Салық салудың міндеттілігі
Мазмұны
Кіріспе 2
I Бөлім. Салықтық бақылау, оның экономикалық мәні 5
және мазмұнының жалпы сипаттамасы 5
1.2 Салықтық бақылаудың нысандары мен түрлері 12
1.3 Салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлі 19
II Бөлім. Қазақстан Республикасындағы салықтық 31
бақылаудың жағдайын талдау 31
2.1 Салықтық бақылауды ұйымдастыру және жүргізу 31
2.2 Салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
талдау 41
III Бөлім. Салықтық бақылаудың жетілдірілу мәселелері мен оларды шешудің
кейбір жолдары 49
3.1 Салық төлеушілерді таңдаудағы статистикалық әдістерді қолдану
қажеттігі 49
3.2 Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің кейбір жолдары
51
3.2.1 Салықтық бақылаудың қарапайым мәселелері 51
3.2.2 Оффшорлық аймақтардың заңсыз қолданылу мәселесі 53
3.2.3 Салық төлеушілермен келтірілген фирмаларды пайдалану мәселесі 55
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Қазақстан үшін салықтардың фискалдық мәнінің жоғарылауы және еліміздің
салық органдары ресурстарының шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерінің терең зерттелуі мен оның
келешектегі жетілдірілу қажеттігі заңдылықты түрде жоғарылайды. Салықтық
бақылаудың мәнінің мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуімен байланысы, оның маңыздылығын айқындай түсіреді.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы
мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке
тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы,
нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық
бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен,
олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады.
Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша
ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан,
салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін
анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік
туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде
бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып
отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады,
кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы
мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың
еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық
аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген.
“Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық
әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық
кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және
басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның
ұйымдастырылу және жүзеге асырылу мәселелерінің жеткіліксіз зерттелінуі,
жұмыс тақырыбының таңдалынуына себеп болды. Бұдан бөлек, салықтық
бақылаудың көпқырлылығы мен күрделілігі, оның келешектегі зерттелінуіне
жеткілікті орынның болуын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы
қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен
жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын
теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық
бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
• салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
• салықтық бақылаудың нысандары мен түрлерін қарастыру;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін
қарастыру;
• еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуін
талдау;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
талдау;
• салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
• салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің
артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
Жұмыс әдістері. Зерттеулер келесідей әдістерді қолдану арқылы
жүргізілген: бақылау, жүйелілік, экономикалы-математикалық моделдеу және
логикалы-мәнді талдау. Тәжірибелік мәліметтердің талдануы топтастыру,
таңдау, салыстыру, жалпылау және қазіргі ақпараттық технологиялардың
қолданылуымен жүргізілген.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, сегіз сұрақты қосатын
үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
I Бөлім. Салықтық бақылау, оның экономикалық мәні
және мазмұнының жалпы сипаттамасы
1.1. Салықтық бақылау: түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидалары
Салықтық бақылауды зерттеу барысында, оның мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі екендігінен, салықтардың экономикалық категория
ретіндегі атқаратын бақылау функциясынан, салық механизмінің құрастырушысы
болып табылатындығынан және салық салу ісіндегі мемлекеттік басқару
жүйесіндегі алатын орнынан бастау алу керек. Себебі салықтар ең алдымен
қаржылы-экономикалық категорияны білдіреді және мәселе мәні болып салықтық
бақылаудың салықтардың экономикалық тиімді қызмет етуіндегі өзектілігін
ескере және ерекше белгілерін анықтай отырып, оның экономикалық мазмұнына
сипаттама беруге талпыныс жасау табылады.
Әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы кезінде экономикалық және құқық
салаларын зерттеушілерінің еңбектерінде салықтық бақылаудың төмен деңгейде
зерттелінуі, оның күрделігі, көпқырлығы мен маңыздылығына және бұл мәселе
жөнінде негізделген теориялық базаның жоқтығына байланысты, әртүрлі және
көптеген жағдайда қарама-қайшы пікірлер келтірілетіндігі байқалады. Осыған
байланысты, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
теориялық мәселелердің қорытылуы ерекше маңызға ие болады.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен өзінің
қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі бір
талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.[1]
Бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық бақылаудың анықтамасы мен мазмұны
жөнінде қазіргі кездегі отандық және шет ел ғалымдарының көптеген пікірлері
қалыптасқан және төмен деңгейде салықтық бақылау зерттелген. Олардың
ішіндегі сипаты бойынша кең таралғандарын және дәйектіректерін
қарастырайық.
“Мемлекеттік қаржылық бақылау – мемлекеттің негізгі заңдарының
кесімдеріне негізделетін, белгілі бір басқару мен билік органдарының
экономикалы-құқықтық іс-әрекеттерінің кешенді және мақсатты бағытталған
жүйесі, ал салықтық бақылау – салық заңнамасының орындалуына, заңды және
жеке тұлғалармен салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің дұрыс
есептелуіне, толық көлемде және дер кезінде аударылуына мемлекеттік
органдар жағынан арнайы бақылауды білдіреді” деген жүйелі тұжырымды белгілі
ресей экономисті келтіреді. Оның ойынша қаржылық бақылауды әдетте екі
аспектіде қарастырады: 1) қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық
экономикалық субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталынуына арнайы
құрылған бақылау органдарының қатаң мазмұндалған қызметі; 2) қаржылық
операциялардың мақсатты-дәйектілігін және тиімділігін қамтамасыз ету
мақсатында макро-, және микродеңгейде қаржыларды және ақшалай ағымдарды
басқарудың ажырамас элементі.1 Осы тұрғыдан, салықтық бақылауды салық
органдары атқаратын бақылау қызметі және салық органдары мен салық
төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайтын
мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
“Қаржылық бақылау қаржылардың орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және
пайдаланылуымен байланысты мәнінің алғышарттарынан анықталады”2 деген пікір
қаржылық бақылау туралы экономикалық ғылыммен қорытылған жаңа түсініктердің
қалыптасуына негіз бола алады. Бірақ қаржылардың мәні тек қана мемлекеттік
қаржылармен байланысты емес, сондықтан мемлекеттік қаржылық бақылауың, оның
ішіндегі салықтық бақылаудың бұрмалануы мүмкін.
Мемлекеттік қаржылық бақылау демократиялық қоғам және рыноктық
экономика жағдайында – бұл қаржылық құқықтың нормаларына негізделген
мемлекеттің ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және пайдаланылуы
аясындағы әрекеттердің заңдылығы мен мақсат-дәйектілігін тексеру бойынша,
заңдылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік меншікті қорғауға, мемлекеттік
қаражаттардың мақсатты, тиімді және үнемді пайдалануына ықпал ететін,
мемлекетпен бекітілген қаржылық тәртіптің бұзылуын анықтайтын іс-шаралардың
және органдардың жүйесі.3
Салықтардың экономикалық категория ретінде тиімді қызмет ету
өзектілігі, олардың функцияларының қарастырылуын талап етеді. Баршамызға
белгілі, салықтардың ең маңызды төрт функциялары бар, олар фискалдық,
бақылау, қайта бөлушілік және реттеушілік. Бізге қажетті функцияға
тоқталайық.
Салықтардың бақылау функциясының мәні салықтық түсімдердің сандық
сипатталу мүмкіндігінің туындауында және олардың мемлекеттің қаржылық
ресурстарға қажеттілігімен сәйкестендірілуінде. Бақылау функциясының
негізінде салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесіне және бюджеттік
саясатқа өзгертулер енгізу қажеттігі анықталады. Салықтардың бақылау
функциясының жүзеге асырылуы, оның толықтығы мен тереңділігі белгілі
деңгейде салықтық тәртіптен тәуелді. Оның мәні салық төлеушілер заңнамамен
бекітілген салықтарды уақтылы және толық көлемде төлеуін білдіреді.1
Сонымен қатар, салықтардың бақылау функциясының мәні мемлекеттің
қаржылық базасының қалыптасуына, ұдайы өндіріс процесіне әсер етуіне
бақылауды жүзеге асыруға белгілі бір объективті мүмкіндіктердің құрылуында.
Бақылау функциясының тіршілік және әрекет етуімен мемлекет шеңберінде
барлық экономикалық процестерге салықтық бақылауды ұйымдастыруға және
жүргізуге объективті жағдайлар туғызылады. Бірақ қажетті бақылаудың
объективті жағдайлары тек қана қаржы ресурстарының қайта бөліну
қажеттігінің және жағдайларының қалыптасып қойғаны кезінде ғана туындайды.
Сондықтан бақылау функциясы өзінше сипатқа ие бола алмайды және өзін
фискалдық функциямен байланыссыз және өзара әрекеттесуінсіз білдіре
алмайды. 2
Сөйтіп, салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі
атқаратын бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны екендігі анықталып
отыр. Бірақ бұл функция қаржы категориясына да тән. Мұнда, салықтық бақылау
мен қаржылық бақылауларының бірдей екен деген қате пікір орын алуы мүмкін.
Сондықтан, салықтардың қаржылық категория болып табыладындығын ескере
отырып, салықтық бақылаудың өзіндік ерекшелігін айқындау қажет.
Біздің ойымызша, салықтық бақылау мемлекеттің фискалдық мүдделерін
іске асыруға бағытталған, бірақ оның жетілдірілуі кезінде салықтардың басқа
да функцияларының сәтті қызмет етуіне де жағдайлар жасалынады, яғни
салықтық бақылау екі функцияға да біршама әсер етеді. Мемлекет салықтық
бақылауды тиімді жүргізу негізінде экономиканың түрлі салалары салық
базасының жағдайын талдау арқылы олардан түсетін салықтардың (фискалдық
функция) қажетті деңгейін анықтай және сәйкесінше реттеушілік қызметін
жетілдіре алады. Өз кезегінде, тиімді қызмет ететін салықтар экономиканың
және әлеуметтік саланың бүтіндей дамуына жағымды ықпалын тигізеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтық бақылау салық механизмінің
құрастырушысы болып табылады. Мемлекет өзінің салық саясатын салық
механизмі, оның тұтқалары, құрастырушылары және элементтері арқылы жүзеге
асырады. Салық механизмін кең (жалпытеориялық) және тар (тәжірибелік)
мағынада қарастыруға болады және салықтық қатынастардың бекітілген әдістері
мен нысандарын тексеру, ақпарат жинау, салық механизмінің әрекет етуіндегі
жағымды және жағымсыз жақтарды анықтау мақсатында бақылау іс-әрекеттерінің
жүргізу сияқты мәселелер, оның құрылуындағы кезеңдердің бірі болып
табылады. Салықтық механизм дегеніміз бұл түсінікті экономикалық категория
ретінде мазмұндайтын салық теориясының саласы, яғни қайта бөлу
қатынастарының объективті қажет басқару процесі. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылауды бұл процесті құрайтын ұйымдастырылмалы құрылым ретінде қамтамасыз
етілген қатынастар аясы деп те анықтауға болады.1 Сөйтіп, салықтық
бақылаудың мәні мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуінде деген тұжырым жасауға болады. Мұнда, салықтық бақылауды салық
механизмінің құрылуындағы және жүзеге асырылуындағы объективті сипаттағы
қатынастар жиынтығы және ол әрқашан салық механизмінің жетілдірілуін
қарастырады деуге болады.
Салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау
функциясының жүзеге асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару
теориясы тұрғысынан тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас
элементі болып табылатынын ұмытпау қажет.
Салықтық бақылаудың салық механизмінің құрастырушысы және ішкі жүйесі
ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның негізгі
заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын ұдайы
өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады. Салық механизмінің барлық
бөліктері шартты түрде ажыратылған, себебі тәжірибе жүзінде өте тығыз
байланысқан, ал салықтық реттеу және бақылау тіпті органикалық бүтінді
білдіреді. Ағымдағы салықтық реттеу процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі
түріндегі ынталандыру әдістері қолданылады, сол сияқты айыппұлдарды
есептеу, қарыз сомаларын салық төлеушінің немесе оның дебиторларының
мүлкіне аудару, банкроттау рәсімдері және т.б. түріндегі жазалау шаралары
қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы салық салудың бүтіндей реттеушілік
тағайындалуын қамтамасыз етеді.1 Сондай-ақ, салықтық реттеу салықтық
бақылау арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуы
және оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық тағайындалуын
да, реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Бұл орайда
салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы және оның басты
заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде мазмұндалуы
сияқты ерекшеліктері анықталады.
Қазіргі қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес, салықтық бақылау
дегеніміз салық қызметі органдарының салық заңнамасының орындалуына,
бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде және толық көлемде
аударылуына бақылауды білдіреді. Әрине, салық заңнамасының орындалуына
бақылауды жүзеге асыру бақылаудың бірден-бір көрінісі, бірақ біздің
ойымызша, мұндай анықтама салықтық бақылаудың тек қана міндетін анықтайды
және оған нақты сипаттама бермейді, себебі салықтық бақылауды салық
органдарымен жүргізілетін бақылау деп анықтау, бұл түсініктің мазмұнын
ашпайды.
Сонымен қатар салықтық бақылау – бұл мемлекет мүддесінде ақшалай
қаражаттардың түсуінің ұйымдастырылуын, сондай-ақ салықтық құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілік шараларын мазмұндайтын заң шеңберінде
қызмет ететін, салық қатынастарының басқарылу жүйесі. Қаржының және
салықтардың бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны бола тұрып, салықтық
бықылау келесідей ерекшелікті қасиеттерге ие болады: үздіксіздік,
мемлекеттік билікті сипат және басты заңнамалық құжаттың - ҚР салық
кодексінің болуы.1
Ресей құқықгерінің пікірі бойынша салықтық бақылау – бұл мемлекеттік
басқарудың ұйымдастырылу-құқықтық механизмінің құрамдас бөлігі және
мамандандырылған өкілетті мемлекеттік органдардың ерекше қызмет түрі.2
Қоғамдағы мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы экономикалық
қатынастардың заңнама шеңберінде қызмет етуі, қаржылық құқық ғылымы
өкілдеріне бұл мәселе жөнінде зерттеу жүргізуге тиым салуға болмайтындығын
талап етеді, бірақ салықтар ең алдымен экономикалық категория болып
табылады, сондықтан салықтық бақылауды сипаттаудың және оның
жетілдірілуінің басты шарты – бұл экономикалық тұрғыдан жасалынатын жан-
жақты зерттеу.
Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас
бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдырының заңнама шеңберінде,
мемлекеттің фискалдық және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің сақталуын
тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының кешенді
қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
ететін, келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын экономикалық
қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде көрсетуге болады:
1. Салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі
бір ақпараттың алынуы;
2. Салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық
тексерулерді жүргізу;
3. Алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
4. Ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
5. Төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
6. а) Берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және ә) қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу;
7. Тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
8. Ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау;
9. Ауытқуды жою және келешекте болдырмау мақсатында заңнамаға сәйкес
экономикалық жазалау шараларын қолдану;
10. Бүтіндей салық механизімінің тиімділігін бағалау;
11. Салық механизімінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер еңгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бұл процестерді келтірілген ретке сәйкес 1.1.-сызбада белгіленгендей
көрсетуге болады.
Салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы
– бұл, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді бақылауды
білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық бақылауды
білдіреді.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу қағидалары да салық саясатының сәтті
жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің салық органдары
негізделуге тиіс маңызды қағидаларды қарастыру дұрыс деп білеміз. Салық
салудың классикалық қағидалары болып анықтылық, қарапайымдылық, үнемділік,
әділеттілік және легалдылық табылады. Біз бұлардың жалпыға белгілігіне
байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға
міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бiрдей және мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерiн реттейтiн
нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға
тиiс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей қағидаларды
қолдануға болады:
Тиімділік қағидасы. Бұл қағида, салық органдарының ресурстарын тиімді
пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты қарастырады,
яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен материалдық база
және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы. Салықтық бақылау, оның жүзеге асқандығының
қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі
алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда
ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызметінің мамандарының кәсіпқойлығы,
қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы субъектінің өз ісін
қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде
көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой мамандар салықтық
бақылаудың іске асырылуына тек жағымды ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
1.2 Салықтық бақылаудың нысандары мен түрлері
Салықтар және басқа міндетті төлемдер түріндегі бюджетке шоғырланатын
қаражаттардың көлемі көбінесе заңды және жеке тұлғалармен салық
заңнамасының және басқа нормативтік актілерді дұрыс орындауына тәуелді.1
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономиканың түрлі
салаларында өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорындар саны көбеюде. Олардың көбісі бухгалтерлік және салық заңнамасы
саласында қажетті деңгейдегі кәсіпқой мамандарға ие емес. Мұндай
кәсіпорындарда, әдеттегідей, есеп жүргізуде қателіктер жіберіледі, ал кей
жағдайларда есеп-қисап көрсеткіштерін саналы түрде бұрмалау да кездеседі.
Мұның барлығы салық салынатын базаның төмендеуіне және салықтық түсімдердің
бюджетке жеткіліксіз түсуіне әкеледі. Осы жағдайларда салықтық бақылаудың
нақты нысандары мен түрлерінің жүйелі және біртұтас сипатқа ие болуы ерекше
маңызға ие болады.
Нысан түсінігінің қандай да бір құбылыс мазмұнының сыртқы көрінісі
ретінде жалпытеориялық сипатталуы, салықтық бақылау нысандары табиғатының
келешектегі талдануына негіз ретінде қабылдануы тиіс. Осы тұрғыдан,
салықтық бақылау нысандарын, оның нақты міндетін орындау бойынша уәкілетті
органдардың іс-әрекеттерінің бірегей жиынтығын сипаттайтын, салықтық
бақылауды ұйымдастырудың, іске асырудың және оның іс-шараларының
нәтижелерін бекіту әдістерінің сыртқы көрінісі деп анықтауға болады.
Еліміздің қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес салық бақылауы
келесідей нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi
есепке алу;
- бюджетке түсiмдердi есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу;
- салық тексерулерi;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметi мониторингi;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
- акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
- мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және
сату тәртiбiн сақтауды тексеру;
- уәкiлеттi органдарға бақылау жасау.
Осы аталған салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын бұзу фактілері анықталған жағдайда салық
органдары салық төлеушіге жазбаша хабарлама жібереді. Бұл салық қызметі
органының салық төлеушіге салық міндетемелерін орындау туралы жіберген
хабарламасы болып табылады.
Салықтық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың хабарламасын салық
органдары салықтық тексеру акт қорытындысы бойынша шешім қабылдаған күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық
бақылау нәтижесі бойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы салықтық
есепті бұзғандығы анықталған екі жұмыс күні ішінде, салық заңнамаларын
бұзуға жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған күннен бастап бес
жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі тиіс.1
Салық төлеушiлердi тiркеу есебi. Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу
– бұл салық төлеушi туралы мәлiметтердi салық төлеушiлердiң мемлекеттік
тiзiлiмiне енгiзу. Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке
қою, соның нәтижесiнде салық төлеушiнiң тіркеу деректері, оның ішінде салық
төлеушінің тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға
байланысты объектiлердiң тиесiлiгi; салық төлеушiнiң тіркеу деректерінің
ағымдағы өзгерiстерін тіркеу; есептен шығару белгіленеді. Салық төлеушінің
тіркеу деректері салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу (тіркеу есебіне алу)
кезінде оның салық органына берген мәліметтері.
Қазақстан Республикасында салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу
ретiнде мыналар тiркелуге тиiс: орналасқан жері бойынша – тұрақты мекеме
құру арқылы қызметiн жүзеге асыратын шетел заңды тұлғалары, олардың
құрылымдық бөлiмшелерi, оның iшiнде резидент еместер; қызметін жүзеге
асыратын жері бойынша - тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғалар; қызметін жүзеге асыратын жері бойынша
қызметін бірлескен кәсіпкерлік нысанында жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер;
тұрғылықты жерi бойынша салық төлеушiлер болып табылатын резидент жеке
тұлғалар; болатын жері бойынша - белгіленген резидент емес жеке тұлғалар;
салық салу объектiлерi орналасқан және (немесе) тiркелген жер бойынша салық
салу объектiлерiн иеленетiн резидент еместер; резидент банк орналасқан жері
бойынша көзделген негіздер бойынша мемлекеттік тіркеуге жатпайтын, резидент
банктерде ағымдық шоттарын ашатын резидент еместер салық төлеушiлер.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебi салық төлеушi салық органдарында салық
төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу рәсiмiнен өткеннен кейiн жүзеге асырылады.
Бұл ретте салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу оны тіркеу есебіне алғаш рет
қою болып табылады. Салық төлеушi:
• заңды тұлға, оның құрылымдық бөлімшелерi, сондай-ақ қызметiн жүзеге
асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн: заңды тұлғаның, оның құрылымдық
бөлiмшесiнiң орналасқан орны бойынша; қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және (немесе) тiркеу орны бойынша;
• жеке тұлға, соның ішінде жеке кәсіпкер үшiн: резидентке – тқрғылықты жерi
бойынша; резидент емеске келген орны бойынша; салық салу объектілерінің,
салық салуға байланысты объектiлердің орналасқан және (немесе) тiркеу
орны бойынша; кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық
органдарында тiркеу есебiне тқруға мiндеттi.
Салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi есепке
алу. Салық органдары жеке тұлғаларды салық салу объектiлерiнің орналасқан
жерi бойынша тiркеу есебiн Салық кодексіне сәйкес салық салу объектiлерiн
есепке алуды және (немесе) тiркеудi жүзеге асыратын уәкiлеттi органдар
беретiн мәлiметтер негiзiнде жүргiзедi. Бұл үшiн мыналар: жылжымайтын мүлiк
(жер) үшiн - олардың нақты орналасқан жерi; көлiк құралдары үшiн - көлiк
құралдарының мемлекеттiк тiркелген жерi, ал ондай жоқ болған жағдайда -
мүлiк иесiнiң орналасқан (тұрғылықты) жерi салық салу объектiсiнiң
орналасқан жерi болып танылады.
Салық төлеушілердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай: заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi
және таратуды жүзеге асыратын; статистика жүргiзетiн; салық салумен
байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн есепке алуды және
(немесе) тiркеудi жүзеге асыратын; лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат
беру мен тiркеу сипатындағы өзге де құжаттарды беретiн; жеке тұлғаларды
тұрғылықты жерi бойынша тiркеудi жүргiзетiн; азаматтық хал актiлерiн
тiркеудi жүзеге асыратын; нотариаттық iс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен;
Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi
органдармен өзара iс-әрекет жасайды.
Бюджетке түсiмдердi есепке алу. Бюджетке түсiмдердi есепке алуды салық
органдары салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң,
сондай-ақ өсiмпұлдар мен айыппұлдардың есептелген және түскен сомалары
бойынша салық мiндеттемелерiнiң орындалуын салық төлеушiнiң жеке шотында
көрсету жолымен жүзеге асырады. Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң түсуiн есептеу бiрыңғай бюджет сыныптамасына сәйкес
жүргiзiледi, ал жеке шоттарды жүргiзу тәртiбiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган
белгiлейдi.
Қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу. Бұл нысан, қосылған құн
салығы бойынша төлеушiлердi есепке қою талаптары белгіленген тәртіппен
айқындау және қосылған құн салығы бойынша төлеушiнi есепке қою тәртiбiн
белгiлеу арқылы жүзеге асады.
Салық тексерулері. Салық тексеруi – бұл салық қызметi органдары жүзеге
асыратын, салық заңдарының орындалуын тексеру. Сонымен қатар, бұл нысан
салық төлеушілермен олардың салықтық міндеттемелерінің орындалуына
мемлекеттік бақылаудың басты тәсілі. Салық қызметi органдарының лауазымды
адамдары, салық кодексіне сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де
адамдар мен салық төлеушi салық тексерулерiне қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін, қажет болған жағдайларда, салық қызметі органы
салықтық тексеруге оның нәтижесіне мүдделі емес маманды тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі. Салық тексерулерiн салық қызметi органдары
ғана жүзеге асырады. Ол мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтiк тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Ққжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) кешендi тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша салық мiндеттемелерiнiң
орындалуын тексеру;
2) тақырыптық тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң жеке түрi бойынша салық мiндеттемелерiнiң, банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
белгіленген міндеттемелерді орындауын, сондай-ақ трансферттік бағалар
қолданғанда мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша орындалуын тексеру;
3) қарсы тексеру - егер салықтық тексерудi жүргiзу кезiнде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушiлердiң жүргiзген
операцияларының салық есебiнде дұрыс көрсетiлуi туралы қосымша ақпарат алу
қажеттiгi туындаған жағдайда үшiншi бiр тұлғаларға қатысты жүргiзiлетiн
тексеру.
Рейдтiк тексерудi салық қызметi органдары жекелеген салық төлеушiлерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
- салық төлеушiлердiң салық органдарында тiркеу есебiне қойылуы;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
- лицензияның, біржолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының
болуы;
- акцизделетiн өнiмдi өндiру, сақтау және сату ережесiн сақтауы
талаптарын орындауы мәселелерi бойынша жүргiзедi.
Хронометраждық зерттеудi салық органдары салық төлеушiнiң нақты
кiрiсiн және кiрiс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен
жүргiзедi. Хронометраждық зерттеу бекiтілген тәртіппен жүргiзiледi.
Салық тексеруiн жүргiзу, заң актiлерiнде белгiленген жағдайларды
қоспағанда, салық төлеушiнің қызметiн тоқтатпауға тиiс, сондай-ақ салық
органы заңды тұлғаның өзiне салық тексеруiнiң жүргiзiлуiне қарамастан заңды
тұлғаның құрылымдық бөлiмшелерiн тексеруге құқылы.
Камералдық бақылау. Камералдық бақылау - салық төлеушiлер берген салық
есептiлiгiн және басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негiзiнде тiкелей
салық органы, оның орналасқан жерi бойынша жүзеге асырылатын бақылау.
Салық органы салық есептiлiгiн қателiктер тапқан, салық есептiлiгiнде
келтiрiлген мәлiметтердiң арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектiлерi үшiн көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде салық
төлеушiге жiберiлген қателiктердi өз бетiнше жоюы үшiн, сондай-ақ салық
салудың жалпыға бiрдей белгiленген тәртiбiне көшуi үшiн хабарлама
жiберiледi.
Мониторинг. Салық төлеушiлер мониторингi салық төлеушiлердiң нақты
салық салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердiң) өзiндiк құнын қалыптастырудың негiздiлiгiне талдау жүргiзу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердiң қаржы-шаруашылық қызметiн байқау жүйесiн қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
Электронды мониторинг - белгiленген электрондық цифрлық қолтаңбамен
расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретiн мониторинг түрi.
Салық төлеушiлердiң мониторингi республикалық және аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану. Қазақстан
Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру кезiнде немесе
қолма-қол ақша, банктiк төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет
көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу мiндеттi түрде фискальдық
жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану және тұтынушының қолына бақылау
чегiн беру арқылы жүргiзiледi.
Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызмет
көрсету кезiнде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды тiркеу үшiн
пайдаланылатын, ақпараттың маусым сайын түзетілмей тiркелуiн және энергияға
тәуелсiз ұзақ уақыт сақталуын қамтамасыз ететiн, фискалдық жады блогы бар
электронды құрылғылар және (немесе) банктiк компьютерлiк жүйелер.
Акцизделетiн тауарларға бақылау жасау. Сыраны қоспағанда, белгiленген
тәртiппен және жағдайларда акциз алымы таңбаларымен және есептiк-бақылау
таңбаларымен таңбалануға тиiс. Акциз алымы таңбаларымен және есептiк-
бақылау таңбаларымен таңбалауға акцизделетiн тауарларды дайындаушылар мен
импортерлер жауапты болып табылады.
Салық органы белгiленген тәртiппен акцизделетiн тауарлардың жекелеген
түрлерiн таңбалаудың ережесiн акцизделетiн тауарларды дайындаушының
сақтауына бақылау жасайды, сондай-ақ белгiленген тәртiппен акцизделетiн
тауарларды өндiрудi жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағында акциздiк
постылар белгiленедi.
Мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау
және өткiзу тәртiбiн сақтауға бақылау жасау. Салық органдары мемлекет
меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау және өткiзу
тәртiбiн сақтауға, сондай-ақ оны сатудан бюджетке ақша түсiмдерiнiң толық
және уақтылы түсуiн бақылауды жүзеге асырады.
Уәкiлеттi органдарға бақылау жасау. Салық қызметiнiң органдары
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi есептеудiң дұрыстығы,
оларды алудың толымдылығы мен уақтылы аударылуы жөнiндегi мәселелер бойынша
уәкiлеттi органдарға бақылау жасауды жүзеге асырады.
Бақылаудың ұтымды болуының шарты – оның ғылыми негізделген жіктелуін
қорыту, сондай-ақ бақылаудың ғылыми негіздерін және жіктелу критериилерін
сипаттау кезінде, оның жіктелуі жөнінде пікірлердің көптігі бұл құбылыстың
күрделі және синтетикалық сипатқа ие екендігіне куә болады.1 Тәжірибелік
және ғылыми міндеттерге байланысты бақылау түрлері жіктелуінің негізіне
түрлі критериилер жатқызылуы мүмкін: бақылау субъектісінің табиғаты,
олардың міндеттері, бақылау қызметінің мазмұны, бақылау өкілеттіліктерінің
сипаты, бақылау субъектісі мен объектісінің өзара қатынастарының сипаты,
бақылау жүргізілетін басқару кезеңдері, бақылаудың құқықтық салдары.2 Ал
мемлекеттік қаржылық бақылаудың жіктелуін объектілердің, біртұтас жүйеде
жіктелінетін объектілер арасындағы байланысты сипаттайтын құбылыстардың,
категориялардың, кластар (разрядтар, топтар және басқа бөлімшелер) бойынша,
олардың жалпы белгілеріне байланысты бөлінуі ретінде анықтауға болады.3
Белгілі бір шарттылық дәрежесімен, салықтық бақылауды, оның
ерекшелігін ескеретін келесідей жіктелуін ұсынуға болады:
1. Бақылау қызметін жүзеге асыратын субъектілерге байланысты:
- салық органдарымен жүзеге асырылатын салықтық бақылау;
- белгіленген жағдайлардағы кеден органдарымен жүзеге асырылатын
салықтық бақылау.
2. Бақыланатын тұлғалардың сипаттамасына байланысты:
- шаруашылық субъектілердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлер болып табылмайтын жеке тұлғалардың салықтық
бақылануы.
3. Тексерілетін тұлғаның бақылану қызметінің көлеміне байланысты:
- кешенді салықтық бақылау;
- тақырыптық салықтық бақылау;
- мақсатты салықтық бақылау.
4. Құжаттарды тексеруде қолданылатын әдістер мен тәсілдерге
байланысты:
4 Бақылау пәнінің қамтылу дәрежесіне байланысты:
- бүтіндей құжаттық салықтық бақылау;
- таңдалмалы құжаттық салықтық бақылау.
4 Ақпараттар мен мәліметтердің құралу көздеріне байланысты:
- құжаттық салықтық бақылау;
- нақты салықтық бақылау;
- қарсы салықтық бақылау.
5. Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу кезеңдеріне
байланысты:
- алдын-ала жасалатын салықтық бақылау;
- ағымдағы салықтық бақылау;
- кейіннен жасалатын салықтық бақылау.
6. Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу орнына
байланысты:
- камералды салықтық бақылау;
- сыртқа шығу арқылы жасалатын салықтық бақылау.
7. Бақылау жұмыстарының жоспарына байланысты:
- жоспарлы салықтық бақылау;
- жоспардан тыс салықтық бақылау.1
Сонымен, келтірілген түрлі критерийлерге байланысты салықтық
бақылаудың жіктелуі, мұндай құбылыстың күрделігі мен көпқырлығын көрсетеді.
1.3 Салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлі
Салық жүйесінің тиімді қызмет ету өзектілігінің заңдылықты түрде
жоғарылауы, салық төлеушілердің санының өсуі, салық органдарының
ресурстарының шектеулігі және салық тәртібінің қатаң орындалуына
талаптардың ұлғаюы жағдайларында салықтық бақылаудың жетілдірілу қажеттігі
ерекше маңызға ие.
Салық органдарының бақылау жұмыстарының негізгі мақсаты болып қызмет
етуші заңнама негізінде салықтық түсімдердің алынуының ең жоғарғы көлемін
қамтамасыз ету табылады. Бұл жұмыстардың ұтымды және тиімді ұйымдастырылуы
қазіргі кездегі ақпараттық технологиялар мен жүйелердің міндетті түрде
қолданылуын талап етеді.
Бақылау жұмысының барысында мемлекеттік салық органдары, төлеушілермен
жасалатын салық заңнамасының көзделген және көзделмеген бұзушылықтардың көп
санын анықтайды. Бұл, тәжірибеде жиі кездесетін бұзушылықтар және олардың
анықталуы мен тоқтатылуы салықтық түсімдердің тез арада ұлғайтылуына
мүмкіндік береді. Біздің қоғамда салықтардан жалтарудың қаупі әлі
баршылыққа анық емес. Бұл құбылыстың қоғамдық қаупі бюджетке ақшалай
қаражаттардың қажетті мөлшерде түспей қалумен және бюджет жетіспеушілігінің
өсуімен ғана байланысты емес, сонымен қатар салық салудан жалтару рыноктық
бәсекелестіктің негіздерін бұзады, салық бойынша қарызы бар төлеушіні адал
төлеушіге қарағанда ыңғайлы жағдайларға қояды. Бұдан бөлек, бір тұлғамен
салықтың төленбеуі басқа салық төлеушілер есебінен жүзеге асырылады:
мемлекет мөлшерлемелерді жоғарылутаға немесе салық салудың жаңа түрлерін
еңгізуге мәжбүр болады.1 Бұл орайда салықтық бақылаудың
автоматтандырылуының негізгі мақсаты – мемлекеттік басқару органдары және
басқа ұйымдардың ақпараттық кеңістігіне интеграцияланған, барлық құрылымдық
бөлімдерді бірегей есептегіш тор негізінде біріктіретін, функционалды толық
ақпараттық технологиялардың болуы.
Салық төлеушілердің санының өсуі, салық салу жүйесінің күрделенуі
кешенді автоматтандырылған ақпараттық жүйенің қолданылуын талап етеді, ол
келесідей себептерге байланысты қажет:
- салық инспекторының еңбегі оперативтілігінің және өнімділігінің
жоғарылауы үшін;
- салық төлеушілер есебі мәліметтерінің нақтылығын қамтамасыз ету;
- әрбір салық төлеуші және әрбір салық түрінің, оның кез-келген
топтастырылуы бойынша салықтардың түсуі туралы мәліметтерді
оперативті түрде алу;
- салықтық түсімдер динамикасының терең талдануы және ол динамиканың
болжану мүмкіндігі;
- салық инспекторларын кез-келген күнтізбелік күнге салық заңнамасы
жөнінде толық және уақтылы ақпараттандырылуын қамтамасыз ету;
- қағаздық құжат айналымы көлемінің қысқартылуы;
- салық салуды басқару бойынша қабылданатын шешімдердің оперативтілігі
мен сапасының жоғарылауы.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе салық комитеті мен қаржы
полициясының және басқа мемлекеттік органдардың төлеушілер және ең бастысы,
салық бойынша қарызы бар төлеушілер жөнінде мәліметтерді өзара
байланыстыруы тиіс. Мемлекеттік басқару органдарын салықтардың түсуі мен
салық заңнамасының орындалуы туралы жедел ақпараттандыру.
Автоматтандырылған жүйенің қолданылуы тиімді ақпараттық технологиялардың
жасалынуы мен енгізілуін, коммуникациялық торлардың құрылуын, жаңа
ақпараттық ортада жұмыс істеуге кадрлардың дайындалуын қарастырады.
Ақпараттандырылу нәтижесінде салық инспекторлары еңбегінің сипаты өзгереді.
Еңбек интеллектуалданады, ескі қайталанатын операциялардан босатылады,
мазмұнды және қызығырақ бола бастайды, салық инспекторы алдындағы
міндеттердің орындалуына жаңа мүмкіндіктер туады.[2]
Жалпы, салықтық бақылаудың автоматтандырылуының мәні салық салу
процесінің тиімді және қажетті деңгейде басқарылуына ықпал етуінде. Себебі
кез-келген ақпараттың жиналуы, өңделуі және берілуі, қамтылатын
құбылыстардың басқарылу процесін, яғни нақты шешім қабылдауды көздейді.
Автоматтандырылу тарихи тұрғыда өндірісте басталды және кейін кеңсеге
таратылды, алдымен оның басты мақсаты болып хатшы жұмысын жаңарту табылды.
Коммуникация құралдарының дамуы себебінен кеңсе технологияларының
автоматтандырылуы, ондағы өзінің еңбегінің өнімділігін жоғарылату
мүмкіндігін көрген мамандар мен басқарушыларды қызықтырды.
Кеңселік автоматтандырылуға келесідей міндеттер жатады: іс-қағаздарды
жүргізу, басқару, бақылау, есеп-қисаптарды құрастыру, ізденіс жұмыстары,
ақпараттың енгізілуі және жаңартылуы, құрылымдық бөлімшелер, бөлімдер,
салық комитеттері және орталық орган арасындағы ақпарат алмасуы.
Келтірілген міндетерді орындауда қарапайым рәсімдер:
- енетін және шығатын ақпараттың өңделуі;
- ақпараттың келешек талдануы;
- енген ақпараттың сақталуы (ақпаратқа қолжетудің тездігі және қажет
мәліметтің ізденісі).
Бұл келесідей жағдайлардың болуын талап етеді: орындаушылар арасындағы
жұмыс координациялануы тиіс; құжат айналымы барынша оңтайлануы тиіс; барлық
жүйе щеңберінде бөлімшелердің өзара әрекеттесу мүмкіндігі болуы тиіс.
Кеңсенің автоматтандырылуы персоналдың қызмет ететін дәстүрлі
коммуникация жүйесін (оның кеңесу, телефон соғулары мен бұйрық беру)
ауыстыруға тағайындалмаған, ал тек қана оны толықтыруға. Бұл жүйенің екеуі
де біріге отырып, басқару еңбегінің ұтымды автоматтандырылуын және
басқарушыларды ақпаратпен ең жақсы жабдықталуын қамтамасыз етеді.1
Сонымен қатар, салықтық бақылаудың автоматтандырылуы салық органдарына
салықтық бақылаудың нақты түрлерін жүзеге асыруға және салық тексерулерін
жүргізуге қажетті салық төлеушілерді таңдауды іске асыруға мүмкіндік
туғызады. Мұндай шараларды жүргізу нақты бағдарламалық өнімдердің жасалынуы
және қолданылуы негізінде орындалады.
Сонымен, автоматтандырылған ақпараттық жүйенің қолданылу қажеттігі
салықтық бақылаудың жетілдірілуінде айқын болып табылады. Мұндай көз-қарас
салықтық бақылаудың, оның ішінде әдістемелік аспектісінің жетілдірілуін
қарастырады. Бұнымен қатар тек қана салық саясатының сәтті жүргізілуіне
ықпал жасалмайды, сондай-ақ мемлекеттің басқа экономикалық, әлеуметтік және
құрылымдық саясаттарға да ықпалы іске асады.
Салық қызметінің ақпараттық жүйелерінің енгізілуі, салық төлеушілер
мен салық органдары қатынастарының жаңа деңгейге сапалы өтуі және
объективті, өзгермейтін процесс болып табылады. Еліміздегі салықтық
бақылаудың автоматтандырылуын көздейтін бастапқы қадамдарды және қазіргі
кездегі қолданылатын негізгі ақпараттық жүйелерді қарастырып көрейік.
Қазақстан Республикасының Президентінің “Қазақстан Республикасының
ұлттық ақпараттық инфрақұрылымының қалыптасуының және дамуының мемлекеттік
бағдарламасы туралы” №573 16.03.2001ж. Жарлығын орындау мақсатында 2001-
2003жж. арналған Үкіметіміз бұл бағдарламаны іске асыру шараларының
жоспарын бекітті.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық
комитеті (бұдан кейін ҚР ҚМ СК) келесідей ақпараттық жүйелердің
бағдарламалық өнімдерін жасаған:
□ ИС НДС – қосылған құн салығы бойынша салық есеп беруінің
енгізілуі мен өткізілуінің жүйесі;
□ ИСИД - төлем көзінен ұсталынатын жеке тұлғалардың табыстары
есебінің жүйесі;
□ ЭФНО – электронды түрде салық есеп беруінің қалыптасу және өткізу
жүйесі;
□ ЭКНА – электронды бақылау және салықтық аудит;
□ ИНИС – салық төлеушілердің тіркеу және төлемдерінің есебі жүйесі;
□ РНиОН – салық төлеушілердің және салық салу объектілерінің
мемлекеттік тізімі жүйесі;
□ СГДС – хабарларды кепілді жеткізудің жүйесі.
Салық кодексінің жобасын жасау кезінде ақпараттық технологиялар
тұрғысынан салық әкімшілігін жүргізудің жұмыстық рәсімдерін нақты
функцияларға бөлу және сипаттау міндеті қойылған еді. Яғни салық жүйесі
қызметін салық төлеуші салық органына келіп, есепке тұру кезінен
басталатын, салық есебін өткізу және өңдеумен аяқталатын, нәтижесінде
камералдық тексеру жүргізуді қамтитын функцияларға бөлген.
Ақпарат өте көп және оның көлемі әрқашан ұлғайып тұрады. Сондықтан
ақпараттық жүйенің енгізілуі кезінде ақпараттық ағымдарды оңайлату және
оңтайландыру, мәліметтердің қайталануын жою, яғни өндірістік емес
жұмыстардан ең жоғарғы және оңтайлы босатылған жүйені құру, ақталмаған
аралық тармақтарды (звеноларды) жою міндеті қойылған.
Мұндағы, ең оңай болып ведомтсволық жүйені келесідей қағида бойынша
құру табылады: Ақпаратты жабдықтаушы — Ақпаратты қолданушы. Жабдықтаушы –
бұл салық төлеуші, министрлік немесе РНиОН шеңберіндегі ведомство, нақты
анықталған форматтардағы ақпаратты беретін салық тексеру актісін толтырған
салық инспекторы. Немесе барлық жүйелер айталық екі шартты тәуелсіз
жүйелерден тұрады:
1) Салық төлеуші үшін, РНиОН жабдықтаушысы үшін, жүйе клиентін тексеру
актісін енгізу бойынша салық инспекторы үшін;
2) Жұмысшы ведомстволық салық жүйесінен.
Бұл жүйелер тек қана арифметикалық және логикалық көмектердің кейбір
инструменттерін қолданатын электронды декларацияларды толтыруға және
жіберуге мүмкіндік бермейді, сондай-ақ салық төлеушілермен қашықтық
қатынастарға түсуге кезеңдеп өтуге жағдайлар жасайды. Клиентке де, салық
органдарына да ыңғайлы. Электронды құжаттарды қабылдау арқылы мәліметтерді
қабылдау және өңдеудің уақыты мен қаражаттарының үнемделуі, тексеру
жүргізудің үнемділігі мен анықтығы, мәліметтерді өңдеудің тездігі,
есептілік, аналитика және т.с.с. Мұнда, бұл процестің барлық
қатысушыларының мүдделері ескерілген.
Өндірістік емес төлемдер бойынша жұмыстың ұйымдастырылуын жетілдіру
мақсатында уәкілетті мемлекеттік орган салық төлеушілер және салық салу
объектілерінің, оның ішінде өндірістік емес төлемдер бойынша тізімін
жүргізудің жаңа автоматтандырылған бағдарламасын жасау және өткізу туралы
шешім қабылдаған еді.
Тіркеудің немесе жеке топтардың (РНН, СИК, паспорттық жүйенің тіркеу
нөмірі және т.с.с.) есебін жүргізетін барлық жүйелер олардың негізінде ҚР-
ның барлық субъектілерінің есебін жүргізуге және ҚР-ның барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің маңызды тізімін жүргізуге мүмкіндік бермейтін
кемшілікке ие.
Салық төлеушілердің тізімінің соңғы идеясы – түрлі ведомстволардан –
заң, статистика, салық қызметі, IIМ, СIМ және т.б. органдардан заңды және
жеке тұлғалар туралы мәліметтерді біріктіретін біртұтас мәліметтер базасын
құру.
Өндірістік емес төлемдер жергілікті бюджетке қаражаттардың түсуінің
негізгі көзі б.т. Олардың рөлі және үлесі барлық салықтық түсімдердің жалпы
көлемінде жоғарылай бастайды, әсіресе шағын бизнес саласында.
Өндірістік емес төлемдер бойынша түсімдердің көлемінің өсуіне қол
жеткізу үшін салық есебінің уақтылы жүргізілуіне бақылаудың күшеюі,
түсімдердің бақылануының қосымша шараларының жасалуын талап етеді.
Өндірістік емес төлемдердің негізгі бөлігіне әкімшілік жүргізудің
уәкілетті органдардың жұмысынан тәуелдігін ескерсек, сондай-ақ салық
комитеттерінің уәкілетті органдармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
I Бөлім. Салықтық бақылау, оның экономикалық мәні 5
және мазмұнының жалпы сипаттамасы 5
1.2 Салықтық бақылаудың нысандары мен түрлері 12
1.3 Салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлі 19
II Бөлім. Қазақстан Республикасындағы салықтық 31
бақылаудың жағдайын талдау 31
2.1 Салықтық бақылауды ұйымдастыру және жүргізу 31
2.2 Салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
талдау 41
III Бөлім. Салықтық бақылаудың жетілдірілу мәселелері мен оларды шешудің
кейбір жолдары 49
3.1 Салық төлеушілерді таңдаудағы статистикалық әдістерді қолдану
қажеттігі 49
3.2 Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің кейбір жолдары
51
3.2.1 Салықтық бақылаудың қарапайым мәселелері 51
3.2.2 Оффшорлық аймақтардың заңсыз қолданылу мәселесі 53
3.2.3 Салық төлеушілермен келтірілген фирмаларды пайдалану мәселесі 55
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Қазақстан үшін салықтардың фискалдық мәнінің жоғарылауы және еліміздің
салық органдары ресурстарының шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерінің терең зерттелуі мен оның
келешектегі жетілдірілу қажеттігі заңдылықты түрде жоғарылайды. Салықтық
бақылаудың мәнінің мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуімен байланысы, оның маңыздылығын айқындай түсіреді.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы
мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке
тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы,
нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық
бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен,
олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады.
Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша
ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан,
салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін
анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік
туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде
бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып
отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады,
кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы
мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың
еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық
аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген.
“Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық
әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық
кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және
басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның
ұйымдастырылу және жүзеге асырылу мәселелерінің жеткіліксіз зерттелінуі,
жұмыс тақырыбының таңдалынуына себеп болды. Бұдан бөлек, салықтық
бақылаудың көпқырлылығы мен күрделілігі, оның келешектегі зерттелінуіне
жеткілікті орынның болуын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы
қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен
жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын
теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық
бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
• салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
• салықтық бақылаудың нысандары мен түрлерін қарастыру;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін
қарастыру;
• еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуін
талдау;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
талдау;
• салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
• салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің
артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
Жұмыс әдістері. Зерттеулер келесідей әдістерді қолдану арқылы
жүргізілген: бақылау, жүйелілік, экономикалы-математикалық моделдеу және
логикалы-мәнді талдау. Тәжірибелік мәліметтердің талдануы топтастыру,
таңдау, салыстыру, жалпылау және қазіргі ақпараттық технологиялардың
қолданылуымен жүргізілген.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, сегіз сұрақты қосатын
үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
I Бөлім. Салықтық бақылау, оның экономикалық мәні
және мазмұнының жалпы сипаттамасы
1.1. Салықтық бақылау: түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидалары
Салықтық бақылауды зерттеу барысында, оның мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі екендігінен, салықтардың экономикалық категория
ретіндегі атқаратын бақылау функциясынан, салық механизмінің құрастырушысы
болып табылатындығынан және салық салу ісіндегі мемлекеттік басқару
жүйесіндегі алатын орнынан бастау алу керек. Себебі салықтар ең алдымен
қаржылы-экономикалық категорияны білдіреді және мәселе мәні болып салықтық
бақылаудың салықтардың экономикалық тиімді қызмет етуіндегі өзектілігін
ескере және ерекше белгілерін анықтай отырып, оның экономикалық мазмұнына
сипаттама беруге талпыныс жасау табылады.
Әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы кезінде экономикалық және құқық
салаларын зерттеушілерінің еңбектерінде салықтық бақылаудың төмен деңгейде
зерттелінуі, оның күрделігі, көпқырлығы мен маңыздылығына және бұл мәселе
жөнінде негізделген теориялық базаның жоқтығына байланысты, әртүрлі және
көптеген жағдайда қарама-қайшы пікірлер келтірілетіндігі байқалады. Осыған
байланысты, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
теориялық мәселелердің қорытылуы ерекше маңызға ие болады.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен өзінің
қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі бір
талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.[1]
Бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық бақылаудың анықтамасы мен мазмұны
жөнінде қазіргі кездегі отандық және шет ел ғалымдарының көптеген пікірлері
қалыптасқан және төмен деңгейде салықтық бақылау зерттелген. Олардың
ішіндегі сипаты бойынша кең таралғандарын және дәйектіректерін
қарастырайық.
“Мемлекеттік қаржылық бақылау – мемлекеттің негізгі заңдарының
кесімдеріне негізделетін, белгілі бір басқару мен билік органдарының
экономикалы-құқықтық іс-әрекеттерінің кешенді және мақсатты бағытталған
жүйесі, ал салықтық бақылау – салық заңнамасының орындалуына, заңды және
жеке тұлғалармен салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің дұрыс
есептелуіне, толық көлемде және дер кезінде аударылуына мемлекеттік
органдар жағынан арнайы бақылауды білдіреді” деген жүйелі тұжырымды белгілі
ресей экономисті келтіреді. Оның ойынша қаржылық бақылауды әдетте екі
аспектіде қарастырады: 1) қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық
экономикалық субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталынуына арнайы
құрылған бақылау органдарының қатаң мазмұндалған қызметі; 2) қаржылық
операциялардың мақсатты-дәйектілігін және тиімділігін қамтамасыз ету
мақсатында макро-, және микродеңгейде қаржыларды және ақшалай ағымдарды
басқарудың ажырамас элементі.1 Осы тұрғыдан, салықтық бақылауды салық
органдары атқаратын бақылау қызметі және салық органдары мен салық
төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайтын
мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
“Қаржылық бақылау қаржылардың орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және
пайдаланылуымен байланысты мәнінің алғышарттарынан анықталады”2 деген пікір
қаржылық бақылау туралы экономикалық ғылыммен қорытылған жаңа түсініктердің
қалыптасуына негіз бола алады. Бірақ қаржылардың мәні тек қана мемлекеттік
қаржылармен байланысты емес, сондықтан мемлекеттік қаржылық бақылауың, оның
ішіндегі салықтық бақылаудың бұрмалануы мүмкін.
Мемлекеттік қаржылық бақылау демократиялық қоғам және рыноктық
экономика жағдайында – бұл қаржылық құқықтың нормаларына негізделген
мемлекеттің ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және пайдаланылуы
аясындағы әрекеттердің заңдылығы мен мақсат-дәйектілігін тексеру бойынша,
заңдылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік меншікті қорғауға, мемлекеттік
қаражаттардың мақсатты, тиімді және үнемді пайдалануына ықпал ететін,
мемлекетпен бекітілген қаржылық тәртіптің бұзылуын анықтайтын іс-шаралардың
және органдардың жүйесі.3
Салықтардың экономикалық категория ретінде тиімді қызмет ету
өзектілігі, олардың функцияларының қарастырылуын талап етеді. Баршамызға
белгілі, салықтардың ең маңызды төрт функциялары бар, олар фискалдық,
бақылау, қайта бөлушілік және реттеушілік. Бізге қажетті функцияға
тоқталайық.
Салықтардың бақылау функциясының мәні салықтық түсімдердің сандық
сипатталу мүмкіндігінің туындауында және олардың мемлекеттің қаржылық
ресурстарға қажеттілігімен сәйкестендірілуінде. Бақылау функциясының
негізінде салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесіне және бюджеттік
саясатқа өзгертулер енгізу қажеттігі анықталады. Салықтардың бақылау
функциясының жүзеге асырылуы, оның толықтығы мен тереңділігі белгілі
деңгейде салықтық тәртіптен тәуелді. Оның мәні салық төлеушілер заңнамамен
бекітілген салықтарды уақтылы және толық көлемде төлеуін білдіреді.1
Сонымен қатар, салықтардың бақылау функциясының мәні мемлекеттің
қаржылық базасының қалыптасуына, ұдайы өндіріс процесіне әсер етуіне
бақылауды жүзеге асыруға белгілі бір объективті мүмкіндіктердің құрылуында.
Бақылау функциясының тіршілік және әрекет етуімен мемлекет шеңберінде
барлық экономикалық процестерге салықтық бақылауды ұйымдастыруға және
жүргізуге объективті жағдайлар туғызылады. Бірақ қажетті бақылаудың
объективті жағдайлары тек қана қаржы ресурстарының қайта бөліну
қажеттігінің және жағдайларының қалыптасып қойғаны кезінде ғана туындайды.
Сондықтан бақылау функциясы өзінше сипатқа ие бола алмайды және өзін
фискалдық функциямен байланыссыз және өзара әрекеттесуінсіз білдіре
алмайды. 2
Сөйтіп, салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі
атқаратын бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны екендігі анықталып
отыр. Бірақ бұл функция қаржы категориясына да тән. Мұнда, салықтық бақылау
мен қаржылық бақылауларының бірдей екен деген қате пікір орын алуы мүмкін.
Сондықтан, салықтардың қаржылық категория болып табыладындығын ескере
отырып, салықтық бақылаудың өзіндік ерекшелігін айқындау қажет.
Біздің ойымызша, салықтық бақылау мемлекеттің фискалдық мүдделерін
іске асыруға бағытталған, бірақ оның жетілдірілуі кезінде салықтардың басқа
да функцияларының сәтті қызмет етуіне де жағдайлар жасалынады, яғни
салықтық бақылау екі функцияға да біршама әсер етеді. Мемлекет салықтық
бақылауды тиімді жүргізу негізінде экономиканың түрлі салалары салық
базасының жағдайын талдау арқылы олардан түсетін салықтардың (фискалдық
функция) қажетті деңгейін анықтай және сәйкесінше реттеушілік қызметін
жетілдіре алады. Өз кезегінде, тиімді қызмет ететін салықтар экономиканың
және әлеуметтік саланың бүтіндей дамуына жағымды ықпалын тигізеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтық бақылау салық механизмінің
құрастырушысы болып табылады. Мемлекет өзінің салық саясатын салық
механизмі, оның тұтқалары, құрастырушылары және элементтері арқылы жүзеге
асырады. Салық механизмін кең (жалпытеориялық) және тар (тәжірибелік)
мағынада қарастыруға болады және салықтық қатынастардың бекітілген әдістері
мен нысандарын тексеру, ақпарат жинау, салық механизмінің әрекет етуіндегі
жағымды және жағымсыз жақтарды анықтау мақсатында бақылау іс-әрекеттерінің
жүргізу сияқты мәселелер, оның құрылуындағы кезеңдердің бірі болып
табылады. Салықтық механизм дегеніміз бұл түсінікті экономикалық категория
ретінде мазмұндайтын салық теориясының саласы, яғни қайта бөлу
қатынастарының объективті қажет басқару процесі. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылауды бұл процесті құрайтын ұйымдастырылмалы құрылым ретінде қамтамасыз
етілген қатынастар аясы деп те анықтауға болады.1 Сөйтіп, салықтық
бақылаудың мәні мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуінде деген тұжырым жасауға болады. Мұнда, салықтық бақылауды салық
механизмінің құрылуындағы және жүзеге асырылуындағы объективті сипаттағы
қатынастар жиынтығы және ол әрқашан салық механизмінің жетілдірілуін
қарастырады деуге болады.
Салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау
функциясының жүзеге асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару
теориясы тұрғысынан тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас
элементі болып табылатынын ұмытпау қажет.
Салықтық бақылаудың салық механизмінің құрастырушысы және ішкі жүйесі
ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның негізгі
заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын ұдайы
өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады. Салық механизмінің барлық
бөліктері шартты түрде ажыратылған, себебі тәжірибе жүзінде өте тығыз
байланысқан, ал салықтық реттеу және бақылау тіпті органикалық бүтінді
білдіреді. Ағымдағы салықтық реттеу процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі
түріндегі ынталандыру әдістері қолданылады, сол сияқты айыппұлдарды
есептеу, қарыз сомаларын салық төлеушінің немесе оның дебиторларының
мүлкіне аудару, банкроттау рәсімдері және т.б. түріндегі жазалау шаралары
қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы салық салудың бүтіндей реттеушілік
тағайындалуын қамтамасыз етеді.1 Сондай-ақ, салықтық реттеу салықтық
бақылау арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуы
және оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық тағайындалуын
да, реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Бұл орайда
салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы және оның басты
заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде мазмұндалуы
сияқты ерекшеліктері анықталады.
Қазіргі қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес, салықтық бақылау
дегеніміз салық қызметі органдарының салық заңнамасының орындалуына,
бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде және толық көлемде
аударылуына бақылауды білдіреді. Әрине, салық заңнамасының орындалуына
бақылауды жүзеге асыру бақылаудың бірден-бір көрінісі, бірақ біздің
ойымызша, мұндай анықтама салықтық бақылаудың тек қана міндетін анықтайды
және оған нақты сипаттама бермейді, себебі салықтық бақылауды салық
органдарымен жүргізілетін бақылау деп анықтау, бұл түсініктің мазмұнын
ашпайды.
Сонымен қатар салықтық бақылау – бұл мемлекет мүддесінде ақшалай
қаражаттардың түсуінің ұйымдастырылуын, сондай-ақ салықтық құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілік шараларын мазмұндайтын заң шеңберінде
қызмет ететін, салық қатынастарының басқарылу жүйесі. Қаржының және
салықтардың бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны бола тұрып, салықтық
бықылау келесідей ерекшелікті қасиеттерге ие болады: үздіксіздік,
мемлекеттік билікті сипат және басты заңнамалық құжаттың - ҚР салық
кодексінің болуы.1
Ресей құқықгерінің пікірі бойынша салықтық бақылау – бұл мемлекеттік
басқарудың ұйымдастырылу-құқықтық механизмінің құрамдас бөлігі және
мамандандырылған өкілетті мемлекеттік органдардың ерекше қызмет түрі.2
Қоғамдағы мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы экономикалық
қатынастардың заңнама шеңберінде қызмет етуі, қаржылық құқық ғылымы
өкілдеріне бұл мәселе жөнінде зерттеу жүргізуге тиым салуға болмайтындығын
талап етеді, бірақ салықтар ең алдымен экономикалық категория болып
табылады, сондықтан салықтық бақылауды сипаттаудың және оның
жетілдірілуінің басты шарты – бұл экономикалық тұрғыдан жасалынатын жан-
жақты зерттеу.
Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас
бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдырының заңнама шеңберінде,
мемлекеттің фискалдық және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің сақталуын
тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының кешенді
қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
ететін, келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын экономикалық
қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде көрсетуге болады:
1. Салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі
бір ақпараттың алынуы;
2. Салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық
тексерулерді жүргізу;
3. Алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
4. Ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
5. Төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
6. а) Берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және ә) қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу;
7. Тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
8. Ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау;
9. Ауытқуды жою және келешекте болдырмау мақсатында заңнамаға сәйкес
экономикалық жазалау шараларын қолдану;
10. Бүтіндей салық механизімінің тиімділігін бағалау;
11. Салық механизімінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер еңгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бұл процестерді келтірілген ретке сәйкес 1.1.-сызбада белгіленгендей
көрсетуге болады.
Салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы
– бұл, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді бақылауды
білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық бақылауды
білдіреді.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу қағидалары да салық саясатының сәтті
жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің салық органдары
негізделуге тиіс маңызды қағидаларды қарастыру дұрыс деп білеміз. Салық
салудың классикалық қағидалары болып анықтылық, қарапайымдылық, үнемділік,
әділеттілік және легалдылық табылады. Біз бұлардың жалпыға белгілігіне
байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға
міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бiрдей және мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерiн реттейтiн
нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға
тиiс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей қағидаларды
қолдануға болады:
Тиімділік қағидасы. Бұл қағида, салық органдарының ресурстарын тиімді
пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты қарастырады,
яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен материалдық база
және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы. Салықтық бақылау, оның жүзеге асқандығының
қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі
алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда
ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызметінің мамандарының кәсіпқойлығы,
қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы субъектінің өз ісін
қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде
көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой мамандар салықтық
бақылаудың іске асырылуына тек жағымды ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
1.2 Салықтық бақылаудың нысандары мен түрлері
Салықтар және басқа міндетті төлемдер түріндегі бюджетке шоғырланатын
қаражаттардың көлемі көбінесе заңды және жеке тұлғалармен салық
заңнамасының және басқа нормативтік актілерді дұрыс орындауына тәуелді.1
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономиканың түрлі
салаларында өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорындар саны көбеюде. Олардың көбісі бухгалтерлік және салық заңнамасы
саласында қажетті деңгейдегі кәсіпқой мамандарға ие емес. Мұндай
кәсіпорындарда, әдеттегідей, есеп жүргізуде қателіктер жіберіледі, ал кей
жағдайларда есеп-қисап көрсеткіштерін саналы түрде бұрмалау да кездеседі.
Мұның барлығы салық салынатын базаның төмендеуіне және салықтық түсімдердің
бюджетке жеткіліксіз түсуіне әкеледі. Осы жағдайларда салықтық бақылаудың
нақты нысандары мен түрлерінің жүйелі және біртұтас сипатқа ие болуы ерекше
маңызға ие болады.
Нысан түсінігінің қандай да бір құбылыс мазмұнының сыртқы көрінісі
ретінде жалпытеориялық сипатталуы, салықтық бақылау нысандары табиғатының
келешектегі талдануына негіз ретінде қабылдануы тиіс. Осы тұрғыдан,
салықтық бақылау нысандарын, оның нақты міндетін орындау бойынша уәкілетті
органдардың іс-әрекеттерінің бірегей жиынтығын сипаттайтын, салықтық
бақылауды ұйымдастырудың, іске асырудың және оның іс-шараларының
нәтижелерін бекіту әдістерінің сыртқы көрінісі деп анықтауға болады.
Еліміздің қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес салық бақылауы
келесідей нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi
есепке алу;
- бюджетке түсiмдердi есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу;
- салық тексерулерi;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметi мониторингi;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
- акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
- мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және
сату тәртiбiн сақтауды тексеру;
- уәкiлеттi органдарға бақылау жасау.
Осы аталған салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын бұзу фактілері анықталған жағдайда салық
органдары салық төлеушіге жазбаша хабарлама жібереді. Бұл салық қызметі
органының салық төлеушіге салық міндетемелерін орындау туралы жіберген
хабарламасы болып табылады.
Салықтық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың хабарламасын салық
органдары салықтық тексеру акт қорытындысы бойынша шешім қабылдаған күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық
бақылау нәтижесі бойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы салықтық
есепті бұзғандығы анықталған екі жұмыс күні ішінде, салық заңнамаларын
бұзуға жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған күннен бастап бес
жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі тиіс.1
Салық төлеушiлердi тiркеу есебi. Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу
– бұл салық төлеушi туралы мәлiметтердi салық төлеушiлердiң мемлекеттік
тiзiлiмiне енгiзу. Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке
қою, соның нәтижесiнде салық төлеушiнiң тіркеу деректері, оның ішінде салық
төлеушінің тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға
байланысты объектiлердiң тиесiлiгi; салық төлеушiнiң тіркеу деректерінің
ағымдағы өзгерiстерін тіркеу; есептен шығару белгіленеді. Салық төлеушінің
тіркеу деректері салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу (тіркеу есебіне алу)
кезінде оның салық органына берген мәліметтері.
Қазақстан Республикасында салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу
ретiнде мыналар тiркелуге тиiс: орналасқан жері бойынша – тұрақты мекеме
құру арқылы қызметiн жүзеге асыратын шетел заңды тұлғалары, олардың
құрылымдық бөлiмшелерi, оның iшiнде резидент еместер; қызметін жүзеге
асыратын жері бойынша - тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғалар; қызметін жүзеге асыратын жері бойынша
қызметін бірлескен кәсіпкерлік нысанында жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер;
тұрғылықты жерi бойынша салық төлеушiлер болып табылатын резидент жеке
тұлғалар; болатын жері бойынша - белгіленген резидент емес жеке тұлғалар;
салық салу объектiлерi орналасқан және (немесе) тiркелген жер бойынша салық
салу объектiлерiн иеленетiн резидент еместер; резидент банк орналасқан жері
бойынша көзделген негіздер бойынша мемлекеттік тіркеуге жатпайтын, резидент
банктерде ағымдық шоттарын ашатын резидент еместер салық төлеушiлер.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебi салық төлеушi салық органдарында салық
төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу рәсiмiнен өткеннен кейiн жүзеге асырылады.
Бұл ретте салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу оны тіркеу есебіне алғаш рет
қою болып табылады. Салық төлеушi:
• заңды тұлға, оның құрылымдық бөлімшелерi, сондай-ақ қызметiн жүзеге
асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн: заңды тұлғаның, оның құрылымдық
бөлiмшесiнiң орналасқан орны бойынша; қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және (немесе) тiркеу орны бойынша;
• жеке тұлға, соның ішінде жеке кәсіпкер үшiн: резидентке – тқрғылықты жерi
бойынша; резидент емеске келген орны бойынша; салық салу объектілерінің,
салық салуға байланысты объектiлердің орналасқан және (немесе) тiркеу
орны бойынша; кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық
органдарында тiркеу есебiне тқруға мiндеттi.
Салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi есепке
алу. Салық органдары жеке тұлғаларды салық салу объектiлерiнің орналасқан
жерi бойынша тiркеу есебiн Салық кодексіне сәйкес салық салу объектiлерiн
есепке алуды және (немесе) тiркеудi жүзеге асыратын уәкiлеттi органдар
беретiн мәлiметтер негiзiнде жүргiзедi. Бұл үшiн мыналар: жылжымайтын мүлiк
(жер) үшiн - олардың нақты орналасқан жерi; көлiк құралдары үшiн - көлiк
құралдарының мемлекеттiк тiркелген жерi, ал ондай жоқ болған жағдайда -
мүлiк иесiнiң орналасқан (тұрғылықты) жерi салық салу объектiсiнiң
орналасқан жерi болып танылады.
Салық төлеушілердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай: заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi
және таратуды жүзеге асыратын; статистика жүргiзетiн; салық салумен
байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн есепке алуды және
(немесе) тiркеудi жүзеге асыратын; лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат
беру мен тiркеу сипатындағы өзге де құжаттарды беретiн; жеке тұлғаларды
тұрғылықты жерi бойынша тiркеудi жүргiзетiн; азаматтық хал актiлерiн
тiркеудi жүзеге асыратын; нотариаттық iс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен;
Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi
органдармен өзара iс-әрекет жасайды.
Бюджетке түсiмдердi есепке алу. Бюджетке түсiмдердi есепке алуды салық
органдары салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң,
сондай-ақ өсiмпұлдар мен айыппұлдардың есептелген және түскен сомалары
бойынша салық мiндеттемелерiнiң орындалуын салық төлеушiнiң жеке шотында
көрсету жолымен жүзеге асырады. Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң түсуiн есептеу бiрыңғай бюджет сыныптамасына сәйкес
жүргiзiледi, ал жеке шоттарды жүргiзу тәртiбiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган
белгiлейдi.
Қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу. Бұл нысан, қосылған құн
салығы бойынша төлеушiлердi есепке қою талаптары белгіленген тәртіппен
айқындау және қосылған құн салығы бойынша төлеушiнi есепке қою тәртiбiн
белгiлеу арқылы жүзеге асады.
Салық тексерулері. Салық тексеруi – бұл салық қызметi органдары жүзеге
асыратын, салық заңдарының орындалуын тексеру. Сонымен қатар, бұл нысан
салық төлеушілермен олардың салықтық міндеттемелерінің орындалуына
мемлекеттік бақылаудың басты тәсілі. Салық қызметi органдарының лауазымды
адамдары, салық кодексіне сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де
адамдар мен салық төлеушi салық тексерулерiне қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін, қажет болған жағдайларда, салық қызметі органы
салықтық тексеруге оның нәтижесіне мүдделі емес маманды тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі. Салық тексерулерiн салық қызметi органдары
ғана жүзеге асырады. Ол мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтiк тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Ққжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) кешендi тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша салық мiндеттемелерiнiң
орындалуын тексеру;
2) тақырыптық тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң жеке түрi бойынша салық мiндеттемелерiнiң, банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
белгіленген міндеттемелерді орындауын, сондай-ақ трансферттік бағалар
қолданғанда мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша орындалуын тексеру;
3) қарсы тексеру - егер салықтық тексерудi жүргiзу кезiнде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушiлердiң жүргiзген
операцияларының салық есебiнде дұрыс көрсетiлуi туралы қосымша ақпарат алу
қажеттiгi туындаған жағдайда үшiншi бiр тұлғаларға қатысты жүргiзiлетiн
тексеру.
Рейдтiк тексерудi салық қызметi органдары жекелеген салық төлеушiлерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
- салық төлеушiлердiң салық органдарында тiркеу есебiне қойылуы;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
- лицензияның, біржолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының
болуы;
- акцизделетiн өнiмдi өндiру, сақтау және сату ережесiн сақтауы
талаптарын орындауы мәселелерi бойынша жүргiзедi.
Хронометраждық зерттеудi салық органдары салық төлеушiнiң нақты
кiрiсiн және кiрiс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен
жүргiзедi. Хронометраждық зерттеу бекiтілген тәртіппен жүргiзiледi.
Салық тексеруiн жүргiзу, заң актiлерiнде белгiленген жағдайларды
қоспағанда, салық төлеушiнің қызметiн тоқтатпауға тиiс, сондай-ақ салық
органы заңды тұлғаның өзiне салық тексеруiнiң жүргiзiлуiне қарамастан заңды
тұлғаның құрылымдық бөлiмшелерiн тексеруге құқылы.
Камералдық бақылау. Камералдық бақылау - салық төлеушiлер берген салық
есептiлiгiн және басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негiзiнде тiкелей
салық органы, оның орналасқан жерi бойынша жүзеге асырылатын бақылау.
Салық органы салық есептiлiгiн қателiктер тапқан, салық есептiлiгiнде
келтiрiлген мәлiметтердiң арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектiлерi үшiн көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде салық
төлеушiге жiберiлген қателiктердi өз бетiнше жоюы үшiн, сондай-ақ салық
салудың жалпыға бiрдей белгiленген тәртiбiне көшуi үшiн хабарлама
жiберiледi.
Мониторинг. Салық төлеушiлер мониторингi салық төлеушiлердiң нақты
салық салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердiң) өзiндiк құнын қалыптастырудың негiздiлiгiне талдау жүргiзу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердiң қаржы-шаруашылық қызметiн байқау жүйесiн қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
Электронды мониторинг - белгiленген электрондық цифрлық қолтаңбамен
расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретiн мониторинг түрi.
Салық төлеушiлердiң мониторингi республикалық және аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану. Қазақстан
Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру кезiнде немесе
қолма-қол ақша, банктiк төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет
көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу мiндеттi түрде фискальдық
жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану және тұтынушының қолына бақылау
чегiн беру арқылы жүргiзiледi.
Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызмет
көрсету кезiнде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды тiркеу үшiн
пайдаланылатын, ақпараттың маусым сайын түзетілмей тiркелуiн және энергияға
тәуелсiз ұзақ уақыт сақталуын қамтамасыз ететiн, фискалдық жады блогы бар
электронды құрылғылар және (немесе) банктiк компьютерлiк жүйелер.
Акцизделетiн тауарларға бақылау жасау. Сыраны қоспағанда, белгiленген
тәртiппен және жағдайларда акциз алымы таңбаларымен және есептiк-бақылау
таңбаларымен таңбалануға тиiс. Акциз алымы таңбаларымен және есептiк-
бақылау таңбаларымен таңбалауға акцизделетiн тауарларды дайындаушылар мен
импортерлер жауапты болып табылады.
Салық органы белгiленген тәртiппен акцизделетiн тауарлардың жекелеген
түрлерiн таңбалаудың ережесiн акцизделетiн тауарларды дайындаушының
сақтауына бақылау жасайды, сондай-ақ белгiленген тәртiппен акцизделетiн
тауарларды өндiрудi жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағында акциздiк
постылар белгiленедi.
Мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау
және өткiзу тәртiбiн сақтауға бақылау жасау. Салық органдары мемлекет
меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау және өткiзу
тәртiбiн сақтауға, сондай-ақ оны сатудан бюджетке ақша түсiмдерiнiң толық
және уақтылы түсуiн бақылауды жүзеге асырады.
Уәкiлеттi органдарға бақылау жасау. Салық қызметiнiң органдары
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi есептеудiң дұрыстығы,
оларды алудың толымдылығы мен уақтылы аударылуы жөнiндегi мәселелер бойынша
уәкiлеттi органдарға бақылау жасауды жүзеге асырады.
Бақылаудың ұтымды болуының шарты – оның ғылыми негізделген жіктелуін
қорыту, сондай-ақ бақылаудың ғылыми негіздерін және жіктелу критериилерін
сипаттау кезінде, оның жіктелуі жөнінде пікірлердің көптігі бұл құбылыстың
күрделі және синтетикалық сипатқа ие екендігіне куә болады.1 Тәжірибелік
және ғылыми міндеттерге байланысты бақылау түрлері жіктелуінің негізіне
түрлі критериилер жатқызылуы мүмкін: бақылау субъектісінің табиғаты,
олардың міндеттері, бақылау қызметінің мазмұны, бақылау өкілеттіліктерінің
сипаты, бақылау субъектісі мен объектісінің өзара қатынастарының сипаты,
бақылау жүргізілетін басқару кезеңдері, бақылаудың құқықтық салдары.2 Ал
мемлекеттік қаржылық бақылаудың жіктелуін объектілердің, біртұтас жүйеде
жіктелінетін объектілер арасындағы байланысты сипаттайтын құбылыстардың,
категориялардың, кластар (разрядтар, топтар және басқа бөлімшелер) бойынша,
олардың жалпы белгілеріне байланысты бөлінуі ретінде анықтауға болады.3
Белгілі бір шарттылық дәрежесімен, салықтық бақылауды, оның
ерекшелігін ескеретін келесідей жіктелуін ұсынуға болады:
1. Бақылау қызметін жүзеге асыратын субъектілерге байланысты:
- салық органдарымен жүзеге асырылатын салықтық бақылау;
- белгіленген жағдайлардағы кеден органдарымен жүзеге асырылатын
салықтық бақылау.
2. Бақыланатын тұлғалардың сипаттамасына байланысты:
- шаруашылық субъектілердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлер болып табылмайтын жеке тұлғалардың салықтық
бақылануы.
3. Тексерілетін тұлғаның бақылану қызметінің көлеміне байланысты:
- кешенді салықтық бақылау;
- тақырыптық салықтық бақылау;
- мақсатты салықтық бақылау.
4. Құжаттарды тексеруде қолданылатын әдістер мен тәсілдерге
байланысты:
4 Бақылау пәнінің қамтылу дәрежесіне байланысты:
- бүтіндей құжаттық салықтық бақылау;
- таңдалмалы құжаттық салықтық бақылау.
4 Ақпараттар мен мәліметтердің құралу көздеріне байланысты:
- құжаттық салықтық бақылау;
- нақты салықтық бақылау;
- қарсы салықтық бақылау.
5. Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу кезеңдеріне
байланысты:
- алдын-ала жасалатын салықтық бақылау;
- ағымдағы салықтық бақылау;
- кейіннен жасалатын салықтық бақылау.
6. Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу орнына
байланысты:
- камералды салықтық бақылау;
- сыртқа шығу арқылы жасалатын салықтық бақылау.
7. Бақылау жұмыстарының жоспарына байланысты:
- жоспарлы салықтық бақылау;
- жоспардан тыс салықтық бақылау.1
Сонымен, келтірілген түрлі критерийлерге байланысты салықтық
бақылаудың жіктелуі, мұндай құбылыстың күрделігі мен көпқырлығын көрсетеді.
1.3 Салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлі
Салық жүйесінің тиімді қызмет ету өзектілігінің заңдылықты түрде
жоғарылауы, салық төлеушілердің санының өсуі, салық органдарының
ресурстарының шектеулігі және салық тәртібінің қатаң орындалуына
талаптардың ұлғаюы жағдайларында салықтық бақылаудың жетілдірілу қажеттігі
ерекше маңызға ие.
Салық органдарының бақылау жұмыстарының негізгі мақсаты болып қызмет
етуші заңнама негізінде салықтық түсімдердің алынуының ең жоғарғы көлемін
қамтамасыз ету табылады. Бұл жұмыстардың ұтымды және тиімді ұйымдастырылуы
қазіргі кездегі ақпараттық технологиялар мен жүйелердің міндетті түрде
қолданылуын талап етеді.
Бақылау жұмысының барысында мемлекеттік салық органдары, төлеушілермен
жасалатын салық заңнамасының көзделген және көзделмеген бұзушылықтардың көп
санын анықтайды. Бұл, тәжірибеде жиі кездесетін бұзушылықтар және олардың
анықталуы мен тоқтатылуы салықтық түсімдердің тез арада ұлғайтылуына
мүмкіндік береді. Біздің қоғамда салықтардан жалтарудың қаупі әлі
баршылыққа анық емес. Бұл құбылыстың қоғамдық қаупі бюджетке ақшалай
қаражаттардың қажетті мөлшерде түспей қалумен және бюджет жетіспеушілігінің
өсуімен ғана байланысты емес, сонымен қатар салық салудан жалтару рыноктық
бәсекелестіктің негіздерін бұзады, салық бойынша қарызы бар төлеушіні адал
төлеушіге қарағанда ыңғайлы жағдайларға қояды. Бұдан бөлек, бір тұлғамен
салықтың төленбеуі басқа салық төлеушілер есебінен жүзеге асырылады:
мемлекет мөлшерлемелерді жоғарылутаға немесе салық салудың жаңа түрлерін
еңгізуге мәжбүр болады.1 Бұл орайда салықтық бақылаудың
автоматтандырылуының негізгі мақсаты – мемлекеттік басқару органдары және
басқа ұйымдардың ақпараттық кеңістігіне интеграцияланған, барлық құрылымдық
бөлімдерді бірегей есептегіш тор негізінде біріктіретін, функционалды толық
ақпараттық технологиялардың болуы.
Салық төлеушілердің санының өсуі, салық салу жүйесінің күрделенуі
кешенді автоматтандырылған ақпараттық жүйенің қолданылуын талап етеді, ол
келесідей себептерге байланысты қажет:
- салық инспекторының еңбегі оперативтілігінің және өнімділігінің
жоғарылауы үшін;
- салық төлеушілер есебі мәліметтерінің нақтылығын қамтамасыз ету;
- әрбір салық төлеуші және әрбір салық түрінің, оның кез-келген
топтастырылуы бойынша салықтардың түсуі туралы мәліметтерді
оперативті түрде алу;
- салықтық түсімдер динамикасының терең талдануы және ол динамиканың
болжану мүмкіндігі;
- салық инспекторларын кез-келген күнтізбелік күнге салық заңнамасы
жөнінде толық және уақтылы ақпараттандырылуын қамтамасыз ету;
- қағаздық құжат айналымы көлемінің қысқартылуы;
- салық салуды басқару бойынша қабылданатын шешімдердің оперативтілігі
мен сапасының жоғарылауы.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе салық комитеті мен қаржы
полициясының және басқа мемлекеттік органдардың төлеушілер және ең бастысы,
салық бойынша қарызы бар төлеушілер жөнінде мәліметтерді өзара
байланыстыруы тиіс. Мемлекеттік басқару органдарын салықтардың түсуі мен
салық заңнамасының орындалуы туралы жедел ақпараттандыру.
Автоматтандырылған жүйенің қолданылуы тиімді ақпараттық технологиялардың
жасалынуы мен енгізілуін, коммуникациялық торлардың құрылуын, жаңа
ақпараттық ортада жұмыс істеуге кадрлардың дайындалуын қарастырады.
Ақпараттандырылу нәтижесінде салық инспекторлары еңбегінің сипаты өзгереді.
Еңбек интеллектуалданады, ескі қайталанатын операциялардан босатылады,
мазмұнды және қызығырақ бола бастайды, салық инспекторы алдындағы
міндеттердің орындалуына жаңа мүмкіндіктер туады.[2]
Жалпы, салықтық бақылаудың автоматтандырылуының мәні салық салу
процесінің тиімді және қажетті деңгейде басқарылуына ықпал етуінде. Себебі
кез-келген ақпараттың жиналуы, өңделуі және берілуі, қамтылатын
құбылыстардың басқарылу процесін, яғни нақты шешім қабылдауды көздейді.
Автоматтандырылу тарихи тұрғыда өндірісте басталды және кейін кеңсеге
таратылды, алдымен оның басты мақсаты болып хатшы жұмысын жаңарту табылды.
Коммуникация құралдарының дамуы себебінен кеңсе технологияларының
автоматтандырылуы, ондағы өзінің еңбегінің өнімділігін жоғарылату
мүмкіндігін көрген мамандар мен басқарушыларды қызықтырды.
Кеңселік автоматтандырылуға келесідей міндеттер жатады: іс-қағаздарды
жүргізу, басқару, бақылау, есеп-қисаптарды құрастыру, ізденіс жұмыстары,
ақпараттың енгізілуі және жаңартылуы, құрылымдық бөлімшелер, бөлімдер,
салық комитеттері және орталық орган арасындағы ақпарат алмасуы.
Келтірілген міндетерді орындауда қарапайым рәсімдер:
- енетін және шығатын ақпараттың өңделуі;
- ақпараттың келешек талдануы;
- енген ақпараттың сақталуы (ақпаратқа қолжетудің тездігі және қажет
мәліметтің ізденісі).
Бұл келесідей жағдайлардың болуын талап етеді: орындаушылар арасындағы
жұмыс координациялануы тиіс; құжат айналымы барынша оңтайлануы тиіс; барлық
жүйе щеңберінде бөлімшелердің өзара әрекеттесу мүмкіндігі болуы тиіс.
Кеңсенің автоматтандырылуы персоналдың қызмет ететін дәстүрлі
коммуникация жүйесін (оның кеңесу, телефон соғулары мен бұйрық беру)
ауыстыруға тағайындалмаған, ал тек қана оны толықтыруға. Бұл жүйенің екеуі
де біріге отырып, басқару еңбегінің ұтымды автоматтандырылуын және
басқарушыларды ақпаратпен ең жақсы жабдықталуын қамтамасыз етеді.1
Сонымен қатар, салықтық бақылаудың автоматтандырылуы салық органдарына
салықтық бақылаудың нақты түрлерін жүзеге асыруға және салық тексерулерін
жүргізуге қажетті салық төлеушілерді таңдауды іске асыруға мүмкіндік
туғызады. Мұндай шараларды жүргізу нақты бағдарламалық өнімдердің жасалынуы
және қолданылуы негізінде орындалады.
Сонымен, автоматтандырылған ақпараттық жүйенің қолданылу қажеттігі
салықтық бақылаудың жетілдірілуінде айқын болып табылады. Мұндай көз-қарас
салықтық бақылаудың, оның ішінде әдістемелік аспектісінің жетілдірілуін
қарастырады. Бұнымен қатар тек қана салық саясатының сәтті жүргізілуіне
ықпал жасалмайды, сондай-ақ мемлекеттің басқа экономикалық, әлеуметтік және
құрылымдық саясаттарға да ықпалы іске асады.
Салық қызметінің ақпараттық жүйелерінің енгізілуі, салық төлеушілер
мен салық органдары қатынастарының жаңа деңгейге сапалы өтуі және
объективті, өзгермейтін процесс болып табылады. Еліміздегі салықтық
бақылаудың автоматтандырылуын көздейтін бастапқы қадамдарды және қазіргі
кездегі қолданылатын негізгі ақпараттық жүйелерді қарастырып көрейік.
Қазақстан Республикасының Президентінің “Қазақстан Республикасының
ұлттық ақпараттық инфрақұрылымының қалыптасуының және дамуының мемлекеттік
бағдарламасы туралы” №573 16.03.2001ж. Жарлығын орындау мақсатында 2001-
2003жж. арналған Үкіметіміз бұл бағдарламаны іске асыру шараларының
жоспарын бекітті.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық
комитеті (бұдан кейін ҚР ҚМ СК) келесідей ақпараттық жүйелердің
бағдарламалық өнімдерін жасаған:
□ ИС НДС – қосылған құн салығы бойынша салық есеп беруінің
енгізілуі мен өткізілуінің жүйесі;
□ ИСИД - төлем көзінен ұсталынатын жеке тұлғалардың табыстары
есебінің жүйесі;
□ ЭФНО – электронды түрде салық есеп беруінің қалыптасу және өткізу
жүйесі;
□ ЭКНА – электронды бақылау және салықтық аудит;
□ ИНИС – салық төлеушілердің тіркеу және төлемдерінің есебі жүйесі;
□ РНиОН – салық төлеушілердің және салық салу объектілерінің
мемлекеттік тізімі жүйесі;
□ СГДС – хабарларды кепілді жеткізудің жүйесі.
Салық кодексінің жобасын жасау кезінде ақпараттық технологиялар
тұрғысынан салық әкімшілігін жүргізудің жұмыстық рәсімдерін нақты
функцияларға бөлу және сипаттау міндеті қойылған еді. Яғни салық жүйесі
қызметін салық төлеуші салық органына келіп, есепке тұру кезінен
басталатын, салық есебін өткізу және өңдеумен аяқталатын, нәтижесінде
камералдық тексеру жүргізуді қамтитын функцияларға бөлген.
Ақпарат өте көп және оның көлемі әрқашан ұлғайып тұрады. Сондықтан
ақпараттық жүйенің енгізілуі кезінде ақпараттық ағымдарды оңайлату және
оңтайландыру, мәліметтердің қайталануын жою, яғни өндірістік емес
жұмыстардан ең жоғарғы және оңтайлы босатылған жүйені құру, ақталмаған
аралық тармақтарды (звеноларды) жою міндеті қойылған.
Мұндағы, ең оңай болып ведомтсволық жүйені келесідей қағида бойынша
құру табылады: Ақпаратты жабдықтаушы — Ақпаратты қолданушы. Жабдықтаушы –
бұл салық төлеуші, министрлік немесе РНиОН шеңберіндегі ведомство, нақты
анықталған форматтардағы ақпаратты беретін салық тексеру актісін толтырған
салық инспекторы. Немесе барлық жүйелер айталық екі шартты тәуелсіз
жүйелерден тұрады:
1) Салық төлеуші үшін, РНиОН жабдықтаушысы үшін, жүйе клиентін тексеру
актісін енгізу бойынша салық инспекторы үшін;
2) Жұмысшы ведомстволық салық жүйесінен.
Бұл жүйелер тек қана арифметикалық және логикалық көмектердің кейбір
инструменттерін қолданатын электронды декларацияларды толтыруға және
жіберуге мүмкіндік бермейді, сондай-ақ салық төлеушілермен қашықтық
қатынастарға түсуге кезеңдеп өтуге жағдайлар жасайды. Клиентке де, салық
органдарына да ыңғайлы. Электронды құжаттарды қабылдау арқылы мәліметтерді
қабылдау және өңдеудің уақыты мен қаражаттарының үнемделуі, тексеру
жүргізудің үнемділігі мен анықтығы, мәліметтерді өңдеудің тездігі,
есептілік, аналитика және т.с.с. Мұнда, бұл процестің барлық
қатысушыларының мүдделері ескерілген.
Өндірістік емес төлемдер бойынша жұмыстың ұйымдастырылуын жетілдіру
мақсатында уәкілетті мемлекеттік орган салық төлеушілер және салық салу
объектілерінің, оның ішінде өндірістік емес төлемдер бойынша тізімін
жүргізудің жаңа автоматтандырылған бағдарламасын жасау және өткізу туралы
шешім қабылдаған еді.
Тіркеудің немесе жеке топтардың (РНН, СИК, паспорттық жүйенің тіркеу
нөмірі және т.с.с.) есебін жүргізетін барлық жүйелер олардың негізінде ҚР-
ның барлық субъектілерінің есебін жүргізуге және ҚР-ның барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің маңызды тізімін жүргізуге мүмкіндік бермейтін
кемшілікке ие.
Салық төлеушілердің тізімінің соңғы идеясы – түрлі ведомстволардан –
заң, статистика, салық қызметі, IIМ, СIМ және т.б. органдардан заңды және
жеке тұлғалар туралы мәліметтерді біріктіретін біртұтас мәліметтер базасын
құру.
Өндірістік емес төлемдер жергілікті бюджетке қаражаттардың түсуінің
негізгі көзі б.т. Олардың рөлі және үлесі барлық салықтық түсімдердің жалпы
көлемінде жоғарылай бастайды, әсіресе шағын бизнес саласында.
Өндірістік емес төлемдер бойынша түсімдердің көлемінің өсуіне қол
жеткізу үшін салық есебінің уақтылы жүргізілуіне бақылаудың күшеюі,
түсімдердің бақылануының қосымша шараларының жасалуын талап етеді.
Өндірістік емес төлемдердің негізгі бөлігіне әкімшілік жүргізудің
уәкілетті органдардың жұмысынан тәуелдігін ескерсек, сондай-ақ салық
комитеттерінің уәкілетті органдармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz