендірген. Сөйтіп олармен ой таластырып, қалам
қағыстырып, иық соғыстыруы пікір таластыруға үйретеді.Өйткені шығармашылық
өнерде де толқындар бірін-бірі жалғастырып, бірінің орнын бірі басатыны
белгілі.
Ұлты мен нәсіліне қарамай, суреткерлердің қай-қайсысы болмасын,
табиғат пен адам мінездерінен өзара байланыс іздейтіндігі өмір заңы.
Символистердің адам тағдырын толқындардың образында бейнелеуі алғаш,
француздың төңкерілісшіл ақыны- Адольф Реттенің 1899 жылғы жазылған След
коробля атты туындысынан басталған. Ол Францияның буржуазиялық қоғамының
сол кездегі құлдырауын теңіз бетіндегі кеменің дауылға ұрынып, суға батып
бара жатқан образында бейнеленген.Бұдан кейін суреткерлер оның мағынасын
өзгертіп, әр түрлі мазмұнда пайдалануға кіріседі. Әсіресе қоғамдық
жағдаймен жеке бастарының қуғынға түскендерін саяси лирикалары мен көркем
өнерде образды бейнелеуді әдетке айналдырады. Символист ақындар мен
суретшілер идеалды армандарының іске аспай қалғандығын кеменің (желкеннің)
дауылға ұрынып, күйреп жағалауға қайраңдап шығып қалуымен де бейнеленген.
Көрген қиыншылықтары мен жоқшылықтарын төбесіне өрмелеп шығуға мүмкіндік
бермейтін құздар мен жағаларын су шайып кеткен жалаңаш жартастардың
келбетімен кескіндеген. Сол арқылы қоғамның төрінен ығыстырылып бара
жатқан шығармаларын су жағалап, дымқыл құмның бетімен жалаңаяқ жүрген
кездеріндегі табандарының қалған іздерін, арттарынан қуа келіп шайып
кететін толқындардың әрекетімен салыстыра бейнелеген. Сөйтіп, бірін-бірі
қуалай сусылдыған құмдардың арасынан өз іздерінің жоғалып кететін суретті
бейнесін көз алдымызға келтіреді. Оны жаңа қоғамның төрінен білдірмей,
ақырын ығыстырылып жатқан адам тағдырларымен астарлайды.
Кейде қоғамның экономикасы құлдырап, құлап бара жатуын, өздері өліп
бара жатқан тәрізді бейнеленген кездері де болған. Оның астарын ұға
алмағандар, авторы өлімді насихаттап отыр деп те кіналаған. Қыл қалам
иелері оны символдық иелермен салған. Сол арқылы қоғамның құлап бара
жатқан шындығын бейнелеген. Оны түсіне алмағандар сау адамның ойы емес
деп авторын жазалап, қуғынға алудың нәтижесінде құлдырап, құрып бара
жатқандығын дер кезінде сезбей қалған. Оған жан Мореастың Стансов атты
өлеңдер жинағындағы символистік бейнелеулермен қазақстандық суретші
С.Калмыковскийдің Кеңестер Одағының экономикасы құлдырап, өз іштерінен
ыдырап бара жатқандарын, кепкен жердің бетінде қайрандап қалған кеменің
образында бейнеленген суреттерін мысал етуге болады. Бұдан символистердің
көпшілігінің бойында табиғат силаған барлаушылық қасиеттердің бар екендігі
байқалады. Бірақ олардың адал ниеттері өздері өмір сүрген ортадан қолдау
таба алмай қараланып, ауруға айналғандар деп қорлаудың нәтижесінде, дер
кезінде шешім қабылдаудан тайсақтап, қатердің алдын орайтын мезгілді
жіберіп алып, кемшілікті бүркемелеп, өз-өздеріне ор қазып жатқандықтарын
білмей, қоғамның ыдырауына ықпал еткен. Осы жағынан келгенде символистер –
уақытында дабыл қағатын сақшылар іспетті.
Символизмді дұрыс ойдың мектебі емес деген түсінік – оларды
түсінбеу, өзгелер байқамайтын кемшіліктерді сезіп қалатын қағілездіктерін
бағалай алмаудан шыққан. Символдық стильдердің қоғамдық өзгерістердің
алдында пайда болып, сонан кейін жоғалып кететіндері осындай қоғамдық
ахуалдарға байланысты болып отырған. Олардың астарлап, не айтып
отырғандығын түсінгілері келмегендер, қуғынға алып көзін жойып, болмаса
ауру деп жындыханаларға салу арқылы сол қоғамның өзін ауруға ұшыратып,
ыдырап кетуіне ықпал еткен. Бұл пікірлеріміз арқылы символистерді мүлде
кінәсіз санай алмаймыз. Себебі біз олардың идеялы қоғам іздейтін, сананың
билігіне бағынбай, тек жүрек әмірімен ғана жүреміз деп реальды өмір
шындығынан аулақтап кететін тұстары да баршылық. Оның сыры, өз ұсыныстарын
айтып өткізе алмаған кезде қоғамнан түңіліп, алшақтап, оңашаланудың
нәтижесінде өмірдің шындығын ашып айта алмай шығармаларындағы ойлары
бұлдыр, мәнсіз, мағынасыз болып кетеді. Әсіресе, ол суретшілердің
шығармасында бұлдыр көрінеді. Бірақ соған қарамастан мүлде жоғалып
кетпейтін, мәңгілік жанр ретінде қалыптасып келеді.
Олардың шығармаларының маңыздылығы – қоғамда үнемі қозғалыс тудырып,
не істеу керектігіне ой тастап, жаңа өлең түрлерінің үлгісі мен
техникаларын жетілдіріп, өзгерістер кіргізіп отырды. Өлең сөздерінің
қуаттылығына барынша көңіл бөлді. Оқырманның санасын ояту үшін айтылған
әрбір сөздің іріктеліп, сапалы болу ерекшелігіне назар аударып, оқырманның
қытығына тиіп,санасына қозғау тастайтын дәрежеде болу керектігін талап
етеді. Мақсаттары - өздері тастаған идеялық ойды ары қарай жалғастырып,
өзінше түйін жасауға дағдыландыру. Қоғамдағы экономикалық дағдарыс
билегенде немесе реакция күш алғанда пайда болып, содан кейін әлсіреп барып
жойылып кететін кездері де болады. Бірақ ғасыр алмасуында қайтадан жаңарып,
гүлдеп, тамырланып отырады. Сондықтан символистердің көпшілігі артына
ғұмырлы із қалдырудан ерекше ештеме жоқ деген мақсатпен де өмір сүреді.
Көпшілігінің дүние байлықтан бас тартып, аскеттік ғұмыр кешіп, қоғамдық
кедергілердің барлық түріне төтеп беріп, алған беттерінен қайтпай, барлық
күш-жігерлерін шығармашылық жұмыстарға арнайтыны сондықтан. Символистер оны
мәңгілік ғұмыр, болмаса шығармаларының өліп қайта тірілуі деп те
атайды. Мағжанның:
Мен өлмеймін,
Менікі де өлмейді,-
деуінің астарында осындай да ойлар болуы ықтимал.
Адам болғаннан кейін ойын образдап ойлауы болады, образды ой ақынның
эстетикалық талғамына, ішкі эмоциялық сезіну әсері мен оны сыртқа шығару
қабілетіне байланысты. Нені ымдап, астарлап халыққа түсіндіргісі келіп
отырғанын оқырман қауым сезіну арқылы түсінеді. Шығармаларындағы символдық
образдардың жасалуына қарап, ақынның дүниетанымдық дәрежесі айқындалады.
Қандай ғылымдардан хабардар екендігі көрінеді. Тіпті, жан дүниесіндегі
толғаныс уақытша ма, болмаса көкірегінде ащы өкінішке толы сұранысбар ма,
оны да абразды ойларынан анықтауға болады. Ал символистердің поэзиясында
символдық образдарды астарлап, ымдап, ишарамен жұмбақтай пайдалану
шеберлігіне келер болсақ, балалық шағынан қалыптасқан ішкі мәдениеті мен
психологиялық толғаныстары үлкен рөл атқарған.
Шығармаларының құндылығы, образды ойлары, ақынның білім деңгейінің
биіктігіне, өмірді тану қабілеті мен эстетикалық талғамына, шығармашылық
қуатының құдіретіне байланысты.
Уақыт өте келе ол жаңашылдық болып табылады. Рухани еркіндік алған
суреткер өмірді қалай қабылдайды, қалай түсінеді соны еш бояусыз еркін
бейнелеп береді. Бұл - символизмдегі реалистік шындық.
Суреткердің төңірегіндегі болып жатқан жағдайға баға беруі мен онан
алған әсерлері образды ойларынан байқалған. Сол арқылы жаңаны ұнатуы мен
оған күдіктене қарауы, оның пайдалы, болмаса пайдасыз жақтары сараланады.
Төңірегінен алған нашар әсері мен әдемілікті сезінуі, ұнатпағанын тұрпайы,
дөрекі, анайы түрде образдауы, айналасындағыларды күлкі мен мазаққа
айналдырып мысқылдауы, болмаса, төңірегінде болып жатқан жаңалықтармен
қабысып кете алмай, оны трагедиялы түрде қабылдауы, эстетикалық сезінуі мен
моральдық жағдайына тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz