МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ӨЛШЕМДЕРІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Туған халқын жан жүрегімен сүйгендігі
үшін, оның тұрмыс-тіршілігін, арман-аңсарын сөз өнерінің құдыретімен
айшықтап жырлағаны үшін жазықсыз жазаланған Мағжан Жұмабаев шығармалары
Кеңес үкіметі кезінде біраз уақыттар бойы Қамауда болған. Заман өзгеріп,
ұрпақ алмасты. Алтын кездік қап түбінде жатпайды, Таза мінсіз асыл тас,
су толқыса шығады дегендей, өмір толқындары Мағжанды да қайтадан жағаға
шығарды. Сталиндік зұлматтың отызыншы жылдардағы құрбандары болған
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатовтармен бірге араға
жарты ғасыр салып М.Жұмабаев та халқына қайта оралды. Өшкеніміз жанып,
өлгеніміз қайта тірілді десек осы жерде артық бола қоймас. Сөйтіп, ғасырда
бірақ туар қазақтың біртуар ұлы ақыны Мағжанның сырлы сөздерімен, асыл
ойларымен әсем өрнектелген әдемі өлеңдерінің қыр-сырына толық үңіліп,
көздің қарашығындай сақтау, өсер ұрпаққа сол қалпында жеткізу.
Зерттеу нысаны. Сиқырлы сөзімен халықтың сусынын қандырған өлеңдері
мен поэмалары. Мағжан Жұмабаев шығармаларын зерттеуге арналған көрнекті
ғалымдардың еңбектері.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ақынның ерікті-еріксіз өз
заманының тонын киген, өз әлеуметінің мұңын жоқтаған нағыз дара тұлға
екенін ұрпағына паш ету. Өзімен бірге артынан өшпес мол мұра қалдырған
ақынымыздың өлеңдері де өз алдына бір төбе екенін ескеріп, ақын поэзиясына
өзіндік өлшемдері мен тіл өрнектерін зерделеу, жан-жақты талдау, ақынның
ақындығын үстінен қарап топшыламай, ішіне кіріп зерттеу. Бұл мақсатқа жету
үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Мағжан Жұмабаев өлеңдерін саралау;
- Өлеңдер өлшемін анықтау;
- Ақынның өз өлеңдерінде қолданған троп, айшықтау, айқындпу түрлерін
көрсету;
- Заманымыздың алтын дінгегіне айналған ақынымызға лайықты баға беру.
Диплом жұмысының дереккөздері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ақынның поэзиясын зерттеп зерделеу
барысында біз Мағжан Жұмабаевты өзіне дейінгі қазақ ақын-жазушыларының
тілінде бұрын-соңды кездеспеген тың жаңалық иесі ретінде таныдық. Әсіресе,
Мағжанның Біраз Фетше деп аталатын екі буынды өлшеммен өрілген өлеңі
қазақ поэзиясының тосын өрнек кестесін алып келді. Сол сияқты ұйқас
түрлеріне енгізген жаңалықтары – өз алдына бір төбе. Ақын поэзиясының басқа
да компоненттері сияқты өлең ұйқастарының да өзінен бұрынғы поэтикалық
формалық дәстүрмен жазылған және жаңашылдық жақтары да бар. Мағжан Жұмабаев
ХХ ғасырдағы басқа қаламдастардан осыларымен ерекшеленетін болса, зерттеу
жұмысымызда оны нақты дәлелдермен көрсеттік.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелерін оқушылар мен
студенттерге білім беру барысында жоғары оқу орындарында және мектеп
қабырғаларында әдістемелік құрал ретінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. (кем дегенде 3 түйін)
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында баяндау, сипаттау, жинақтау,
салыстыру, талдау тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Бұл жұмыс үш бөлімнен, яғни кіріспе бөлім, негізгі
бөлім, қортынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан және әр
тарау үш тараушадан құралған. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
көрсетілген.

1 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ӨЛШЕМДЕРІ
1.1 ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНА ТӘН ҰЙҚАС ҮЛГІЛЕРІН ЖАЛҒАСТЫРУШЫ – МАҒЖАН
ЖҰМАБАЕВ

Қазақ әдебиетінің ХХ ғасыр бойындағы жарық жұлдыздарының бірі – Мағжан
Жұмабаев. Қазақ топырағындағы жыр-өрнек үлгісін өз үнімен байытып, ақындық
болмысы жарқырай көрінген Мағжан Жұмабаев қаламынан туған асыл қазыналар
халық үшін таусылмас әдеби мұра. Оның өрнекті өлеңдерінің құпиясын тану
үшін, оның әр шумағын, әр жолын ой көзімен оқып, ерекше бір сезіммен
қабылдай білу қажет. Сонда ғана ақынның сырлы ой-сезіміне бойлай, сырты
сұлу, іші бай мазмұнды, жұмыр жырды түсіне аламыз. Мағжан поэзиясынан оның
суреткерлік шеберлігін, ақындық ой-асқақтығын, көркем тіл-үлгісін, стилінің
ерекшелігін, кең тынысын көреміз. Мағжан поэзиясынан бейнелеп айту, көркем
айды сұлу суреттеп, өзіне тән айшықпен өрнектей отырып, құлаққа жылы үнмен
сыртқы, ішкі сұлулықтың нәзік жібін қатар тартқан тамаша лирик ақын
болғанын аңғарамыз. Ақын сөзінде кездесетін әдемі әуен, сыршыл ырғақ кейде
жүректі тебірентіп, толқытын, кейде мұңға батырады, алыс арманға көктеп,
кейде мына әлемнен басқа әлемді ұғындырады, дүниенің қаттылығы мен
тәттілігіне тәнті етеді. Мағжан жырларын қайта-қайта оқыған сайын сөз
өнерінің көркемдік меруертін сезінесің. Шынайы таланттың жан тебіренісінен
туған сөз меруерттері сұлу, сиқырлы қалпында ғасырларды аттап өтіп келешек
өмірмен тығыз жалғасып жатады. Сөз құдіреті деген осы! Қарасуды теріс
ағызған деген сияқты бұдан артық қандай құдірет керек?
Ақын не жазса да сырлы, көркем, сәнді жазады. Оқушының жүрегіне
әсер ете алмайтын құрғақ өлеңді, жабайы жырды Мағжаннан таба алмайсың. Ол
табиғатты суреттей ме, әйелді жаза ма, тарихи адамдарды ала ма, ертегі айта
ма, ұран сала ма – бәрінде де ақынның ойлағаны, сезгені, жүрегінің
қайғыруы, жанының күйзелуі, көңілінің кірбеңі көрініп тұрады. Қай өлеңін
оқысаң да, не ақынмен, не өз жүрегіңмен, не ел жүрегімен сырласқандай
боласың. Ақынның өзі көрінбейтін өлеңдерін оқысаңыз да, еріксіз бір сезім
туғызады, әлде өкіндіреді, әлде мұңайтады, әлде жылатады, әлде жігер
береді.
Мағжан өлеңдерін сөз еткенде оның өлеңдерінен құр ғана үйлескен
сөзді көрмейсің, ақынның ішіндегісін әйгілейтін айнасын көресің. Ақын қазақ
өлең өлшемдеріне жаңалық енгізді, өлең техникасын жетілдірді. Бірақ ол жаңа
форма, жаңа пішінді басқалардан ерекшеленейін деп іздемеген. Өмір сырын
тереңірек түсіну мақсатында жазып келген. Мағжан өлеңдерінде араб, түрік,
татар, қырғыз сарындары да естіледі. Бұл да қазақ тілін жаңалауға ақын
тарапынан қосылған үлес деп білеміз [1,52 б.].
Ақын өлеңдерінің тамаша өрнектері мен өлшемдеріне тоқталмастан
бұрын, алдымен өлең және өлеңнің құрылысы жайлы сөз еткен жөн. Өлең сөз
адамға өзінің ішкі мазмұнымен, суреттілігімен, бейнелілік мәнімен ғана
емес, айтылу қалпы, әсем үнділігімен де әсер етеді. Сөздің ұғым-түсінік
беретін мәнін, бейнелі мағынасын оның өлеңдегі ырғақ-үнділігі, әуезділігі
сан түрлі рең беріп толықтыра түседі. Тіпті өлеңді сөйлей айтпай, іштей
оқығанда да, оның үні, әуезділгі, ырғақ-интонациясы, үйлесімі адам жанына
қалай да әсерін тигізбей қоймайды. Мұны қандай ақын болсын тәжірибе жүзінде-
ақ анық байқайды. Сондықтан олар өлең сөздің Абай айтқандай тілге жеңіл,
жүрекке жылы тиіп, айналасы теп-тегіс, жұмыр келуін қалайда құнттайды.
Әрине, өлең сөздің әуезділігін арттыруға ұмтылу – құр әсемдік
қуу емес. Ол үшін өлең сөздің ырғағын мөлшерден тыс өрнектеп, дыбыс
үндестігін бірыңғай қуып кетуге де болмайды. Бұл міндет өлең сөздің барлық
мүмкіншілігін, мағыналық, бейнелілік, ырғақ-интонациялық, дыбыстық байлығын
бір-бірімен сабақтас, жалғас алып пайдаланғанда ғана, көркем түрді мазмұнға
бағындыра білгенде ғана толық, дұрыс жүзеге асады.
Өлең сөздің табиғаты, оның қара сөзден бөлек, мөлшерлі ырғақ,
өрнегі болатыны, осындай өлшеуліктің сыры, қажеттілігі жайлы талай ғалым-
зерттеушілер, әдебиетші-ойшылдар пікір қозғаған. Кейбір әдібиетші,
жазушылардың күнделікті сөйлеу тілінің қалпын өзгертудің, өлшеулі тармақ,
шумақ, ұйқастарды қолданып, өлең сөздің ырғағын шектеп, белгілі шеңберден
шығармай қоюдың қандай қажеті бар деп шүбәланған кездері де жоқ емес [2,132
б.].
Ұйқас – өлең-жырларды тармақтың (өлең жолы) соңындағы бірнеше буынның
келесі тармақтағы сәйкес буындармен үйлесуі (дыбыс үндестігі). Ұйқас
өлеңдегі әр жолдың, тармақтардың шек-жігін айқындай түседі. Сөйтіп өлең
сөздің ырғағын күшейтуге себін тигізеді, өлеңнің әуезділігін арттырады.
Ұйқастың түрлерін жіктеп-ажыратқанда алдымен оның сапасы, яғни ұйқасқан
сөздердің өзара қаншалықты үйлесетіні еске алынады. Бұл жағынан қарағанда,
ұйқасты қазақ поэзиясында, мысалы, толымды ұйқас, толымсыз ұйқас деп бөледі
(орысша – точная рифма, неточная рифма).
Ұйқас өзара үйлескен тармақтардың кезектесу ретіне қарай сан
түрлі болып келеді. Ең көп кездетін ұйқастар: егіз ұйқас (аа), шалыс ұйқас
немесе кезекті ұйқас (абаб), қаусырмалы ұйқас немесе орама ұйқас (абба).
Соңғысы орыс поэзиясында жиі қолданады, ал қазақ поэзиясында өте сирек.
Қазақ поэзиясында аса мол кездесетін ұйқас әдетте қара өлең ұйқасы деп
аталатын асқақ ұйқас (ааба). Бұл әсіресе он бір буынды өлең өлшемінде
үнемі дерлік қолданылады. Өлеңдегі бірінші, екінші және төртінші тармақ
бірыңғай ұқсайды. Қазақ поэзиясындағы жыр ұйқасы да өзінше құрылады. Мұны
кейде шұбыртпалы ұйқас деп атайды. Жыр ұйқысының басты өзгешілігі – бір
ұйқасты үйлестіру. Көбіне негізгі ұйқасқа (желілі ұйқас) қосымша, жанама
ұйқас ілесіп, қосарланып отырады [3,343 б.].
Жыр дүлділі М.Жұмабаев өлеңдерінің өн бойынан ұйқастың екі бағытта
жазылғанын байқаймыз. Біріншісі, өзіне дейінгі Абай сынды ақындардан қалған
дәстүр жалғастығы және Мағжанның жүрегін жарып шыққан, яғни Мағжан
қаламынан туған ұйқас үлгілері.

Мағжан Жұмабаев өлеңдеріндегі ұйқас түрлері

Қара өлең ұйқасы – төрттармақтың бірінші, екінші және төртіншісі
бірыңғай ұйқасады. Ұйқас өрнегі а а б а болып келеді. Қара өлеңде осы
ұйқас қолданылғандықтан солай шартты түрде аталып жүр. Ал шынында бұл ұйқас
әр алуан өлең шығармаларында кеңінен қолданылады. Бұл ұйқас үнділігі,
әуезділігі жағынан мейлінше келісті, кең тынысты, мағыналық жағынан сыйымды
келеді. Өлең шумағындағы төрт тармақтың үшеуі бірыңғай ұйқасуы дыбыстық
гармония, үйлесімділік толықтығы жағынан әбден жеткілікті [3,207 б.].
Мысалы, бұл ұйқас түрін М.Жұмабаевтың Туған жерім − Сасықкөл өлеңінен
байқауға болады:
Сыртыңда ақ боз үйлер жарасқан көл,
Байларың кедейлерге қарасқан көл.
Ағайын тату-тәтті − қоныс бірге,
Саулықты сағат сайын сұрасқан көл [4,16 б.].
Сондай-ақ, Есімде ... тек таң атсын және Өмір өлеңдерінде де ақын
осы ұйқасты қолданған:
Сайланып сол мезгілде шықтық жолға,
Қыранша көз жүгіртіп оң мен солға.
Ақ найза алты құлаш белге байлап,
Айнымас алдаспанды алып қолға [4,30 б.].

Іңгалап, аузын ашып жылап түсер −
Төменге биік таудан құлап түсер.
Денесін дал-дұл қылар қия тастар,
Шұңқырға сол жылаумен сұлап түсер [4,118 б.].
Ал мына өлеңдерін алатын болсақ:
Өтер өмір − қайғырармыз, күлерміз,
Өтер өмір − сарғаярмыз, кеберміз.
Өтер өмір − қартаярмыз, өлерміз,
Бірте-бірте құрып, шамдай сөнерміз.
(Ж...ға) [4,103 б.]
Құйылып тұрды көктен жұмақ нұры,
Құбылып хор дауысындай құстар жыры,
Таласып аспан-көкке алтын тауы,
Арқаның суы − күміс, жібек − қыры.
(Есімде... тек таң атсын!) [4,30 б.]
Жүрген жанның артында ізі қалар,
Етікші өлсе, балға мен бізі қалар,
Бір бай өлсе, төрт түлік малы қалар,
Шешен өлсе, артында сөзі қалар!
(Алтын хакім Абайға) [4,13 б.]
Сұм өмірде алданармыз, сүйерміз,
Айрылармыз сүйген жардан, күйерміз.
Қасірет басар, сарғаярмыз, өлерміз,
Көр құшақтап, бір күн кебін киерміз.
(Қарындасқа) [4,201 б.]
Бұл өлеңдерінде ақын шұбыртпалы ұйқасты қолданғанын көреміз.
Яғни, шұбыртпалы ұйқас дегеніміз – төрттармақтың бәрі де бірыңғай ұйқасатын
түрін айтамыз. Оның өрнегі а а а а болып келеді.
Келесі ұйқас түрі ерікті ұйқас болып табылады. Ерікті ұйқас −
қалыптасқан өлең өлшемін берік сақтамай, тармақтардың ырғағын еркін
өрнектейтін өлең түрі. Ұйқас өрнегі а б в г б... болып келеді. Бірақ
көлемі, ырғақ-өрнегі әр түрлі тармақтар еркін топтастырылады [3,140 б.].
Бұл ұйқасты біз ақынның Еділде, Алатауда деген өлеңдерінен
кездестіреміз. Мысалы:
Ойнап тұрған оқадай,
Еділдің беті ақ ала!
Ақ аласы не? − десем:
Ылғи шаңқан шағала.
Суды сүйген сары алтын
Сәуле ғой сүйген бағана!
Кемеміз көлбеп келеді
Жібектей жасыл жағаға.
Шөккен бұйра бұлттай
Астрахань жатыр сағада;
Көрген соң оны ой көшті,
Ертедегі Асан ағаға [4,172 б.].

Иір-иір Алатау
Бұйра-бұйра жал ма екен?
Қарасам көзім талады-ау
Қияңа, асқар Алатау
Бөлек-бөлек бала тау-
Етекте шөккен нар ма екен?
Желкеңдегі, ару Алатау,
Жәуһардан тізген жал ма екен? [4,164 б.]

Кезекті ұйқас та ақын өлеңдерінде қолданыс тапты. Кезекті ұйқас
-бірінші мен үшіншінің және екінші мен төртіншінің бір-бірімен сәйкес
ұйқасып келуін айтамыз. Ұйқас өрнегі а б а б болып келеді. Бірақ бұл
ұйқас түрі Мағжан өлеңдерінің кейбір шумақтарында ғана кездеседі. Мысалы,
Жас сұлуға өлеңінде мына бір шумағында кезекті ұйқасты көреміз:
Мен ақынмын − ағынмын,
Сылдыраймын, сүйемін.
Мен ақынмын − жалынмын,
Шапшып көкке тиемін [4,93 б.].
Сонымен қатар, Жауға түскен жанға, Орамал өлеңдерінің ішінен де
осы ұйқас түрін байқай аламыз:
Өрнек болар мұндай іс
Кейінгі жанған жастарға:
Қайраттанып, күйіп іш,
Азуын шайнар қастарға [4,50 б.].

Жылы жүзді жаны жоқ,
Қалада жүдеп жүр ме екен?
Жақыны жоқ, жары жоқ,
Жалған оған көр ме екен? [4,34 б.]

Ал келесі мысалдарды қарастыратын болсақ:
Дәрігер, дәрі, бақсы! деп,
Алмаңдаршы мазаны.
Тірліктен өлім жақсы! деп,
Сұраймын өзім қазаны.
(Ауру) [4,120 б.]
Ботамды көрдім түсімде
Қырмызы моншақ тағынған.
Ботамды көрдім түсімде
Атасын боздап сағынған.
(Ботамды көрдім түсімде) [4,178 б.]

Уф, алла! Жан болды ма бізден мұңлық?!
Дариға! Не көрмедік, не көрмедік?
Көргенше сонша қорлық, сонша зорлық,
У ішіп, отқа түсіп неге өлмедік?!
(Түн еді) [4,100 б.]
Бұл мысалдар кезекті ұйқасқа ұқсас шалыс ұйқас түріне құрастырылған.
Демек, шалыс ұйқас дегеніміз – төрттармақтың әрбір тармағы бірінен соң
бірі ұйқасқан түрін айтамыз. Ал бұл ұйқастың өрнегі а б а б болып келеді.

Келесі ұйқас түрінің бірі − егіз ұйқас. Егіз ұйқас – төрттармақтың
алғашқы екеуі және соңғы екі тармағының бір-бірімен сәйкес келуін айтамыз.
Оның ұйқас өрнегі а а б б болып келеді. Мысалы, бұл ұйқастың көрінісін
Ой және Күзді күні деген өлеңдерінен байқауымызға болады.
Ой деген у − ауызға алсаң, қандырар,
Ой деген у − жанды есінен тандырар.
Ой деген у − ішсең мас боласың,
Ой деген у − ішсең де соласың [4,138 б.].

Жалғыз жатып ойланам,
Күңіреніп, толғанам,
Балдан тәтті өмір не?
Қорқынышты өлім не? [4,137 б.]

Бұл ұйқас түрлерінен басқа Мағжан өлеңдерінде кездесетін түрі аралас
ұйқас болып келеді. Бұл жаңа ұйқас түрінің бірі болса да, ақын өлеңдерінде
кездеседі. Дегенмен, көп емес. Ал аралас ұйқас дегеніміз – қазақ
поэзиясында ұзынды-қысқалы әр түрлі тармақтар шумақ ішінде белгілі
тәртіппен реттесіп келетін өлең өрнегі. Мәселен, Сүйгенім анық өлеңі осы
ұйқасқа құрылған:
Көрдім де келдім,
Қолымды бердім:
Сүйем сені, сұлу қыз
Жүрегім жанып,
Сүюім анық,
Куә болсын көп жұлдыз! [4,92 б.]
Көріп отырғанымыздай, бұл ұйқастың өрнегі аралас болып келеді.
Александр Блок өлеңінде де бұл ұйқасты байқаймыз.
Күндерде бір күн,
Түндерде бір түн
Улы балды бітті жыр.
Төсекте Блок
Көз ашып көред, −
Алдында бір кемпір тұр [4,132 б.].
Қорытындылай айтатын болсақ, Мағжан Жұмабаев өлеңдерінде ең көп
қолданылатын ұйқас − қара өлең ұйқасы болса да, басқа да ұйқас түрлері
қалыс қалмады. Ақын өлеңдерінде ұйқастың барлық түрлерінің кездесуінен оның
жан-жақты әрі поэзиясы сан қырлы екенін көрдік. Сондықтан оның осы қыры
поэзияны жаңа деңгейге көтерді. Бұны біз ақын өлеңдерінен анық байқадық.

1.2 М. ЖҰМАБАЕВТЫҢ ҰЙҚАС ТҮРІНЕ ЕНГІЗГЕН ЖАҢАЛЫҒЫ

М.Жұмабаев Абай тәжірибесін бойына сіңірген де, өзімен қатар өмір
сүрген Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәкен Сейфулин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет
Майлин және Сәбит Мұқанов шығармаларына мүлдем ұқсамайтын, соңы, тың жол
салған.
Ақын поэтикасының басқа да компонеттері сияқты өлең құрылысының да
өзінен бұрынғы поэтикалық формалық дәстүрмен ұқсас және ұқсас емес, яғни
мирасқорлық және жаңашылдық жақтары бар. Бұлай болуы заңды да. Сондықтан
бұл мәселеде Мағжан Жұмабаев поэзиясына нақтылы қатынас жасасақ, оның
дәстүрлі өлең формаларын өте орынды, әдемі жалғастырып, бұларға жаңа мазмұн
беріп, байытқан жарықтары да, тағы бір тараптан ақынның қазақ өлеңін XX
ғасырдағы басқа да қаламдастары сияқты формалық жақтан түрлендіріп,
құлпыртқан жерлері де бар [2,131 б.].
... ға өлеңінде алғашқы он бір буынды шумақ он тармаққа созылса,
кейінгі шумақтар дәстүрлі төрт жол, қара өлең ұйқасымен дамытылады. Алғашқы
шумақтың ұйқас кестесі мынадай: а-а-б-а-в-а-г-а-д-а; Төрт жолдан кейінгі
жұп тармақтар қара өлеңнің соңғы екі жолындағы үндесу заңына сәйкес түрде
келе отырып, әлі біте қоймаған сөйлем үрдісін үдемелі ырғақпен бейнелейді.
Мешіт һәм абақты өлеңінде бұл өлшем тұтас сипат алмаған, ара-тұра
ұшырасады.
а-а-б ұйқас кестесі Сүйгенім анық өлеңінде бес, жеті буын
араласымен келсе, қайың атты өлеңде бес, төрт буын үйлесімімен өзгеше
ұйқас түзеді:
Қайғылы қайың!
Аяныш жайың.
Сыбырлайсың,
Дірілдейсің,
Еңкейесің,
Күбірлейсің,
Ызғарлы жел
Соққан сайын.
Үскірік аяз
Болғандай аз,
Қар да басқан
Кебінге ұсап.
Сүйекке өтер
Суық құшақ ...
Қашан қайың,
Жетеді жаз [4,92 б.].
Арнау түріндегі, әуендік табиғаты зор, символдық бағынадағы
шығармада дыбыстар тоғысуы а-а-б-в-г-в-д-ж-а-а-а-б-в-г-в-д-а өрнегі
бойынша жүзеге асады. Тармақ саны: 9, 8, 9, 7. Ерікті ұйқастың жалпы
тізіліміне тұтастық беретін тұтқа дыбыс үндестігі бар (Қайғылы қайың!
Аяныш жайың. Соққан сайын. Қашан, қайың! Қайғылы қайың! Қалың уайым. Бір
құдайың).
Ендігі бір туындыда (Көңілді ашар) әлгіндей 5-7 буын араласы а-а-б-в-
в-б-г-г-б-д-д-б-е-е-б нысанды болып ұштасады. Үш тармақты шумақтардың соңғы
жолдары қиюласқан.
Жыл мезгілдері өлеңінде алты буын екі бунақ (3+3) кестесі Самалық,
Самалық тіркесін қайталай қолданғандай айқын түзілім тапса, Көк құс көзін
ашты ма, Аяғын жерге басты ма? дегенде жеті буын өлшеміне ойысады (4+3).
Бірақ ой екпіні мене өлең кестесі төмендегідей: а-б-в-в-б-г-д-г-д-а. Өзінше
сирек өрнек. Аралас я ерікті ұйқас екенін ажырату қиын.
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы сегіз буынды өлең өрімінің ұйқас жүйесі
бай.
Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін.
Құралай көзді қарағым,
Болдың ба иіріп жібегің [4,76 б.], –
дегенде әдеттегі шалыс ұйқас пайдаланылса, Толқындап ойнап атты жырда а-а-
а-б-в-в-в-б әлпетіндегі ұласым орын алған. Бұл өрнекті С.Сейфуллин,
С.Дөнентаев, Ә.Тәжібаев шығармаларынан табатын академик З.Ахметов: Мұның
өзі әр шумақты бір тұтас күрделі сөйлем етіп құруға ұмтылу әрекетіне сәйкес
алынғанын көреміз, – деп тұжырым түйеді. Ал С.Дөнентаевтың Балалық
өлеңінде шумақ соңындағы жол қайталанып отырады екен. Ол өрнекті кім бұрын
шығарғанын сөз ету әрине, шартты нәрсе болмақ.
Осы үлгідегі ұйқас кестесі Мағжанның Қырғыз, қазаққа, Қызыл жалау,
Немере мен әжесі туындыларында түрлі кескін сипат алады. Мысалы, бір
шумақтағы өрнек мынадай: а-б-б-в-в. Бірінші тармақтан кейінгі жерде егіз
ұйқас келіп отырады. Ал алғашқы жолдың соңғы сөзі әр шумақ сайын
қайталанады (... кімдікі?). Жылқышының үйінде сегіз буынды өлшем шалыс
ұйқас, сұрау лебізімен диалог нысанында және жекелеген мәнді сөздердің
еселей оралып тұруымен ерекшеленеді.
Жоғарыдағы а-а-б түріндегі үйлесім жеті буынды өлеңдерде де қолданады.
Бұл буын өлшемінде кезекті ұйқаспен қатар басқаша үрдістегі құрылымдар да
ұщырасады. Мәселен, Өткен күн өлеңінің айшық-өрнегі бір жүйенің ауқымына
сыймайды. Халықтық жыр дәстүрін қабылдаған шығарма он екі тармақ бойына
кезекті ұйқастың өзгеше түрінде жазыла келіп (алғашқы төрт жолдан кейінгі
екінші тармақтар әдепкі шумақтың соңымен ұйқасады: а-б-в-б-г-б-д-б ...):
Есіл мен Нұрадай
Екі енеге телі еді...
Қайырлы көп ағайын,
Кедейде көп уайым –
Керек болса бір тайын
Сұраусыз ұстап мінеді [4,54 б.], –
деп бір қайырылса, іле-шала:
Болсын жаты, жақыны,
Жоқ асынан тартыну.
Жылы жүзді бәйбіше
Керсендей үлкен таяқпен
Ұстата саумал береді [4,54 б.], –
боп жалғасады.
Қаусырма ұйқас бірінде ішкі үндестігі мол алты тармақ арқылы түзілсе,
екіншісінде өзара үйлеспейтін төрт тармақтан кейін барып қалыпқа түседі.
Бірақ, б, ж, а, с сияқты дыбыстардың жарасымы машықты ұйқастың жоғын
білдірмеген. Бұдан кейін де тармақ пен ұйқас өрімдерінің өзгеріп отыруы
өлең мазмұнына сай эпикалық жыр-дастан, жыраулар поэзиясының екпінді
ырғағын жаңғырта пайдалануға жарқын мысал.
Ал Боранын тәңір ашпады,
Жол білінбей бастады.
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсиды қаракөк ...
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып
Қаларын кім біледі [4,125 б.], –
деген жолдарда өзара жетінші тармақта бой түзетін шумақтардың алты тармағы
егіз ұйқаспен желі тартып отыруы атшана, көңіл, жел арасындағы мағыналық,
эмоциялық әсер жарасымын дыбыстық тұрғыдан шебер тұспалайды.
Бастапқы бес тармақтарда а-а-а-б-а түрінде үндесе тұрып, кейін жаңа
құбылыс табатын Сәрсембайдың жыры, әр бөлігі он екі тармақтан тұратын,
кезекті ұйқастың жалқы түрін (а-б-в-б-г-б-д-б-е-з-б) құлпырта жаңғыртатын,
өзі жеке тың ұйқас аталуға лайық құрылым жасайтын Еділдің сағасында
туындыларынан жеті буынды көне түркі өлең формасынаМағжан ақын тұлпар тыныс
ашып бергенін аңдайсыз. Бөбектің тілегінде аралас ұйқас орын алған
(шұбыртпалы ұйқас, егіз ұйқас, қаусырма ұйқас).
Жаңалық – толымды егіз ұйқаста емес, әдепкі қайталау (анафора) үлгісін
ұтымды пайдалану арқылы өткір толғам мен екпін, тұрақты ұйқас тудыруда.
Өлең бастауы да, соңы да бір әуен сәйкестігімен жиектелген.
Немесе:
Өтеді өмір –
Жүрекке шер байланды,
Өтеді өмір –
Жүрек көмірге айналды.
Өтеді өмір,
Бітеді жыр. Жүрек – күл.
Жырсыз жырау,
Тиіп қырау – солды гүл [4,146 б.].
Мұнда да сегіз тармақ, ортақ тіркестер, тұтқа сөздер бар. Өтеді өмір
(бес буын) араға жол салып, үш мәрте аталады. Бастапқы төрт жолдағы шалыс
ұйқас айқын болса, кейінгі төрт жолда кезекті ұйқас ішкі ұйқаспен (Өтеді
өмір, бітеді жыр, Жырсыз жырау, Тиіп қырау) толысады. Ішкі ұйқастар сөз
басындағы әуезділікті үстесе, екінші жағынан Ө және Ж дыбыстарының
орналасымы да жалпы әуен сұлулығына нәр қоса алатынын байқаймыз. Қысқа
поэтикалық сөйлем арасындағы сызықшалар себеп пен салдар болмысын, қайғылы
әрекет, күйді сездірсе, атау сөздер арасында ол сол құбылыстың жалғасын
метафоралық оралым нәтижесінде әсірелей бейнелейді.
Мағжанның Бесік жырында Күнім, айым, Еркетайым, бөлейін енді деп
келетін алты тармақтағы сөйлемнің тиянақсыз мүшелеріне төрт буынды сөздер
алынған, бес буынды тармақ тұжырымды мәнге иеленді. Ұйқас кестесі: а-а-б-в-
в-б. Тірі бас өлеңінде өлеңінде (Сүмбіл шашы, Сылқым жасы, Отағасы
Кәріге) төрт және үш буын үйлесімі сегіз тармақтық жүйеде сәл басқаша
көрініс табады. Ұйқас кестесі: а-а-а-б-в-в-в-б.
Сап-сары бел,
Еседі жел,
Еседі.
Еседеі жел,
Көшеді ел,
Көшеді.
Дала бұйрық,
Бала тұйық –
Екі үнсіз.
Дала – жұмбақ,
Бала – жұмбақ
Шешусіз.
Сап-сары бел,
Еседі жел,
Жел есті.
Дала – жұмбақ,
Бала – жұмбақ
Кім шешті [4,59 б.].
Жұмбақ атты дүниедегі мағынаны ақынға жанашыр дос Ж.Аймауытов та
нақты бір көзқараспен ақтарып тастағысы келмеген. Шығарманың символистік
жүйеге сай тылсым мәні мен әуездік көрнекілігі зор эмоционалдық әсерге
бастайтыны хақ. Осындай дыбыстық ауқымы бай, сезім, қиялды тереңнен
тербейтін әсем жырдың ажарын төрт және үш буынды өлшем ашып тұр. Ұйқастар
да толымды. Тұтқа сөздер, белгілі дыбыстардың ескен желдей орала соғып
отыруы, табиғат суреті мен психологиялық суретті егіздес бейнелейтін ықшам
да кесікті мақам, үздік-создық, таусылмайтын жер мен аспан тынысы қайғылы,
сағынышты жанның жүрек соғысындағы іркес-тіркес ырғақты ортақ арна, сұлулық
арнасына салып, кермек сырдан тәтті тамшы жұттырғандай ерекше күйлі
эстетикалық ләззатқа бөлейді.
Жібек түн – Екі жан
Бәрі тың. Ыстық қан.
Сайраған, Жан ессіз,
Жайнаған, От сүйіс.
Екі жас – Орман
Екі мас: Тынған.
Жүрек мас Белдер –
Көзде жас! Гүлдер.
Сүттей ай Күбір,
Терең сай: Сыбыр.
Бұлбұл, Тұман –
Гүл – гүл Таң-таң! [4,85 б.].
Біраз Фетше аталатын бұл өлеңнің мазмұнында Абай кестелеген махаббат
елесінің жаңара бедерленетінін байқаймыз. Мағжан дәстүр сілемінен
аулақтаудың бір амалы ретінде үш буынды ырғақ жүйесін тәжірибе түрінде
пайдаланған. Ессіз сүйіспеншілік, кернеуі мол асқақ, тап-таза сезім пернесі
аз сөзбен көп ұқтыратын жағдай сипатына сәйкес тым келте, бірақ мағынасы
кең жолдар арқылы өрнектелген. Әрине, тұтас өлең бітімін дауыс
құбылыстарына, ой қозғалысына қарай бөлшектеуге де болар еді. Бірақ ақын
суреттейтін көрініс – жекенің жымдасқан жиынтығы. Негізінен егіз ұйқас
нысанындағы өлшем кейде шұбыртпалы ұйқасқа ұласа жаздайды. Сөз үндестігінде
мін жоқ. Қоршаған орта – объект, субъект – ғашықтар, психологиялық кезеңнің
түрлі сәттері, табиғаттың өзгерісі, қимыл, сезім, бәрі-бәрі атау сөйлемді
тармақтардағы нышан – таңбаны (знак) қабылдау шағында қиял арқылы
толықтыру әрекетімен бірге әсем өмір сәнін тәкаппар айшықтаған.
Мағжан Жұмабаев шығармаларының құрылымы аса бай. Ұйқас кестелері
күрделі, тосын, өзгеше көркем [7,25 б.].

1.3 М.ЖҰМАБАЕВ ӨЛЕҢ ӨРІМІНДЕГІ БУЫН ЖӘНЕ БУНАҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қай елдің поэзиясында болсын өлеңдегі ырғақты туғызатын – өлең сөздің
қайталанып келіп отырған мөлшерлі бөлшектері десек, қазақ поэзиясында ырғақ
туғызатын – өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектері.
Өлеңді сөзді оқып, айтып қарағанда тармақтың өлшеулі шегі бар екені
ерекше көзге түседі. Тармақтың бірлік-тұтастық тауып, оқшауланып, бөлініп
тұратыны тегін емес. Оның шегі берік сақталып, өрнегі үнемі қайталанып
отырады. Әрбір тармақ көбінесе тиянақты ойды не оның бір түйін-тарауын
білдіреді, дауыс толқыны, сөйлем құрылысы жағынан да бөлекше болып келеді.
Ал тармақты бунаққа бөлу ырғақтық жағынан анық болғанымен, синтаксистік
(сөйлем құрылысы), интонациялық (дауыс толқыны) жағынан көзге түсе
бермейді. Шумақтың құрылысын алсақ, мысалы, тармақтар төрт-төрттен топтасса
да, не алты-алтыдан топтасса да көбіне өлең сөздің интонациялық,
синтаксистік ерешеліктеріне сәйкестелініп алынады.
Өлең өлшемдері, әдетте, тармақтағы буын санына қарап ажыратылады.
Мысалы, он бір буынды өлең, алты буынды өлең жеті-сегіз буынды жыр өлшемі,
т.б. тармақ ішінде өлең ырғағын белгілейтін, дәлелдеп анықтайтын бунақ
[2,139 б.].
Бунақ – қазақ поэзиясында өлең жолының, яғни тармағының ырғақтық,
жағынан жекеленген бір бөлшегін құрайтын буындар тобы.
Ең жиі қолданылатын өлең тармақтары екі, не үш бунақтан тұрады.
Мысалы, жеті буынды тармақ 4 буынды және, 3 буынды екі бунақтан құралады
(Айттым сәлем қаламқас). Ал он бір буынды тармақ үш бунақты болып келеді.
Мысалы: Мен жазбаймын (өлеңді) ермек үшін. Бунақтың өрнегі: 4 буын 3 буын 4
буын.
Бунақ көбінесе 3 буынды 4 буынды, кейде 2 буынды болады.
Өлең тармағының бірнеше бунаққа бөлінуі оның ырғағы күшейтіп, ширата
түседі. Бунақ пен бунақтың арасы ылғи сөзбен сөздің шекарасымен сәйкес
келіп отырғандықтан, яғни мөлшерлі тұстарда, мысалы, төртінші буыннан кейін
немесе жетінші буыннан кейінжаңа сөз басталып, сөз айырымы, сөз жігі
тұрақты болғандықтан әр бунақтың дербестік бөлектігі айқын сезіледі. Қазақ
өлеңінде әр тармақта да, оның құрамындағы әр бунақта да буын саны
тұрақтылық (яғни, буын мөлшерін сақтайтын) өлең жүйесінің табиғатына толық
сәйкес келеді[3,110 б.].
Мағжан Жұмабаев өте кең қолданған буын түрлері

Мағжан шығармалары ұлттық тақырыпқа арналған деп айтуға да болады. Ол
ұлт тағдыры дегенді иісі қазақ тағдыры деп түсінген. Ұлт ұғымы – кең ұғым.
Халық деген ұғымнан зорырақ. Оны ұлтшыл ақын деп айту себебіміз: оның
шығармаларындағы басты тақырып осы ұлтым, қазағым деп жырлап келгені, өзге
ақындардан ерекшелігі де осынысынан көрінеді. Біздің әдебиет тарихымызда
оның алатын орны да сол жаңалығымен белгіленсе керек.
Соның ішінде Мағжан ақынның өлең өлшемдері негізінен он бір буынды
болып келеді. Он бір буынды өлең, бұл – қазақ өлеңінің бұрыннан келе жатқан
көне түрі. Есте жоқ ерте замандағы ауыз әдебиетінің әсем үлгілерінен осы
күнгі жазба поэзиямыздың ең соңғы туындыларына дейін, баяғы суырып салма
сайысынан қазіргі қолма-қол экспромтқа дейін, кешегі Қаратаудың басынан
көш келедіден (Халық әні) бүгінгі Ассалағалейкум Алатауым (Мақатаев)
дейін он бір буынмен жазылмаған өлең жоқ. Өзі бір әдемі өлшем: үнсіз
оқысаңыз үйіре жөнеледі, дыбыстап оқысаңыз көкірегіңізді күйге бөлеп, тіпті
ән салғыза жаздап, әлдилей тербеп тұрады. Міне, осындай әсемдікке Мағжан
өлеңі де өрілген. Мысалға ақынның Туған жерім – Сасықкөл өлеңін алуға
болады:
3
4 4
Алыстан мұнарланып шалқыған көл,
3
4 4
Бетінде күннің нұры балқыған көл.
3
4 4
Жарысып саф күмістей ақ көбігің,
3
4 4
Мап-майда мөлдіріңде қалқыған көл. [4,16 б.]
Немесе Қазағым өлеңінде де:
3
4 3
Қазағым, таянды ғой қылта мойын,
4
3 4
Жер, мал кетіп, бос қалды біздің қойын.
3
4 4
Қарашы өзіңе-өзің көз жүгіртіп,
3
4 4
Жараспас бұдан былай күлкі-ойын. [4,18 б.]
Мейілінше ықшам, мейлінше мол тараған, түрік жазу-сызуының тіпті көне
ескерткіштерінен кездесетін жеті буынды өлеңді хронологиялық жағынан,
сірә,бар өлеңнің басы деп білген жөн болар – деген академик Корш және
Гордлевскийдің: Түрік нәсілдес халықтардың бәріне жаппай таралуына
қарағанда, жеті буынды өлең түрік әнінің ең негізгі және ең ескі өлшемі
тәрізді – сынды пікірлеріне Мағжан ақын да құлақ асқандай [8,278 б.].
Мысалға оның Жас келін, Жазғы таң, Орамал т.б. өлеңдері осы өлшемге
құрылған.
4
3
Жаңа түскенжас келін,
4
3
Кемпірлерге ас келін.
(Жас келін) [4,12 б.]
4
3
Жып-жылы түн маужырап,
4
3
Көтерілген жерден бу.
4
3
Саф күмістей жарқырап,
4
3
Тыныш жатыр тұнық су.
(Жазғы таң) [4,11 б.]
Абай туғызған түрлері мен қазақ өлеңінің Қазаннан кейінгі дамуына
(ойға бағынған еркін өлшемдерге) сәйкес, әр ақынның тың пішін іздей, түр
табу нәтижелеріне қарай көбейе берген аралас буынды өлең түрлері Мағжан
қаламынан да табылмақ. Әсіресе, мұның ішіндегі жеті-сегіз буынмен араласып
келген өлшемдер басым. Мысалы, Ләззат қайда? өлең өлшемі жеті-сегіз
буынды, яғни аралас:
4
3
Бұл жарыққа шыққан соң
5 (6)
3
Іздейді көңілім күні-түні

3 5
Ләзатты, достық, рақатты,
5
3
Шаттыққа толы күлкіні [4,10 б.]
Сондай-ақ, Зарлы сұлу, Оразада, Көңіл т.б. шығармалары осы
өлшемді болып келеді[6,9 б.].
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы бізге мәлім шығармалар бойынша төрт
буынды өлең таза күйінде белгілі эпиграммаларынан ұшырасады. Басқа тұста
өзге буын санына негізделген жолдармен араласа қиюласады. Мысалы, Ал,
ішіңдер, Бұл қымыз атты жыраулар дәстүріне еліктей жазылған шағын толғауда
төрт буынды тармақ екі-ақ мәрте кездеседі. Он бір тармақта жеті, он буын
саны күрделі айқындау үлгілерінде, алты буын саны сұрау интонациясы бар
сәттерде қолданылуы қызық. Бір рет тиянақты мағынадағы қысқа сөйлем
түріндегі үш буынды жол алдағы төрт буынды тіркестегі қаратпа сөзді
логикалық мақсатына дейін жеткізсе, екінші кезектегі төрт буынды жол өзінен
соңғы төрт тармақтағы негізгі ой сілемімен тұйықталады:
Ал, ішіңдер,
Бұл – қымыз.
Бұл қымыздың арғы атасын сұрасаң,
Құлама қулық бие сүті еді.
Томсарған ер қазақтың асы еді.
Бұл қымызды кім ішсін?
Бұл қымызды
Айлы күні айналған,
Бұлтты күні толғанған,
Қурығын қу найзадай таянған,
Томсарған ер қазақтың өзі ішсін! [4,205 б.].
Мағжанның қазақ әдебиетіне енгізген жаңалығының аз емес екенін
білеміз. Жүсіпбек Аймауытов да қуаттайды. Әсіресе өлең техникасын
жетілдіруге сіңірген еңбегін баса айтады. Жаңа өлшеулер шығарды, тілді
ұзартты дейді. Мағжанның суреткер, сөз ұстасы дегеніне тағы бір дәлел
есебінде Жүсіпбек Аймауытов мынадай пікір тарқатады:
...Ақындық жүзінде Абайдан соңғы әдебиетке жаңа түр кіргізіп, соңына
шәкірт еткен, мектеп ашқан күшті ақын Мағжан екеніне дау жоқ. Абайдан соң
өлең өлшемдерін түрлендірген тағы да Мағжан. Мағжан тыңнан 8-9 өлшем
туғызды, бәрін бірдей санаудың қажеті жоқ. Сап-сары бел, Мені де, өлім,
әлдиле, Күншығыс тағы да басқа өлеңдері Абай өлшеуінде жоқ.
Біраз Фетше өлеңі 2 буынды тармақтан түзелгенін Ахмет Байтұрсынов
өзінің Әдебиет танытқыш атты ғылыми еңбегінде ранайы атап өтеді.
Бұл жаңалықтың мәнісін мазмұн мен форма арасындағы сабақтастықтан
іздеуіміз керек. Сонда ғана Феттің 7 буынды, 2 бунақты өлеңін (Шепот,
робкое дыханье) Мағжан не себепті 2 буын, бір бунаққа түсіргеніне көз
жеткіземіз.
Жоғарыда айтылғандай, Афанасий Фет өлеңі айлы жарық түні кездескен екі
жастың сырын шаша бермейді. Олар көрінбейді. Тұстарына ақ торғын шымылдық
құрылғандай. Сурет тым буылдыр. Тек күбір-күбір деміккен дауыс қана
тұншығып естіледі. Сезімнен булыққан сөз шолақ, тұжырымды. Мағжан осы жәйді
буын санын барынша қысқарту жолымен шешпек болған тәрізді. Өлең одан
ұтпаса, ұтылмаған. Қазақ түсінігіне әлдеқайда жақындай түскен. Түп нұсқадан
аударма тек түр жағынан алшақтаған. Өлеңнің тақырыбы өзгеріп, Біраз Фетше
аталу осы себепті болуы тиіс.
Сонымен, Мағжан жаңалығы түр қуалаудан тумаған. Қазақ өлеңі үшін тың
мазмұнды қалай бояуын қанық етіп жеткізсек деген ниеттен туған. Сол себепті
тосын өлең кестесіне қазақ құлағы тосырқамайды. Өз табиғи өлеңіндей
қабылдайды. Оқырман аударманың ажарын ашқан Мағжан тапқырлығына қуана қол
соғады.
Шылым, Александр Блок т.б. аралас буынды өлеңдер. Әсіресе Абайда
көп кездесетін түр. Ондайлар көне әдебиетімізде кездескенмен, тек Абай ғана
келістіріп құбылтқан құрылым. Мағжанның жаңағы өлеңдерін сол аралас буынды
өлеңдердің ұзынды-қысқалы бұтақтары деуіміз ләзім.
Абайдан бір мысал:
Бойы бұлғаң,
Сөзі жылмаң
Кімді көрсем мен сонан
Бетті бастым.
Қатты састым,
Тұра қаштым жалма-жан [4,132 б.].
Бастапқы екі тармақ 4 буынна келеді де, үшіншілері 8 және 7 буыннан
тұрады.
Енді Мағжанның Шылым өлеңінен үзінді келтіріп көрелік.
Қолда шылым,
Тартып, күлін
Түсіремін табаққа.
Кейде ұмытып,
Түтін жұтып,
Жіберемін тамаққа [4,132 б.].
Мұнда алғашқы екі жол 4 буыннан тұрса, үшіншісі – 7 буын және бір
бунақ. Александр Блок өлеңіндегі аяғы қос тармақ 5 буынды да үшіншісі – 6
буын.
Александр Блок –
Мәңгі жас жүрек
Үмітін бір үзбеген.
Батып алтын ойға,
Талмай қарап Айға,
Әдемі әйел іздеген [4,132 б.].
Мені де, өлім, әлдиле атты өлеңнің екі жолы 8 де, үшінші 7 буын
құрайды. Мұндағы айырма әр шумақ 11 жолдан тұрады және соңғы тармағы әр
шумақтың соңында рефрен ретінде қайталанып отырады.
Қажыдым енді, күш бітті,
Көңілсіз, салқын, күн бұлтты,
Жел бұйығын тербелген,
Әлдекімнің өлгенін,
Оны қалай көмгенін,
Әңгіме ғып күңіренген.
Жел, күңіренбе, жасың тый,
Өлім күйі – тәтті күй.
Балқиды жаным бұл күйге.
Мені де өлім, әлдиле,
Әлдиле, өлім, әлдиле!... [4,141 б.].
Аралас буынды осы үш өлеңді Абайда кездесетін үлгілермен салыстырғанда
келетін қорытынды біреу: Мағжан ұлы ұстазы ашқан түрлерді жетілдіре түскен.
Әсіресе оқушы назарын белгілі бір сөздерге шегелейтін қайталауларды
күшейткен. Осыдан келіп Мағжан енгізген жаңалықтар төбе көрсете ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.