Табиғи туристік рекреациялық ресурстар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
І БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ 6
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі 6
1.2. Туристік-рекреациялық ресурстар және оның маңызы 21
ІІ БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан облысНЫҢ туризмнің дамуының жалпы мінездемесі
28
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар. 28
2.2. Тарихи - мәдени туристік-рекреациялық ресурстар. 44
2.3 Оңтүстік Қазақстан облыс рекреация ресурстарын туристік іс-
әрекеттерде пайдалану және туризм дамуының тұжырымдамасы 61
ІІІ. БӨЛІМ ҚАЗАҚСТАНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ 68
ЖОЛДАРЫ 68
3.1 Туризмді дамыту саясатының мақсаттары мен қағидаттары 68
3.2 Туризмді дамытудың негізгі бағыттары 70
3.3 Қазақтанда туризм дамуының кейбір мәселелері 78
ҚОРЫТЫНДЫ 83
Қосымшалар 85
ӘДЕБИЕТТЕР 93
КІРІСПЕ
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның бос
уақытындағы демалыстың қандай да түріндегі әрекеті.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықты
ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің
дамуына жол береді.
Президент Н.Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-
орталықгардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақтау
мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын құру. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір
айғағы.
Мұражайларға қызығушылықтың артуы мен туризмнің иен-қүлаш жайып
өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы бар.
Мұражайландырылған ескерткіштер туристік материалдар базасы болып туристік-
саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени
ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың
ішінде ең белгілісі "Ұлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар,
ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістанмен Шымкент кіреді.
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықгы, әрі бай. Оған куә көптеген
тарих, археология, монументальды өнер, архитектура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының
туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сұранысын қанағаттандыру
үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-
рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мұраларды тиімді
пайдалану арқылы. Ұстанған мақсаттың мұраты болуы мынадай мәселелердің
шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақұрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
в) Туризм және демалыс қорларының байланысын зерттейді.
г) Ғылыми ізденісті және қайта қалпына келтіретін жұмыстарды қажет
ететін тарихи-мәдени және табиғи мұраларды апаттық жағдайдан
шығару.
Зерттеу объектісі: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-рекреациялық
ресурстары және осы ресурстарды туризмді дамуында пайдалану.
Зерттеу заты: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік рекреяциялық
ресурстары.
Зерттеу тәсілдері:
а) түрлі әдебиет және экспедициялық материалдарды, методикалық
нұсқауларды, теориялық талдау жасау.
б) Туристік фирмалардың іс-шараларына қатысты бақылау.
г) ОҚО картасына талдау жасау.
І БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі
Туристік іс әрекет көңіл көтеру, таным мен кәсіптік мүддені, демалудың
белсенді түрлерін, емделуді қамтамасыз етумен қатар транспорттық қызметті,
тамақгану, орналастырудағы қажеттілікті қанағаттандыруды талап ететін
тұтынушылық сұраныстың жаңа түрін өмірге енгізуде.
Қазіргі кездегі туризм толық жіктеу үшін туризмнің түрін сипаттайтын ең
маңызды белгілерді атап өтуге болады: яғни туризмнің ұлттық мәнділігі:
қанағаттандырылуы туристік саяхатқа байланыстырылған негізгі қажеттілік:
саяхатқа пайдаланылатын негізгі қозғалыс құралдары: саяхаттың ұзақгығы: топ
құрамы: ұйымдастыру түрлері, туристік өнім бағасының қалыптасуының негізгі
принциптері және т.б. Туризм келесі түрлерге бөлінеді:
1. Рекреациялық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде адамның
күш-қуатын қалпына келтіру қажеттілігі жатыр.
2. Діни туризм. Туризмнің бұл түрі әр түрлі діндегі адамдардың діни
қажеттілігіне негізделген. Діни туризм екіге бөлінеді:
а) діни мерекелерде мешіттерге, шіркеулерге бару:
б) әулие жерлерге бару:
3. Транзитті туризм. Бұл туризмнің негізінде басқа
елге бару
мақсатында келесі елдің аймағын басып өту қажеттілігі жатыр.
4. Конгресті туризм. Ол түрлі шараларға, оның
ішінде
конференцияларға, симпозиумдарға, съездерге, конгрестерге
және
т.б. қатысу мақсатындағы туристік сапарлар қатысуға байланысты
ұйымдастырылады.
Конгреске қатысушының шығыны әрине қарапайым туристің шығынына
қарағанда жоғары болады, осыған сәйкес тиімді ұйымдастыру қажеттілігі
туады.
5. Өйткені аңсау мақсатындағы туризм. Тарихи өмір сүру аясында осы
орындарға бару қажеттілігіне негізделген.
6. Өз бетінше ұйымдастырушыға туризм. Саяхаттың бұл түрі шаңғы,
тау, атқа міну, су туризмімен және т.б. айналысатың
активті
демалуды сүйетіндерді біріктіреді. Туризмнің бұл түрінің айырықша
ерекшелігі оған қатысушылардың өз бетінше ұйымдастырылуын
қажет ететіндігінде. Турларды ұйымдастырумен фирмалар
емес,
туристердің өздері туристік-спорт клубтарымен және бірлестіктермен
біріге отырып ұйымдастырады.
7. Іскерлік мақсаттағы туризм. Туризмнің бұл саласына әр
түрлі
серіктестіктермен іскерлік қатынастарды бекіту немесе қалыптастыру
мақсатындағы сапарлар жатады.
8. Танымдық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізін әр түрлі
бағыттарда
білімді арттыруға деген қажеттілікті қанағаттандыру құрайды.
9. Спорттық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде
екі түрлі
қажеттілік жатыр, осыған байланысты:
– активті және пассивті түрге бөлінеді. Активті спорт
туризміне спорттың белгілі түрімен айналысу қажетілігі, ал
пассивті туризмге белгілі бір спорт түріне қызығушылық,
яғни сайыстар мен спорт ойындарын көру мақсатында саяхатқа
шығу жатады. Қозғалыс құрамдарына байланысты туризм келесі
түрлерге бөлінеді.
1. Жаяу туризм. Туризмнің бұл түрін ішкі туризмде кеңінен тараған.
Тәжірбие жүзінде бір туристік саяхатта транспорттың бірнеше түрін
пайдалану да ұшырасады, мысалыға, ұшақ-автобус, темір жол-автобус
және т.б. түрлерін айтуға болады. Мұндай түрлері аралас
түр деп
аталады.
2. Автобус туризмі. Туризмнің бұл түрінде саяхат автобусты қозғалыс
құралы ретінде пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Автобустық
турлар туристік-экскурсиялық (транспорт туры, ұсынатын қызметтің
барлық түрін, яғни тамақгану, экскурсиялық қызметті ұсынумен)
және "денсаулық автобусы" деп аталатын - серуендік туры болуы
мүмкін (бір күндік автобус).
3. Велосипед туризмі. Туризмнің бұл түрін туристердің
шектеулі
контингенттері ғана пайдалана алады.
4. Автокөлік туризмі. Туризмнің бұл түрі XX ғасырдың
екінші
жартысынан бастап дамыды. Қазіргі кезде ол кеңінен таралуда.
5. Әуежолы туризмі. Туризмнің осы түрінің болашағы зор, өйткені
туристердің баратын жерлеріне тасымалдау уақытын үнемдейді. Мысалы
1960 жылдан 1980 жылға дейіннің өзінде туризмде қоданылатын үлес
салмағы үш есе өскен. Әуе жолдары турлары ұшақтағы жолаушылар
орнының белгілі бөлігін пайдаланылатын топтық турларға және арнайы
туристік тасымалдауға арналған әуе сапарларына бөлінеді.
6. Теплоход (су) туризмі. Туризмнің бұл түрінде бағыттар өзен және
теңіз теплоходтарында ұйымдастырылады. Теңіз бойынша бағыттар
круизді (ұзақтығы бір тәуліктен аса жалға алынған кемедегі саяхат)
болады. Олар порттарға тоқтамауы да мүмкін.
Өзен бағыттары-өзен параходтары кемесін пайдалану арқылы
ұйымдастырылады. Оларға: бір тәуліктен ұзаққа өзен су қайығын жалға алып
саяхаттау мен үзақтығы бір тәуліктен аспайтын, тарихи орындармен танысу
мақсатындағы экскурциялық серуендер жатады.
Круизді және туристік-экскурсиялық сапарларды ұйымдастыру үшін
негізінен барлық жағдайы жасалған теплоходтар қолданылады.
Барлық жағдайы жасалған теплоходтағы су туризмнің артықшылығы
туристердің орналастыру құралдарымен, тамақпен, спортпен, көңіл көтерумен
қамтамасыз етілуінде.
7. Теміржол туризмі. Туризмнің бұл түрі XІX ғасырдың 40-шы жылдарынан
бастап дамыды. Теміржол билеттерінің салыстырмалы арзан болуы оны
тұрғындардың аз қамтамасыз етілген бөлгіне қолайлы болады. Қазіргі
кезде теміржол мен транспорттың басқа түрлері арасында
бәсекелестікте болып тұрады.
Туризм сонымен қатар саяхаттау уақытына байланысты маусымдық және
маусымдық емес болып бөлінеді.
Саяхаттың ұзақтығына байланысты туризм: ұзақ және қысқа
мерзімді болады.
Топ құрамы бойынша:
1. Жаппай туризм.
2. Жеке туризм (туризмнің бұл түрі көбінесе іскерлік, ғылыми және
сауықтандыру туризмі шеңберінде жүргізіледі).
3. Жанұялық туризм.
4. Жастар туризмі.
Балалар туризм (жастар және балалар туризмі елдің ішіндегі және әр
түрлі елдер арасында туристік айырбас есебінен кеңінен таралуда).
Туристік өнім бағасын құрау принципін анықтауға байланысты коммерциялық
және әлеуметтік туризм болып бөлінеді. Әлеуметтік туризм мемлекеттік,
қоғамдық, коммерциялық құрылымдарға жеткілікті ақшалай қаражаты жоқ
тұрғындардың әр түрлі деңгейіне демалуға мүмкіндік беру мақсатында белгілі
жеңілдіктерді ұсынады. Мысалы: зейнеткерлер, студенттер, төмендегі
деңгейдегі жалақы алатындар және т.б.
Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни
туристік демалыс моделіне, әсер ететін фасгорлардың үш тобын бөледі:
технологиялық (жаппай коммуникация құралдары):
институттық (заңдылық):
әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін
негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді.
Статикалық табиғи-географиялық фасгорлар жиынтығы жатады. Өйткені ол
тұрақгы мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп қана
қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық
факторлар өз мазмұнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті
рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық,
материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және
кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер
арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: тұрғындардың жасы, жұмыс
істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз
басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің
өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және
жанұя құру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі,
иммиграция шегінің қысқаруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты
кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын
өзгертеді. Бұл турлардың ұзақтылығына, кезеңділігіне әкеледі.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер туризмнің дамуының объективті әлеуметтік-
демографиялық жағдайын жасайтын тұрғындардың бос уақыт құрылымына әсер
етеді. Сондықтан да туризмді дамыту бағдарламасын жасағанда тұрғындардың
уақыт қоры мен бос бюджеті құрылымын анықтау керек болады.
Тұрғындардың бос уақыт құрылымы:
а) қоғамдық өндірістегі еңбек
б) физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты
в) үй шаруашылығындағы еңбек
г) білім алуға келетін уақыт шығыны
д) еркін уақыт
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларға: экономикалық және қаржы
жағдайлары (төмендеуі): жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген
кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік: туризм мен саяхат
шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына • әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға
сонымен қатар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік
деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық қажеттілік элементі ретінде
адамдардың әр түрлі тұрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру
жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады.
Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық реттеу
өзгерістері: технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақұрылымы мен сауданың
дамуы, саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады.
Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін
факторлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың
бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақтандыру
кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты.
Ішкі факторға туристік нарықтың төмендегі факторлары жатады.
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі
нарықтық
қатынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың
тұрақты сұранысқа айналуын, сонымен қатар жеке туризмнің өсуін
айтуға болады).
б) Нарықты сегменттеу ролінің өсуі ( аймақ ішінде жаңа туристік
сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің қашықтығының
ұлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.).
в) Туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің
өсуі
(көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және
кіші фирмалармен серіктік қатынастарының өсуі: туристік одақтарды
құра отырып тікелей интеграциялау және т.б.)
г) Туризмдегі кадрлар ролінің өсуі (жұмысшылар санының
өсуі,
маманданған құрылымның дамуы, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту
және т.б.)
д) Жеке туристік кәсіпкерліктің ролінің артуы.
Жоғарыда келтірілген факторлар өз кезегінде экстенсивті, интенсивті
және негативті болып бөлінеді.
Экстенсивті факторлар: жұмысшылар айналымына енгізілетін материалды
ресурстар көлемінің өсуі, туризмнің жаңа объектілерін салу.
Интенсивті факторлар: жеке адам іскерлігін көтеру, маманданған іскерлік
құрылымды дамыту: ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінт пайдалана
отырып материалды базаны техникалық жетілдіру: қолда бар материалдық
ресурстарды тиімді пайдалану және т.б.
Негативті факторлар: экономиканы милитаризациялау: тұтыну заттарына
бағаның өсуі: жұмыссыздық: ақшаның түрақсыздығы, жеке тұтыну көлемінің
қысқаруы, қолайсыз экологиялық жағдай, туристік фирмалардың банкротқа
ұшырауы және т.б.
Туризмнің дамуына негативті әсер ететін факторларға мысал ретінде мына
жағдайды келтіруге болады: қызмет көрсету тарифының тұрақсыздығы: туристік
қызмет көрсетуге бағаның тұтасымен өсуі: қонақ үй қызметінің нашарлауы:
сапардың ұзақтығығының, оған кететін шығынның қысқару: шетелге шығу
сұранысының төмендеуін айтуға болады. Бұл факторлар осы жағдайларда өздерін
әлсіз сезінетін әлеуметтік және жастар туризміне маңызды әсерін тигізеді.
Қазіргі кезде негативті факторлар Қазақстанда туризмнің дамуына үлкен
кері әсерін тигізуде.
Республикамыздың Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған:
"Қазақста-2030" жолдауында қызмет көрсету, оның ішінде туризмге тікелей
қатысы бар салаларды дамытудағы ұзақ жылдық мақсаттар мен оны жүзеге
асырудағы нақты міндеттер көрсетілген.
Мұнда туризмді дамытуға қатысты төмендегідей ерекше стратегиялық
мәселелерге тоқталуға болады. Олар:
➢ туризм саласы болашағының жалпы алғандағы "моделінің" көрінуі:
➢ әрбір Министрліктер мен ведомтсволардың туризм индустриясын
дамытуға, оның мақсаты мен басты бағыттарына
қатысты
функциональдық жауапкершілікті сезінетіндей "туризм" жүйесінің
қалыптасуы:
➢ туризм саласына қатысты қабылданатын
заңдар мен
заңдылықтардың, шешімдердің қоғамды дамытудың
жалпы
мемлекеттік стратегиясының даму аясында қабылдануы:
➢ туристік қызметті басқаруға, стратегиялық жоспарлауға негізделген
жүйенің қажеттілігі:
Туризмнің стратегиялық дамуына өзіндік ықпалы зор төмендегіндей
мүмкіндіктерді атауға болады:
• өзінің білімділігімен, ғылыми және шығармашылық мүмкіндіктерінің
жоғарылығымен ерекшеленетін адам ресурсының болуы:
• экологиялық саясатты басшылыққа ала отырып, табиғат ресурстарын
сапалы түрде пайдалану арқылы туристік-рекреациялық шаруашылықты
дамытуға қолайлы табиғи ресурстардың молдығы:
• шет мемлекеттерден келетін туризмді дамытуға қажетті саяси
тұрақтылықгың болуы:
• қазақ халқының табиғатындағы өзіне ғана тән қонақ жайлылығы:
халықаралық туристік бағыттардың тоғысында
орналасқан географиялық жағдайы мен оның территориясында тарихи Ұлы
Жібек жолының болуы:
• әртүрлі халықаралық ұйымдардың (БҮҮ, ЮНЕСКО, ДТҮ және т.б.)
қолдануы:
• экономика саласына тиімді ықпалы болуы.
Ал, туризмнің дамуына тікелей немесе жанама түрде кері әсерін тигізетін
факторлар:
• қызмет көрсету саласында қалыптасқан жаңаша құндылықтар
жүйесі негізінде өзгертуді қажет ететін жалпы теңгермешілік пен
жарқын болашаққа кепілдік берердей менталитеттің ескілігі: туристік
қызмет көрсету рыногында шаруашылықты жүргізудің жаңа
тәсілдері мен бәсекелестікке сай менеджменттің болмауы:
• өз ақшасымен қаржыландыратындай, соның негізінде туристік
қызмет өндірісінің ішкі рыногы мен жұмыссыздық деңгейін
тұрақтандыруға ықпалды орта буынның өте баяу қалыптасуы:
мемлекеттік басқарудың тиісті дәрежеде туризмді ұйымдастыра
алмауы және туристік кәсіпорындардың менеджерлік корпустарының
ұйымдастырушылық-құқықтың, әлеуметтік-экономикалық
деңгейдегі дайындықтарының сапасыздығы (10).
Қазіргі кезеңде туризм индустриясын дамытудың
ұлттық бағдарламасы, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту,
туризмнің инфрақұрылымын жасау" атты мемлекеттік бағдарлама,
туризм саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін заңдық, нормативтік,
ұйымдастырушылық - құқықтық актілердің мазмұндарында басшылыққа
алынған. Туризмді дамытудың ұлттық стратегиясын іске асыру
процессіндегі басты міндеттер айқындала түсті.
Әлемдік тәжірбиеде ешкімге ұқсамайтындай өзіне ғана тәр туризм жүйесін
құру арқылы ғана Республикамыздың өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатын,
қызығушылық туғызатындай және бәсекелестікке қабілетті туристік
комплекске қысқа мерзімде қол жеткізуге мүмкіндіктер де бар.
Елімізде туризм енді ғана дамып келе жатқан сала. Туристік қызметтің
ұзақ мерзімдік басылымдылық мақсаттарының негізінде оның барлық салалары
бойынша түрліше ізденістер жүргізілуде.
Республикамызда халықаралық және ішкі туризмнің дамуы осы салаға
лайықты заң шығарушы, ұйымдастырушылық-құқықтық базасының болуын талап етіп
отыр. Осы орайда Қазақстан Республикасының территориясында туристік қызмет
пен туризмнің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық
негіздерін айқындайтын бірқатар нормативтік, құқықтық құжаттар қабылданды.
Олар:
Қазақстан Республикасының 1992 жылы қабылданған "Туризм туралы Заңы"
(қосымша берілген):
Республика Президентінің 1992 жылғы 15 шілде мен 15 тамыздағы
Жарлықтарының негізінде жасалынған туризм индустриясын дамытудың Ұлттық
бағдарламасы және осы саланың консепциясы: Қазақстан Республикасының 1992
жылдың 2 шілдесінде шыққан "Тарихи-мәдени мұраларды қорғау мен пайдалану
туралы" Заңы (қосымшада берілген) :
1993 жылдың 22 қазанында қабылданған "Қазақстан Республикасындағы
сәулет және қала құрылысы жөніндегі" Қазақстан Республикасы Заңын, осы
заңға сәйкес Казақстан Республикасы Жоғары кеңесінің қаулысы:
1996 жылы 24 желтоқсанда қабылданған "Мәдениет туралы" Заңы:
1996 жылдың 18 шілдесінде шыққан "Қазақстан Республикасындағы
туристік қызметті лицензиялау жөніндегі Ереже":
1996 жылдың 15 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Ерекше
қорғалатын табиғи территориялар жайындағы Заңы (қосымшада берілген):
1997 жылдың 7 тамызында ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген
"1997-1998 жылдары тұтынушылар құқығын мемлекетік қорғауды жетілдіру"
бағдарламасы: 1998 жылдың 27 сәуірінде шыққан "Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысу құқығын қорғау"
жайындағы Президентіміздің Жарлығы.
Республика Президентінің 1997 жылдың 30 сәуіріндегі "Түркі тілдес
халықтардың Ташкент декларациясын, Қазақстан Республикасында орналасқан
Жібек жолы бойымен ЮНЕСКО мен Дүниежүзілік туристік ұйымның жобасын іске
асыру" жарлығын жүзеге асыруда 1998 жылдың 27 ақпанында Президенттің
жарлығымен бекітілген "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту,
туризм инфрақұрылымын жасау"(14) атты Мемлекеттік Бағдарламасы басшылыққа
алынатын негізгі құжат болып табылады.
Бұл бағдарламада энегетика, индустрия және сауда министрлігінің
Тұрғын үй және құрылыс саясаты жөніндегі институттарымен,
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында туризм индустриясын дамытудың Ұлттық бағдарламасын
жасаушылардың Жібек жолы мен оның тарамдарындағы орналасқан тарихи-мәдени
мұралар, ондағы туристік-рекреациялық ресурстар мен оның жекелеген
объектілері мен кешенді орындары жайлы бірлесе жүргізілген көп салалы
зерттеулері негізге алынды.
Бағдарлама Қазақстан Республикасында енді ғана қалыптасып жатқан
"туризм" жүйесі құрылымының үйымдастырушылық-құқықтық негізін қалаушы
мемлекеттік құжат болып саналады.
Еліміздегі туризм инфрақұрыламының жете дамуына, туристік-рекреациялық
объектілер жайлы тиісті дәрежеде мәліметтердің болмауына және сол
объектілерді іске қосуға дайындықтың аздығына қарамастан, ұлттық туризм
жүйесі бәсекелестікке түсе алатындай және экономикалық табысты салаға
айналуына мүмкіндіктері зор.
Республикамыздағы ғылыми және өндірістік күштерді ғылыми-
мәдениеттанымдық, сәулет-қала құрылысы туризм жүйесін қалыптастырудың
әлеуметтік-экономикалық саласына кеңінен жедел түрде қажеттілігі туып отыр.
"Туризм" жүйесінің мемлекеттік және мемлекеттік емес кұрылымдарының өзара
байланысына қатысты.
Ұсынылып отырған жоба, Жібек жолы бойындағы туристік орталықтардың
территориялық кестесінен туындайтын әртүрлі қызмет салаларының
бағдарламалары мен жоспарларын үйлестіру тәсілін өзара байланыстыру
негізінде қарастырылады.
Ал жоғарыдан төмен қарай Қазақстан Республикасының "Туризм жайында"
Заңы мен күші бар нормативтік-құжаттық актілерге негізделген жергілікті,
аймақтық және республика көлемінде мемлекеттің функциональдық-салалық
реттеу жұмыстары арқылы іске асырылады.(10)
Кеңестік дәуір тұсында түркі тілдес халықтар мекендейтін
территорияларда туризмді дамыту ісі әртүрлі идеологиялық себептермен өз
деңгейінде жүргізілмеді. Бүгінгі әлемдік экономикалық интеграцияға ену,
туризмнің маңыздылығы жайындағы пікірлер мен түсініктер, оның ұлттық
стратегиялық дамудағы алатын орнын, даму мақсатын, функциясын,
перспективасын айқындайтын базасы болып отыр.
Туризмнің функциональдық маңыздылығы жайлы көптеген анықтамалары бар,
ол бір жағынан занды да. Өйткені қоғамдағы туризмді дамытуға қатысты
консепция осы саладағы шешімін таппаған мәселелерді жан-жақты, яғни
экономикамен, экология және әлеуметтік-мәдени өмірмен тығыз байланыста
қарастырады. Осыдан келіп туризм жайында әртүрлі түсініктер қалыптасады.
Туризмнің маңыздылығы жөніндегі теориялық талдамаларды отандық (С. Р.
Ердәулетов 1993, А.М. Мелдебеков 1998., АГ.Ким 1991., С.Т. Тілеубергенов
1995., Қ.Мусин 1997), қайта құру кезеңіне дейінгі (А.Х.Абуков 1983,
Веденин. 1982.,В.М. Кривошеев 1981., И.И. Пирожник 1985 және т.б.), сондай-
ақ бүгінгі күні )В.С.Сенин 1993., Ю.М.Чеботарь. 1997., Г.А.Карпова 1998.
Және т.б) ғылыми танымдық әдебиеттерде кездестіруге болады.
Ғылым мен техниканың, өндіріс технологиясының дамуының бүгінгі
сатысында туризм абсолютіне мейлінше толық та дәл жауап беру мүмкін болмай
отыр.
Туризм жүйе ретінде адамдар өмірінің мәні секілді, жоғарғы дәрежедегі
күрделі, көп қырлы, тарихи дамып, әртүрлі өзгерістерге ұшырап отыратын
құбылыс. Сондықтан да "туризм" ұғымына түсінік бергенде туристік қызметтің
табиғаты мен мәні жайлы әртүрлі пікірлерді, тіпті бірін-бірі жоққа
шығаратын пікірлерді де кездестіруге болады.
ДТҮ-ға мүше мемлекеттердегі туризмге қатысты саясатты мемлекеттік емес,
мамандандырылған, халықаралық, коммерциялық, ұлттық және аймақтық туристік
ұйымдардың іс-тәжірбиесін қарастыра келіп, әлемдік туризм жер бетінде
тыныштықты сақтауға, бейбітшілік орнатуға, халықаралық ынтымақтастық пен
өзара түсініктің моральдық және интеллектуальдық негізі бола алатындығы
атап өтілген.
ДТҮ-ның жоғарыда аталған деклерациясында туризмді: мемлекеттің
әлеуметтік, мәдени ағарту және экономикалық өмірі мен халықаралық
қалалыптастыруды реттеуге ықпалы зор адамдар өміріндегі іс-әрекет, қызмет
ретінде: әлеуметтік-экономикалық өмірдің құрамдас бөлігіндей кұбылыс
ретінде: адамдардың демалуға деген құқығы мен демалыстың және саяхаттың
еркіндікті іске асырушы адам қызметінің түрі ретінде, адамдардың жеке
тұлғалық дамуының сапалық элементі ретінде қарастырылады.
Туризм жайындағы XXғ (20) ГААГА деклерациясының (1989) принциптеріне
сай ДТҮ өзіне мүше елдерді туризмге қатысты мәселелерді кең ауқымда
қарастыруға, бұл үшін нақты ұлттықтуристік саясатты жүргізуге: парламент
сайлауларында, туристік саясат жүргізе алатындай оның басты бағыттарын
дамытуға лайықты заң жобалары мен құқықтық ережелер қабылдауға қабілетті,
туризм жайында Заң немесе Заң күші бар Турист Кодексін қабылдайтындай
параламент өз кезегінде туризм саласындағы халықаралық құқықтық құжаттар
мен ұлттық заңдылықтарды қолдануға ерекше мән беруіне шақырады.
Қазақстан Республикасының "туризм жайындағы" Заңына сәйкес туризм
мәселелеріне қатысты халықаралық келіссөздер жүргізіп келісім шарттар
жасап, туризм саласындағы қарым-қатынастарды жасауға қатысып, халықаралық
келісім шарттар мен заңдылық, ережелерді басшылыққа алып отырады.
Еліміздегі туризм индустриясын дамыту оның геосаяси, географиялық және
тарихи-мәдени кеңістігіндегі инфрақұрылымын жасау жайындағы бағдарлама,
ұлттық территориямызды Трансазиядағы туристік байланыстың маңызды бөлігіне
айналдыруға негізделген.
Аймақтың туристік-рекреациялық мүмкіндіктерін ескере отырып ірі
көлемдегі туристік шаруашылықты ұйымдастыруда, күрделі-ұйымдастырылған
объектілерді зерттеу әдістері мен құралдарын айқындап белгілеуде
жүйелілікті ұстану қажет. Туризм жүйесі белгілі-бір қоғамдық мақсат
жетістіктеріне бағынышты ең күрделі мақсаттылық жүйелеріне жатады."Туризм"
жүйесіне де басқа жүйелер сияқты ақпараттың берілуі мен басқару процессі
тән. Жүйелік туризм мен оның инфрақұрылымын дамыту мәселелері оның
компоненттерінің өзара әрекетті жүйесінің бірыңғайлылығы ретінде
қарастырылуы қажет. Сондықтан бұл жүйенің қоғамдық функциясы мен басқару
құрылымын, даму перспективасын айқындау үшін алдымен оның мақсаты мен шағын
жүйелерінің мақсатын айқындап алу қажет.
Әрбір күрделі басқару элементтері жеке міндеттерінің, оның
дамуының түпкі мақсатының, иерархиотық мақсаттарға
бағыныштылығы арқылы қарастыру жүйелілік талдау методологиясының
маңызды қағидаларының бірінен танылады.
"Туризм" жүйесінің жұмыс істеуінен "қоғам" дәрежесіндегі туризмге
қатысты саясатты үйлестіруде туризмнің басымдылығын заң жүзінде айқындайтын
мемлекеттік саясат басты роль атқарады.
Ұлттық "туризм" жүйесінің жұмыс істеуінің ұйымдастырушылық-құқықгық
негізінің базистік заңдық акті болып саналатын Қазақстан Республикасының
"Туризм жайындағы" Заңының 2-ші бабында "Туризм адамдардың қандайда болсын
белгілі-бір аймақтың, мемлекеттің мәдениеті мен дәстүрін тану мақсатында
демалысын өткізудің түрі мен жүйесі" деп түсінік берілген. Осы Заңда
тұжырымдалған түсінік бойынша туризмді демалысты ұйымдастыру жүйесі ретінде
қарастыруымызға да болады.
Жоғарыда аталған, Заңда еліміздегі "туризм" жүйесін дамытудағы мақсат:
туристерді табиғи-географиялық және тарихи-мәдени құндылықтармен, көркем
шығармашылықтың және өндірістік мақсаттағы бірегей орындарды көрсетіп
таныстыру: туристік саяхаттар мен сапаларды ұйымдастыру, еліміздің
азаматтарын басқа елдердің табиғи және мәдени мұраларымен таныстыру:
Қазақстан Республикасының халықаралық гуманитарлық байланыстарын нығайту
және кеңейту:туристік қызметті экономикалық жоғарғы табысты салаға
айналдыру деп тұжырымдалынған.
Осылайша танымдық, ұйымдастырушылық, саяси және экономикалық тұрғыдан
белгілеу, жалпы мақсатты көпсатылы жүйелілік негізде кіші-гірім мақсаттарға
"туризм" жүйесін дамытудың жоспарлы әдісін қалыптастыру көзделген.
Бұл мақсаттар жүйелік талдау әдісінің арсеналындағы ережелер жиынтығы
мен тәсілдерін қамтыған қыйсынды модельді елестетеді. Ол тиісті дәрежеде
оның элементтерінің ішкі құрылымын, іс-әрекеттің нақты түрін, нақты
объектілер мен басымдылықтарды анықтауға: шаруашылықтың, әлеуметтік,
экономикалық, саяси, технологиялық және басқа міндеттер шешудің мүмкін
жақтарын: бұл мүмкіндіктерді бағалап, басқару функциясының арасындағы
шешімдердің келісім салаларын анықтауға ықпалын тигізеді. Модельдің
осылайша құрылуы негізгі туристік-рекреациялық және оған жанама ресурстарды
анықтап, оларды жалпы мақсатқа лайықтап және осы негізде туризмнің ішкі
ауыспалы жүйесін қалыптастыру мен оның сыртқы байланысын дамытуға қажетті
шаруашылықтың шығын көлемін шығарып, анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет "Туризм туралы" Заңының
"Негізгі ұғымдар" деп аталатын 2-ші бабында, туристік және экскурсиялық
саяхаттар мен жорықтарды ұйымдастыру, туристік қызмет түрлерінің барлығын
көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату деп түсіндірілген.
Өзінің мазмұны жағынан туристік қызмет материальдық және рухани
құндылықтарды өндіру, адамдардың қарым-қатынастарының формасы, қоғамдық
жағдайлар мен қарым-қатынастардың қайта кұрылуы, жеке адамның қабілеті,
дағдылары мен білімдерін жетілуіне қатысты болғандықтан, туризм жүйесі
құрыльшының негізін қалайтын күрделі де тапқырлы жүйе болып саналады.
Осыдан келіп туристік қызметтің өндірістік құрылымының ұйымдастырушылық-
құқықтық формалары, туристік-экскурциялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру,
туристік қызмет көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату
сияқты т.б. қызметтің барлық түрлері туризм жүйесінің мақсаттарына қатысты
жұмыс атқаратын болады.
1.2. Туристік-рекреациялық ресурстар және оның маңызы
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық
ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп-рекреациялық сұранымды
қанағаттандыруға қазіргі технологиялық компоненті болып есептелінетін,
рекреациялық салаға тартылған объектілерді(табиғи, табиғи-этникалық
географиялық жүйе мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани
күштерін, оның денсаулығы, еңбек ету қабілетін қалпына келтіріп, арттыруға
ықпалды және де курорт пен туристік қызметтегі тұтыну мен өндіруге, сондай-
ақ туризмнің әртүрлі түрлерінің сұранымдарын қанағаттандыруға қатысты
қолданылатын табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін
айтамыз.
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар қатарына:
• емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды
(орман, дала, теңіз):
• сауықтыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық
жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы, өзендік жүйесі, теңіз
жағасы, суға түсу маусымын:
• спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның
әсемдері
(жабдықталған, әдемілілік, өзгелерге ерекше болып көрінетін
ерекшеліктер), оның өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын,
кедергілер, халықтың сирек орналасуы, т.с.с)
• экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық
ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және
шаруашылықгық объектілер, музей және тағы басқаларын
жатқызуға болады.(10)
"Рекреациялық ресурстар" бұл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік.
Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай
анықтамасы жоқ. ДТҮ Бас Ассамблеясының ІV сессиясында мақұлданған туризм
партиясында "табиш", "жасанды", "мәдени" сондай-ақ "туристік", "табиғаттық"
ресурстар деген ұғымдар қолданылған.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар
болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды:
табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи-мәдени заңдылықтар мен
кешендерін, халықгық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени
құндылықтарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды
қарастырады.
"Рекреациялық ресурстар" мен "туристік ресурстар" ұғымдары өздерінің
мәндерін жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға,
танымдық және коммуникативтік танымдарын қанғаттандыруға қатысты
қарастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін "туристік
рекреациялық ресурстар" деп қарасытыру дұрыс болып отыр.(3)
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай
жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан
толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық,
сыйымдылық, аттрактивтілік,тұрақтылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылығына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді,
біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни
мүмкіндік туғызушы ресурстар.
Технологиялық міндетті немесе қажетті ресурстарсыз туристік-
рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықты жетілдіруде
технологиялық қажетті ресурстар болуы қажет. Мысалы, экологиялық туризм
ресурстарына әсем табиғи комплекстің болуы, ал тау туризмі мен альпенизмге-
тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық
мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік
болып санала бермейді. Сұранымды толық қанағаттандыру үшін өзіне тән орта,
жан-жақты әсемдік, жарасымдылық қалыптыстыратын бірнеше ресурстар
комплексі, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет.
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі
демалушылардың сұранымын барынша қанағаттандырарлықтай туристік-
рекреациялық ресурстар кешенін қалыптастырады.
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың
өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықтыру және т.б.) болып
және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман
қалыңдығы, судың көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бұл демалу мен туризмнің нақты бір түріне
деген сұранымның ресурсқа деген сәйкестілік деңгейін анықтайтын қасиетке
негізделген туристер тобының Табиғи ресурстардың сыйымдылығын
біркелкі емес ағынын, ұзақ уақыт бойына демалушылардың үлкен
сұранымын канағаттандыра алатындай қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақты бір түріне немесе
рекреациялық жұмыстардың циклына орай анықталады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет
технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-
теңдікті сақтауға лайықты шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың
аттрактивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігімен сипатталады.
Табиғи ландшафты этикалық тұрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық
динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің
ұзақтығымен, заңдығы, судың молдығы сияқгы ерекшеліктері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық
салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін
әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады.
Табиғи ресурстардың тұрақтылығы - туристік тұрақтарды болжауға,
экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақты көтере алуымен, өздігінен
өнім түсіру мен сақталуымен қамтамасыз етуден тұрады.
Кешенділік бұл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай
түрлерін қолдануын қарастырады.
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік - рекреациялық ресурс
болып саналмайтының айтуымыз қажет. Туристік шаруашылықта олар еңбек заты
болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады.
Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке қажетті
жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және
қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сұранымның пайда балуын
зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай тұрғындардан кейін,
туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан
кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат
ресурстары шешуші фактор болып қалады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын
фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу
маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші роль атқарады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда қайсы бір территорияның жерінің
маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-рай, өсімдіктер
әлемінің сан қилығы, аң мен баулық аулау мүмкіндіктері, сондай ақ демалумен
спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Сонымен бірге таулы аймақтардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді
тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы
мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға
сұраныстар туғызғанымен, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын
жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықтарға кезігеді, алайда
осындай қыйындықтарға қарамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орнын
толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі
дамуы үшін, туристік саланың комплекстік спецификасын құрастырудағы табиғи
тіркеуі және туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы,
осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық
жұмыстардың қасына салып алуы бұл рекреациялық географияға байланысты.
Анықталған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ-та, әдеби
анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм
бұл біреуі де анықталмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да
анықталған жоқ.
Рекреациялық ресурс бұл, тек ТМД елдерінде ғана таратылған ұғым, тағы
бір-бірлік бұл шетелдермен көзқарастары яғни рекреациялық ресурстерғе
классификациялық мазмұны. Партиядағы туризм бұл ВТО-ға ІV сессиядағы
келісім бойынша генералдық ассамблия. Мынадай ұғымдар қолданылады:
"жаратымды", "көркем өнер", тағы "табиғи", "туристік" ресурстар.
Соңғы 10 жылдықта зерттелуі бұның қазіргі көрсетілудегі ұғымы бірнеше
терминдер қолданылады: "табиғи рекреациялық ресурстар", "рекреациялық
мүмкіндіктер" және т.б.
1381. Багровой Л. А. айтуынша және оның авторлық табиғи рекреациялық
ресурстың тиісті түсінуі табиғи және табиғи-техникалық геосистемасы пішіні
және табиғи емес.
Сонымен қоса оның әртүрлілік өлкелігі, қайсысы не комфорттық құрлысы
дамуды ұйымдастырудағы рекреациялық іскер адамдардың контингенттік уақытын
қолдануда.
1391 п.с. Мироненконың айтуынша рекреациялық ресурстардың компонент
ретінде анықтауы және географиялық ортаның антропогендік объектілерінің
іскері, бойынша осыларға қараған құрамы бұл: тарихи не көркемдік байлығы
біртумалық, эстетикалық әдемілік және емделу-сауықтыру маңыздылығы,
қолдануы мүмкін арнайы әр түрлі рекреациялық сабақтың формасын
ұйымдастыруда. Бірнеше кемшілік жұмыстың тура түсінігі қазіргі жаңа
элементтермен толып жатыр, бұл оның үлкейтілген мазмұны. Бұл қазір "табиғи,
табиғи-техникалық және әлеуметтік экономикалық геожүйелік және олардың
элементтері, осы техникалық және материалдық мүмкіндігі бар бұл
рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру. Яғни-бұл объект табиғи техникалық
геожүйелік және олардың элементі. Сондай-ақ болуы мүмкін рекреациялық
салада қарастырылуы немесе негізгі технологиялық компоненттің сапасына
қатысуы және қызметін қамтамасыз етуі рекреациялық сұраныстың қоғамға өте
байланысты. Бұл мәселемен бәрі оларды анықтап, бір-біріне қарама-қайшылық
тигізбейді. Бірақ эволюция толтырымдылар барлығы жаңа мазмұндық
элементтермен базалық мәнінің ұғымы және осыған қарамай-ақ маңызсыз ақ
терминологиялық ерекшеліктің түсінігі әр рекреациялық ресурстың" бір және
тағы сол ортаға бағынуы объектілік пайда болуы деп есептеуге болады. Табиғи
ландшафтың компонент, тарихи-мәдени байлық және комплексі, этномәдени
халыққа мұра қондыру, қолданбалы және көркем шығармашылық, әлеуметтік-
экономикалық геожүйелік инфрақұрылымдық сфералық қызмет, еңбекші ресурс
және т.б. Географиялық туризмнің дамуы бұл әдістемелік болып келетін
базалық туристік өлкелік практика және осының сұранысы өлкелік практика
және осының сұранысына жауап беретін жаңа зерттеулер, рекреациялық ресурс
ұғымы бара өзгеруіне келісімше, туризм саласының экономикалық түрі.
ІІ БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан облысНЫҢ туризмнің дамуының жалпы мінездемесі
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар.
Еліміздің табиғи-рекреациялық ресурстары өзінің жан-жақтылығымен
ерекшеленеді. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай табиғат зоналары: орманды дала,
шөлейт және шөл орналасқан. Республикамыздың оңтүстік-шығысында Тянь-Шань,
Жоңғар Алатауы, Саура, Тарбағатай және Алтай тау иремдері ұзынынан жатыр.
Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Алатауының жоталары мен Хан Тәңірі
массивінде тау туризмін, тау шаңғысы спортын және халықаралық альпиинизмді
дамытуға қолайлы орындар көптеп саналады. Еңбекшіқазақ аудандарында тау
шаңғысы спортын дамытуға қолайлы, тауға өрмелеу мен альпинизм, тау шаңғысы
туризмімен айналысуға жағдай жасайтын қонақ үйлер, база т.б. жайлар салуға
болатын таиғи-рекреациялық комплекстер бар. Алматы облысы Нарынқол
ауданында Мыңжылқы-Хантәңірі атты альпинизм мен таушаңғысы курортының
халықаралық базасы орналасқан.
Табиғат зонасының осындай таулы аймақтарында таулы жермен жаяу жүру,
спорттық және спорттық сауықтыру мақсаттағы әртүрлі базалар салуға болады.
Орта-таулы аймақтардың табиғаты мен ауа-райы жағдайы бұл жерлерде туризм
мен демалудың, спорттың қысқы түрлерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Елімізде тропиктік және экваторлық климаттық белдеуден басқа
белдеулердің барлығы бар. Климаттық факторлар мен минералды су көздерін,
емдік батпақ орындарын қамтитын емдік-ресурстық фонд, емдік-сауықтыру
туризмі мен рекреациялық шаруашылықты дамытуға жол ашады.
Сауықтыру туризмнің ресурстары қолайлы ландшафтық-климаттық
жағдайлармен, жайлы кезеңнің ұзақтығымен, жетілген көз-өзен жүйесінің
болуымен, жылы теңіз жағалауымен, туристік-рекреациялық қызметтің түрлері:
қыдыру, суға түсу-жағажай, су спортын дамытуға арналған орындардың болуымен
анықталады.
Қолайлы кезеңнің ыстық (комфорт), салқын (субкомфорт) және суық
(дискомфорт) күндердің санымен есептеледі. (6)
Республикамыздың территроиясында жыл бойына күн сәулесінің түсу
ұзақтығы да мол болып келеді. Оңтүстікте 3000-дай сағат болса, солтүстікте
2000-нан аса сағатқа созылады. Қолайлы кезеңнің ұзақтығы солтүстік-шығысына
40-50 күндей, ал оңтүстікте 120-150 күндей болып келеді, таулы жерлердегі
сауықтыру туризмін дамытуға қолайлы аймақтардың қысы жұмсақтау болып келеді
(орташа температура 2ӘС-ден 8ӘС-дейін) ал жазы құрғақ-ыстық болып келеді
(орташа температура 20-27ӘС).
Арал теңізінің оңтүстік жағалауында, Балхаш көлінің маңында және
еліміздің оңтүстік-шығысында қолайлы кезеңнің ұзақтығы 120 күнге ұласады.
Алматының сондай-ақ Аралдың солтүстігіндегі дисскомфорт күндердің ұзақтығы
30 күнге созылса, Оңтүстік Қазақстанда 70, ал Балхаш көлінің маңайында
қолайлы кезең 40 күнге созылады. (10)
Суға түсу-жағажайлық, су-спорты мен қыдырыстық туризм түрлерін дамытуға
өзен-көлдердің тығыз байланысуының ықпалы зор. Біздегі құрғақ климаттық ауа-
райында өзен, көлдік жүйелер нашар дамыған. Солтүстік аудандарындағы
жазықта өзендер 100 км 2-3.5 км ұзындықта таулы жерлерде 20-40 шаршы км
дейін көбейеді. Жазық жерлердегі тартылып кететін сулардың катамаранка
салда серуендеуді ұйымдастыруға өте ыңғайлы болып келеді.
Тау өзендері су ағысының жылдам болуы және температурасының
төмендегіден спорттық туризмге ғана жайлы болып отыр. Ішкі тау өзендері
Шарын, Шілік, Ақсу, Қараталда, және Ертіс, Іле Сырдарияда аса көп ағынды
қажет етпейтін су туризмінің дамытуға мүмкіндіктер бар.
Республикамыздың көлемінде ірі-ірі теңіз, көлдерді Каспий, Арал
теңіздері мен Балхашты қоспағанда ірілі-мықты 48 мың көлдер бар. Оның жалпы
көлемі 20 мың шаршы метрден көп. Алакөл, 3айсан, Балхаш өзендері мен
Қапшағай, Бұқтырма, Шардар су қоймаларында туризмнің спорттық және суға
түсу жағажайлық түрлерін дамытуға қажетті бірден-бір қолайлы жағдай бар.
(4)
Минералды сулар гидрогологиялық ресурстардың ішіндегі емдік қасиеті
жөнінен жоғары бағаланады. Бүгінгі күндері елімізде минералды судың 500-дей
көздері табылып, 120 емдік бетпақтар табылған. (7)
Ерекше қозғалатын территорияға жататын Солтүстік Қазақстан мен Шығыс
және Оңтүстік Қазақстанның таулы аймақтарында орналасқан ерекше аймақтар
қатарын құрайды.
Қазақ халқының құс салып, құмай тазымен аң аулау түрлерін, жалпы арнайы-
ғылыми, оқу-танымдық, оку-ағартушылық, лицензияланған спорттық-аңшылық
түрлерді дамытуда, еліміздегі табиғат саябақтары, қорықтардың табиғат
ескерткіштерінің сондай-ақ мемлекеттік және кез-келген аң аулау
шаруашылықтарының шектеулі болса да өте сирек кездесетін өзіндік ерекшелігі
бар мүмкіндіктерге ие.
Орманды дала және таулы аймақтар жануарлар әлеміне өте бай.
Қазақстандық жануарлар әлеміне сүтқоректілердің 150 түрі, құстардың 485
түрі, балықтардың 150-дей түрлері кездеседі. Мұның барлығы белгілі-бір
дәрежеде аңшылық, ақбөкендердің, сирек кездесетін құстардың мекендейтін
жерлеріне зоологиялық, орнитологиялық саяхаттар ұйымдастыруға жол ашады.
Туристік қызметке құнды табиғи-рекреациялық ресуртарды тартуда
кәсіпкерлерден қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты тиімді пайдалнуға
қатысты біліктілікті талап етеді.
Мемлекеттің табиғи-қорықтық қорындағы ерекше қорғалатын аймақтардағы
туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік ұйымдастырушылық
негіздері Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақтары"
Заңында (қосымшада) қарастырылған.
Туристік бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер өздерінің табиғи-
рекреациялық ресурстарды пайдалана отырып жүргізетін қызметін талдағанда,
осы заңның 2 бабының 1 тарауында қарастырылған ерекше қорғалатын табиғат
аймақтарын ғылым, мәдениет, білім беру мен ағарту, туризмді дамытуға
қолдануға қатысты принциптерге сүйенуі қажет. Ерекше қорғалатын табиғат
аймақтар ЕҚТА арқылы өтетін туристік индустрия мен оның объектілерінің
құрылымын қалыптастыру мәселелері, сондай-ақ ғылыми, мәдени-ағарту, оқу,
туристік-рекреациялық қызметтер үшін ғимараттар мен әртүрлі орындарды жалға
беру мемлекет құзырында болатын үнемі есте ұстау керек. Қорғау режимі мен
пайдалану ерекшелігіне, мақсатына сай заңда төмендегідей ЕҚТА түрлері
белгіленген. Олар:
• мемлекеттік табиғат саябақтары:
• мемлекеттік табиғат ескерткіштері:
• мемлекеттік қорықтық аймақтар:
• мемлекеттік табиғат қорықтары:
• мемлекеттік зоологиялық парктер:
• мемлекеттік ботаникалық баулар:
• мемлекеттік дендрологиялық парктер:
• ерекше қорғалатын табиғат аймақтарындағы ормандар:
• мемлекеттік ерекше маңызы бар немесе ерекше ғылыми
құндылығы бар су қорлары:
• халықаралық маңызы бар сулы-батпақты орындар:
• экологиялық, ғылыми, мәдени және басқадай ерекше құнды
• маңызы бар жер асты байлығы бар алқаптар:
Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақтары" туралы
Заңында ЕҚТА-ның мемлекеттік табиғи-қорықтық қорына төмендегідей объектілер
жатқызылады. (21)
• зоологиялық,-сирек кездесетін және бүгіндері күшті жойылып кету қаупі
бар жануарлар түрлері, жануарлардың кәдімгі, сирек
кездесетін, бағалы және өте сирек кездесетін түрлері:
• ботаникалық,-сирек кездесетін және бүгіндері жойылып кету қаупі бар
өсімдік түрлері, өсімдіктердің кәдімгі, сирек кездесетін, бағалы
• және өте сирек кездесетін түрлері.
• Ормандық,-ЕҚТА-дағы ормандар, орманшаруашылығын ерекше үлгілері
мен жерді қорғауға қатысты орман өсіру жұмыстары.
• Дендрологиялық,-ғылыми, мәдени-тарихи мәні бар, баулық-
саябақтық үлгісі бар ағаштар менталдардың топтары.
• Гидрологиялық,-ерекше мемлекеттік немесе ғылыми маңызы бар су
қоймалары мен суаттар, су қорлары:
• Геологиялық, - экологиялық, ғылыми және
басқадай құндылықтарға ие жер қойнауының геоморфологиялық
гидрогеологиялық бөліктері.
• Топырақтық, -кәдімгі, әртүрлі топырақтық аймақтарда өте сирек
кездесетін топырақ түрлері:
• Ландшафтық,-кәдімгі және өте сирек кездесетін ландшафтар: әлі
игерілмеген табиғаттың эталондық бөліктері мен ерекше
рекреациялық мәні бар жер бөліктері:
ЕҚТА статусына ие әрбір табиғат кешенінің 18 бапқа сәйкес паспорты
болуы тиіс. Онда басқадай пунктер мен қатар төмендегідей пунктер болуға
тиіс:
• ЕҚТА-да орналасқан мемлекеттік табиғи-қорықтық қоры
объектілерінің сандық көрсеткішпен көрсетілген тізімі.
• ЕҚТА пайдалану түрлері.
ЕҚТА паспортының бұл пункттері туристік фирмалар мен ұйымдардың
туризмнің инфрақұрылымын дамыту мен туристік объектілер мен маршруттарды
ұйымдастыруға қатысты жұмыстарды бірлесе атқаруда ұйымдық-құқықтық
мүмкіндіктерді айқындайды.
ЕҚТА арналған осы Заңның 22 бабына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
І БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ 6
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі 6
1.2. Туристік-рекреациялық ресурстар және оның маңызы 21
ІІ БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан облысНЫҢ туризмнің дамуының жалпы мінездемесі
28
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар. 28
2.2. Тарихи - мәдени туристік-рекреациялық ресурстар. 44
2.3 Оңтүстік Қазақстан облыс рекреация ресурстарын туристік іс-
әрекеттерде пайдалану және туризм дамуының тұжырымдамасы 61
ІІІ. БӨЛІМ ҚАЗАҚСТАНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ 68
ЖОЛДАРЫ 68
3.1 Туризмді дамыту саясатының мақсаттары мен қағидаттары 68
3.2 Туризмді дамытудың негізгі бағыттары 70
3.3 Қазақтанда туризм дамуының кейбір мәселелері 78
ҚОРЫТЫНДЫ 83
Қосымшалар 85
ӘДЕБИЕТТЕР 93
КІРІСПЕ
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның бос
уақытындағы демалыстың қандай да түріндегі әрекеті.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықты
ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің
дамуына жол береді.
Президент Н.Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-
орталықгардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақтау
мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын құру. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір
айғағы.
Мұражайларға қызығушылықтың артуы мен туризмнің иен-қүлаш жайып
өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы бар.
Мұражайландырылған ескерткіштер туристік материалдар базасы болып туристік-
саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени
ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың
ішінде ең белгілісі "Ұлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар,
ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістанмен Шымкент кіреді.
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықгы, әрі бай. Оған куә көптеген
тарих, археология, монументальды өнер, архитектура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының
туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сұранысын қанағаттандыру
үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-
рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мұраларды тиімді
пайдалану арқылы. Ұстанған мақсаттың мұраты болуы мынадай мәселелердің
шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақұрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
в) Туризм және демалыс қорларының байланысын зерттейді.
г) Ғылыми ізденісті және қайта қалпына келтіретін жұмыстарды қажет
ететін тарихи-мәдени және табиғи мұраларды апаттық жағдайдан
шығару.
Зерттеу объектісі: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-рекреациялық
ресурстары және осы ресурстарды туризмді дамуында пайдалану.
Зерттеу заты: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік рекреяциялық
ресурстары.
Зерттеу тәсілдері:
а) түрлі әдебиет және экспедициялық материалдарды, методикалық
нұсқауларды, теориялық талдау жасау.
б) Туристік фирмалардың іс-шараларына қатысты бақылау.
г) ОҚО картасына талдау жасау.
І БӨЛІМ. ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі
Туристік іс әрекет көңіл көтеру, таным мен кәсіптік мүддені, демалудың
белсенді түрлерін, емделуді қамтамасыз етумен қатар транспорттық қызметті,
тамақгану, орналастырудағы қажеттілікті қанағаттандыруды талап ететін
тұтынушылық сұраныстың жаңа түрін өмірге енгізуде.
Қазіргі кездегі туризм толық жіктеу үшін туризмнің түрін сипаттайтын ең
маңызды белгілерді атап өтуге болады: яғни туризмнің ұлттық мәнділігі:
қанағаттандырылуы туристік саяхатқа байланыстырылған негізгі қажеттілік:
саяхатқа пайдаланылатын негізгі қозғалыс құралдары: саяхаттың ұзақгығы: топ
құрамы: ұйымдастыру түрлері, туристік өнім бағасының қалыптасуының негізгі
принциптері және т.б. Туризм келесі түрлерге бөлінеді:
1. Рекреациялық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде адамның
күш-қуатын қалпына келтіру қажеттілігі жатыр.
2. Діни туризм. Туризмнің бұл түрі әр түрлі діндегі адамдардың діни
қажеттілігіне негізделген. Діни туризм екіге бөлінеді:
а) діни мерекелерде мешіттерге, шіркеулерге бару:
б) әулие жерлерге бару:
3. Транзитті туризм. Бұл туризмнің негізінде басқа
елге бару
мақсатында келесі елдің аймағын басып өту қажеттілігі жатыр.
4. Конгресті туризм. Ол түрлі шараларға, оның
ішінде
конференцияларға, симпозиумдарға, съездерге, конгрестерге
және
т.б. қатысу мақсатындағы туристік сапарлар қатысуға байланысты
ұйымдастырылады.
Конгреске қатысушының шығыны әрине қарапайым туристің шығынына
қарағанда жоғары болады, осыған сәйкес тиімді ұйымдастыру қажеттілігі
туады.
5. Өйткені аңсау мақсатындағы туризм. Тарихи өмір сүру аясында осы
орындарға бару қажеттілігіне негізделген.
6. Өз бетінше ұйымдастырушыға туризм. Саяхаттың бұл түрі шаңғы,
тау, атқа міну, су туризмімен және т.б. айналысатың
активті
демалуды сүйетіндерді біріктіреді. Туризмнің бұл түрінің айырықша
ерекшелігі оған қатысушылардың өз бетінше ұйымдастырылуын
қажет ететіндігінде. Турларды ұйымдастырумен фирмалар
емес,
туристердің өздері туристік-спорт клубтарымен және бірлестіктермен
біріге отырып ұйымдастырады.
7. Іскерлік мақсаттағы туризм. Туризмнің бұл саласына әр
түрлі
серіктестіктермен іскерлік қатынастарды бекіту немесе қалыптастыру
мақсатындағы сапарлар жатады.
8. Танымдық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізін әр түрлі
бағыттарда
білімді арттыруға деген қажеттілікті қанағаттандыру құрайды.
9. Спорттық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде
екі түрлі
қажеттілік жатыр, осыған байланысты:
– активті және пассивті түрге бөлінеді. Активті спорт
туризміне спорттың белгілі түрімен айналысу қажетілігі, ал
пассивті туризмге белгілі бір спорт түріне қызығушылық,
яғни сайыстар мен спорт ойындарын көру мақсатында саяхатқа
шығу жатады. Қозғалыс құрамдарына байланысты туризм келесі
түрлерге бөлінеді.
1. Жаяу туризм. Туризмнің бұл түрін ішкі туризмде кеңінен тараған.
Тәжірбие жүзінде бір туристік саяхатта транспорттың бірнеше түрін
пайдалану да ұшырасады, мысалыға, ұшақ-автобус, темір жол-автобус
және т.б. түрлерін айтуға болады. Мұндай түрлері аралас
түр деп
аталады.
2. Автобус туризмі. Туризмнің бұл түрінде саяхат автобусты қозғалыс
құралы ретінде пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Автобустық
турлар туристік-экскурсиялық (транспорт туры, ұсынатын қызметтің
барлық түрін, яғни тамақгану, экскурсиялық қызметті ұсынумен)
және "денсаулық автобусы" деп аталатын - серуендік туры болуы
мүмкін (бір күндік автобус).
3. Велосипед туризмі. Туризмнің бұл түрін туристердің
шектеулі
контингенттері ғана пайдалана алады.
4. Автокөлік туризмі. Туризмнің бұл түрі XX ғасырдың
екінші
жартысынан бастап дамыды. Қазіргі кезде ол кеңінен таралуда.
5. Әуежолы туризмі. Туризмнің осы түрінің болашағы зор, өйткені
туристердің баратын жерлеріне тасымалдау уақытын үнемдейді. Мысалы
1960 жылдан 1980 жылға дейіннің өзінде туризмде қоданылатын үлес
салмағы үш есе өскен. Әуе жолдары турлары ұшақтағы жолаушылар
орнының белгілі бөлігін пайдаланылатын топтық турларға және арнайы
туристік тасымалдауға арналған әуе сапарларына бөлінеді.
6. Теплоход (су) туризмі. Туризмнің бұл түрінде бағыттар өзен және
теңіз теплоходтарында ұйымдастырылады. Теңіз бойынша бағыттар
круизді (ұзақтығы бір тәуліктен аса жалға алынған кемедегі саяхат)
болады. Олар порттарға тоқтамауы да мүмкін.
Өзен бағыттары-өзен параходтары кемесін пайдалану арқылы
ұйымдастырылады. Оларға: бір тәуліктен ұзаққа өзен су қайығын жалға алып
саяхаттау мен үзақтығы бір тәуліктен аспайтын, тарихи орындармен танысу
мақсатындағы экскурциялық серуендер жатады.
Круизді және туристік-экскурсиялық сапарларды ұйымдастыру үшін
негізінен барлық жағдайы жасалған теплоходтар қолданылады.
Барлық жағдайы жасалған теплоходтағы су туризмнің артықшылығы
туристердің орналастыру құралдарымен, тамақпен, спортпен, көңіл көтерумен
қамтамасыз етілуінде.
7. Теміржол туризмі. Туризмнің бұл түрі XІX ғасырдың 40-шы жылдарынан
бастап дамыды. Теміржол билеттерінің салыстырмалы арзан болуы оны
тұрғындардың аз қамтамасыз етілген бөлгіне қолайлы болады. Қазіргі
кезде теміржол мен транспорттың басқа түрлері арасында
бәсекелестікте болып тұрады.
Туризм сонымен қатар саяхаттау уақытына байланысты маусымдық және
маусымдық емес болып бөлінеді.
Саяхаттың ұзақтығына байланысты туризм: ұзақ және қысқа
мерзімді болады.
Топ құрамы бойынша:
1. Жаппай туризм.
2. Жеке туризм (туризмнің бұл түрі көбінесе іскерлік, ғылыми және
сауықтандыру туризмі шеңберінде жүргізіледі).
3. Жанұялық туризм.
4. Жастар туризмі.
Балалар туризм (жастар және балалар туризмі елдің ішіндегі және әр
түрлі елдер арасында туристік айырбас есебінен кеңінен таралуда).
Туристік өнім бағасын құрау принципін анықтауға байланысты коммерциялық
және әлеуметтік туризм болып бөлінеді. Әлеуметтік туризм мемлекеттік,
қоғамдық, коммерциялық құрылымдарға жеткілікті ақшалай қаражаты жоқ
тұрғындардың әр түрлі деңгейіне демалуға мүмкіндік беру мақсатында белгілі
жеңілдіктерді ұсынады. Мысалы: зейнеткерлер, студенттер, төмендегі
деңгейдегі жалақы алатындар және т.б.
Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни
туристік демалыс моделіне, әсер ететін фасгорлардың үш тобын бөледі:
технологиялық (жаппай коммуникация құралдары):
институттық (заңдылық):
әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін
негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді.
Статикалық табиғи-географиялық фасгорлар жиынтығы жатады. Өйткені ол
тұрақгы мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп қана
қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық
факторлар өз мазмұнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті
рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық,
материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және
кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер
арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: тұрғындардың жасы, жұмыс
істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз
басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің
өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және
жанұя құру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі,
иммиграция шегінің қысқаруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты
кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын
өзгертеді. Бұл турлардың ұзақтылығына, кезеңділігіне әкеледі.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер туризмнің дамуының объективті әлеуметтік-
демографиялық жағдайын жасайтын тұрғындардың бос уақыт құрылымына әсер
етеді. Сондықтан да туризмді дамыту бағдарламасын жасағанда тұрғындардың
уақыт қоры мен бос бюджеті құрылымын анықтау керек болады.
Тұрғындардың бос уақыт құрылымы:
а) қоғамдық өндірістегі еңбек
б) физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты
в) үй шаруашылығындағы еңбек
г) білім алуға келетін уақыт шығыны
д) еркін уақыт
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларға: экономикалық және қаржы
жағдайлары (төмендеуі): жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген
кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік: туризм мен саяхат
шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына • әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға
сонымен қатар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік
деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық қажеттілік элементі ретінде
адамдардың әр түрлі тұрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру
жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады.
Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық реттеу
өзгерістері: технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақұрылымы мен сауданың
дамуы, саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады.
Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін
факторлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың
бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақтандыру
кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты.
Ішкі факторға туристік нарықтың төмендегі факторлары жатады.
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі
нарықтық
қатынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың
тұрақты сұранысқа айналуын, сонымен қатар жеке туризмнің өсуін
айтуға болады).
б) Нарықты сегменттеу ролінің өсуі ( аймақ ішінде жаңа туристік
сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің қашықтығының
ұлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.).
в) Туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің
өсуі
(көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және
кіші фирмалармен серіктік қатынастарының өсуі: туристік одақтарды
құра отырып тікелей интеграциялау және т.б.)
г) Туризмдегі кадрлар ролінің өсуі (жұмысшылар санының
өсуі,
маманданған құрылымның дамуы, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту
және т.б.)
д) Жеке туристік кәсіпкерліктің ролінің артуы.
Жоғарыда келтірілген факторлар өз кезегінде экстенсивті, интенсивті
және негативті болып бөлінеді.
Экстенсивті факторлар: жұмысшылар айналымына енгізілетін материалды
ресурстар көлемінің өсуі, туризмнің жаңа объектілерін салу.
Интенсивті факторлар: жеке адам іскерлігін көтеру, маманданған іскерлік
құрылымды дамыту: ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінт пайдалана
отырып материалды базаны техникалық жетілдіру: қолда бар материалдық
ресурстарды тиімді пайдалану және т.б.
Негативті факторлар: экономиканы милитаризациялау: тұтыну заттарына
бағаның өсуі: жұмыссыздық: ақшаның түрақсыздығы, жеке тұтыну көлемінің
қысқаруы, қолайсыз экологиялық жағдай, туристік фирмалардың банкротқа
ұшырауы және т.б.
Туризмнің дамуына негативті әсер ететін факторларға мысал ретінде мына
жағдайды келтіруге болады: қызмет көрсету тарифының тұрақсыздығы: туристік
қызмет көрсетуге бағаның тұтасымен өсуі: қонақ үй қызметінің нашарлауы:
сапардың ұзақтығығының, оған кететін шығынның қысқару: шетелге шығу
сұранысының төмендеуін айтуға болады. Бұл факторлар осы жағдайларда өздерін
әлсіз сезінетін әлеуметтік және жастар туризміне маңызды әсерін тигізеді.
Қазіргі кезде негативті факторлар Қазақстанда туризмнің дамуына үлкен
кері әсерін тигізуде.
Республикамыздың Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған:
"Қазақста-2030" жолдауында қызмет көрсету, оның ішінде туризмге тікелей
қатысы бар салаларды дамытудағы ұзақ жылдық мақсаттар мен оны жүзеге
асырудағы нақты міндеттер көрсетілген.
Мұнда туризмді дамытуға қатысты төмендегідей ерекше стратегиялық
мәселелерге тоқталуға болады. Олар:
➢ туризм саласы болашағының жалпы алғандағы "моделінің" көрінуі:
➢ әрбір Министрліктер мен ведомтсволардың туризм индустриясын
дамытуға, оның мақсаты мен басты бағыттарына
қатысты
функциональдық жауапкершілікті сезінетіндей "туризм" жүйесінің
қалыптасуы:
➢ туризм саласына қатысты қабылданатын
заңдар мен
заңдылықтардың, шешімдердің қоғамды дамытудың
жалпы
мемлекеттік стратегиясының даму аясында қабылдануы:
➢ туристік қызметті басқаруға, стратегиялық жоспарлауға негізделген
жүйенің қажеттілігі:
Туризмнің стратегиялық дамуына өзіндік ықпалы зор төмендегіндей
мүмкіндіктерді атауға болады:
• өзінің білімділігімен, ғылыми және шығармашылық мүмкіндіктерінің
жоғарылығымен ерекшеленетін адам ресурсының болуы:
• экологиялық саясатты басшылыққа ала отырып, табиғат ресурстарын
сапалы түрде пайдалану арқылы туристік-рекреациялық шаруашылықты
дамытуға қолайлы табиғи ресурстардың молдығы:
• шет мемлекеттерден келетін туризмді дамытуға қажетті саяси
тұрақтылықгың болуы:
• қазақ халқының табиғатындағы өзіне ғана тән қонақ жайлылығы:
халықаралық туристік бағыттардың тоғысында
орналасқан географиялық жағдайы мен оның территориясында тарихи Ұлы
Жібек жолының болуы:
• әртүрлі халықаралық ұйымдардың (БҮҮ, ЮНЕСКО, ДТҮ және т.б.)
қолдануы:
• экономика саласына тиімді ықпалы болуы.
Ал, туризмнің дамуына тікелей немесе жанама түрде кері әсерін тигізетін
факторлар:
• қызмет көрсету саласында қалыптасқан жаңаша құндылықтар
жүйесі негізінде өзгертуді қажет ететін жалпы теңгермешілік пен
жарқын болашаққа кепілдік берердей менталитеттің ескілігі: туристік
қызмет көрсету рыногында шаруашылықты жүргізудің жаңа
тәсілдері мен бәсекелестікке сай менеджменттің болмауы:
• өз ақшасымен қаржыландыратындай, соның негізінде туристік
қызмет өндірісінің ішкі рыногы мен жұмыссыздық деңгейін
тұрақтандыруға ықпалды орта буынның өте баяу қалыптасуы:
мемлекеттік басқарудың тиісті дәрежеде туризмді ұйымдастыра
алмауы және туристік кәсіпорындардың менеджерлік корпустарының
ұйымдастырушылық-құқықтың, әлеуметтік-экономикалық
деңгейдегі дайындықтарының сапасыздығы (10).
Қазіргі кезеңде туризм индустриясын дамытудың
ұлттық бағдарламасы, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту,
туризмнің инфрақұрылымын жасау" атты мемлекеттік бағдарлама,
туризм саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін заңдық, нормативтік,
ұйымдастырушылық - құқықтық актілердің мазмұндарында басшылыққа
алынған. Туризмді дамытудың ұлттық стратегиясын іске асыру
процессіндегі басты міндеттер айқындала түсті.
Әлемдік тәжірбиеде ешкімге ұқсамайтындай өзіне ғана тәр туризм жүйесін
құру арқылы ғана Республикамыздың өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатын,
қызығушылық туғызатындай және бәсекелестікке қабілетті туристік
комплекске қысқа мерзімде қол жеткізуге мүмкіндіктер де бар.
Елімізде туризм енді ғана дамып келе жатқан сала. Туристік қызметтің
ұзақ мерзімдік басылымдылық мақсаттарының негізінде оның барлық салалары
бойынша түрліше ізденістер жүргізілуде.
Республикамызда халықаралық және ішкі туризмнің дамуы осы салаға
лайықты заң шығарушы, ұйымдастырушылық-құқықтық базасының болуын талап етіп
отыр. Осы орайда Қазақстан Республикасының территориясында туристік қызмет
пен туризмнің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық
негіздерін айқындайтын бірқатар нормативтік, құқықтық құжаттар қабылданды.
Олар:
Қазақстан Республикасының 1992 жылы қабылданған "Туризм туралы Заңы"
(қосымша берілген):
Республика Президентінің 1992 жылғы 15 шілде мен 15 тамыздағы
Жарлықтарының негізінде жасалынған туризм индустриясын дамытудың Ұлттық
бағдарламасы және осы саланың консепциясы: Қазақстан Республикасының 1992
жылдың 2 шілдесінде шыққан "Тарихи-мәдени мұраларды қорғау мен пайдалану
туралы" Заңы (қосымшада берілген) :
1993 жылдың 22 қазанында қабылданған "Қазақстан Республикасындағы
сәулет және қала құрылысы жөніндегі" Қазақстан Республикасы Заңын, осы
заңға сәйкес Казақстан Республикасы Жоғары кеңесінің қаулысы:
1996 жылы 24 желтоқсанда қабылданған "Мәдениет туралы" Заңы:
1996 жылдың 18 шілдесінде шыққан "Қазақстан Республикасындағы
туристік қызметті лицензиялау жөніндегі Ереже":
1996 жылдың 15 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Ерекше
қорғалатын табиғи территориялар жайындағы Заңы (қосымшада берілген):
1997 жылдың 7 тамызында ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген
"1997-1998 жылдары тұтынушылар құқығын мемлекетік қорғауды жетілдіру"
бағдарламасы: 1998 жылдың 27 сәуірінде шыққан "Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысу құқығын қорғау"
жайындағы Президентіміздің Жарлығы.
Республика Президентінің 1997 жылдың 30 сәуіріндегі "Түркі тілдес
халықтардың Ташкент декларациясын, Қазақстан Республикасында орналасқан
Жібек жолы бойымен ЮНЕСКО мен Дүниежүзілік туристік ұйымның жобасын іске
асыру" жарлығын жүзеге асыруда 1998 жылдың 27 ақпанында Президенттің
жарлығымен бекітілген "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту,
туризм инфрақұрылымын жасау"(14) атты Мемлекеттік Бағдарламасы басшылыққа
алынатын негізгі құжат болып табылады.
Бұл бағдарламада энегетика, индустрия және сауда министрлігінің
Тұрғын үй және құрылыс саясаты жөніндегі институттарымен,
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында туризм индустриясын дамытудың Ұлттық бағдарламасын
жасаушылардың Жібек жолы мен оның тарамдарындағы орналасқан тарихи-мәдени
мұралар, ондағы туристік-рекреациялық ресурстар мен оның жекелеген
объектілері мен кешенді орындары жайлы бірлесе жүргізілген көп салалы
зерттеулері негізге алынды.
Бағдарлама Қазақстан Республикасында енді ғана қалыптасып жатқан
"туризм" жүйесі құрылымының үйымдастырушылық-құқықтық негізін қалаушы
мемлекеттік құжат болып саналады.
Еліміздегі туризм инфрақұрыламының жете дамуына, туристік-рекреациялық
объектілер жайлы тиісті дәрежеде мәліметтердің болмауына және сол
объектілерді іске қосуға дайындықтың аздығына қарамастан, ұлттық туризм
жүйесі бәсекелестікке түсе алатындай және экономикалық табысты салаға
айналуына мүмкіндіктері зор.
Республикамыздағы ғылыми және өндірістік күштерді ғылыми-
мәдениеттанымдық, сәулет-қала құрылысы туризм жүйесін қалыптастырудың
әлеуметтік-экономикалық саласына кеңінен жедел түрде қажеттілігі туып отыр.
"Туризм" жүйесінің мемлекеттік және мемлекеттік емес кұрылымдарының өзара
байланысына қатысты.
Ұсынылып отырған жоба, Жібек жолы бойындағы туристік орталықтардың
территориялық кестесінен туындайтын әртүрлі қызмет салаларының
бағдарламалары мен жоспарларын үйлестіру тәсілін өзара байланыстыру
негізінде қарастырылады.
Ал жоғарыдан төмен қарай Қазақстан Республикасының "Туризм жайында"
Заңы мен күші бар нормативтік-құжаттық актілерге негізделген жергілікті,
аймақтық және республика көлемінде мемлекеттің функциональдық-салалық
реттеу жұмыстары арқылы іске асырылады.(10)
Кеңестік дәуір тұсында түркі тілдес халықтар мекендейтін
территорияларда туризмді дамыту ісі әртүрлі идеологиялық себептермен өз
деңгейінде жүргізілмеді. Бүгінгі әлемдік экономикалық интеграцияға ену,
туризмнің маңыздылығы жайындағы пікірлер мен түсініктер, оның ұлттық
стратегиялық дамудағы алатын орнын, даму мақсатын, функциясын,
перспективасын айқындайтын базасы болып отыр.
Туризмнің функциональдық маңыздылығы жайлы көптеген анықтамалары бар,
ол бір жағынан занды да. Өйткені қоғамдағы туризмді дамытуға қатысты
консепция осы саладағы шешімін таппаған мәселелерді жан-жақты, яғни
экономикамен, экология және әлеуметтік-мәдени өмірмен тығыз байланыста
қарастырады. Осыдан келіп туризм жайында әртүрлі түсініктер қалыптасады.
Туризмнің маңыздылығы жөніндегі теориялық талдамаларды отандық (С. Р.
Ердәулетов 1993, А.М. Мелдебеков 1998., АГ.Ким 1991., С.Т. Тілеубергенов
1995., Қ.Мусин 1997), қайта құру кезеңіне дейінгі (А.Х.Абуков 1983,
Веденин. 1982.,В.М. Кривошеев 1981., И.И. Пирожник 1985 және т.б.), сондай-
ақ бүгінгі күні )В.С.Сенин 1993., Ю.М.Чеботарь. 1997., Г.А.Карпова 1998.
Және т.б) ғылыми танымдық әдебиеттерде кездестіруге болады.
Ғылым мен техниканың, өндіріс технологиясының дамуының бүгінгі
сатысында туризм абсолютіне мейлінше толық та дәл жауап беру мүмкін болмай
отыр.
Туризм жүйе ретінде адамдар өмірінің мәні секілді, жоғарғы дәрежедегі
күрделі, көп қырлы, тарихи дамып, әртүрлі өзгерістерге ұшырап отыратын
құбылыс. Сондықтан да "туризм" ұғымына түсінік бергенде туристік қызметтің
табиғаты мен мәні жайлы әртүрлі пікірлерді, тіпті бірін-бірі жоққа
шығаратын пікірлерді де кездестіруге болады.
ДТҮ-ға мүше мемлекеттердегі туризмге қатысты саясатты мемлекеттік емес,
мамандандырылған, халықаралық, коммерциялық, ұлттық және аймақтық туристік
ұйымдардың іс-тәжірбиесін қарастыра келіп, әлемдік туризм жер бетінде
тыныштықты сақтауға, бейбітшілік орнатуға, халықаралық ынтымақтастық пен
өзара түсініктің моральдық және интеллектуальдық негізі бола алатындығы
атап өтілген.
ДТҮ-ның жоғарыда аталған деклерациясында туризмді: мемлекеттің
әлеуметтік, мәдени ағарту және экономикалық өмірі мен халықаралық
қалалыптастыруды реттеуге ықпалы зор адамдар өміріндегі іс-әрекет, қызмет
ретінде: әлеуметтік-экономикалық өмірдің құрамдас бөлігіндей кұбылыс
ретінде: адамдардың демалуға деген құқығы мен демалыстың және саяхаттың
еркіндікті іске асырушы адам қызметінің түрі ретінде, адамдардың жеке
тұлғалық дамуының сапалық элементі ретінде қарастырылады.
Туризм жайындағы XXғ (20) ГААГА деклерациясының (1989) принциптеріне
сай ДТҮ өзіне мүше елдерді туризмге қатысты мәселелерді кең ауқымда
қарастыруға, бұл үшін нақты ұлттықтуристік саясатты жүргізуге: парламент
сайлауларында, туристік саясат жүргізе алатындай оның басты бағыттарын
дамытуға лайықты заң жобалары мен құқықтық ережелер қабылдауға қабілетті,
туризм жайында Заң немесе Заң күші бар Турист Кодексін қабылдайтындай
параламент өз кезегінде туризм саласындағы халықаралық құқықтық құжаттар
мен ұлттық заңдылықтарды қолдануға ерекше мән беруіне шақырады.
Қазақстан Республикасының "туризм жайындағы" Заңына сәйкес туризм
мәселелеріне қатысты халықаралық келіссөздер жүргізіп келісім шарттар
жасап, туризм саласындағы қарым-қатынастарды жасауға қатысып, халықаралық
келісім шарттар мен заңдылық, ережелерді басшылыққа алып отырады.
Еліміздегі туризм индустриясын дамыту оның геосаяси, географиялық және
тарихи-мәдени кеңістігіндегі инфрақұрылымын жасау жайындағы бағдарлама,
ұлттық территориямызды Трансазиядағы туристік байланыстың маңызды бөлігіне
айналдыруға негізделген.
Аймақтың туристік-рекреациялық мүмкіндіктерін ескере отырып ірі
көлемдегі туристік шаруашылықты ұйымдастыруда, күрделі-ұйымдастырылған
объектілерді зерттеу әдістері мен құралдарын айқындап белгілеуде
жүйелілікті ұстану қажет. Туризм жүйесі белгілі-бір қоғамдық мақсат
жетістіктеріне бағынышты ең күрделі мақсаттылық жүйелеріне жатады."Туризм"
жүйесіне де басқа жүйелер сияқты ақпараттың берілуі мен басқару процессі
тән. Жүйелік туризм мен оның инфрақұрылымын дамыту мәселелері оның
компоненттерінің өзара әрекетті жүйесінің бірыңғайлылығы ретінде
қарастырылуы қажет. Сондықтан бұл жүйенің қоғамдық функциясы мен басқару
құрылымын, даму перспективасын айқындау үшін алдымен оның мақсаты мен шағын
жүйелерінің мақсатын айқындап алу қажет.
Әрбір күрделі басқару элементтері жеке міндеттерінің, оның
дамуының түпкі мақсатының, иерархиотық мақсаттарға
бағыныштылығы арқылы қарастыру жүйелілік талдау методологиясының
маңызды қағидаларының бірінен танылады.
"Туризм" жүйесінің жұмыс істеуінен "қоғам" дәрежесіндегі туризмге
қатысты саясатты үйлестіруде туризмнің басымдылығын заң жүзінде айқындайтын
мемлекеттік саясат басты роль атқарады.
Ұлттық "туризм" жүйесінің жұмыс істеуінің ұйымдастырушылық-құқықгық
негізінің базистік заңдық акті болып саналатын Қазақстан Республикасының
"Туризм жайындағы" Заңының 2-ші бабында "Туризм адамдардың қандайда болсын
белгілі-бір аймақтың, мемлекеттің мәдениеті мен дәстүрін тану мақсатында
демалысын өткізудің түрі мен жүйесі" деп түсінік берілген. Осы Заңда
тұжырымдалған түсінік бойынша туризмді демалысты ұйымдастыру жүйесі ретінде
қарастыруымызға да болады.
Жоғарыда аталған, Заңда еліміздегі "туризм" жүйесін дамытудағы мақсат:
туристерді табиғи-географиялық және тарихи-мәдени құндылықтармен, көркем
шығармашылықтың және өндірістік мақсаттағы бірегей орындарды көрсетіп
таныстыру: туристік саяхаттар мен сапаларды ұйымдастыру, еліміздің
азаматтарын басқа елдердің табиғи және мәдени мұраларымен таныстыру:
Қазақстан Республикасының халықаралық гуманитарлық байланыстарын нығайту
және кеңейту:туристік қызметті экономикалық жоғарғы табысты салаға
айналдыру деп тұжырымдалынған.
Осылайша танымдық, ұйымдастырушылық, саяси және экономикалық тұрғыдан
белгілеу, жалпы мақсатты көпсатылы жүйелілік негізде кіші-гірім мақсаттарға
"туризм" жүйесін дамытудың жоспарлы әдісін қалыптастыру көзделген.
Бұл мақсаттар жүйелік талдау әдісінің арсеналындағы ережелер жиынтығы
мен тәсілдерін қамтыған қыйсынды модельді елестетеді. Ол тиісті дәрежеде
оның элементтерінің ішкі құрылымын, іс-әрекеттің нақты түрін, нақты
объектілер мен басымдылықтарды анықтауға: шаруашылықтың, әлеуметтік,
экономикалық, саяси, технологиялық және басқа міндеттер шешудің мүмкін
жақтарын: бұл мүмкіндіктерді бағалап, басқару функциясының арасындағы
шешімдердің келісім салаларын анықтауға ықпалын тигізеді. Модельдің
осылайша құрылуы негізгі туристік-рекреациялық және оған жанама ресурстарды
анықтап, оларды жалпы мақсатқа лайықтап және осы негізде туризмнің ішкі
ауыспалы жүйесін қалыптастыру мен оның сыртқы байланысын дамытуға қажетті
шаруашылықтың шығын көлемін шығарып, анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет "Туризм туралы" Заңының
"Негізгі ұғымдар" деп аталатын 2-ші бабында, туристік және экскурсиялық
саяхаттар мен жорықтарды ұйымдастыру, туристік қызмет түрлерінің барлығын
көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату деп түсіндірілген.
Өзінің мазмұны жағынан туристік қызмет материальдық және рухани
құндылықтарды өндіру, адамдардың қарым-қатынастарының формасы, қоғамдық
жағдайлар мен қарым-қатынастардың қайта кұрылуы, жеке адамның қабілеті,
дағдылары мен білімдерін жетілуіне қатысты болғандықтан, туризм жүйесі
құрыльшының негізін қалайтын күрделі де тапқырлы жүйе болып саналады.
Осыдан келіп туристік қызметтің өндірістік құрылымының ұйымдастырушылық-
құқықтық формалары, туристік-экскурциялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру,
туристік қызмет көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату
сияқты т.б. қызметтің барлық түрлері туризм жүйесінің мақсаттарына қатысты
жұмыс атқаратын болады.
1.2. Туристік-рекреациялық ресурстар және оның маңызы
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық
ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп-рекреациялық сұранымды
қанағаттандыруға қазіргі технологиялық компоненті болып есептелінетін,
рекреациялық салаға тартылған объектілерді(табиғи, табиғи-этникалық
географиялық жүйе мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани
күштерін, оның денсаулығы, еңбек ету қабілетін қалпына келтіріп, арттыруға
ықпалды және де курорт пен туристік қызметтегі тұтыну мен өндіруге, сондай-
ақ туризмнің әртүрлі түрлерінің сұранымдарын қанағаттандыруға қатысты
қолданылатын табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін
айтамыз.
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар қатарына:
• емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды
(орман, дала, теңіз):
• сауықтыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық
жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы, өзендік жүйесі, теңіз
жағасы, суға түсу маусымын:
• спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның
әсемдері
(жабдықталған, әдемілілік, өзгелерге ерекше болып көрінетін
ерекшеліктер), оның өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын,
кедергілер, халықтың сирек орналасуы, т.с.с)
• экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық
ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және
шаруашылықгық объектілер, музей және тағы басқаларын
жатқызуға болады.(10)
"Рекреациялық ресурстар" бұл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік.
Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай
анықтамасы жоқ. ДТҮ Бас Ассамблеясының ІV сессиясында мақұлданған туризм
партиясында "табиш", "жасанды", "мәдени" сондай-ақ "туристік", "табиғаттық"
ресурстар деген ұғымдар қолданылған.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар
болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды:
табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи-мәдени заңдылықтар мен
кешендерін, халықгық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени
құндылықтарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды
қарастырады.
"Рекреациялық ресурстар" мен "туристік ресурстар" ұғымдары өздерінің
мәндерін жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға,
танымдық және коммуникативтік танымдарын қанғаттандыруға қатысты
қарастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін "туристік
рекреациялық ресурстар" деп қарасытыру дұрыс болып отыр.(3)
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай
жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан
толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық,
сыйымдылық, аттрактивтілік,тұрақтылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылығына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді,
біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни
мүмкіндік туғызушы ресурстар.
Технологиялық міндетті немесе қажетті ресурстарсыз туристік-
рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықты жетілдіруде
технологиялық қажетті ресурстар болуы қажет. Мысалы, экологиялық туризм
ресурстарына әсем табиғи комплекстің болуы, ал тау туризмі мен альпенизмге-
тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық
мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік
болып санала бермейді. Сұранымды толық қанағаттандыру үшін өзіне тән орта,
жан-жақты әсемдік, жарасымдылық қалыптыстыратын бірнеше ресурстар
комплексі, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет.
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі
демалушылардың сұранымын барынша қанағаттандырарлықтай туристік-
рекреациялық ресурстар кешенін қалыптастырады.
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың
өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықтыру және т.б.) болып
және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман
қалыңдығы, судың көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бұл демалу мен туризмнің нақты бір түріне
деген сұранымның ресурсқа деген сәйкестілік деңгейін анықтайтын қасиетке
негізделген туристер тобының Табиғи ресурстардың сыйымдылығын
біркелкі емес ағынын, ұзақ уақыт бойына демалушылардың үлкен
сұранымын канағаттандыра алатындай қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақты бір түріне немесе
рекреациялық жұмыстардың циклына орай анықталады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет
технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-
теңдікті сақтауға лайықты шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың
аттрактивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігімен сипатталады.
Табиғи ландшафты этикалық тұрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық
динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің
ұзақтығымен, заңдығы, судың молдығы сияқгы ерекшеліктері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық
салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін
әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады.
Табиғи ресурстардың тұрақтылығы - туристік тұрақтарды болжауға,
экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақты көтере алуымен, өздігінен
өнім түсіру мен сақталуымен қамтамасыз етуден тұрады.
Кешенділік бұл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай
түрлерін қолдануын қарастырады.
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік - рекреациялық ресурс
болып саналмайтының айтуымыз қажет. Туристік шаруашылықта олар еңбек заты
болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады.
Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке қажетті
жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және
қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сұранымның пайда балуын
зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай тұрғындардан кейін,
туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан
кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат
ресурстары шешуші фактор болып қалады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын
фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу
маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші роль атқарады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда қайсы бір территорияның жерінің
маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-рай, өсімдіктер
әлемінің сан қилығы, аң мен баулық аулау мүмкіндіктері, сондай ақ демалумен
спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Сонымен бірге таулы аймақтардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді
тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы
мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға
сұраныстар туғызғанымен, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын
жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықтарға кезігеді, алайда
осындай қыйындықтарға қарамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орнын
толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі
дамуы үшін, туристік саланың комплекстік спецификасын құрастырудағы табиғи
тіркеуі және туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы,
осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық
жұмыстардың қасына салып алуы бұл рекреациялық географияға байланысты.
Анықталған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ-та, әдеби
анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм
бұл біреуі де анықталмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да
анықталған жоқ.
Рекреациялық ресурс бұл, тек ТМД елдерінде ғана таратылған ұғым, тағы
бір-бірлік бұл шетелдермен көзқарастары яғни рекреациялық ресурстерғе
классификациялық мазмұны. Партиядағы туризм бұл ВТО-ға ІV сессиядағы
келісім бойынша генералдық ассамблия. Мынадай ұғымдар қолданылады:
"жаратымды", "көркем өнер", тағы "табиғи", "туристік" ресурстар.
Соңғы 10 жылдықта зерттелуі бұның қазіргі көрсетілудегі ұғымы бірнеше
терминдер қолданылады: "табиғи рекреациялық ресурстар", "рекреациялық
мүмкіндіктер" және т.б.
1381. Багровой Л. А. айтуынша және оның авторлық табиғи рекреациялық
ресурстың тиісті түсінуі табиғи және табиғи-техникалық геосистемасы пішіні
және табиғи емес.
Сонымен қоса оның әртүрлілік өлкелігі, қайсысы не комфорттық құрлысы
дамуды ұйымдастырудағы рекреациялық іскер адамдардың контингенттік уақытын
қолдануда.
1391 п.с. Мироненконың айтуынша рекреациялық ресурстардың компонент
ретінде анықтауы және географиялық ортаның антропогендік объектілерінің
іскері, бойынша осыларға қараған құрамы бұл: тарихи не көркемдік байлығы
біртумалық, эстетикалық әдемілік және емделу-сауықтыру маңыздылығы,
қолдануы мүмкін арнайы әр түрлі рекреациялық сабақтың формасын
ұйымдастыруда. Бірнеше кемшілік жұмыстың тура түсінігі қазіргі жаңа
элементтермен толып жатыр, бұл оның үлкейтілген мазмұны. Бұл қазір "табиғи,
табиғи-техникалық және әлеуметтік экономикалық геожүйелік және олардың
элементтері, осы техникалық және материалдық мүмкіндігі бар бұл
рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру. Яғни-бұл объект табиғи техникалық
геожүйелік және олардың элементі. Сондай-ақ болуы мүмкін рекреациялық
салада қарастырылуы немесе негізгі технологиялық компоненттің сапасына
қатысуы және қызметін қамтамасыз етуі рекреациялық сұраныстың қоғамға өте
байланысты. Бұл мәселемен бәрі оларды анықтап, бір-біріне қарама-қайшылық
тигізбейді. Бірақ эволюция толтырымдылар барлығы жаңа мазмұндық
элементтермен базалық мәнінің ұғымы және осыған қарамай-ақ маңызсыз ақ
терминологиялық ерекшеліктің түсінігі әр рекреациялық ресурстың" бір және
тағы сол ортаға бағынуы объектілік пайда болуы деп есептеуге болады. Табиғи
ландшафтың компонент, тарихи-мәдени байлық және комплексі, этномәдени
халыққа мұра қондыру, қолданбалы және көркем шығармашылық, әлеуметтік-
экономикалық геожүйелік инфрақұрылымдық сфералық қызмет, еңбекші ресурс
және т.б. Географиялық туризмнің дамуы бұл әдістемелік болып келетін
базалық туристік өлкелік практика және осының сұранысы өлкелік практика
және осының сұранысына жауап беретін жаңа зерттеулер, рекреациялық ресурс
ұғымы бара өзгеруіне келісімше, туризм саласының экономикалық түрі.
ІІ БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан облысНЫҢ туризмнің дамуының жалпы мінездемесі
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар.
Еліміздің табиғи-рекреациялық ресурстары өзінің жан-жақтылығымен
ерекшеленеді. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай табиғат зоналары: орманды дала,
шөлейт және шөл орналасқан. Республикамыздың оңтүстік-шығысында Тянь-Шань,
Жоңғар Алатауы, Саура, Тарбағатай және Алтай тау иремдері ұзынынан жатыр.
Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Алатауының жоталары мен Хан Тәңірі
массивінде тау туризмін, тау шаңғысы спортын және халықаралық альпиинизмді
дамытуға қолайлы орындар көптеп саналады. Еңбекшіқазақ аудандарында тау
шаңғысы спортын дамытуға қолайлы, тауға өрмелеу мен альпинизм, тау шаңғысы
туризмімен айналысуға жағдай жасайтын қонақ үйлер, база т.б. жайлар салуға
болатын таиғи-рекреациялық комплекстер бар. Алматы облысы Нарынқол
ауданында Мыңжылқы-Хантәңірі атты альпинизм мен таушаңғысы курортының
халықаралық базасы орналасқан.
Табиғат зонасының осындай таулы аймақтарында таулы жермен жаяу жүру,
спорттық және спорттық сауықтыру мақсаттағы әртүрлі базалар салуға болады.
Орта-таулы аймақтардың табиғаты мен ауа-райы жағдайы бұл жерлерде туризм
мен демалудың, спорттың қысқы түрлерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Елімізде тропиктік және экваторлық климаттық белдеуден басқа
белдеулердің барлығы бар. Климаттық факторлар мен минералды су көздерін,
емдік батпақ орындарын қамтитын емдік-ресурстық фонд, емдік-сауықтыру
туризмі мен рекреациялық шаруашылықты дамытуға жол ашады.
Сауықтыру туризмнің ресурстары қолайлы ландшафтық-климаттық
жағдайлармен, жайлы кезеңнің ұзақтығымен, жетілген көз-өзен жүйесінің
болуымен, жылы теңіз жағалауымен, туристік-рекреациялық қызметтің түрлері:
қыдыру, суға түсу-жағажай, су спортын дамытуға арналған орындардың болуымен
анықталады.
Қолайлы кезеңнің ыстық (комфорт), салқын (субкомфорт) және суық
(дискомфорт) күндердің санымен есептеледі. (6)
Республикамыздың территроиясында жыл бойына күн сәулесінің түсу
ұзақтығы да мол болып келеді. Оңтүстікте 3000-дай сағат болса, солтүстікте
2000-нан аса сағатқа созылады. Қолайлы кезеңнің ұзақтығы солтүстік-шығысына
40-50 күндей, ал оңтүстікте 120-150 күндей болып келеді, таулы жерлердегі
сауықтыру туризмін дамытуға қолайлы аймақтардың қысы жұмсақтау болып келеді
(орташа температура 2ӘС-ден 8ӘС-дейін) ал жазы құрғақ-ыстық болып келеді
(орташа температура 20-27ӘС).
Арал теңізінің оңтүстік жағалауында, Балхаш көлінің маңында және
еліміздің оңтүстік-шығысында қолайлы кезеңнің ұзақтығы 120 күнге ұласады.
Алматының сондай-ақ Аралдың солтүстігіндегі дисскомфорт күндердің ұзақтығы
30 күнге созылса, Оңтүстік Қазақстанда 70, ал Балхаш көлінің маңайында
қолайлы кезең 40 күнге созылады. (10)
Суға түсу-жағажайлық, су-спорты мен қыдырыстық туризм түрлерін дамытуға
өзен-көлдердің тығыз байланысуының ықпалы зор. Біздегі құрғақ климаттық ауа-
райында өзен, көлдік жүйелер нашар дамыған. Солтүстік аудандарындағы
жазықта өзендер 100 км 2-3.5 км ұзындықта таулы жерлерде 20-40 шаршы км
дейін көбейеді. Жазық жерлердегі тартылып кететін сулардың катамаранка
салда серуендеуді ұйымдастыруға өте ыңғайлы болып келеді.
Тау өзендері су ағысының жылдам болуы және температурасының
төмендегіден спорттық туризмге ғана жайлы болып отыр. Ішкі тау өзендері
Шарын, Шілік, Ақсу, Қараталда, және Ертіс, Іле Сырдарияда аса көп ағынды
қажет етпейтін су туризмінің дамытуға мүмкіндіктер бар.
Республикамыздың көлемінде ірі-ірі теңіз, көлдерді Каспий, Арал
теңіздері мен Балхашты қоспағанда ірілі-мықты 48 мың көлдер бар. Оның жалпы
көлемі 20 мың шаршы метрден көп. Алакөл, 3айсан, Балхаш өзендері мен
Қапшағай, Бұқтырма, Шардар су қоймаларында туризмнің спорттық және суға
түсу жағажайлық түрлерін дамытуға қажетті бірден-бір қолайлы жағдай бар.
(4)
Минералды сулар гидрогологиялық ресурстардың ішіндегі емдік қасиеті
жөнінен жоғары бағаланады. Бүгінгі күндері елімізде минералды судың 500-дей
көздері табылып, 120 емдік бетпақтар табылған. (7)
Ерекше қозғалатын территорияға жататын Солтүстік Қазақстан мен Шығыс
және Оңтүстік Қазақстанның таулы аймақтарында орналасқан ерекше аймақтар
қатарын құрайды.
Қазақ халқының құс салып, құмай тазымен аң аулау түрлерін, жалпы арнайы-
ғылыми, оқу-танымдық, оку-ағартушылық, лицензияланған спорттық-аңшылық
түрлерді дамытуда, еліміздегі табиғат саябақтары, қорықтардың табиғат
ескерткіштерінің сондай-ақ мемлекеттік және кез-келген аң аулау
шаруашылықтарының шектеулі болса да өте сирек кездесетін өзіндік ерекшелігі
бар мүмкіндіктерге ие.
Орманды дала және таулы аймақтар жануарлар әлеміне өте бай.
Қазақстандық жануарлар әлеміне сүтқоректілердің 150 түрі, құстардың 485
түрі, балықтардың 150-дей түрлері кездеседі. Мұның барлығы белгілі-бір
дәрежеде аңшылық, ақбөкендердің, сирек кездесетін құстардың мекендейтін
жерлеріне зоологиялық, орнитологиялық саяхаттар ұйымдастыруға жол ашады.
Туристік қызметке құнды табиғи-рекреациялық ресуртарды тартуда
кәсіпкерлерден қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты тиімді пайдалнуға
қатысты біліктілікті талап етеді.
Мемлекеттің табиғи-қорықтық қорындағы ерекше қорғалатын аймақтардағы
туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік ұйымдастырушылық
негіздері Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақтары"
Заңында (қосымшада) қарастырылған.
Туристік бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер өздерінің табиғи-
рекреациялық ресурстарды пайдалана отырып жүргізетін қызметін талдағанда,
осы заңның 2 бабының 1 тарауында қарастырылған ерекше қорғалатын табиғат
аймақтарын ғылым, мәдениет, білім беру мен ағарту, туризмді дамытуға
қолдануға қатысты принциптерге сүйенуі қажет. Ерекше қорғалатын табиғат
аймақтар ЕҚТА арқылы өтетін туристік индустрия мен оның объектілерінің
құрылымын қалыптастыру мәселелері, сондай-ақ ғылыми, мәдени-ағарту, оқу,
туристік-рекреациялық қызметтер үшін ғимараттар мен әртүрлі орындарды жалға
беру мемлекет құзырында болатын үнемі есте ұстау керек. Қорғау режимі мен
пайдалану ерекшелігіне, мақсатына сай заңда төмендегідей ЕҚТА түрлері
белгіленген. Олар:
• мемлекеттік табиғат саябақтары:
• мемлекеттік табиғат ескерткіштері:
• мемлекеттік қорықтық аймақтар:
• мемлекеттік табиғат қорықтары:
• мемлекеттік зоологиялық парктер:
• мемлекеттік ботаникалық баулар:
• мемлекеттік дендрологиялық парктер:
• ерекше қорғалатын табиғат аймақтарындағы ормандар:
• мемлекеттік ерекше маңызы бар немесе ерекше ғылыми
құндылығы бар су қорлары:
• халықаралық маңызы бар сулы-батпақты орындар:
• экологиялық, ғылыми, мәдени және басқадай ерекше құнды
• маңызы бар жер асты байлығы бар алқаптар:
Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақтары" туралы
Заңында ЕҚТА-ның мемлекеттік табиғи-қорықтық қорына төмендегідей объектілер
жатқызылады. (21)
• зоологиялық,-сирек кездесетін және бүгіндері күшті жойылып кету қаупі
бар жануарлар түрлері, жануарлардың кәдімгі, сирек
кездесетін, бағалы және өте сирек кездесетін түрлері:
• ботаникалық,-сирек кездесетін және бүгіндері жойылып кету қаупі бар
өсімдік түрлері, өсімдіктердің кәдімгі, сирек кездесетін, бағалы
• және өте сирек кездесетін түрлері.
• Ормандық,-ЕҚТА-дағы ормандар, орманшаруашылығын ерекше үлгілері
мен жерді қорғауға қатысты орман өсіру жұмыстары.
• Дендрологиялық,-ғылыми, мәдени-тарихи мәні бар, баулық-
саябақтық үлгісі бар ағаштар менталдардың топтары.
• Гидрологиялық,-ерекше мемлекеттік немесе ғылыми маңызы бар су
қоймалары мен суаттар, су қорлары:
• Геологиялық, - экологиялық, ғылыми және
басқадай құндылықтарға ие жер қойнауының геоморфологиялық
гидрогеологиялық бөліктері.
• Топырақтық, -кәдімгі, әртүрлі топырақтық аймақтарда өте сирек
кездесетін топырақ түрлері:
• Ландшафтық,-кәдімгі және өте сирек кездесетін ландшафтар: әлі
игерілмеген табиғаттың эталондық бөліктері мен ерекше
рекреациялық мәні бар жер бөліктері:
ЕҚТА статусына ие әрбір табиғат кешенінің 18 бапқа сәйкес паспорты
болуы тиіс. Онда басқадай пунктер мен қатар төмендегідей пунктер болуға
тиіс:
• ЕҚТА-да орналасқан мемлекеттік табиғи-қорықтық қоры
объектілерінің сандық көрсеткішпен көрсетілген тізімі.
• ЕҚТА пайдалану түрлері.
ЕҚТА паспортының бұл пункттері туристік фирмалар мен ұйымдардың
туризмнің инфрақұрылымын дамыту мен туристік объектілер мен маршруттарды
ұйымдастыруға қатысты жұмыстарды бірлесе атқаруда ұйымдық-құқықтық
мүмкіндіктерді айқындайды.
ЕҚТА арналған осы Заңның 22 бабына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz