Кооператив мүшелерінің экономикалық қатысуы
Қазтұтынуодағы
Қарағанды экономикалық университеті
Әлеуметтік - саяси пәндер кафедрасы
Адамбекова С. М.
Абилов К.Ж.
Кооперативтік қозғалыстың тарихы
мен теориясы пәнінен қашықтық оқытуға арналған оқу әдістемелік
комплексі
Қарағанды - 2008
Бағдарламаны құрастырған: әлеуметтік саяси пәндер кафедрасының аға
оқытушысы Адамбекова С. М.
Мазмұны
Кіріспе
1 - бөлім. Кооперативтік қозғалыстың шығу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.1. Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының алғы шарттары мен
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.2. Еуропа, Америка, Азия және Африка елдерінде кооперативтердің пайда
болу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.3. Кооперативтік қозғдлысты саяси бағдарлаудағы негізгі бағыттар ... ...
2 - бөлім. Кооперациялардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Кооперативтердің, кооперацияның және қооперативтік қозғалыстың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2.2.Кооперативтердің жалпы
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кооперативтік құндылықтар және оның қағидалары ... ... ... ... .
2.4. Кооперативтермен олардың одақтарының ұйымдық-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5. Кооперативтер қызметінің экономикалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... .
2.5.1. Меншік – экономикалық жүйе ретінде. Капитализм жағдайындағы
кооперативтік меншіктің әлеуметтік-экономикалық табиғаты..
2.5.2. Мемлекеттік социализм жағдайындағы кооперативтік меншіктің
әлеуметтік-экономикалық
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.6. Кооперативтердің жіктелуі
(классификациясы) ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3 – бөлім. Кооперативтік
идеология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Кооперативтік идеологияның
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... .
3.2. Кооперативтік қозғалыс туралы марксистік-лениндік
ілім ... ... ... ... .
3.3. Кооперативтік социализм
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Кооперативизм
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
3.5. Кооперативтік капитализм
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4 – бөлім. Капитализм жағдайындағы кооперативтік қозғалыс ... ...
4.1. Классикалық капитализм жағдайындағы
кооперация ... ... ... ... ... ... .
4.2. Экономикалық дамудың жаңа үрдістері жағдайындағы кооперация.
4.3. Қазіргі кезеңдегі дамыған елдердегі кооперативтік
қозғалыс ... ... ... .
5 – бөлім. Әкімшілік-әміршілдік экономикалық жүйе жағдайындағы
кооперативтік қозғалыс және нарықтық қатынастарға
өту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
5.1. Қазан төңкерісі және кооперативтік қозғалыс
тағдыры ... ... ... ... ... ..
5.2. Әскери коммунизм жағдайындағы
кооперация ... ... ... ... ... ... . ... ...
5.3. Жаңа экономикалық саясат жағдайындағы кооперация ... ... ... ... ... ..
5.4. Кооперацияны социалистік құрылысқа пайдаланудың жолдары туралы идеялық
күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
5.5. Ауыл шаруашылық кооперацияларына қатысты кооперативтік құрылыс
қағидаларының бұзылуы. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның
зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.6. Тұтыну кооперацияларын мемлекет иелігіне
алу ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.7. Кәсіпшілік кооперацияларын дамыту тәжірибесі және оны тарату ...
5.8. Өндіріс пен қызмет көрсету аясындағы жаңа кооперативтерді дамыту
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
5.9. Нарықтық қатынастарға өту жағдайындағы тұтыну кооперациялары жұмысының
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.10. ТМД елдеріндегі кооперативтер жаңа
жағдайларда ... ... ... ... ... ... ..
5.11 Қазіргі кезеңдегі ТМД елдері кооперативтерінің басым міндеттері..
6 - бөлім. Қазақстан Республикасындағы кооперативтік қозғалыс...
6.1. Қазақстан кооперацияларының идеялық
бастаулары ... ... ... ... ... ... . .
6.2. Қазақстандағы кооперациялардың пайда болуы мен дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.3. Қазақстандағы ұжымдастырудың ерекшеліктері және оның
зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.4. Нарықтық қатынастарға өту кезеңіндегі тұтыну кооперацияларының жай-
күйі мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.5. Қазақстандағы колхоз қозғалысының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ...
6.6. Қазақстандағы жаңа кооперация: даму
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... .
7 - бөлім. Қазіргі заманғы халықаралық кооперативтік қозғалыс ...
7.1. Халықаралық кооперативтік Альянс (ХКА). Құрылу тарихы, мақсаттары мен
ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. ХКА қызметінің негізгі бағыттары және халықаралық аренадағы оның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
7.3 Қазіргі заманғы халықаралық кооперативтік қозғалыстың құрылымы,
жай–күйі мен проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Емтиханға дайындық
сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пәнді оқытудың мақсаты.
Әлемдегі кооперативтік қозғалыс – қазіргі кездегі ең көптеп
кездесетін әлеуметтік-экономикалық қозғалыс. Әлем халығының 12%-ға жуығы
кооперативтелінген әлемдік қауымдастықтың 40-нан артығы кооперативтік
ұйымдардың қызметтерін пайдаланады. Нарықтық экономикалық елдерде
кооперативтер тұрмыста қамтамасыз ету мен өңдеуде, сауданың барлық
түрлерінде, қаржы ұсақ және орта өнеркәсіптік өндірісте маңызды рөл
атқарады.
Бұрынғы социалистік елдердегі кооперативтік секторлардың жаппай
жойылуы, кооперативтің барлық түрлері өз мүшелерін шаруашылық орындарда,
сауда айналымын және өндіріс көлемдерін жоғалтуда миллиондаған
кооператорлар әртүрлі себептермен кооперативтерді тастап кетуде.
Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы жалпы білім беру пәніне
жатады, ол қоғамның белгілі қатынастарын зерттейді, адамдардың экономикалық-
әлеуметтік, саяси, құқықтық, мәдени жан-жақты байланыстарын іс-қимылдар
процесімен топтасуға ықпалын тигізеді.
Бұл курсты оқытудың негізгі мақсаты – қоғамда және экономикалық
өмірде нарықтық өзгерістерді жүргізгенде кооперацияның орны мен рөлі туралы
қажетті білім беру болып табылады.
Пәнді оқытудың міндеттері:
1. Студенттерді деректермен және әдебиеттермен жұмыс істеуді үйрету.
2. Оқылатын пәнге студенттер тарапынан жүйелі көзқарасты
қалыптастыру және нарықтық өзгерістерде өздерінің іс-әректтерінде алған
білімдерін пайдалану.
3. Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы курсын нәтижелі
тыңдаған студент білуге міндетті:
• Кооперативтік ұйымдардың ұйымдастырушылық құқылық құрылу негіздері
мен қызметі.
• Халықаралық кооперативтік қозғалыстың келешегі және жағдайы, негізгі
проблемалары.
Білуге міндетті:
• Кооперативтік ұйымдардың шаруашылық-экономикалық қызметінің
ерекшелігін талдау.
• Іс қызметінде алған теориялық білімдерін қолдану.
• Кооперативтік құндылық пен ілімді насихаттау.
КІРІСПЕ
Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы курсын оқып-үйрену,
экономикалық кооперативтік жоғары оқу орындарының студенттеріне
кооперативтік қозғалыс тарихының қысқаша курсы мен теориясы негіздерінен
қажетті білім беру мақсатын көздейді.
Кооперативтік қозғалыстың проблемалары мен мәселелерін білу болашақ
рынок-мамандарына, әртүрлі меншік нысандарындағы ұйымдар мен
кәсіпорындардың жетекшілеріне, олардың практикалық қызметтерінде өз көмегін
тигізетін болады.
Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты - курс тақырыптары
(бөлімдері) бойынша студенттерге көмек көрсету болып табылады. Әрбір
тақырыптың (бөлімнің) басында өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар берілген. Олар
сонымен бір мезгілде тақырыпты баяндаудың және бағдарламаның негізгі
қағидаларын бөліп көрсетудің жоспары болып саналады. Тақырыптардың
түгелі терең түрде ашылмаған сондықтан курстың библиографиялық
көрсеткіштері келтірілген. Материалдарды іріктеу кезінде жаңалықтарға
емес, тақырыптардың (бөлімдердің) қандай да бір мәселелерін ашып көрсету
деңгейіне баса назар аударылды. Сондықтан, осыдан 20 жылдай бұрынғы дерек
көздері ұсынылған. Аталмыш кітаппен жұмыс істеу кезінде, осы себептен де
сол уақыт кезеңіндегі идеология мен саяси жағдайларға тән, сондай-ақ
басқалай көзқарастар тұрғысынан байыпты емес келістердің болғандығын ескеру
көзделеді.
Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы курсы жалпы білім беру
пәндерінің қатарына жатады. Бұл - дербес ғылыми пән, кооперациялар және
кооперативтік қозғалыстар туралы, олардың философиялық-әлеуметтік, саяси
және экономикалық мән-маңызы туралы түсініктердің жиынтығы.
Ол адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық, мәдени және
басқа алуан түрлі қызметі мен өзара байланыстары процесінде қалыптасатын
белгілі бір қоғамдық қатынастарды зерделейді. Бұл пән сондай-ақ
кооперативтік қызметтің негізгі ұйымдық-саяси және экономикалық
қағидаларын, алуан түрдегі кооперативтердің жалпы өзгешеліктері мен
белгілерін, олардың өзіндік ерекшеліктерін, әлемдегі басқа қоғамдық және
экономикалық ұйымдармен ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, казіргі әлемде
өмір сүретін кооперативтердің негізгі жіктелуін (классификациясын) оқытып-
үйретеді.
1-БӨЛІМ. КООПЕРАТИВТІК ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ ШЫҒУ НЕГІЗІ
Сұрақтар:
1. Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының алғы шарттары мен себептері.
2. Еуропа, Америка, Азия және Африка елдерінде кооперативтердің пайда болу
ерекшеліктері.
3. Кооперативтік қозғалысты саяси бағдарлаудағы негізгі бағыттар.
1.1 Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының алғы шарттары мен себептері
Топтық, ұжымдық меншікке негізделген, еңбекшілердің экономикалық
мүдделерін қорғайтын қоғамдық-шаруашылық ұйымдары ретіндегі кооперативтер
18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың басында Англияда, Францияда, Еуропаның
басқа елдері мен АҚШ-та пайда болды.
Сол кезеңде сол елдерде алғашқы кооперативтік ұйымдардың пайда болуы
мен қызмет істеуі үшін соған парапар орта қалыптасты. Жалпы экономикалық,
әлеуметтік, саяси, қаржылық, заңдық және идеологиялық алғышарттарды және
әралуан түрдегі кооперативтердің пайда болуының нақты экономикалық
себептерін талдау, кооперативтік қозғалыстың себептерін талдау
кооперативтік қозғалыстың пайда болу механизмі туралы неғұрлым толық
түсініктер береді.
Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының жалпы экономикалық
алғышарттарына мыналар жатқызылды: Еуропада капиталистік укладтың дамуы
және ұлттық рыноктардың қалыптасуы, өнеркәсіптік революция, машина
өндірісінің, қалалардың, жұмысшы поселкелердің буырқана дамуы, халықтың
көпшілік бөлігін құраған пролетариаттың, өнеркәсіп капиталистері табының
және оларға қызмет көрсететін жаңа орта деңгейдегі қала қабаттарының
құрылуы, қалалардағы жеке тұтыну, инфрақұрылымы мен оның ауқымдық сипатының
өзгеруі, шаруалардың жаңа қажеттіліктерінің пайда болуы және т.б.
Әлеуметтік алғышарттар - 19 ғасырдың 20-40-шы жылдарындағы Еуропадағы
жұмысшы табының ауыр материалдық жағдайы, 14-16 сағаттық жұмыс күні,
жұмыссыздық, еңбекті қорғау туралы заңдардың жоқтығы, жұмысшылар
жатақханаларындағы тазалықтың болмауы, адамгершілік қасиеттердің нашарлауы,
маскүнемдік, моралдық азғындау, ұсақ қол өнершілік өндірісті ірі
машиналы индустрияның ығыстыруы және еуропа елдерінің ауыл шаруашылығына
капиталистік өндірістік қатынастардың дендеп енуі нәтижесінде қаладағы және
ауылдағы қолөнер кәсіпшілерінің, жалгер-шаруалар бөлігінің қайыршылануы мен
кедейшілікке ұшырауы.
Саяси алғышарттар — конституцияны қабылдау және буржуазиялық
бостандықты жариялау, олардың ішінде ассоциацияларды құруға құқық,
жиналыстар мен митингілер еркіндігі, сайлау құқы және басқалар, үлкен
шектеулер бола тұра, тұтастай алғанда кооперативтік қоғамдар құруға
мүмкіндік берді.
Заңдық алғышарттар - кооперативтерді тіркеу үшін кооператорлар
пайдаланған, акционерлік қоғамдардың қызметін реттейтін заңдардың
күнделікті таралуы, XX ғасырдың соңында кооперативтердің барлық түрлерінің
дамуы үшін жағдай туғызатын Еуропа мен АҚШ-тың бүкіл елдерінде XIX ғасырдың
екінші жартысында кооперативтік заңдардың қолданыла бастауы.
Қаржылық алғышарттар - қосымша қаржы ресурстарынсыз кооперативтік
кәсіпкерлікті жүзеге асыруға қабілетсіз кооперативтерге жататын аз
қамтамасыз етілген несие алушыларға несиені жақындатқан
(көптеген филиалдарды ашу жолымен), ұлттық несие-банк жүйесін құру мен
дамыту.
Идеологиялық алғашарттар — журналдар мен қітаптар шығарған,
кооперативтік және кәсіпкерлік қызметтің жарғыларын, пайдаларды бөлудің,
кооперативтерді басқарудың қағидалары мен әдістерін әзірлеп-жасаған
кооперативтік қозғалыстың негізін қалаушылардың ағартушылық-үгіт, ұйымдық-
тәжірибелік қызметі және т.б. Мысал үшін, Р.Оуэн, Ф.Бюше тәуекелге бел
байлай отырып өз мүліктік жауапкершіліктеріне қауымдастықтар мен
кооперативтер құрды.
Осылардың барлығы құлиеленушілік, сол сияқты феодалдық қоғамда да дәл
осындай жиынтық түрде болмаған капиталистік даму формацияларыңың қалыптасу
кезеңіндегі жалпы алғышарттар ғана болды.
Адамдардың белгілі бір әлеуметтік топтарын өзінің ұжымдық ісін бастау
мақсатымен бірігуге ояқтан нақты экономикалық себептер кооперативтік
қозғалыстың пайда болуы үшін шешуші маңызға ие болды.
Тұтыну кооперативтерін құру үшін ондай себептер болып мыналар қызмет
етті:
• Фабрика лавкаларында жалақыны тауарлармен төлеу және жұмыскерлерді
жалдау үшін оларға жасалған жағдай ретінде шаруашылық тұрғын жайларын
беру. 19 ғасырдың 20-80-ші жылдары Еуропаның барлық елдерінде
қолданылған бұл жүйе жұмысшы табының маңызды бөлігінің жеке тұтынымын,
үш жақты тұлға - кәсіпкер, үй қожайындары мен лавкашылар түрінде
қатысатын өнеркәсіп капиталистерінің бақылауына қойды.
• Өнеркәсіп кәсіпорындарының, әсіресе, таукен салаларының азық-түлік
және кең қолданысты тұтыну тауарларымен қамтамасыз ету орталықтарынан
алыс жатуынан, сауда капиталы бағаны құбылтып, өзгертіп, көтеру үшін
пайдаланды.
Несие беру кооперативтері үшін - шаруалардың көпшілік қолды тұтыну
тауарларына және еңбек құралдарына, жемге, тыңайтқыштарға деген
қажеттшіктерінің өсуі мен қалалардағы ауыл шаруашылық өнімдерге деген ,
сұраныстың артуы. Майда саудагерлердің, қол өнер кәсіпшілері мен
шаруалардың құрғақшылық кезеңдеріндегі (1846-1847жж.) (жем сатып алу үшін)
айналым қаржыларының қатты тапшылығы мен Германиядағы бағаның күрт
көтерілуі. Шаруалардың бір бөлігі мен қаладағы орта жіктің өсімқорлардың
тәуелділігінен құтылуға ұмтылысы.
1.2 Еуропа, Америка, Азия және Африка елдерінде кооперативтердің пайда
болу ерекшеліктері
Кооперативтер алғашқы бетте пайщик-қолөнершілердің, жұмысшылардың,
ұсақ шенеуніктердің және т.б. қаржыларымен құрылды. Осыған ұқсас
кооперативтер, өздерінің тәуелсіздіктері үшін күресе отырып, ұйымдасқан
тұтынушыларды саудагердерден, қандай да бір алып сатарлар мен қайыра сатып
алушылардан қорғау үшін соларға қарсы тұрды.
Кооперативтер азық-түлік бағаларының өсуі мен оларды жаппай
сапырыстыруға деген еңбекшілердің тікелей кері әсерлері болып саналады.
Кооперативтік қозғалыстың қайта жандануы XIX ғасырдың 40-шы жылдары
еңбекшілердің өз экономикалық және саяси құқықтары үшін күресінің күшеюімен
байланысты болды. Тура осы жылдары Ұлыбританияда, Францияда және Германияда
тұтыну қоғамдары, жұмысшылардың өндірістік кооперативтері мен қол өнерші
кәсіпшілердің несие беру кооиеративтері бір мезгілде дерлік пайда болып
және белсенді түрде дами бастайды.
1844 жылы ағылшын қаласы Рочдейлдегі 28 тігінші өздерінің
кооперативтік давкасын ашты, олардың жеке саудагерлерге қарағанда сапасы
жақсы, арзан тауарларды сатып алу мүмкіндіктері мол болды. Бұл лавкаларды
олар азғантай апта сайынғы жарналары есебінен жинай отырып, өз қаржыларына
ұстап тұрды. Осы жылы тігіншілер кооперативтер құрын, оны Әділетті
рочдейлдік пионерлер қоғамы деп атады. Өзінің сипаты бойынша бүл жаңа
қағидалар негізінде іс-әрекет еткен жұмысшылардың тұтыну кооперативтері
болды. Тек Англияда ғана емес, сонымен бірге басқа да көптеген елдерде
тұтыну кооперацияларының негізіне айналған рочдейлдік қағидаларды былайша
сипаттауға болады:
• қоғамның әрбір мүшесі, оған қажетті пайыз есептелетін пай
жарнасын салады;
• тауарларды сату және сатып алу қол ақшамен есептесу арқылы ғана
жүзеге асырылады;
• пайдаларының көлеміне қарамастан, барлық мүшелері теңдей
қүқықка ие;
• тауарлар орта рыноктық баға бойынша сатылады;
• кооперативте салмағы таза, дәл өлшенген, сапалы тауарлар ғана
сатылады;
• мүшелері арасындағы кооператив пайдасының негізгі бөлігі олардың
сатып алған тауарларына сәйкес бөлінеді;
• пайдалардың бір бөлігі қоғам мүшелерінің мәдени деңгейін атгтыруға,
мектептер салуға, оқу мен кітапханаларға және т.б. аударылады.
Бұл қағидалар жұмысшылар кооперацияларының дербестігін қамтамасыз еті
және оның капиталистік қоғам жағдайына бейімделуіне мүмкіндік берді.
Әр түрлі елдердегі кооперативтік кәсіпкерліктің пайда болуының
ерекшеліктері кооперациялардың қандай да бір түрлерінің ара салмағы,
басқару, заңдылықтар мен дәстүрлері арқылы көрініс берді. Англияда
тұтыну кооперациялары басым даму алды. Мұндай ерекшеліктер ірі машина
өндірісінің жедел дамуымен және негізінен тұтыну қоғамдары құрған
фабрикалық пролетарийлердің көптеген қалалары мен жұмысшы
поселкелеріне ие болуымен түсіндірілді. Францияда өндірістік
кооперацияның басым дамуы өнеркәсіптің ұсақ өндіріске ие болуымен, сондай-
ақ қала мен ауылдағы қол өнер кәсіпшілерінің көптеген жіктерінің
болуымен түсіндіріледі. Ал Германияда Франциядағыға ұқсас
жағдайлардың болуы, сонымен бірге сол жылдары қосымша несиелер алуды өткір
қажетсінгең ұсақ саудагерлердің айта қаларлықтай саны бұл елде несие беру
кооперациясының басым түрде даму алуына мүмкіндік берді.
XIX ғасырдың 70-90 жылдары Ресейде, Австро-Венгрияда, Испанияда,
Италияда және тағы басқа елдерде, бір мезгілде азды-көпті әралуан
түрдегі кооперативтер пайда болды. Бұл елдердегі кооперативтердің
әлеуметтік базасы жұмыссыз қалған жұмыскерлер мен ауыл батырақтарынан
бастап либераль помещиктер мен аристократтарға дейінгі аса кең ауқымды
құрады.
Латын Америкасындағы тұтыну кооператквтерін Еуропадан келгеи саяси
эмигранттар, ал Азиядағы (Индия, Цейлон) несие беру кооперативтерін -
ұлттық өсімқор капиталдың әрекет ету аясын өз пайдасына жаратып және
өсімқорлардың іс-әрекетінен кедейшілікке ұшыраған шаруалардан салық жинау
үшін ағылшынның отарлау әкімшілігі құрды, Африкада - ағылшын мен француздың
отарлау биліктері өткізу жабдықтау кооперацияларың құрды, олардың мақсаты
сыртқа шығарылатын экспорттық өнімдерді арзандату, оны өндіруді ұлғайту
және санасын жақсарту болды.
Кооперативтердің шаруашылық қызметтері алуан түрлі бола түсті, ол
өткізу, жабдықтау, несие беру, қызметтер керсету, қоғамдық тамақтандыру,
тұрғын үй құрылыстарын және т.б. қамтыды.
1.3 Кооперативтік қозғдлысты саяси бағдарлаудағы негізгі бағыттар
ХІХ-ХХ ғасырлар шебінде кооперативтік қозғалыстың екі негізгі бағыты:
социалистік немесе пролетарлық және ұсақбуржуазиялық бағыттар қалыптасты.
Бұл бағыттардың қалыптасуына кооперативтік қозғалысты басқаруда басшылыққа
алатын саяси құрам мен саяси күштер ара салмағы өз әсерін тигізді.
Пролетарлық немесе сациалистік бағыттағы кооперативтік қозғалыстардың
жұмысшы қозғалыстары мен мақсаттары ортақ болып саналады. Социалистік
бағыттағы кооперативтердің әлеуметтік құрамын жұмысшы табы құрайды. Тұтыну
және өндірістік кооперативтердің жұмысшылары басты негізде осы бағыттарға
жатады.
Ұсақ буржуазиялық бағыттағы кооперативтік қозғалыстар өз мүшелерінің
материалдық жағдайларын жақсартудың шектеулі экономикалық бағдарламаларымен
қатысады. Бұл бағыттағы кооперативтер тұтастай алғанда, өмір сүруші
құрылысты қолдайды және ұсақ реформалар жолымен бар болғаны оны жетілдіруге
ғана қол жеткізеді. Ұсақ буржуазиялық бағыттағы әлеуметтік құрамдағы
кооперативтерге ұсақ ауыл тауар өндірушілері мен орта қала халқы иелік
етеді. Бұл, негізінен, ауылдық жерлерге қызмет көрсететін несие беру,
өткізуші-жабдықтаушы, тұтыну кооперативтері, сондай-ақ институционалды,
жалпы азаматтық несие беру, тұтыну кооперативтері мен қалалардағы кәсіп-
шілік кооперативтері. Бұл бағыттағы кооперативтер қандай бір түрде болсын
монополияға қарсы күреске қатысады.
Әдебиеттер: 4, 5, 6, 7, 8
2 - БӨЛІМ. КООПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТАБИҒАТЫ
Сұрақтар:
2.1. Кооперативтің, кооперацияның және кооперативтік қозғалыстың
мәні.
2.2. Кооперативтердің жалпы белгілері.
2.3. Кооперативтік құндылықтар және оның қағидалары.
2.4. Кооперативтер мен олардың одақтарының ұйымдық-құқықтық негіздері.
5. Кооперативтер қызметінің экономикалық негізі.
6. Кооперативтердің жіктеуі (классификациясы).
2.1 Кооперативтің, кооперацияның және қооперативтік қозғалыстың мәні
Түп тамырларының бір екендігіне қарамастан, кооператив, кооперация
және кооперативтік қозғалыс терминдері өзінің мазмұны бойынша бір-бірінен
өзгешеленетін өзара байланысты құбылыстар мен түсініктерді анықтайды.
Кооперация (латын сөзі) - ынтымақтастық пен өзара көмекті білдіреді.
Бұл сөз әртүрлі мағыналарда қолданылады.
Сөздің бірінші мағынасы - өзара іс-қимыл несие қызметтерді үйлестіру:
кооперация қандай бір күрделі ғылыми проблемаларды шешудегі әртүрлі елдер
ғалымдарының күш біріктіруі, мысал үшін ғарыш кеңістігін игеру және
т.б.с.с.
Сөздің екінші мағынасындағы кооперация - бірнеше адамдардың немесе
ұжымдардың еңбегін біріктіру, бірнеше өндірістік құрылымдардың (буындар,
бригадалар, цехтар, учаскелер, жолдар және т.б.), бірнеше шаруашылық
кәсіпорындарының немесе бірліктенінің (фабрикалар, заводтар, комбинаттар)
және т.б. еңбек операцияларына қатысуы. Аталмыш жағдайда сөз еңбекті
үйымдастыру, формасы, шаруашылық аралық, сала аралық, аймақ аралық және
халықаралық ынтымақтастық формасындағы кооперациялар туралы болып отыр.
Мұндай түрдегі кооперация экономика теориясы, өнеркәсіптің салалық
экономикасы, ауыл шаруашылығы және т.б. сияқты ғылымдарды оқып-үйрену пәні
болып саналады.
Ең соңында, кооперация сөзі барлық өмір сүруші кооперативтердің немесе
олардың бөліктерінің жиынтығын анықтау үшін қолданылады. Сөздің осындай
мағынасындағы кооперацияны, яғни оның пайда болуы мен әртүрлі әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардағы даму заңдылықтарын аталмыш пән оқып-үйретеді.
Кооператив түсінігіне қатысты, сондай-ақ бір бірін өзара кеңейтіп
және толықтыра түсетін бірнеше анықтамалар өмір сүреді.
Кооператив - бұл өзінің өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне
мүліктік жауапкершілік көтеретін олардың мүшелерінің (меншік иелерінің)
басым түрде жеке еңбегімен қатысуына негізделетін, ұжымдық меншік
нысанындағы кәсіпорындар. Соған сәйкес кооперативтік кәсіпорындардағы
біріккен меншік иелері, жұмысшылар мен жетекшілер (басқарушылар) - бұл
аталмыш нысандардың өзінен туындайтын, бәрі сол, бір адамдар болып
саналады.
Кооперативтер – бұл өзара көмекке, табыстар мен пайдаларды тең бөлуге,
мүшелері арасындағы қарым-қатынастардың теңдігіне, бірлестіктегі қарым-
қатынаста өзара-түсінісу мен іс-қимыл жасаудың тиімділігіне (тұрақтылығына)
негізделетін, ережелер, тәжірибелер мен әртүрлі әдістер жүйесі арқылы
өздерінің мүшелеріне жататын және солар арқылы бақыланатын ресми ұйымдар.
Сөйтіп, кез келген кооператив - бұл ең алдымен адамдарды біріктірудің
формасы, қоғамдық ұйым болып саналады. Адамдар жеке дара мақсаттарына қол
жеткізе алмайтындықтан да кооперативтерге бірігеді. Кооперативтер өздерінің
қызметтерін өз мүшелерінің материалдық (ақшалай және басқа жарналар
түрінде) және еңбекпен қатысулары негізінде жүзеге асырады.
Жарғылық міндеттерін жүзеге асыру және біріккен мүше-пайщиктердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кооперативтер — сауда, өндірістік,
өткізу жабдықтау, несие, құрылыс, балық аулау, көлік және т.б. сол сияқты
шаруашылық кәсіпорындарын құрады. Кез келген шаруашылық кәсіпорындарына тән
басты сипаттар оның қарамағында айрықша мүліктердін - құрылыстар мен
ғимараттардың, өндірістік орындар мен қоймалардың, әртүрлі құрал-жабдықтар
мен инвентарлардың, тауарлар мен ақша қаражаттарының, шикізаттар мен
материалдардың, яғни қозғалатын және қозғалмайтын мүлік кешендерінің болуы
болып саналады. Әрбір кооператив сондай-ақ өзінің мүше-пайщиктерінің
меншігі болып саналатын мүлікке ие. Сондықтан да кооператив туралы айтқанда
меншік қүқығы субъектісі деп те түсіну қажет.
Кооперативтер өзінің мүшелерімен және жұмысшыларымен, басқа
кооперативтермен, сол сияқты басқа меншік нысандарындағы кәсіпорындармен
және ұйымдармен алуантүрлі қатынастарға түсетін шаруашылық кәсіпорны
түріндегі заңды тұлға болып саналады.
Кооператив - бұл өзге заңды тұлғалардың - шаруашылық кәсіпорындары,
ұйымдар мен мекемелердің көпшілігінен үздік болып саналатын, ерекше түрдегі
заңды тұлға болып табылады. Кооператив кооперативтік меншіктің
ұжымдық меншік иелері түрінде өзіне тән құқықтар мен міндеттерге ие мүше-
пайщиктерден тұрады, яғни нақтылай айтқанда оның қызметінің бүкіліне иелік
жасау мен оны басқаруға тікелей қатысу, сонымен бір мезгілде жарғыда
белгіленген мөлшерлерде оның міндеттемелері мен борыштары
бойынша материалдық жауапкершілік көтеру құқығы бар. Бір ғана басқару
органы бар өзге заңды тұлғалардан өзгешелігі, кооперативтер мен оның
одақтарының бірнеше алқалы (коллегиалды) басқару органдарының болуы,
мәселен, оның мүшелерінің жалпы жиналысы - өзге бүкіл органдарды
сайлайтын жоғары орган; жиналыс (өкілдер съезі); кеңес - жиналыстар
(съездер) арасындағы кезеңдерде іс-қимыл жасайтын басқару органдары және
басқарма - кооператив істерін күнделікті басқаруды жүзеге асыратын атқарушы-
басқарушы орган. Кооперативтердегі барлық басқару органдары сайланбалы
болып саналады.
Кооперация - қоғамның экономикалық базисінің (құрылысының) құрамды
бөлігі.
Қоғамның экономикалық базисі немесе экономикалық құрылысы, өз
кезегінде өндіріс процесінде, материалдық байлықтарды бөлу, айырбастау және
тұтыну кезінде қалыптасатын адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды
білдіреді.
Кооперация - қондырманың құрамды бөлігі.
Қоғамдағы адамдардың өндірістік қатынастарын білдіретін экономикалық
базистен қондырма және оның саяси, идеологиялық, құқыктық, мәдени, діни
және өзге қатынастары өсіп шығады. Қондырма: саяси, құқықтық, идеологиялық
және т.б. болып ажыратылады.
Кооперативтер қоғамдық ұйымдар ретінде адамдар қызметі тәжрибесінің
кооперативтік идеялары мен қағидаларын насихаттайды, өз мүшелері мен тұрғын
халық арасында ұйымдастыру - бұқаралық және мәдени-ағарту жұмыстарын
жүргізеді. Бір сөзбен айтқанда, кооперативтер қоғамның идеологиялық
қондырмасына кіреді.
Кооперативтерге, сол сияқты өзге де еркін кәсіпкерлерге жоғары тұтқада
қандай үкімет тұр және ол қандай бағыт жүргізіп отыр, бәрібір болып
саналмайды. Кооперация мен демократия бірдей ұғым. Тоталитарлық тәртіпте
өмір сүретін елдерде кооперация өз қызметінде қиындықтарды бастан кешіреді.
Ал керісінше демократиялық елдерде кооперация мемлекет тарапынан жасалатын
түсіністік пен қолдауға ие болады. Сол себептен де мұндай жағдайда
кооператорлар өзінің қызметін саяси партиялармен, өзге қоғамдық
қозғалыстармен байланыстыра және үйлестіре жүргізуге ұмтылады.
Кооперативтер сондай-ақ құқықтық шығармашылықпен айналысады,
кооперативтік жарғылар жасауды жүзеге асырады. Жарғылар кооперативтік құқық
көздері, кооперативтердің, барлық кооператившілік қатынастар қызметінің
құқықтық негізі болып саналады.
Кооперацияларға сондай-ақ заң шығару бастамашылығы құқығы, яғни заң
шығарушы жоғары органдардың қарауына заң жобаларын әзірлеу мен
енгізу қүқығы берілген.
Мәселен, 1990 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Советі бұрынғы КСРО одақтас
республикаларының арасынан бірінші болып Қазақ КСР тұтыну кооперациялары
туралы заң қабылдады, бұл заңның жобасы тұтыну кооперацияларының төменгі
буындарында әзірленген болатын.
1999 жылдың шілдесінде Селолық тұтынушылар кооперациялары туралы ҚР
жаңа Заңы қабылданды. Бұдан көзделетіндей, кооперативтер қоғамның құқықтық
қондырмасының құрамды бөлігі болып саналады.
Кооперативтер - демократия формасының бірі.
Кооператорлар кооперативтік қозғалыстың пайда болған алғашқы
кезеңдерінен бастап-ақ демократиялық қағидалар мен нормалардан ұстанды,
тіпті кооперативтердің өзіне ғана тән, мүше-пайшылардың өз
кооперативтерінің істерін басқару, оның қызметін бақылау және сол арқылы
бүкіл қоғам ісіне ықпал етумен байланысты қағидалардың, қалыптар мен
ережелердің кешені ретінде -кооперативтік демократия түсінігі өмір
сүреді.
Кооперативтердің басқару, бақылау демократиялық сипаты мыналардан
көрінеді:
– Барлық мүше-пайшылар салған пайларының (бір мүше-пайшы - бір
дауыс) санына қарамастан бірдей құқықтар мен міндеттерге ие.
– Мүше-пайшыларды жалпы жиналыстарда тікелей кооперативтің негізгі
қызметінің мәселелерін (төте демократия) шешу немесе құқықты өкілдер
жиналысына (өкілді демократия) сеніп тапсыру құқығы бар.
– Кооперативтер мүшелерінің немесе олардың өкілдерінің басым көпшілік
дауысымен шешімдердің қабылдануы.
– Басқару, бақылау органдарының және бірқатар лауазымды тұлғалардың
сайланбалығы.
– Кім оларды сайлайды, солардың алдындағы сайланбалы органдардың
жауапкершілігі мен бағыныштылығы.
Кооперациялар мен кооперативтердің мән-маңызына, яғни кооперативтер
қызметінің мазмұны мен формаларына, белгіленуі мен мақсаттарына, олардың
тарихи процесте алатын орны мен маңызына, оның төңірегіне бірігетін адамдар
үшін оның құндылығына талдау жасауды аяқтай келе, енді кооперативтік
қозғалыстар түсінігінің мазмұнын қарастырамыз.
Кооперативтік қозғалыс - шаруашылықты ұйымдастырудың, кооперативтік
заңдар мен жарғылардың жобаларын әзірлеудің кооперативтік үлгілерін және
кооперативтік идеялар мен қағидаларды насихаттау формасындағы, сондай-ақ
ұйымдастыру-бұқаралық, қоғамдық-саяси, мәде-ни-ағартушылық қызмет түрлері
болып саналады, сонымен қатар кооперативтерді, олардың одақтары мен кәсіп-
орындарын, әртүрлі кооперативтік мекемелерді құру мен дамытуға материалдың
тұрғыда және еңбекпен қатысуы.
Кооперативтік қозғалыс - бұл ең алдымен адамдардың қоғамдық
қызметі болып табылады. Сондықтан кооперативтік қозғалыс термині
қоғамдық ұйымдар ретінде (кооперативтердің жиыны ретінде) кооперациялар
туралы айтқан кезде жиі қолданылады.
2.2.Кооперативтердің жалпы белгілері
Қазіргі әлемде кооперативтерге жатқызылатың 120-дан аса түрі
бар 1 млн.-ға жуық ұйымдар өмір сүреді. Олар коғамдық және экономикалық
өмірдің әртүрлі аясында өз қызметтерін жүргізеді, олардың саяси
бағытталушылықтары да әр алуан, соған қарамастан бұл ұйымдардың бәріне
ортақ, кооперативтік ұйымдардың біртұтас санаттарына жатқызуға мүмкіндік
беретін сипатты белгілері бар.
Кооперативтік қозғалырқа талдау жасау кезінде кооперативтердің барлық
түрлеріне тән мынадай сипатты және тұрақты белгілері анықталған:
1. Кооператив - бұл өз мүшелерінің меншіктік жеке-үлестеріне
негізделген және негізінен, пайда табатын, ол пайдаларын қызмет
көрсету мен өз мүшелерінің материалдық жағдайын жақсартуға жұмсайтын,
әрқашанда шаруашылық қызметін жүргізуші, сонымен бір мезгілде
қоғамдық ұйым болып табылады.
2. Кооперативтерге демократиялық басқару мен бақылау - барлық басшы
органдардың пайшылардың жалпы жиналысына немесе олардың өкілетті
делегаттарына сайланбалылығы мен бағыныштылығы өмір сүреді. Бір мүше-
пайшы салған пайларының санына қарамастан бір дауысқа ие.
3. Кооперативтің өмірлік қабілетінің өте маңызды белгісі - кооператив
мүшелерінің кооператив қаржысын (қорларын) құруға материалдық тұрғыдан
қатысуы. Бұл - мүшелікке кіру және пай жарналарын төлеу мен
кооперативтің шаруашылық операцияларына тұрақты түрде белсене қатысуы.
4. Бір немесе бірнеше паймен шектелген және кооператив мүшесінің бүкіл
мүлкімен шектелмеген -кооператив міндеттемелері бойынша кооператив
мүшелеренің материалдық жауапкершілігі. Дүние жүзіндегі
кооперативтердің көпшілігі шектелген жауапкершілікті болып табылады,
дегенмен, Германия, Дания және өзге де елдерде ауыл шаруашылығымен
айналысатын, жауапкершілігі шектелмеген, кооператив мүшелерін
кооперативтің шаруашылық қызметін басқару мен бақылауға белсенді
қатысуға шақыратын кооперативтер де кездеседі.
5. Кооперативтік білім беру жүйесі, ақпараттық-жарнамалық кызмет,
кооперативтік баспасөз, спорт, демалысты ұйымдастыру, зейнеткерлер мен
мүгедектерге қамқорлық, яғни кооперацияның әлеуметтік қызметінің
құрамды бөлігін құрайтынның бәрі.
6. Кооперативтердің әр алуан түрлерінің ұлттық, аймақтық және халықаралық
деңгейлердегі ынтымақтастығы.
2.3 Кооперативтік құндылықтар және қағидалар
Белгілідей, жеке-үлестік меншік, материалдық қатысу, жауапкершілік,
әлеуметтік көмек пен аймақтық ынтымақтастық акциоиерлік қоғамдардың, жеке
меншік, мемлекеттік-жеке және өзге де фирмалардың көпшілігіне тән.
Дегенмен, кооперативтер үшін жоғарыда атап өткен алты белгілердің
тұрақты болуы кооперативтік құндылықтар мен қағидалардың қажеттілігімен
қатар міндетті болып саналады.
Құндылықтар - бұл сол бойынша адамдар бір-бірімен қатынастарын
айқындайтын басты сенім. Құндылықтар ынтаны арттырады және өзгерістер үшін
қолайлы жағдайлар туғызады. Құндылықтар сондай-ақ, осыны іске асырған жақсы
ма деген сұрақтарға жауап беруге кемектеседі.
Кооперативтер мынадай моралдық-этикалык құндылықтарға
негізделеді:
Өзін-өзі қолдау - өзге жеке адамдармен өзара әрекетіндегі, жеке
адамның рухани және материалдық ресурстарын жұмылдырудағы әлеуметтік
динамиканың, жеке даралық пен ұжымшылдықтың оңтайлы үйлесу тәртібінің
үлгісі болып саналады. Мұндай жағдай кезінде шаруашылық жүргізу мен
басқарудың ұжымдық формалары (сауда, өткізу, қызмет көрсету) жеке
өндірістік немесе өзге де қызметтерді жоғары дәрежеде көтермелейді.
Өзара кемек (бірі барлығы, барлығы бірі үшін) ынтымақтың және
кооперативтік қозғалыстың басты әлеуметтік-этикалық идеясының бөлігі
түрінде.
Бостандық - кооперативке кіру және шығу мен оның операцияларына қатысу
еріктілігі түрінде.
Демократия - басқару мен бақылаудағы негізгі өмірлік маңызды
шешімдерді қабылдаған оған қатысушылар-ың тең құқылығы.
Әділеттік - табыстарды бөлу, ашықтық, жариялылықтың кез келген
белгілері бойынша тең құқылықтан айырудың жоқтығы.
Адалдық - кооперативтік кәсіпкерліктің басты адамгершілік негіздері
ретінде (жоғары сапалы өнімдер өндіру, таза салмақ, толық өлшеу).
Әлеуметтік жауапкершілік - өмір деңгейін көтеру, өздерінің мүшелерінің
және кооперативтердің басқа мүшелері мен қоғамға шығын келтірместен
кооперативтің қызметін пайдаланғысы келетіндердің түгеліне қызмет көрсетуді
жақсарту.
Әлеуметтік қамқорлық - кооперативтен тысқары әлеуметтік қорғау мен
көмекті өткір сезінетіндер арасында корпоративтік табыстардан құралған
байлықтардың бөлігін бөлуге әлеуметтік тұрғыдан күшті бағдарланған
коммерциялық қызмет.
Әмбебаптық – бүкіл әлемдегі адамдарды жақындастыратын адамдардың аса
алуан түрлі қажеттіліктері мен жалпы адамзаттық зәруліктерді
қанағаттандыруға ұмтылады.
Интернационализм – жалпы азаматтық проблемаларды шешуге қатысу.
1992 жылы Жапонияда өткен халықаралық Кооперативтік Альястың XXX
Конгресі Өзгеруші әлемдегі кооперативтік құндылықтар тақырыбындағы арнайы
баяндаманы тыңдады. Сол бойынша қабылданған қарарда осы мәселеде
қолданылатын құжаттардың мәтініне нақтылаулар енгізу туралы нұсқаулар
әзірленді. Осы мәселе бойынша түпкілікті шешім 1995 жылы ХКА (МКА)
Конгресінде Кооперативтік дәлме-дәлдік (идентичности) Декларациясы
түрінде қабылданды.
Кооперативтер келесіқұндылықтарға негізделген: өзара көмек, өзара
жауапкершілік, демократия, теңдік, әділеттік және ынтымақ. Кооперацияның
негізін қалаушылардың дәстүрлері негізінде кооператив мүшелері мынадай
этикалық қағидалардан ұстанады: адалдық, ашықтық, жауапкершілік және
басқалар туралы қамқорлық.
Жоғарыда айтып өткен этикалық қалыптардан басқа, өзгеше шаруашылық
жүргізуші кәсіпорындар ретінде кооперативтерге өз ұйымдары мен әлеуметтік,
инвестициялық және басқа саясатындағы өз бағдары мен басымдықтары қажет
болды.
Мысалы, кооперативтік дүкендерде азық-түлік және өнеркәсіп тауарларын
қандай бағалар бойынша сату керек?
Осы және өзге де көптеген сұрақтарға жауапты кооперативтердің
жарғыларынан және олардың ұлттық одақтарында бекітілген кооператив
қағидаларынан табуға болады.
Кооперативтік қағидалар – бұл өткізу үлгісі, кооператив мүшелері мен
оның сайланбалы органдарының іс-әрекет алгоритмі. Сәл басқаша айтсақ,
кооперативтік қағидалар – бұл пайдаларды бөлу мен инвестициялық саясатқа
әлеуметтік бағдарлануды басқару мен ұйымдастырудың қалыптасқан ережесі.
Тұтастай алғанда, кооперативтік қағидалар өзін-өзі қолдау, өзара көмек,
бостандық, демократия, әлеуметтік жауапкершілік, қамқорлық, адалдық,
әділеттік және интернационализм сияқты негізгі моралдық- этикалық
құндылықтарды қамтиды, сондай-ақ олардың тәжірибеде қолданылатын негізгі
бағыттарын білдіреді.
Алғашқы кооперативтік қағидаларды 1844 жылы Рочдел кооператорлары
қалыптастырған болатын, содан кейін бұл қағидалар отызыншы жылдардағы
ұзаққа созылған және өткір пікір-таластың өзегіне айналды, ал XX ғасырдың
60-шы жылдары мұндай пікір-таластар қайта белең алды. Кооперативтік
қағидалардың келісілген мәтіні 1966 жылы Венада қабылданып, ол жеке бөлім
ретінде ХКФ-ның Жарғысына енгізілді, дегенмен кооперативтік құндылықтар мен
қағидаларды неғұрлым дәл қисындау проблемалары кооперативтік қозғалыстың
көптеген өкілдерін сол бұрынғысынша толғандырған қалыпта қалдырған және ХКА-
ның әлденеше форумдарында бірнеше мәрте талқыланды.
Кооперативтік құндылықтардың соңынша кооперативтік дәлме –дәлдік
туралы Декларацияда, соның көмегімен кооперативтер осы құндылықтарды өмірге
енгізетін жол бастаушы деп аталған кооперативтік қағидалар айқындалды. Ол
мынадай жеті негізгі қағидалардан тұрады:
1. Еріктілік және ашық түрдегі мүшелік.
Кооперативтер – қызмет көрсетуге кім қабылетті және жынысына,
әлеуметтік, саяси немесе діни қысым жасаушылықсыз мүшелік міндеттемелерін
қабылдағысы келетіндердің барлығына есігі ашық ерікті ұйымдар.
2. Демократиялық бақылау.
Кооперативтер - өзінің саясатын белгілеу шешімдер қабылдауға белсенді
түрде қатысатын мүшелерін өздері бақылайтын демократиялық ұйымдар.
Кооперативтердің мүшнлері теңдей дауыс құқығына (бір мүшесі – бір дауысқа)
ие, сол сияқты өзге деңгейлердегі кооперативтер де демократиялық мәнерде
ұйымдасқан болып саналады.
3. Кооператив мүшелерінің экономикалық қатысуы.
Мүшелік үлестері теңдей, бақылау демократиялық және капитал олардың
кооперативтерінікі болып табылады.
Аз дегенде капиталдың бір бөлігі кооперативтің жалпы меншігі болып
саналады, егер бұл жағдай мүшелікпен байланысты болатын болса, кооператив
мүшелері негізінен шектеулі өтемақы алатын болады. Артықтарын оның мүшелері
мынадай мақсаттарға аударады:
• Кооперптивті дамытуға;
• Олардың кооперативте сіңірген еңбегіне сәйкес мүшелік пайда алуға;
• Кооперативтің қатардағы мүшелерінің оның қызметін қолдауына.
4. Автономия және тәуелсіздік.
Кооперативтер автономиялы, өзіне-өзі қолдау көрсететін, өздерінің
мүшелері арқылы бақыланатын ұйымдар. Егер олар үкіметтік ұйымдарды қоса
отырып басқа ұйымдармен келісімдерге отырса немесе сыртқы түпкі көздерден
капиталын көбейтетін болса, онда олар оның мүшелерінің демократиялық
бақылау орнатуына кепілдік береді және кооперативті автономияға қолдау
көрсете отырып, көрсетілген жағдайларды сақтайтын болады.
5. Білім беру, оқыту және ақпарат.
Кооператив өздерінің мүшелеріне, сайланған өкілдеріне, менеджерлер
мен ақпараттар беруді қамтамасыз етеді. Олар әсіресе жастарға және қоғам
қайраткерлеріне кооперациялардың маңызы мен басымдықтары туралы
жұртшылықтың ақпараттарын жеткізеді.
6. Кооперативтер арасындағы кооперация.
Кооперативтер жергілікті аймақтық және халықаралық құрылымдармен
бірлесе жұмыс істей отырып, өздерінің мүшелеріне адал қызмет етеді, сондай-
ақ кооперативтік қозғалыстарды нығайтуға ат салысады.
7. Қоғамға қатынасы.
Кооперативтер өздерінің мүшелерінің қолдауына ие болған саясатты
жүргізу арқылы, өз қауымдастықтарының өзін-өзі қамтамасыз ете отырып дамуы
үшін жұмыс жасайды.
2.4 Кооперативтердің және олардың одақтарының ұйымдық-құқықтық
негіздері
Конституция, кооперативтік заңдылықтар және жарғылар, кооперативтер
мен олардың одақтарын құру мен дамытудың ұйымдық-құқықтық негізі болып
саналады.
Конституцияның 6-бабы былай деп жариялайды: Қазақстан Республикасында
мемлекеттік және жеке меншік танылады және теңдей түрде қорғалады.
Қазақстан Республикасындағы меншік туралы Қазақстан Республикасы Заңына
енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға сәйкес, кооперативтік меншік заңды
тұлғалардың жеке меншігі ретінде жіктеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, сондай-ақ Қазақстан
Республикасындағы меншіктер туралы, Қазақстан Республикасындағы селолық
тұтыну кооперациясы туралы Қазақстан Республикасының Заңдары кооперативтік
құқық көздері жүйесінде маңызды орын алады.
Қазақстан Республикасындағы кооперативтік қатынастар сондай-ақ
Парламент, Үкімет қаулыларымен, ел Президентінің Жарлықтарымен реттеледі.
Кооперативтік құрылыс мәселелері бойынша олардың құзырлары шеңберінде
қабылданған жергілікті билік органдарының (әкімдер, маслихаттар-жиналысының
депуттары) шешімдері де кооперативтік құқық көздері болуы мүмкін.
Кооперативтер мен олардың одақтарының қоғамдық-шаруашылық қызметі
Жарғылармен реттеледі.
Кооператив Жарғысы – бұл оның заңдық дербес міндетті белгісі болып
саналатын кооперативтік ұйымдардың ұйымдық құрылымы мен қызмет тәртібін
реттейтін жүйешілік қалыптар болып саналады. Жарғыда қызметтің мақсаттары,
міндеттері, қағидалары, өкілеттік көлемі, шаруашылықты басқару формулары
мен әдістері анықталады.
Жарғы әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін
құқықтық акті ретінде өзінің заңды күшіне ие болады.
1999 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасындағы селолық тұтыну
кооперациялары туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Заң:
тұтыну кооперацияларын құру, мүшелік, селолық тұтынушылар кооперативтерін
басқару, мүліктік қатынас, селолық тұтынушылар кооперативтерін қайта құру
және тарату құрылымы мен тәртібі сияқты алуан түрлі мәселелерді реттейтін 8
тараудан және 73-баптан тұрады.
Селолық тұтыну кооперативтері селолық тұтынушылар кооперацияларының
негізгі буыны болып саналады. Оның қызметі мынадай қағидаларға негізделеді:
мүшелікке кіру мен шығудың еріктілігі, мүліктік (пайлық) және мүшелік
жарналарды төлеудің міндеттілігі, ауыл халқының мүдделерін қорғау мен өзара
көмек көрсету, оның бүкіл мүшелері үшін кооперативтер, ассоциациялар
(одақтар) қызметтері туралы ақпараттар алудың мүмкіндігі.
Жалпы жиналыс (өкілетті өкілдер жиналысы) селолық тұтыну кооперативін
басқарудың жоғары органы болып саналады.
Ал ассоциация (одақ) мүшелері өкілдерінің жалпы жиналысы ассоциацияны
(одақ) басқарудың жоғары органы болып табылады.
Кооператив немесе ассоциация (одақ) қызметіне ағымдағы басшылықты
жүзеге асыратын басқарма селолық тұтыну кооперативінің, ассоциацияның
(одақтың) атқарушы органы болып саналады және жалпы жиналысқа (өкілдер
жиналысына), сондай-ақ ассоцмацмя мүшелері өкілдерінің жалпы жиналысына
бағынады.
Тексеру комиссиясы селолық тұтыну кооперативі мен ассоциацияның
(одақтың) бақылау органы болып саналады. Ол тұтыну кооперативтері мен
ассоциацияның қаржылық-шаруашылық қызметін бақылайды және жалпы жиналыстың
алдында есеп береді.
Селолық тұтыну кооперативінің пайщиктері бірнеше елді мекеннің
тұрғындары болған кезде селолық тұтыну кооперативінің ажырамас бөлігі болып
саналатын кооперативтік учаскелер құрылуы мүмкін.
Кооперативтік учаске пайщиктерінің жалпы жиналысы селолық тұтыну
кооперативі кооперативтік учаскесінің жоғары органы болып саналады.
Селолық тұтыну кооперативі әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден
өткен сәтінен бастап құрылған болып саналады.
Ассоциация (одақ) мен оның мүшелері арасындағы өзара қатынас жарғымен,
құрылтайшылық шартпен және келісімдермен айқындалады.
2.5 Кооперативтер қызметінің экономикалық негізі
2.5.1 Меншік – экономикалық жүйе ретінде. Капитализм жағдайындағы
кооперативтік меншіктің әлеуметтік–экономикалық табиғаты
Экономикалық мағынадағы меншік – бұл, еңбек өнімдерін иемденудің
тиісті формасын келістіретін, өндіріс құралдары мен өнімдеріне ие болу
бойынша тарихи түрде айқындалған қоғамдық қатынас. Иемдену қатынасы,
бірінші кезекте, шаруашылық қызмет тікелей соған қатысты болатын мүліктерге
таралады. Оның құрамына өндіріс факторлары кіреді (материалдық игілік және
интеллектуалдық еңбек жемістері).
Иемдену - өзінің терең тамырын өндірістік процестен алатын адамдар
арасындағы экономикалық байланыс. Материалдық игілікті кез келген өндіру,
өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында адамдардың табиғи заттары
иемденуі болып саналады.
Экономикалық меншік оның иесіне кіріс әкелетін болса жүзеге асырылады.
Мұндай кіріс, еңбек пен өндіріс құралдарын қолданудың арқасында алынған
қайыра жасалған өнімді немесе немесе оның бөлігін білдіреді. Бұл – пайда,
салық, әртүрлі төлемдер.
Меншіктің экономикалық қатынастар жүйесі басынан бастап аяғына дейінгі
шаруашылық процесін қамтиды. Ол байлықтар мен қызметтерді өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы барлық қатынастардың
негізгі өзегін құрайды, яғни адамдар бастысы меншік қатынасы болып
саналатын, бір-бірімен өндірістік қатынастарға түседі.
Экономикалық мағынадағы меншік өндіріс және еңбек кооперациясы мен
өмір сүруші бөлініс деңгейлеріне қатысты әртүрлі сыныптарға (тек немесе
үлгілер) бөлінеді. Ұйымдық-экономикалық қатынастардың бұл түрлері
өндірістің шынайы қоғамдыстырылу басқышын тікелей сипаттайды. Ең төменгі
басқыш – бұл жеке дара шаруашылық жүргізу. Қоғамдасудың неғұрлым жоғары
басқышы адамдардың қандай бір ұйымдарға бірігу ауқымының өсуіне қарай пайда
болады.
Жалпы үлестік меншік сыныбының келесідей өзгешілікті белгілері бар:
– ол барлық қатысушылар ортақ мүлікке салатын, жеке салымдарды
(үлестерді) біріктіру жолымен құралады;
– иегерлердің ортақ мүделеріне және біртұтас бақылау мен басқару арқылы
йдаланылады;
– ортақ меншікті экономикалық жүзеге асырудың түпкі нәтижелері, олардың
әрбірінің меншік үлесін ескере отырып, ұжымдық шаруашылық қатысушылары
арасында бөлінеді.
XV–XІX ғасырлада, Батыс Еуропада жаңа әлеуметтік-экономикалық құрылыс
– алғашқы даму сатысындағы капитализмпайда болып және орнықты. Бұл саты –
классикалық капитализм деп аталды, өйткені онда жекеменшік кәсіпкерлік
қағидалары неғұрлым толықтай көрініс тапты.
Экономикада үстемдік еткен жеке дара капитал – неғұрлым көбірек пайда
алу, буржуазияның жеке баюының көзі болып қызмет еткен аса зор
ынталандыруға ие болды.
Өндіріс сипатындағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде капиталистік
жүйе өзгеруші ішкі және сыртқы жағдайларға қайта құрылып, соған бейімделе
бастады.
XІX-XX ғасырлар шебіндегі экономиканы қоғамдастыру акционерлік капитал
қуатының тез өсуінен көрінді, ол XX ғасырдың бірінші жартысында жеке
капиталистік меншікті, оның жалпы үлестік формасымен – кооперативтік және
қаржылық капиталға ығыстыруына әкелді.
Классикалық капитализм дәуірінен соң және Батыс елдерінде қаржы
капиталының үстемдік етуі кезеңінде әлеуметтік-экономикалық даму жаңа
сатыға аяқ басты.
Қазіргі уақытта батыс экономикасында бірмезгілде, оларды әртүрлі
формаларда иемденетін, үш сыныптың үшеуі де өмір сүреді. Басқалай айтсақ,
мұнда бірнеше укладтан тұратын әдеттегіден өзгешелеу экономика қалыптасты.
Пайда көздері және нарықтық экономикалық жүйе
жағдайындакооперативтерді дамыту
Классикалық капитализм жағдайында, сол сияқты казіргі жағдайда әрекет
етуші кооперативтер, сондай-ақ өзге де шаруашылық жүргізуші субьектілер
өзінің кірістілігін, пайдасын қамтамасыз етуге тырысады, өйткені бұларсыз
олардың өмір сүруінің ешқандай мағынасы болмайды. Өткір бәсекелестік
күресте өзінің экономикалық қатынастардың басқа қатысушылары басшылыққа
алатын экономикалық қызмет тәсілдері мен әдістеріне жүргізеді.
Өнеркәсіп өнімдерін өндіретін фабрикалар мен зауыттар меншік иелері
пайдаларының бір бөлігін тауарларды өткізу үшін күресетін сауда
делдалдарымен бөліседі. Тұтынушылар кооперативтері қызметтің аталмыш
түрінен пайда мен даму көзін ала отырып, тауарлар сатуды жүзеге асырады.
Өндіріс пен тауарларды сату өндірістік кооперативтердің пайдасы мен даму
көзі болып саналады. Демек өндірістік кооперативтер жиі түрде жеке
кәсіпорындарға айналады. Бұл кооперативтің бұрынғы мүшелері жалданбалы
еңбекті пайдаланып, өздері менеджерлерге айналған кезінде болады.
Кооперативтерге жаңа мүшелер қабылдау тоқтатылады, кооперативтік демократия
жоғалады.
Несие кооперативтері несие жүйесінің құрамды бөлігі болып саналады. Ол
қолдарына өз мүшелерінің уақытша бос капиталдарын шоғырланадыра отырып, оны
қажетсінетің кооператив мүшелеріне қарызға береді. Қарыз беру кезінде
ақшаны айрықша тауар-капитал ретінде өзіндік сату болады. Ақша капиталын
кооператив уақытша өз мүшелеріне береді және пайыздар төлеу арқылы
қайтарылады. Несие кооперативі алатын пайда, кооперативтер төлейтін
салымшылар пайызы мен қарыз алушыдан капитал алыпған арасындағы айырма
болып саналады.
Кооперативтердің осы негізгі және өзге де түрлері өз
қызметтерінің сипатына сәйкес нарықтық эканомиканың экономикалық
заааңдарына бағына отырып, пайда мен өз дамуының көздері туралы қамқорлық
танытады.
2.5.2. Мемлекеттік социализм жағдайындағы кооперативтік меншіктің
әлеуметтік-экономикалық табиғаты
1917 жылғы қазан төнкерісінен соң бұрынғы Ресей империясы шегінде
мемлекеттік социализмнің теориялық айқындамаларына сәйкес, әлеуметтік-
экономикалық құрылыс түбегейлі түрде өзгерді. Мемлекеттік социализм
тұжырымдамасының негізгі келесі ережелер арқылы көрінеді:
5. Мемлекет өндірістің барлық құралдарын қоғамдастырады.
6. Бүкіл еңбекке қабілетті азаматтар жалдану бойынша мемлекетте жұмыс
істейді.
7. Қоғам және мемлекет тарапынан әрбір азаматтың тұтыну шегі мен еңбек
шегіне бақылау орнатылады.
Осы постулаттарға сәйкес, өндірістің негізгі құралдары мен меншікті
экономикалық жүзеге асыруды шаруашылыққа пайдалануғаиемденудің бүкіл
жүйесі мемлекеттің қолында қалды. Келесідей белгілер аталмыш жүйеге тән
болып саналады. Біріншіден, негізгі өндіріс құралдарына халықтық меншік
мемлекеттің бөлінбейтің меншігіне айналды. Екіншіден, мемлекеттік аппарат
халық шаруашылық басқаруды өз қолына шоғарландырды. Үшіншіден, мемлекет
барлық кәсіпорындар шығаратын өнімдердің негізгі массасы мен қаражаты өзіне
орталықтандырады.
Мемлекеттік меншіктің үстемдік етуші жағдайы жарты ғасырдан астам өмір
сүруін сақтады. 1985 жылғы деректер бойынша халық шаруашылығының
мемлекеттік секторында жұмыс істейтіндердің саны 85,3%-ды құрады, ал дәл
осы кезде кооперативтік секторда халықтың 11,5%-ы ғана еңбек етті.
Мемлекеттік социализм жағдайындағы кооперативтік меншіктің мемлекеттік
меншікке қарағанда пайда болу тарихы сәл өзгешелеу болды. Ол, негізінен,
жеке меншіктің революциялық экспроприациясы нятижесінде емес, өз
мүшелерінің әртүрлі экономикалық қажеттіліктерің қанағаттандыру үшін
аталмыш шеңберіңде жеке меншіктің бір бөлігін ерікті біріктіру жолымен
пайда болды.
Жоғарыда атап өткендей, кооперативтік бірлестіктердің әлеуметтік-
экономикалық мазмұны аталмыш қоғамдағы үстемдік ететін меншік формуларымен
айқындалады.
Кооперативтік секторға кірген колхозддар мен тұтынушылар
кооперайиялары мелекеттік органдарға бағындырылады. Олар өзін-өзі
басқарудан шеттетілді және жоғарыдан берілген тікелей нұсқауларды орындады.
Мемлекеттік меншікті абсолюттендіру, оның мемлекет қарамағына өтуіне
себепші болды. Мәселен, 1989 жылғы дерек бойынша КСРО тұтынушылар
кооперациясының меншікті қаражаты 46%-ды ғана құрады, қалғандары заемдық
қаржылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды экономикалық университеті
Әлеуметтік - саяси пәндер кафедрасы
Адамбекова С. М.
Абилов К.Ж.
Кооперативтік қозғалыстың тарихы
мен теориясы пәнінен қашықтық оқытуға арналған оқу әдістемелік
комплексі
Қарағанды - 2008
Бағдарламаны құрастырған: әлеуметтік саяси пәндер кафедрасының аға
оқытушысы Адамбекова С. М.
Мазмұны
Кіріспе
1 - бөлім. Кооперативтік қозғалыстың шығу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.1. Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының алғы шарттары мен
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.2. Еуропа, Америка, Азия және Африка елдерінде кооперативтердің пайда
болу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.3. Кооперативтік қозғдлысты саяси бағдарлаудағы негізгі бағыттар ... ...
2 - бөлім. Кооперациялардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Кооперативтердің, кооперацияның және қооперативтік қозғалыстың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2.2.Кооперативтердің жалпы
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кооперативтік құндылықтар және оның қағидалары ... ... ... ... .
2.4. Кооперативтермен олардың одақтарының ұйымдық-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5. Кооперативтер қызметінің экономикалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... .
2.5.1. Меншік – экономикалық жүйе ретінде. Капитализм жағдайындағы
кооперативтік меншіктің әлеуметтік-экономикалық табиғаты..
2.5.2. Мемлекеттік социализм жағдайындағы кооперативтік меншіктің
әлеуметтік-экономикалық
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.6. Кооперативтердің жіктелуі
(классификациясы) ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3 – бөлім. Кооперативтік
идеология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Кооперативтік идеологияның
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... .
3.2. Кооперативтік қозғалыс туралы марксистік-лениндік
ілім ... ... ... ... .
3.3. Кооперативтік социализм
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Кооперативизм
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
3.5. Кооперативтік капитализм
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4 – бөлім. Капитализм жағдайындағы кооперативтік қозғалыс ... ...
4.1. Классикалық капитализм жағдайындағы
кооперация ... ... ... ... ... ... .
4.2. Экономикалық дамудың жаңа үрдістері жағдайындағы кооперация.
4.3. Қазіргі кезеңдегі дамыған елдердегі кооперативтік
қозғалыс ... ... ... .
5 – бөлім. Әкімшілік-әміршілдік экономикалық жүйе жағдайындағы
кооперативтік қозғалыс және нарықтық қатынастарға
өту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
5.1. Қазан төңкерісі және кооперативтік қозғалыс
тағдыры ... ... ... ... ... ..
5.2. Әскери коммунизм жағдайындағы
кооперация ... ... ... ... ... ... . ... ...
5.3. Жаңа экономикалық саясат жағдайындағы кооперация ... ... ... ... ... ..
5.4. Кооперацияны социалистік құрылысқа пайдаланудың жолдары туралы идеялық
күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
5.5. Ауыл шаруашылық кооперацияларына қатысты кооперативтік құрылыс
қағидаларының бұзылуы. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның
зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.6. Тұтыну кооперацияларын мемлекет иелігіне
алу ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.7. Кәсіпшілік кооперацияларын дамыту тәжірибесі және оны тарату ...
5.8. Өндіріс пен қызмет көрсету аясындағы жаңа кооперативтерді дамыту
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
5.9. Нарықтық қатынастарға өту жағдайындағы тұтыну кооперациялары жұмысының
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.10. ТМД елдеріндегі кооперативтер жаңа
жағдайларда ... ... ... ... ... ... ..
5.11 Қазіргі кезеңдегі ТМД елдері кооперативтерінің басым міндеттері..
6 - бөлім. Қазақстан Республикасындағы кооперативтік қозғалыс...
6.1. Қазақстан кооперацияларының идеялық
бастаулары ... ... ... ... ... ... . .
6.2. Қазақстандағы кооперациялардың пайда болуы мен дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.3. Қазақстандағы ұжымдастырудың ерекшеліктері және оның
зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.4. Нарықтық қатынастарға өту кезеңіндегі тұтыну кооперацияларының жай-
күйі мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.5. Қазақстандағы колхоз қозғалысының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ...
6.6. Қазақстандағы жаңа кооперация: даму
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... .
7 - бөлім. Қазіргі заманғы халықаралық кооперативтік қозғалыс ...
7.1. Халықаралық кооперативтік Альянс (ХКА). Құрылу тарихы, мақсаттары мен
ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. ХКА қызметінің негізгі бағыттары және халықаралық аренадағы оның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
7.3 Қазіргі заманғы халықаралық кооперативтік қозғалыстың құрылымы,
жай–күйі мен проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Емтиханға дайындық
сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пәнді оқытудың мақсаты.
Әлемдегі кооперативтік қозғалыс – қазіргі кездегі ең көптеп
кездесетін әлеуметтік-экономикалық қозғалыс. Әлем халығының 12%-ға жуығы
кооперативтелінген әлемдік қауымдастықтың 40-нан артығы кооперативтік
ұйымдардың қызметтерін пайдаланады. Нарықтық экономикалық елдерде
кооперативтер тұрмыста қамтамасыз ету мен өңдеуде, сауданың барлық
түрлерінде, қаржы ұсақ және орта өнеркәсіптік өндірісте маңызды рөл
атқарады.
Бұрынғы социалистік елдердегі кооперативтік секторлардың жаппай
жойылуы, кооперативтің барлық түрлері өз мүшелерін шаруашылық орындарда,
сауда айналымын және өндіріс көлемдерін жоғалтуда миллиондаған
кооператорлар әртүрлі себептермен кооперативтерді тастап кетуде.
Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы жалпы білім беру пәніне
жатады, ол қоғамның белгілі қатынастарын зерттейді, адамдардың экономикалық-
әлеуметтік, саяси, құқықтық, мәдени жан-жақты байланыстарын іс-қимылдар
процесімен топтасуға ықпалын тигізеді.
Бұл курсты оқытудың негізгі мақсаты – қоғамда және экономикалық
өмірде нарықтық өзгерістерді жүргізгенде кооперацияның орны мен рөлі туралы
қажетті білім беру болып табылады.
Пәнді оқытудың міндеттері:
1. Студенттерді деректермен және әдебиеттермен жұмыс істеуді үйрету.
2. Оқылатын пәнге студенттер тарапынан жүйелі көзқарасты
қалыптастыру және нарықтық өзгерістерде өздерінің іс-әректтерінде алған
білімдерін пайдалану.
3. Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы курсын нәтижелі
тыңдаған студент білуге міндетті:
• Кооперативтік ұйымдардың ұйымдастырушылық құқылық құрылу негіздері
мен қызметі.
• Халықаралық кооперативтік қозғалыстың келешегі және жағдайы, негізгі
проблемалары.
Білуге міндетті:
• Кооперативтік ұйымдардың шаруашылық-экономикалық қызметінің
ерекшелігін талдау.
• Іс қызметінде алған теориялық білімдерін қолдану.
• Кооперативтік құндылық пен ілімді насихаттау.
КІРІСПЕ
Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы курсын оқып-үйрену,
экономикалық кооперативтік жоғары оқу орындарының студенттеріне
кооперативтік қозғалыс тарихының қысқаша курсы мен теориясы негіздерінен
қажетті білім беру мақсатын көздейді.
Кооперативтік қозғалыстың проблемалары мен мәселелерін білу болашақ
рынок-мамандарына, әртүрлі меншік нысандарындағы ұйымдар мен
кәсіпорындардың жетекшілеріне, олардың практикалық қызметтерінде өз көмегін
тигізетін болады.
Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты - курс тақырыптары
(бөлімдері) бойынша студенттерге көмек көрсету болып табылады. Әрбір
тақырыптың (бөлімнің) басында өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар берілген. Олар
сонымен бір мезгілде тақырыпты баяндаудың және бағдарламаның негізгі
қағидаларын бөліп көрсетудің жоспары болып саналады. Тақырыптардың
түгелі терең түрде ашылмаған сондықтан курстың библиографиялық
көрсеткіштері келтірілген. Материалдарды іріктеу кезінде жаңалықтарға
емес, тақырыптардың (бөлімдердің) қандай да бір мәселелерін ашып көрсету
деңгейіне баса назар аударылды. Сондықтан, осыдан 20 жылдай бұрынғы дерек
көздері ұсынылған. Аталмыш кітаппен жұмыс істеу кезінде, осы себептен де
сол уақыт кезеңіндегі идеология мен саяси жағдайларға тән, сондай-ақ
басқалай көзқарастар тұрғысынан байыпты емес келістердің болғандығын ескеру
көзделеді.
Кооперативтік қозғалыстың тарихы мен теориясы курсы жалпы білім беру
пәндерінің қатарына жатады. Бұл - дербес ғылыми пән, кооперациялар және
кооперативтік қозғалыстар туралы, олардың философиялық-әлеуметтік, саяси
және экономикалық мән-маңызы туралы түсініктердің жиынтығы.
Ол адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық, мәдени және
басқа алуан түрлі қызметі мен өзара байланыстары процесінде қалыптасатын
белгілі бір қоғамдық қатынастарды зерделейді. Бұл пән сондай-ақ
кооперативтік қызметтің негізгі ұйымдық-саяси және экономикалық
қағидаларын, алуан түрдегі кооперативтердің жалпы өзгешеліктері мен
белгілерін, олардың өзіндік ерекшеліктерін, әлемдегі басқа қоғамдық және
экономикалық ұйымдармен ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, казіргі әлемде
өмір сүретін кооперативтердің негізгі жіктелуін (классификациясын) оқытып-
үйретеді.
1-БӨЛІМ. КООПЕРАТИВТІК ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ ШЫҒУ НЕГІЗІ
Сұрақтар:
1. Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының алғы шарттары мен себептері.
2. Еуропа, Америка, Азия және Африка елдерінде кооперативтердің пайда болу
ерекшеліктері.
3. Кооперативтік қозғалысты саяси бағдарлаудағы негізгі бағыттар.
1.1 Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының алғы шарттары мен себептері
Топтық, ұжымдық меншікке негізделген, еңбекшілердің экономикалық
мүдделерін қорғайтын қоғамдық-шаруашылық ұйымдары ретіндегі кооперативтер
18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың басында Англияда, Францияда, Еуропаның
басқа елдері мен АҚШ-та пайда болды.
Сол кезеңде сол елдерде алғашқы кооперативтік ұйымдардың пайда болуы
мен қызмет істеуі үшін соған парапар орта қалыптасты. Жалпы экономикалық,
әлеуметтік, саяси, қаржылық, заңдық және идеологиялық алғышарттарды және
әралуан түрдегі кооперативтердің пайда болуының нақты экономикалық
себептерін талдау, кооперативтік қозғалыстың себептерін талдау
кооперативтік қозғалыстың пайда болу механизмі туралы неғұрлым толық
түсініктер береді.
Кооперативтік қозғалыстың пайда болуының жалпы экономикалық
алғышарттарына мыналар жатқызылды: Еуропада капиталистік укладтың дамуы
және ұлттық рыноктардың қалыптасуы, өнеркәсіптік революция, машина
өндірісінің, қалалардың, жұмысшы поселкелердің буырқана дамуы, халықтың
көпшілік бөлігін құраған пролетариаттың, өнеркәсіп капиталистері табының
және оларға қызмет көрсететін жаңа орта деңгейдегі қала қабаттарының
құрылуы, қалалардағы жеке тұтыну, инфрақұрылымы мен оның ауқымдық сипатының
өзгеруі, шаруалардың жаңа қажеттіліктерінің пайда болуы және т.б.
Әлеуметтік алғышарттар - 19 ғасырдың 20-40-шы жылдарындағы Еуропадағы
жұмысшы табының ауыр материалдық жағдайы, 14-16 сағаттық жұмыс күні,
жұмыссыздық, еңбекті қорғау туралы заңдардың жоқтығы, жұмысшылар
жатақханаларындағы тазалықтың болмауы, адамгершілік қасиеттердің нашарлауы,
маскүнемдік, моралдық азғындау, ұсақ қол өнершілік өндірісті ірі
машиналы индустрияның ығыстыруы және еуропа елдерінің ауыл шаруашылығына
капиталистік өндірістік қатынастардың дендеп енуі нәтижесінде қаладағы және
ауылдағы қолөнер кәсіпшілерінің, жалгер-шаруалар бөлігінің қайыршылануы мен
кедейшілікке ұшырауы.
Саяси алғышарттар — конституцияны қабылдау және буржуазиялық
бостандықты жариялау, олардың ішінде ассоциацияларды құруға құқық,
жиналыстар мен митингілер еркіндігі, сайлау құқы және басқалар, үлкен
шектеулер бола тұра, тұтастай алғанда кооперативтік қоғамдар құруға
мүмкіндік берді.
Заңдық алғышарттар - кооперативтерді тіркеу үшін кооператорлар
пайдаланған, акционерлік қоғамдардың қызметін реттейтін заңдардың
күнделікті таралуы, XX ғасырдың соңында кооперативтердің барлық түрлерінің
дамуы үшін жағдай туғызатын Еуропа мен АҚШ-тың бүкіл елдерінде XIX ғасырдың
екінші жартысында кооперативтік заңдардың қолданыла бастауы.
Қаржылық алғышарттар - қосымша қаржы ресурстарынсыз кооперативтік
кәсіпкерлікті жүзеге асыруға қабілетсіз кооперативтерге жататын аз
қамтамасыз етілген несие алушыларға несиені жақындатқан
(көптеген филиалдарды ашу жолымен), ұлттық несие-банк жүйесін құру мен
дамыту.
Идеологиялық алғашарттар — журналдар мен қітаптар шығарған,
кооперативтік және кәсіпкерлік қызметтің жарғыларын, пайдаларды бөлудің,
кооперативтерді басқарудың қағидалары мен әдістерін әзірлеп-жасаған
кооперативтік қозғалыстың негізін қалаушылардың ағартушылық-үгіт, ұйымдық-
тәжірибелік қызметі және т.б. Мысал үшін, Р.Оуэн, Ф.Бюше тәуекелге бел
байлай отырып өз мүліктік жауапкершіліктеріне қауымдастықтар мен
кооперативтер құрды.
Осылардың барлығы құлиеленушілік, сол сияқты феодалдық қоғамда да дәл
осындай жиынтық түрде болмаған капиталистік даму формацияларыңың қалыптасу
кезеңіндегі жалпы алғышарттар ғана болды.
Адамдардың белгілі бір әлеуметтік топтарын өзінің ұжымдық ісін бастау
мақсатымен бірігуге ояқтан нақты экономикалық себептер кооперативтік
қозғалыстың пайда болуы үшін шешуші маңызға ие болды.
Тұтыну кооперативтерін құру үшін ондай себептер болып мыналар қызмет
етті:
• Фабрика лавкаларында жалақыны тауарлармен төлеу және жұмыскерлерді
жалдау үшін оларға жасалған жағдай ретінде шаруашылық тұрғын жайларын
беру. 19 ғасырдың 20-80-ші жылдары Еуропаның барлық елдерінде
қолданылған бұл жүйе жұмысшы табының маңызды бөлігінің жеке тұтынымын,
үш жақты тұлға - кәсіпкер, үй қожайындары мен лавкашылар түрінде
қатысатын өнеркәсіп капиталистерінің бақылауына қойды.
• Өнеркәсіп кәсіпорындарының, әсіресе, таукен салаларының азық-түлік
және кең қолданысты тұтыну тауарларымен қамтамасыз ету орталықтарынан
алыс жатуынан, сауда капиталы бағаны құбылтып, өзгертіп, көтеру үшін
пайдаланды.
Несие беру кооперативтері үшін - шаруалардың көпшілік қолды тұтыну
тауарларына және еңбек құралдарына, жемге, тыңайтқыштарға деген
қажеттшіктерінің өсуі мен қалалардағы ауыл шаруашылық өнімдерге деген ,
сұраныстың артуы. Майда саудагерлердің, қол өнер кәсіпшілері мен
шаруалардың құрғақшылық кезеңдеріндегі (1846-1847жж.) (жем сатып алу үшін)
айналым қаржыларының қатты тапшылығы мен Германиядағы бағаның күрт
көтерілуі. Шаруалардың бір бөлігі мен қаладағы орта жіктің өсімқорлардың
тәуелділігінен құтылуға ұмтылысы.
1.2 Еуропа, Америка, Азия және Африка елдерінде кооперативтердің пайда
болу ерекшеліктері
Кооперативтер алғашқы бетте пайщик-қолөнершілердің, жұмысшылардың,
ұсақ шенеуніктердің және т.б. қаржыларымен құрылды. Осыған ұқсас
кооперативтер, өздерінің тәуелсіздіктері үшін күресе отырып, ұйымдасқан
тұтынушыларды саудагердерден, қандай да бір алып сатарлар мен қайыра сатып
алушылардан қорғау үшін соларға қарсы тұрды.
Кооперативтер азық-түлік бағаларының өсуі мен оларды жаппай
сапырыстыруға деген еңбекшілердің тікелей кері әсерлері болып саналады.
Кооперативтік қозғалыстың қайта жандануы XIX ғасырдың 40-шы жылдары
еңбекшілердің өз экономикалық және саяси құқықтары үшін күресінің күшеюімен
байланысты болды. Тура осы жылдары Ұлыбританияда, Францияда және Германияда
тұтыну қоғамдары, жұмысшылардың өндірістік кооперативтері мен қол өнерші
кәсіпшілердің несие беру кооиеративтері бір мезгілде дерлік пайда болып
және белсенді түрде дами бастайды.
1844 жылы ағылшын қаласы Рочдейлдегі 28 тігінші өздерінің
кооперативтік давкасын ашты, олардың жеке саудагерлерге қарағанда сапасы
жақсы, арзан тауарларды сатып алу мүмкіндіктері мол болды. Бұл лавкаларды
олар азғантай апта сайынғы жарналары есебінен жинай отырып, өз қаржыларына
ұстап тұрды. Осы жылы тігіншілер кооперативтер құрын, оны Әділетті
рочдейлдік пионерлер қоғамы деп атады. Өзінің сипаты бойынша бүл жаңа
қағидалар негізінде іс-әрекет еткен жұмысшылардың тұтыну кооперативтері
болды. Тек Англияда ғана емес, сонымен бірге басқа да көптеген елдерде
тұтыну кооперацияларының негізіне айналған рочдейлдік қағидаларды былайша
сипаттауға болады:
• қоғамның әрбір мүшесі, оған қажетті пайыз есептелетін пай
жарнасын салады;
• тауарларды сату және сатып алу қол ақшамен есептесу арқылы ғана
жүзеге асырылады;
• пайдаларының көлеміне қарамастан, барлық мүшелері теңдей
қүқықка ие;
• тауарлар орта рыноктық баға бойынша сатылады;
• кооперативте салмағы таза, дәл өлшенген, сапалы тауарлар ғана
сатылады;
• мүшелері арасындағы кооператив пайдасының негізгі бөлігі олардың
сатып алған тауарларына сәйкес бөлінеді;
• пайдалардың бір бөлігі қоғам мүшелерінің мәдени деңгейін атгтыруға,
мектептер салуға, оқу мен кітапханаларға және т.б. аударылады.
Бұл қағидалар жұмысшылар кооперацияларының дербестігін қамтамасыз еті
және оның капиталистік қоғам жағдайына бейімделуіне мүмкіндік берді.
Әр түрлі елдердегі кооперативтік кәсіпкерліктің пайда болуының
ерекшеліктері кооперациялардың қандай да бір түрлерінің ара салмағы,
басқару, заңдылықтар мен дәстүрлері арқылы көрініс берді. Англияда
тұтыну кооперациялары басым даму алды. Мұндай ерекшеліктер ірі машина
өндірісінің жедел дамуымен және негізінен тұтыну қоғамдары құрған
фабрикалық пролетарийлердің көптеген қалалары мен жұмысшы
поселкелеріне ие болуымен түсіндірілді. Францияда өндірістік
кооперацияның басым дамуы өнеркәсіптің ұсақ өндіріске ие болуымен, сондай-
ақ қала мен ауылдағы қол өнер кәсіпшілерінің көптеген жіктерінің
болуымен түсіндіріледі. Ал Германияда Франциядағыға ұқсас
жағдайлардың болуы, сонымен бірге сол жылдары қосымша несиелер алуды өткір
қажетсінгең ұсақ саудагерлердің айта қаларлықтай саны бұл елде несие беру
кооперациясының басым түрде даму алуына мүмкіндік берді.
XIX ғасырдың 70-90 жылдары Ресейде, Австро-Венгрияда, Испанияда,
Италияда және тағы басқа елдерде, бір мезгілде азды-көпті әралуан
түрдегі кооперативтер пайда болды. Бұл елдердегі кооперативтердің
әлеуметтік базасы жұмыссыз қалған жұмыскерлер мен ауыл батырақтарынан
бастап либераль помещиктер мен аристократтарға дейінгі аса кең ауқымды
құрады.
Латын Америкасындағы тұтыну кооператквтерін Еуропадан келгеи саяси
эмигранттар, ал Азиядағы (Индия, Цейлон) несие беру кооперативтерін -
ұлттық өсімқор капиталдың әрекет ету аясын өз пайдасына жаратып және
өсімқорлардың іс-әрекетінен кедейшілікке ұшыраған шаруалардан салық жинау
үшін ағылшынның отарлау әкімшілігі құрды, Африкада - ағылшын мен француздың
отарлау биліктері өткізу жабдықтау кооперацияларың құрды, олардың мақсаты
сыртқа шығарылатын экспорттық өнімдерді арзандату, оны өндіруді ұлғайту
және санасын жақсарту болды.
Кооперативтердің шаруашылық қызметтері алуан түрлі бола түсті, ол
өткізу, жабдықтау, несие беру, қызметтер керсету, қоғамдық тамақтандыру,
тұрғын үй құрылыстарын және т.б. қамтыды.
1.3 Кооперативтік қозғдлысты саяси бағдарлаудағы негізгі бағыттар
ХІХ-ХХ ғасырлар шебінде кооперативтік қозғалыстың екі негізгі бағыты:
социалистік немесе пролетарлық және ұсақбуржуазиялық бағыттар қалыптасты.
Бұл бағыттардың қалыптасуына кооперативтік қозғалысты басқаруда басшылыққа
алатын саяси құрам мен саяси күштер ара салмағы өз әсерін тигізді.
Пролетарлық немесе сациалистік бағыттағы кооперативтік қозғалыстардың
жұмысшы қозғалыстары мен мақсаттары ортақ болып саналады. Социалистік
бағыттағы кооперативтердің әлеуметтік құрамын жұмысшы табы құрайды. Тұтыну
және өндірістік кооперативтердің жұмысшылары басты негізде осы бағыттарға
жатады.
Ұсақ буржуазиялық бағыттағы кооперативтік қозғалыстар өз мүшелерінің
материалдық жағдайларын жақсартудың шектеулі экономикалық бағдарламаларымен
қатысады. Бұл бағыттағы кооперативтер тұтастай алғанда, өмір сүруші
құрылысты қолдайды және ұсақ реформалар жолымен бар болғаны оны жетілдіруге
ғана қол жеткізеді. Ұсақ буржуазиялық бағыттағы әлеуметтік құрамдағы
кооперативтерге ұсақ ауыл тауар өндірушілері мен орта қала халқы иелік
етеді. Бұл, негізінен, ауылдық жерлерге қызмет көрсететін несие беру,
өткізуші-жабдықтаушы, тұтыну кооперативтері, сондай-ақ институционалды,
жалпы азаматтық несие беру, тұтыну кооперативтері мен қалалардағы кәсіп-
шілік кооперативтері. Бұл бағыттағы кооперативтер қандай бір түрде болсын
монополияға қарсы күреске қатысады.
Әдебиеттер: 4, 5, 6, 7, 8
2 - БӨЛІМ. КООПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТАБИҒАТЫ
Сұрақтар:
2.1. Кооперативтің, кооперацияның және кооперативтік қозғалыстың
мәні.
2.2. Кооперативтердің жалпы белгілері.
2.3. Кооперативтік құндылықтар және оның қағидалары.
2.4. Кооперативтер мен олардың одақтарының ұйымдық-құқықтық негіздері.
5. Кооперативтер қызметінің экономикалық негізі.
6. Кооперативтердің жіктеуі (классификациясы).
2.1 Кооперативтің, кооперацияның және қооперативтік қозғалыстың мәні
Түп тамырларының бір екендігіне қарамастан, кооператив, кооперация
және кооперативтік қозғалыс терминдері өзінің мазмұны бойынша бір-бірінен
өзгешеленетін өзара байланысты құбылыстар мен түсініктерді анықтайды.
Кооперация (латын сөзі) - ынтымақтастық пен өзара көмекті білдіреді.
Бұл сөз әртүрлі мағыналарда қолданылады.
Сөздің бірінші мағынасы - өзара іс-қимыл несие қызметтерді үйлестіру:
кооперация қандай бір күрделі ғылыми проблемаларды шешудегі әртүрлі елдер
ғалымдарының күш біріктіруі, мысал үшін ғарыш кеңістігін игеру және
т.б.с.с.
Сөздің екінші мағынасындағы кооперация - бірнеше адамдардың немесе
ұжымдардың еңбегін біріктіру, бірнеше өндірістік құрылымдардың (буындар,
бригадалар, цехтар, учаскелер, жолдар және т.б.), бірнеше шаруашылық
кәсіпорындарының немесе бірліктенінің (фабрикалар, заводтар, комбинаттар)
және т.б. еңбек операцияларына қатысуы. Аталмыш жағдайда сөз еңбекті
үйымдастыру, формасы, шаруашылық аралық, сала аралық, аймақ аралық және
халықаралық ынтымақтастық формасындағы кооперациялар туралы болып отыр.
Мұндай түрдегі кооперация экономика теориясы, өнеркәсіптің салалық
экономикасы, ауыл шаруашылығы және т.б. сияқты ғылымдарды оқып-үйрену пәні
болып саналады.
Ең соңында, кооперация сөзі барлық өмір сүруші кооперативтердің немесе
олардың бөліктерінің жиынтығын анықтау үшін қолданылады. Сөздің осындай
мағынасындағы кооперацияны, яғни оның пайда болуы мен әртүрлі әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардағы даму заңдылықтарын аталмыш пән оқып-үйретеді.
Кооператив түсінігіне қатысты, сондай-ақ бір бірін өзара кеңейтіп
және толықтыра түсетін бірнеше анықтамалар өмір сүреді.
Кооператив - бұл өзінің өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне
мүліктік жауапкершілік көтеретін олардың мүшелерінің (меншік иелерінің)
басым түрде жеке еңбегімен қатысуына негізделетін, ұжымдық меншік
нысанындағы кәсіпорындар. Соған сәйкес кооперативтік кәсіпорындардағы
біріккен меншік иелері, жұмысшылар мен жетекшілер (басқарушылар) - бұл
аталмыш нысандардың өзінен туындайтын, бәрі сол, бір адамдар болып
саналады.
Кооперативтер – бұл өзара көмекке, табыстар мен пайдаларды тең бөлуге,
мүшелері арасындағы қарым-қатынастардың теңдігіне, бірлестіктегі қарым-
қатынаста өзара-түсінісу мен іс-қимыл жасаудың тиімділігіне (тұрақтылығына)
негізделетін, ережелер, тәжірибелер мен әртүрлі әдістер жүйесі арқылы
өздерінің мүшелеріне жататын және солар арқылы бақыланатын ресми ұйымдар.
Сөйтіп, кез келген кооператив - бұл ең алдымен адамдарды біріктірудің
формасы, қоғамдық ұйым болып саналады. Адамдар жеке дара мақсаттарына қол
жеткізе алмайтындықтан да кооперативтерге бірігеді. Кооперативтер өздерінің
қызметтерін өз мүшелерінің материалдық (ақшалай және басқа жарналар
түрінде) және еңбекпен қатысулары негізінде жүзеге асырады.
Жарғылық міндеттерін жүзеге асыру және біріккен мүше-пайщиктердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кооперативтер — сауда, өндірістік,
өткізу жабдықтау, несие, құрылыс, балық аулау, көлік және т.б. сол сияқты
шаруашылық кәсіпорындарын құрады. Кез келген шаруашылық кәсіпорындарына тән
басты сипаттар оның қарамағында айрықша мүліктердін - құрылыстар мен
ғимараттардың, өндірістік орындар мен қоймалардың, әртүрлі құрал-жабдықтар
мен инвентарлардың, тауарлар мен ақша қаражаттарының, шикізаттар мен
материалдардың, яғни қозғалатын және қозғалмайтын мүлік кешендерінің болуы
болып саналады. Әрбір кооператив сондай-ақ өзінің мүше-пайщиктерінің
меншігі болып саналатын мүлікке ие. Сондықтан да кооператив туралы айтқанда
меншік қүқығы субъектісі деп те түсіну қажет.
Кооперативтер өзінің мүшелерімен және жұмысшыларымен, басқа
кооперативтермен, сол сияқты басқа меншік нысандарындағы кәсіпорындармен
және ұйымдармен алуантүрлі қатынастарға түсетін шаруашылық кәсіпорны
түріндегі заңды тұлға болып саналады.
Кооператив - бұл өзге заңды тұлғалардың - шаруашылық кәсіпорындары,
ұйымдар мен мекемелердің көпшілігінен үздік болып саналатын, ерекше түрдегі
заңды тұлға болып табылады. Кооператив кооперативтік меншіктің
ұжымдық меншік иелері түрінде өзіне тән құқықтар мен міндеттерге ие мүше-
пайщиктерден тұрады, яғни нақтылай айтқанда оның қызметінің бүкіліне иелік
жасау мен оны басқаруға тікелей қатысу, сонымен бір мезгілде жарғыда
белгіленген мөлшерлерде оның міндеттемелері мен борыштары
бойынша материалдық жауапкершілік көтеру құқығы бар. Бір ғана басқару
органы бар өзге заңды тұлғалардан өзгешелігі, кооперативтер мен оның
одақтарының бірнеше алқалы (коллегиалды) басқару органдарының болуы,
мәселен, оның мүшелерінің жалпы жиналысы - өзге бүкіл органдарды
сайлайтын жоғары орган; жиналыс (өкілдер съезі); кеңес - жиналыстар
(съездер) арасындағы кезеңдерде іс-қимыл жасайтын басқару органдары және
басқарма - кооператив істерін күнделікті басқаруды жүзеге асыратын атқарушы-
басқарушы орган. Кооперативтердегі барлық басқару органдары сайланбалы
болып саналады.
Кооперация - қоғамның экономикалық базисінің (құрылысының) құрамды
бөлігі.
Қоғамның экономикалық базисі немесе экономикалық құрылысы, өз
кезегінде өндіріс процесінде, материалдық байлықтарды бөлу, айырбастау және
тұтыну кезінде қалыптасатын адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды
білдіреді.
Кооперация - қондырманың құрамды бөлігі.
Қоғамдағы адамдардың өндірістік қатынастарын білдіретін экономикалық
базистен қондырма және оның саяси, идеологиялық, құқыктық, мәдени, діни
және өзге қатынастары өсіп шығады. Қондырма: саяси, құқықтық, идеологиялық
және т.б. болып ажыратылады.
Кооперативтер қоғамдық ұйымдар ретінде адамдар қызметі тәжрибесінің
кооперативтік идеялары мен қағидаларын насихаттайды, өз мүшелері мен тұрғын
халық арасында ұйымдастыру - бұқаралық және мәдени-ағарту жұмыстарын
жүргізеді. Бір сөзбен айтқанда, кооперативтер қоғамның идеологиялық
қондырмасына кіреді.
Кооперативтерге, сол сияқты өзге де еркін кәсіпкерлерге жоғары тұтқада
қандай үкімет тұр және ол қандай бағыт жүргізіп отыр, бәрібір болып
саналмайды. Кооперация мен демократия бірдей ұғым. Тоталитарлық тәртіпте
өмір сүретін елдерде кооперация өз қызметінде қиындықтарды бастан кешіреді.
Ал керісінше демократиялық елдерде кооперация мемлекет тарапынан жасалатын
түсіністік пен қолдауға ие болады. Сол себептен де мұндай жағдайда
кооператорлар өзінің қызметін саяси партиялармен, өзге қоғамдық
қозғалыстармен байланыстыра және үйлестіре жүргізуге ұмтылады.
Кооперативтер сондай-ақ құқықтық шығармашылықпен айналысады,
кооперативтік жарғылар жасауды жүзеге асырады. Жарғылар кооперативтік құқық
көздері, кооперативтердің, барлық кооператившілік қатынастар қызметінің
құқықтық негізі болып саналады.
Кооперацияларға сондай-ақ заң шығару бастамашылығы құқығы, яғни заң
шығарушы жоғары органдардың қарауына заң жобаларын әзірлеу мен
енгізу қүқығы берілген.
Мәселен, 1990 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Советі бұрынғы КСРО одақтас
республикаларының арасынан бірінші болып Қазақ КСР тұтыну кооперациялары
туралы заң қабылдады, бұл заңның жобасы тұтыну кооперацияларының төменгі
буындарында әзірленген болатын.
1999 жылдың шілдесінде Селолық тұтынушылар кооперациялары туралы ҚР
жаңа Заңы қабылданды. Бұдан көзделетіндей, кооперативтер қоғамның құқықтық
қондырмасының құрамды бөлігі болып саналады.
Кооперативтер - демократия формасының бірі.
Кооператорлар кооперативтік қозғалыстың пайда болған алғашқы
кезеңдерінен бастап-ақ демократиялық қағидалар мен нормалардан ұстанды,
тіпті кооперативтердің өзіне ғана тән, мүше-пайшылардың өз
кооперативтерінің істерін басқару, оның қызметін бақылау және сол арқылы
бүкіл қоғам ісіне ықпал етумен байланысты қағидалардың, қалыптар мен
ережелердің кешені ретінде -кооперативтік демократия түсінігі өмір
сүреді.
Кооперативтердің басқару, бақылау демократиялық сипаты мыналардан
көрінеді:
– Барлық мүше-пайшылар салған пайларының (бір мүше-пайшы - бір
дауыс) санына қарамастан бірдей құқықтар мен міндеттерге ие.
– Мүше-пайшыларды жалпы жиналыстарда тікелей кооперативтің негізгі
қызметінің мәселелерін (төте демократия) шешу немесе құқықты өкілдер
жиналысына (өкілді демократия) сеніп тапсыру құқығы бар.
– Кооперативтер мүшелерінің немесе олардың өкілдерінің басым көпшілік
дауысымен шешімдердің қабылдануы.
– Басқару, бақылау органдарының және бірқатар лауазымды тұлғалардың
сайланбалығы.
– Кім оларды сайлайды, солардың алдындағы сайланбалы органдардың
жауапкершілігі мен бағыныштылығы.
Кооперациялар мен кооперативтердің мән-маңызына, яғни кооперативтер
қызметінің мазмұны мен формаларына, белгіленуі мен мақсаттарына, олардың
тарихи процесте алатын орны мен маңызына, оның төңірегіне бірігетін адамдар
үшін оның құндылығына талдау жасауды аяқтай келе, енді кооперативтік
қозғалыстар түсінігінің мазмұнын қарастырамыз.
Кооперативтік қозғалыс - шаруашылықты ұйымдастырудың, кооперативтік
заңдар мен жарғылардың жобаларын әзірлеудің кооперативтік үлгілерін және
кооперативтік идеялар мен қағидаларды насихаттау формасындағы, сондай-ақ
ұйымдастыру-бұқаралық, қоғамдық-саяси, мәде-ни-ағартушылық қызмет түрлері
болып саналады, сонымен қатар кооперативтерді, олардың одақтары мен кәсіп-
орындарын, әртүрлі кооперативтік мекемелерді құру мен дамытуға материалдың
тұрғыда және еңбекпен қатысуы.
Кооперативтік қозғалыс - бұл ең алдымен адамдардың қоғамдық
қызметі болып табылады. Сондықтан кооперативтік қозғалыс термині
қоғамдық ұйымдар ретінде (кооперативтердің жиыны ретінде) кооперациялар
туралы айтқан кезде жиі қолданылады.
2.2.Кооперативтердің жалпы белгілері
Қазіргі әлемде кооперативтерге жатқызылатың 120-дан аса түрі
бар 1 млн.-ға жуық ұйымдар өмір сүреді. Олар коғамдық және экономикалық
өмірдің әртүрлі аясында өз қызметтерін жүргізеді, олардың саяси
бағытталушылықтары да әр алуан, соған қарамастан бұл ұйымдардың бәріне
ортақ, кооперативтік ұйымдардың біртұтас санаттарына жатқызуға мүмкіндік
беретін сипатты белгілері бар.
Кооперативтік қозғалырқа талдау жасау кезінде кооперативтердің барлық
түрлеріне тән мынадай сипатты және тұрақты белгілері анықталған:
1. Кооператив - бұл өз мүшелерінің меншіктік жеке-үлестеріне
негізделген және негізінен, пайда табатын, ол пайдаларын қызмет
көрсету мен өз мүшелерінің материалдық жағдайын жақсартуға жұмсайтын,
әрқашанда шаруашылық қызметін жүргізуші, сонымен бір мезгілде
қоғамдық ұйым болып табылады.
2. Кооперативтерге демократиялық басқару мен бақылау - барлық басшы
органдардың пайшылардың жалпы жиналысына немесе олардың өкілетті
делегаттарына сайланбалылығы мен бағыныштылығы өмір сүреді. Бір мүше-
пайшы салған пайларының санына қарамастан бір дауысқа ие.
3. Кооперативтің өмірлік қабілетінің өте маңызды белгісі - кооператив
мүшелерінің кооператив қаржысын (қорларын) құруға материалдық тұрғыдан
қатысуы. Бұл - мүшелікке кіру және пай жарналарын төлеу мен
кооперативтің шаруашылық операцияларына тұрақты түрде белсене қатысуы.
4. Бір немесе бірнеше паймен шектелген және кооператив мүшесінің бүкіл
мүлкімен шектелмеген -кооператив міндеттемелері бойынша кооператив
мүшелеренің материалдық жауапкершілігі. Дүние жүзіндегі
кооперативтердің көпшілігі шектелген жауапкершілікті болып табылады,
дегенмен, Германия, Дания және өзге де елдерде ауыл шаруашылығымен
айналысатын, жауапкершілігі шектелмеген, кооператив мүшелерін
кооперативтің шаруашылық қызметін басқару мен бақылауға белсенді
қатысуға шақыратын кооперативтер де кездеседі.
5. Кооперативтік білім беру жүйесі, ақпараттық-жарнамалық кызмет,
кооперативтік баспасөз, спорт, демалысты ұйымдастыру, зейнеткерлер мен
мүгедектерге қамқорлық, яғни кооперацияның әлеуметтік қызметінің
құрамды бөлігін құрайтынның бәрі.
6. Кооперативтердің әр алуан түрлерінің ұлттық, аймақтық және халықаралық
деңгейлердегі ынтымақтастығы.
2.3 Кооперативтік құндылықтар және қағидалар
Белгілідей, жеке-үлестік меншік, материалдық қатысу, жауапкершілік,
әлеуметтік көмек пен аймақтық ынтымақтастық акциоиерлік қоғамдардың, жеке
меншік, мемлекеттік-жеке және өзге де фирмалардың көпшілігіне тән.
Дегенмен, кооперативтер үшін жоғарыда атап өткен алты белгілердің
тұрақты болуы кооперативтік құндылықтар мен қағидалардың қажеттілігімен
қатар міндетті болып саналады.
Құндылықтар - бұл сол бойынша адамдар бір-бірімен қатынастарын
айқындайтын басты сенім. Құндылықтар ынтаны арттырады және өзгерістер үшін
қолайлы жағдайлар туғызады. Құндылықтар сондай-ақ, осыны іске асырған жақсы
ма деген сұрақтарға жауап беруге кемектеседі.
Кооперативтер мынадай моралдық-этикалык құндылықтарға
негізделеді:
Өзін-өзі қолдау - өзге жеке адамдармен өзара әрекетіндегі, жеке
адамның рухани және материалдық ресурстарын жұмылдырудағы әлеуметтік
динамиканың, жеке даралық пен ұжымшылдықтың оңтайлы үйлесу тәртібінің
үлгісі болып саналады. Мұндай жағдай кезінде шаруашылық жүргізу мен
басқарудың ұжымдық формалары (сауда, өткізу, қызмет көрсету) жеке
өндірістік немесе өзге де қызметтерді жоғары дәрежеде көтермелейді.
Өзара кемек (бірі барлығы, барлығы бірі үшін) ынтымақтың және
кооперативтік қозғалыстың басты әлеуметтік-этикалық идеясының бөлігі
түрінде.
Бостандық - кооперативке кіру және шығу мен оның операцияларына қатысу
еріктілігі түрінде.
Демократия - басқару мен бақылаудағы негізгі өмірлік маңызды
шешімдерді қабылдаған оған қатысушылар-ың тең құқылығы.
Әділеттік - табыстарды бөлу, ашықтық, жариялылықтың кез келген
белгілері бойынша тең құқылықтан айырудың жоқтығы.
Адалдық - кооперативтік кәсіпкерліктің басты адамгершілік негіздері
ретінде (жоғары сапалы өнімдер өндіру, таза салмақ, толық өлшеу).
Әлеуметтік жауапкершілік - өмір деңгейін көтеру, өздерінің мүшелерінің
және кооперативтердің басқа мүшелері мен қоғамға шығын келтірместен
кооперативтің қызметін пайдаланғысы келетіндердің түгеліне қызмет көрсетуді
жақсарту.
Әлеуметтік қамқорлық - кооперативтен тысқары әлеуметтік қорғау мен
көмекті өткір сезінетіндер арасында корпоративтік табыстардан құралған
байлықтардың бөлігін бөлуге әлеуметтік тұрғыдан күшті бағдарланған
коммерциялық қызмет.
Әмбебаптық – бүкіл әлемдегі адамдарды жақындастыратын адамдардың аса
алуан түрлі қажеттіліктері мен жалпы адамзаттық зәруліктерді
қанағаттандыруға ұмтылады.
Интернационализм – жалпы азаматтық проблемаларды шешуге қатысу.
1992 жылы Жапонияда өткен халықаралық Кооперативтік Альястың XXX
Конгресі Өзгеруші әлемдегі кооперативтік құндылықтар тақырыбындағы арнайы
баяндаманы тыңдады. Сол бойынша қабылданған қарарда осы мәселеде
қолданылатын құжаттардың мәтініне нақтылаулар енгізу туралы нұсқаулар
әзірленді. Осы мәселе бойынша түпкілікті шешім 1995 жылы ХКА (МКА)
Конгресінде Кооперативтік дәлме-дәлдік (идентичности) Декларациясы
түрінде қабылданды.
Кооперативтер келесіқұндылықтарға негізделген: өзара көмек, өзара
жауапкершілік, демократия, теңдік, әділеттік және ынтымақ. Кооперацияның
негізін қалаушылардың дәстүрлері негізінде кооператив мүшелері мынадай
этикалық қағидалардан ұстанады: адалдық, ашықтық, жауапкершілік және
басқалар туралы қамқорлық.
Жоғарыда айтып өткен этикалық қалыптардан басқа, өзгеше шаруашылық
жүргізуші кәсіпорындар ретінде кооперативтерге өз ұйымдары мен әлеуметтік,
инвестициялық және басқа саясатындағы өз бағдары мен басымдықтары қажет
болды.
Мысалы, кооперативтік дүкендерде азық-түлік және өнеркәсіп тауарларын
қандай бағалар бойынша сату керек?
Осы және өзге де көптеген сұрақтарға жауапты кооперативтердің
жарғыларынан және олардың ұлттық одақтарында бекітілген кооператив
қағидаларынан табуға болады.
Кооперативтік қағидалар – бұл өткізу үлгісі, кооператив мүшелері мен
оның сайланбалы органдарының іс-әрекет алгоритмі. Сәл басқаша айтсақ,
кооперативтік қағидалар – бұл пайдаларды бөлу мен инвестициялық саясатқа
әлеуметтік бағдарлануды басқару мен ұйымдастырудың қалыптасқан ережесі.
Тұтастай алғанда, кооперативтік қағидалар өзін-өзі қолдау, өзара көмек,
бостандық, демократия, әлеуметтік жауапкершілік, қамқорлық, адалдық,
әділеттік және интернационализм сияқты негізгі моралдық- этикалық
құндылықтарды қамтиды, сондай-ақ олардың тәжірибеде қолданылатын негізгі
бағыттарын білдіреді.
Алғашқы кооперативтік қағидаларды 1844 жылы Рочдел кооператорлары
қалыптастырған болатын, содан кейін бұл қағидалар отызыншы жылдардағы
ұзаққа созылған және өткір пікір-таластың өзегіне айналды, ал XX ғасырдың
60-шы жылдары мұндай пікір-таластар қайта белең алды. Кооперативтік
қағидалардың келісілген мәтіні 1966 жылы Венада қабылданып, ол жеке бөлім
ретінде ХКФ-ның Жарғысына енгізілді, дегенмен кооперативтік құндылықтар мен
қағидаларды неғұрлым дәл қисындау проблемалары кооперативтік қозғалыстың
көптеген өкілдерін сол бұрынғысынша толғандырған қалыпта қалдырған және ХКА-
ның әлденеше форумдарында бірнеше мәрте талқыланды.
Кооперативтік құндылықтардың соңынша кооперативтік дәлме –дәлдік
туралы Декларацияда, соның көмегімен кооперативтер осы құндылықтарды өмірге
енгізетін жол бастаушы деп аталған кооперативтік қағидалар айқындалды. Ол
мынадай жеті негізгі қағидалардан тұрады:
1. Еріктілік және ашық түрдегі мүшелік.
Кооперативтер – қызмет көрсетуге кім қабылетті және жынысына,
әлеуметтік, саяси немесе діни қысым жасаушылықсыз мүшелік міндеттемелерін
қабылдағысы келетіндердің барлығына есігі ашық ерікті ұйымдар.
2. Демократиялық бақылау.
Кооперативтер - өзінің саясатын белгілеу шешімдер қабылдауға белсенді
түрде қатысатын мүшелерін өздері бақылайтын демократиялық ұйымдар.
Кооперативтердің мүшнлері теңдей дауыс құқығына (бір мүшесі – бір дауысқа)
ие, сол сияқты өзге деңгейлердегі кооперативтер де демократиялық мәнерде
ұйымдасқан болып саналады.
3. Кооператив мүшелерінің экономикалық қатысуы.
Мүшелік үлестері теңдей, бақылау демократиялық және капитал олардың
кооперативтерінікі болып табылады.
Аз дегенде капиталдың бір бөлігі кооперативтің жалпы меншігі болып
саналады, егер бұл жағдай мүшелікпен байланысты болатын болса, кооператив
мүшелері негізінен шектеулі өтемақы алатын болады. Артықтарын оның мүшелері
мынадай мақсаттарға аударады:
• Кооперптивті дамытуға;
• Олардың кооперативте сіңірген еңбегіне сәйкес мүшелік пайда алуға;
• Кооперативтің қатардағы мүшелерінің оның қызметін қолдауына.
4. Автономия және тәуелсіздік.
Кооперативтер автономиялы, өзіне-өзі қолдау көрсететін, өздерінің
мүшелері арқылы бақыланатын ұйымдар. Егер олар үкіметтік ұйымдарды қоса
отырып басқа ұйымдармен келісімдерге отырса немесе сыртқы түпкі көздерден
капиталын көбейтетін болса, онда олар оның мүшелерінің демократиялық
бақылау орнатуына кепілдік береді және кооперативті автономияға қолдау
көрсете отырып, көрсетілген жағдайларды сақтайтын болады.
5. Білім беру, оқыту және ақпарат.
Кооператив өздерінің мүшелеріне, сайланған өкілдеріне, менеджерлер
мен ақпараттар беруді қамтамасыз етеді. Олар әсіресе жастарға және қоғам
қайраткерлеріне кооперациялардың маңызы мен басымдықтары туралы
жұртшылықтың ақпараттарын жеткізеді.
6. Кооперативтер арасындағы кооперация.
Кооперативтер жергілікті аймақтық және халықаралық құрылымдармен
бірлесе жұмыс істей отырып, өздерінің мүшелеріне адал қызмет етеді, сондай-
ақ кооперативтік қозғалыстарды нығайтуға ат салысады.
7. Қоғамға қатынасы.
Кооперативтер өздерінің мүшелерінің қолдауына ие болған саясатты
жүргізу арқылы, өз қауымдастықтарының өзін-өзі қамтамасыз ете отырып дамуы
үшін жұмыс жасайды.
2.4 Кооперативтердің және олардың одақтарының ұйымдық-құқықтық
негіздері
Конституция, кооперативтік заңдылықтар және жарғылар, кооперативтер
мен олардың одақтарын құру мен дамытудың ұйымдық-құқықтық негізі болып
саналады.
Конституцияның 6-бабы былай деп жариялайды: Қазақстан Республикасында
мемлекеттік және жеке меншік танылады және теңдей түрде қорғалады.
Қазақстан Республикасындағы меншік туралы Қазақстан Республикасы Заңына
енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға сәйкес, кооперативтік меншік заңды
тұлғалардың жеке меншігі ретінде жіктеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, сондай-ақ Қазақстан
Республикасындағы меншіктер туралы, Қазақстан Республикасындағы селолық
тұтыну кооперациясы туралы Қазақстан Республикасының Заңдары кооперативтік
құқық көздері жүйесінде маңызды орын алады.
Қазақстан Республикасындағы кооперативтік қатынастар сондай-ақ
Парламент, Үкімет қаулыларымен, ел Президентінің Жарлықтарымен реттеледі.
Кооперативтік құрылыс мәселелері бойынша олардың құзырлары шеңберінде
қабылданған жергілікті билік органдарының (әкімдер, маслихаттар-жиналысының
депуттары) шешімдері де кооперативтік құқық көздері болуы мүмкін.
Кооперативтер мен олардың одақтарының қоғамдық-шаруашылық қызметі
Жарғылармен реттеледі.
Кооператив Жарғысы – бұл оның заңдық дербес міндетті белгісі болып
саналатын кооперативтік ұйымдардың ұйымдық құрылымы мен қызмет тәртібін
реттейтін жүйешілік қалыптар болып саналады. Жарғыда қызметтің мақсаттары,
міндеттері, қағидалары, өкілеттік көлемі, шаруашылықты басқару формулары
мен әдістері анықталады.
Жарғы әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін
құқықтық акті ретінде өзінің заңды күшіне ие болады.
1999 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасындағы селолық тұтыну
кооперациялары туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Заң:
тұтыну кооперацияларын құру, мүшелік, селолық тұтынушылар кооперативтерін
басқару, мүліктік қатынас, селолық тұтынушылар кооперативтерін қайта құру
және тарату құрылымы мен тәртібі сияқты алуан түрлі мәселелерді реттейтін 8
тараудан және 73-баптан тұрады.
Селолық тұтыну кооперативтері селолық тұтынушылар кооперацияларының
негізгі буыны болып саналады. Оның қызметі мынадай қағидаларға негізделеді:
мүшелікке кіру мен шығудың еріктілігі, мүліктік (пайлық) және мүшелік
жарналарды төлеудің міндеттілігі, ауыл халқының мүдделерін қорғау мен өзара
көмек көрсету, оның бүкіл мүшелері үшін кооперативтер, ассоциациялар
(одақтар) қызметтері туралы ақпараттар алудың мүмкіндігі.
Жалпы жиналыс (өкілетті өкілдер жиналысы) селолық тұтыну кооперативін
басқарудың жоғары органы болып саналады.
Ал ассоциация (одақ) мүшелері өкілдерінің жалпы жиналысы ассоциацияны
(одақ) басқарудың жоғары органы болып табылады.
Кооператив немесе ассоциация (одақ) қызметіне ағымдағы басшылықты
жүзеге асыратын басқарма селолық тұтыну кооперативінің, ассоциацияның
(одақтың) атқарушы органы болып саналады және жалпы жиналысқа (өкілдер
жиналысына), сондай-ақ ассоцмацмя мүшелері өкілдерінің жалпы жиналысына
бағынады.
Тексеру комиссиясы селолық тұтыну кооперативі мен ассоциацияның
(одақтың) бақылау органы болып саналады. Ол тұтыну кооперативтері мен
ассоциацияның қаржылық-шаруашылық қызметін бақылайды және жалпы жиналыстың
алдында есеп береді.
Селолық тұтыну кооперативінің пайщиктері бірнеше елді мекеннің
тұрғындары болған кезде селолық тұтыну кооперативінің ажырамас бөлігі болып
саналатын кооперативтік учаскелер құрылуы мүмкін.
Кооперативтік учаске пайщиктерінің жалпы жиналысы селолық тұтыну
кооперативі кооперативтік учаскесінің жоғары органы болып саналады.
Селолық тұтыну кооперативі әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден
өткен сәтінен бастап құрылған болып саналады.
Ассоциация (одақ) мен оның мүшелері арасындағы өзара қатынас жарғымен,
құрылтайшылық шартпен және келісімдермен айқындалады.
2.5 Кооперативтер қызметінің экономикалық негізі
2.5.1 Меншік – экономикалық жүйе ретінде. Капитализм жағдайындағы
кооперативтік меншіктің әлеуметтік–экономикалық табиғаты
Экономикалық мағынадағы меншік – бұл, еңбек өнімдерін иемденудің
тиісті формасын келістіретін, өндіріс құралдары мен өнімдеріне ие болу
бойынша тарихи түрде айқындалған қоғамдық қатынас. Иемдену қатынасы,
бірінші кезекте, шаруашылық қызмет тікелей соған қатысты болатын мүліктерге
таралады. Оның құрамына өндіріс факторлары кіреді (материалдық игілік және
интеллектуалдық еңбек жемістері).
Иемдену - өзінің терең тамырын өндірістік процестен алатын адамдар
арасындағы экономикалық байланыс. Материалдық игілікті кез келген өндіру,
өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында адамдардың табиғи заттары
иемденуі болып саналады.
Экономикалық меншік оның иесіне кіріс әкелетін болса жүзеге асырылады.
Мұндай кіріс, еңбек пен өндіріс құралдарын қолданудың арқасында алынған
қайыра жасалған өнімді немесе немесе оның бөлігін білдіреді. Бұл – пайда,
салық, әртүрлі төлемдер.
Меншіктің экономикалық қатынастар жүйесі басынан бастап аяғына дейінгі
шаруашылық процесін қамтиды. Ол байлықтар мен қызметтерді өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы барлық қатынастардың
негізгі өзегін құрайды, яғни адамдар бастысы меншік қатынасы болып
саналатын, бір-бірімен өндірістік қатынастарға түседі.
Экономикалық мағынадағы меншік өндіріс және еңбек кооперациясы мен
өмір сүруші бөлініс деңгейлеріне қатысты әртүрлі сыныптарға (тек немесе
үлгілер) бөлінеді. Ұйымдық-экономикалық қатынастардың бұл түрлері
өндірістің шынайы қоғамдыстырылу басқышын тікелей сипаттайды. Ең төменгі
басқыш – бұл жеке дара шаруашылық жүргізу. Қоғамдасудың неғұрлым жоғары
басқышы адамдардың қандай бір ұйымдарға бірігу ауқымының өсуіне қарай пайда
болады.
Жалпы үлестік меншік сыныбының келесідей өзгешілікті белгілері бар:
– ол барлық қатысушылар ортақ мүлікке салатын, жеке салымдарды
(үлестерді) біріктіру жолымен құралады;
– иегерлердің ортақ мүделеріне және біртұтас бақылау мен басқару арқылы
йдаланылады;
– ортақ меншікті экономикалық жүзеге асырудың түпкі нәтижелері, олардың
әрбірінің меншік үлесін ескере отырып, ұжымдық шаруашылық қатысушылары
арасында бөлінеді.
XV–XІX ғасырлада, Батыс Еуропада жаңа әлеуметтік-экономикалық құрылыс
– алғашқы даму сатысындағы капитализмпайда болып және орнықты. Бұл саты –
классикалық капитализм деп аталды, өйткені онда жекеменшік кәсіпкерлік
қағидалары неғұрлым толықтай көрініс тапты.
Экономикада үстемдік еткен жеке дара капитал – неғұрлым көбірек пайда
алу, буржуазияның жеке баюының көзі болып қызмет еткен аса зор
ынталандыруға ие болды.
Өндіріс сипатындағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде капиталистік
жүйе өзгеруші ішкі және сыртқы жағдайларға қайта құрылып, соған бейімделе
бастады.
XІX-XX ғасырлар шебіндегі экономиканы қоғамдастыру акционерлік капитал
қуатының тез өсуінен көрінді, ол XX ғасырдың бірінші жартысында жеке
капиталистік меншікті, оның жалпы үлестік формасымен – кооперативтік және
қаржылық капиталға ығыстыруына әкелді.
Классикалық капитализм дәуірінен соң және Батыс елдерінде қаржы
капиталының үстемдік етуі кезеңінде әлеуметтік-экономикалық даму жаңа
сатыға аяқ басты.
Қазіргі уақытта батыс экономикасында бірмезгілде, оларды әртүрлі
формаларда иемденетін, үш сыныптың үшеуі де өмір сүреді. Басқалай айтсақ,
мұнда бірнеше укладтан тұратын әдеттегіден өзгешелеу экономика қалыптасты.
Пайда көздері және нарықтық экономикалық жүйе
жағдайындакооперативтерді дамыту
Классикалық капитализм жағдайында, сол сияқты казіргі жағдайда әрекет
етуші кооперативтер, сондай-ақ өзге де шаруашылық жүргізуші субьектілер
өзінің кірістілігін, пайдасын қамтамасыз етуге тырысады, өйткені бұларсыз
олардың өмір сүруінің ешқандай мағынасы болмайды. Өткір бәсекелестік
күресте өзінің экономикалық қатынастардың басқа қатысушылары басшылыққа
алатын экономикалық қызмет тәсілдері мен әдістеріне жүргізеді.
Өнеркәсіп өнімдерін өндіретін фабрикалар мен зауыттар меншік иелері
пайдаларының бір бөлігін тауарларды өткізу үшін күресетін сауда
делдалдарымен бөліседі. Тұтынушылар кооперативтері қызметтің аталмыш
түрінен пайда мен даму көзін ала отырып, тауарлар сатуды жүзеге асырады.
Өндіріс пен тауарларды сату өндірістік кооперативтердің пайдасы мен даму
көзі болып саналады. Демек өндірістік кооперативтер жиі түрде жеке
кәсіпорындарға айналады. Бұл кооперативтің бұрынғы мүшелері жалданбалы
еңбекті пайдаланып, өздері менеджерлерге айналған кезінде болады.
Кооперативтерге жаңа мүшелер қабылдау тоқтатылады, кооперативтік демократия
жоғалады.
Несие кооперативтері несие жүйесінің құрамды бөлігі болып саналады. Ол
қолдарына өз мүшелерінің уақытша бос капиталдарын шоғырланадыра отырып, оны
қажетсінетің кооператив мүшелеріне қарызға береді. Қарыз беру кезінде
ақшаны айрықша тауар-капитал ретінде өзіндік сату болады. Ақша капиталын
кооператив уақытша өз мүшелеріне береді және пайыздар төлеу арқылы
қайтарылады. Несие кооперативі алатын пайда, кооперативтер төлейтін
салымшылар пайызы мен қарыз алушыдан капитал алыпған арасындағы айырма
болып саналады.
Кооперативтердің осы негізгі және өзге де түрлері өз
қызметтерінің сипатына сәйкес нарықтық эканомиканың экономикалық
заааңдарына бағына отырып, пайда мен өз дамуының көздері туралы қамқорлық
танытады.
2.5.2. Мемлекеттік социализм жағдайындағы кооперативтік меншіктің
әлеуметтік-экономикалық табиғаты
1917 жылғы қазан төнкерісінен соң бұрынғы Ресей империясы шегінде
мемлекеттік социализмнің теориялық айқындамаларына сәйкес, әлеуметтік-
экономикалық құрылыс түбегейлі түрде өзгерді. Мемлекеттік социализм
тұжырымдамасының негізгі келесі ережелер арқылы көрінеді:
5. Мемлекет өндірістің барлық құралдарын қоғамдастырады.
6. Бүкіл еңбекке қабілетті азаматтар жалдану бойынша мемлекетте жұмыс
істейді.
7. Қоғам және мемлекет тарапынан әрбір азаматтың тұтыну шегі мен еңбек
шегіне бақылау орнатылады.
Осы постулаттарға сәйкес, өндірістің негізгі құралдары мен меншікті
экономикалық жүзеге асыруды шаруашылыққа пайдалануғаиемденудің бүкіл
жүйесі мемлекеттің қолында қалды. Келесідей белгілер аталмыш жүйеге тән
болып саналады. Біріншіден, негізгі өндіріс құралдарына халықтық меншік
мемлекеттің бөлінбейтің меншігіне айналды. Екіншіден, мемлекеттік аппарат
халық шаруашылық басқаруды өз қолына шоғарландырды. Үшіншіден, мемлекет
барлық кәсіпорындар шығаратын өнімдердің негізгі массасы мен қаражаты өзіне
орталықтандырады.
Мемлекеттік меншіктің үстемдік етуші жағдайы жарты ғасырдан астам өмір
сүруін сақтады. 1985 жылғы деректер бойынша халық шаруашылығының
мемлекеттік секторында жұмыс істейтіндердің саны 85,3%-ды құрады, ал дәл
осы кезде кооперативтік секторда халықтың 11,5%-ы ғана еңбек етті.
Мемлекеттік социализм жағдайындағы кооперативтік меншіктің мемлекеттік
меншікке қарағанда пайда болу тарихы сәл өзгешелеу болды. Ол, негізінен,
жеке меншіктің революциялық экспроприациясы нятижесінде емес, өз
мүшелерінің әртүрлі экономикалық қажеттіліктерің қанағаттандыру үшін
аталмыш шеңберіңде жеке меншіктің бір бөлігін ерікті біріктіру жолымен
пайда болды.
Жоғарыда атап өткендей, кооперативтік бірлестіктердің әлеуметтік-
экономикалық мазмұны аталмыш қоғамдағы үстемдік ететін меншік формуларымен
айқындалады.
Кооперативтік секторға кірген колхозддар мен тұтынушылар
кооперайиялары мелекеттік органдарға бағындырылады. Олар өзін-өзі
басқарудан шеттетілді және жоғарыдан берілген тікелей нұсқауларды орындады.
Мемлекеттік меншікті абсолюттендіру, оның мемлекет қарамағына өтуіне
себепші болды. Мәселен, 1989 жылғы дерек бойынша КСРО тұтынушылар
кооперациясының меншікті қаражаты 46%-ды ғана құрады, қалғандары заемдық
қаржылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz