Монополия пайдасын жанама реттеу
КІРІСПЕ 7
1 Мемлекеттің монополияны реттеу саласына қатысты негізгі ұғымдары мен
Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы заңдылықтың генезисі 9
1.1 Монополия: мәні, түрлері, экономикадағы орны 9
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың 14
1.2 Қазақстан Республикасында монополиялық салалардың дамуы 20
2 Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті нарықты қалыптастырудағы
монополияға қарсы заңдылық және оның орындалуын бақылау құралдары 27
2.1 Монополияға қарсы заңдылықтың даму эволюциясы 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы саясатының заңнамалық
негіздері 34
2.3 Қазақстан Республикасының монополияға қарсы комитетінің негізгі мәні
мен қызметтері 42
2.4 Мемлекеттің монополияға қарсы саясатын жетілдіру әдістері 49
3 Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы саясат жайында
құқықтық және экономикалық білімдерді қалыптастыру 52
3.1 Құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту әдістемесі 52
3.2 Монополиялық қызметті реттеу: мәні және ерекшеліктері тақырыбы
бойынша орта мектеп сыныптарында сабақ өткізу әдістемесі 59
Қорытынды 62
Қолданылған әдебиет тізімі 65
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикалық жүйенің тиімділігін жоғарылатын манызды фактор,
және оның механизмінің басты құраушы элементінің бірі – бәсеке болып
табылады. Ал монополия нарық экономикасындағы жағымсыз құбылыстардың пайда
болуының себепшісі. Ол бәсекеге кедергі жасап, нарықтан кіші және орта
өндірушілерді шығарып, шектеулі ресурстардың тиімді пайдаланылуына кедергі
жасайды. Осыған байланысты мемлекет монополиялық билікті әр түрлі
механизмдердің көмегімен реттейді, және осы саладағы өз саясатын
ұйымдастырады. Саясатта негізгі орынды заңнамалық база иеленеді.
Монополияға қарсы заңдылық – Қазақстанда салыстырмалы жаңа құбылыс.
Осыған байланысты біз оның мүмкін потенциалы, әрі қарай жетілдіру
перспективасы туралы толық сеніммен айта аламыз.
Монополияға қарсы заң Қазақстан Республикасының бүкіл территориясында
әрекет етеді. Ол қазақстандық және шетел заң тұлғалары, билік және басқару
органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сонымен қатар жеке
тұлғалар қатысатын республика нарықтарында бәсекеге әсер ететін
қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңы өзінің мақсаттық
бағдарлары бойынша монополияға қарсы заңдылықтың батысевропалық үлгісіне
жақын, монополияға қарсы бағытталған, өйткені олар бәсекені шектейді,
сәйкесінше, оның міндеттері монополизммен күреске қарағанда кеңірек.
Қазақстан Республикасының монополиялық саясатын одан әрі дамытуда
құқықтық-нормативтік базалардың жетілдірудің маңызы аса жоғары. Осы
мақсатта монополиялық заңнамаларға өзгеріс еңгізу туралы ел Президентінің
Қазақстан халқына Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясына байланысты Жолдауында баса назар аударды. Соның
ішінде 2006 жылы қолданып жүрген нормативті-құқықтық базаға талдау жасалды,
Қазақстан Республикасының Бәсекелестік және монополисттік қызметті шектеу
туралы Заңының жаңа редакциясын жасау, алты ай ішінде монополияға қарсы
және бәсекелестікті қорғау туралы заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
енгізілу қажеттілігі, сонымен қатар металлургия, банк саласында,
сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған
жасырын монополияларды құрту керек екендігі, мұны монополияға қарсы
заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ отандық және шетелдік жаңа
компаниялардың экономиканың осы секторына кіруі үшін тартымды және ашық
жағдайлар туғызуға, яғни осы секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы
жасау керек екендігі айтылды. Сонымен бірге, бюрократияның өндірісті
активтерге бақылау жасауға ұмтылған әрекеттеріне жол бермеу керектігі де
айтылды [1]. Өөндіріс пен капиталдың шоғырландыруы және монополияның өсуі
ірі капиталдың экономикалық қуатын арттырады, капитал арқылы олардың саяси
ықпалы да күшейеді.
Экономиканы мемлекет тарапынан басқаруда билікті дұрыс пайдалану
Қазақстан халқының тұрмыс-тіршілігін одан әрі арттырады. Парасатты саясат
еліміздің экономикалық, әлеуметтік дамуына кепілдік береді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – монополияға қарсы саясаттың
ерекшеліктерін зерттей отырып, Қазақстан Республикасындағы монополияға
қарсы заңнаманы жетілдіру жолдары мен монополиялық құрылымдары басым
салалардағы реттеу бағыттарын айқындау.
Берілген мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылады:
монополияның мәнін, түрлерін, экономикадағы орнын қарастыру;
Қазақстан Республикасының монополиялық құрылымдары басым салалардың дамуы
және оларды монополияға қарсы тұрғыдан реттеу ерекшеліктерін талдау
монополияға қарсы заңдылықтың даму эволюциясы талдау;
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы саясатының заңнамалық
негіздерін зерттеу;
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы комитетінің негізгі қызметтері
мен мәнін талдау;
мемлекеттің монополияға қарсы саясатын жетілдіру әдістерін көрсету;
. Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы саясат жайында
құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту және қалыртастыру әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының
монополияға қарсы саясаты.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздеріне тұжырым жасайтын
материалдар мен құжаттар Президентіміздің жолдаулары, Қазақстан
Республикасының заңнамалық негіздері, отандық және ресейлік авторлар
еңбектері, статистикалық жинақтар мәліметтері.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қосымшалардан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда
монополияның теориялық негіздері мен антимонополиялақ заңнаманың дамуы
қарастырылды, Қазақстан Республикасы бойынша негізгі үш табиғи монополиялық
сала (электроэнергетика, телекоммуникация және табиғи газ). Екінші тарауда
Қазақатан республикасындағы монополияға қарсы заңнаманың негіздері, осы
заңнаманың орындалуын қадағалайтын негізгі органға сипаттама берілді.
Үшінші тарауда Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы
саясат жайында құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту әдістемесі
талданды. Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысымыздың негізгі түйіні, зерттеу
нәтижелерінде негізделген тұжырымдамалар мен ұсыныстар баяндалған.
Қолданылған әдебиеттер тізімінде зерттеу жұмысында негіз болған әдеби
қайнар көздер – жалпы ғылыми әдебиеттер, оқу құралдары, орта мерзімді
басылымдар (газеттер, журналдар) пайдаланылған.
1 Мемлекеттің монополияны реттеу саласына қатысты негізгі ұғымдары мен
Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы заңдылықтың генезисі
1.1 Монополия: мәні, түрлері, экономикадағы орны
Нарықтық типті экономикалық жүйенің тиімділігін жоғарылатын манызды
факторлардың бірі – бәсеке. Бәсеке (кейінгі лат. сoncurentia, concurrere –
қарсыласу сөзінен) – қандай да бір әрекеттер нәтижесіндегі қарсыласуды
білдіреді.
Ең жиі кездесетін анықтамалар, бәсекені нарық қатысушылары арасындағы
кез-келген істе нәтижелерге жету үшін, тауарлар мен қызметтерді өндірудің,
сату және сатып алудың ең жақсы, экономикалық тиімді жағдайларына
қарсыласу, жарыс ретінде сипаттайды.
Бәсекені қарастыра отырып, оның екі типке бөлінетінін көреміз: жетілген
және жетілмеген бәсеке. Еркін немесе жетілген бәсеке сирек немесе жоқ,
бірақ, осыған қарамастан, теориялық талдануы мүддесіне байланысты, біз бұл
түсінікті қолданамыз. Ол ерекше, еркін, оқшауланған, бірлестіктерге
кірмейтін өндірушілер арасында жүргізілетіндіктен, кейде жетілген бәсекені
абсолютті деп те атайды. Жетілген бәсеке дегеніміз, біріншіден, оның
қатысушылары бір-бірінен сапасы жағынан айырмашылығы жоқ, біртипті, бірдей
тауарды өндірумен және сатумен айналысады.
Екіншіден, әр өндіруші тауардың кез-келген санын сата алады және бұл
бәсекелес нарықта бағалардың ешқандай өзгерісіне әкелмейді, өйткені
өндірушілер саны өте көп және өнім көлемі өте аз деп болжалғандықтан, бұл
қойылатын тепе-тең бағаға әсер етпейді. Жетілген бәсекелі фирманың өнімі
біркелкі болғандықтан, оның өніміне сұраным абсолютті икемді болады, ал
сұраным қисығы абцисса осіне параллель болады (сурет 1). Көлденең сұраныс
қисығы фирма кез-келген өнім көлемін сату арқылы нарықтағы бағаны өзгерте
алмайтынын көрсетеді. Нақты басқа жағдаймен біз жетілмеген бәсеке нарығында
кездесеміз, мұнда басымдылық ролін монополия, монополиялық бәсеке және
олигополия ойнайды.
Жетілген бәсеке өніміне сұраным
Сурет 1
Монополия (гр.monos – бір, poleo – сатамын) жалғыз сатушы дегенді
білдіреді. Таза монополия нарығы ұлттық экономика деңгейінде өте сирек
кездеседі. Көп жағдайда таза монополияны жергілікті нарықтардан
кездестіруге болады.
Монополияның экономикалық мәні – тауарды өндіруші немесе сатушының оны
өткізудегі талаптарына билігі. Монополия екі мағынада құрастырылады. Тар
мағынада, монополия – бұл бір аймақта бір фирманың үстемдік етуі. Кең
мағынада, монополия – бір ірі компанияның немесе оның бірлестіктерінің бір
салада үстемдік етуі.
Монополия деп келесі шарттарға жауап беретін нарықтық құрылымдарды
түсінеміз:
1.Саладағы барлық тауарды шығару осы тауардың бір сатушысымен
бақыланады, ол монополист деп аталады. Басқаша айтқанда, фирма-монополист
тауардың жалғыз өндірушісі болып табылады және өзімен бүкіл саланы
білдіреді.
2.Монополиямен өндірілетін тауар (тауар Х) жақын алмастырушылары жоқ
және ерекше болып табылады. Сәйкесінше Х тауарға сұраныс басқа сала
тауарларының бағасы өзгергенде азғантай өзгереді, сондықтан
монополияландырылған Х тауар мен экономиканың басқа салаларының өнімдеріне
сұраныстың айқасқан икемділігі өте төмен.
3.Монополия салаға жаңа фирмалардың енуіне жол толығымен жабық,
сондықтан монополия жағдайында қандай да бір бәсекелестік күрес болмайды.
Сонымен, монополия – салалық ұсыныстың барлық көлемінің жақын
алмастырушысы жоқ өнімді өткізетін бір сатушыда шоғырланумен және олардың
өнім көлемін шектеумен, бағаны жоғарлатумен және салаға жаңа бәсекелестерді
кіргізбеуімен сипатталады.
Бұндай жағдай тек салаға кірудің жоғары, қатаң кедергілері болғанда
мүмкін. Таза монополияның пайда болуына салаға немесе нарыққа кіруге
қойылған кедергілер себеп болады. Бұндай кедергілердің болуына жағымды әсер
ететін факторлар монополиялық биліктің көздері болып табылады.
Монополиялық билік көзі ретінде өндірушіге белгілі бір әрекетті немесе
өндірістің белгілі бір әдісін қолдануға берілетін ерекше құқықтар бола
алады. Бұндай құқықтар мемлекеттік билік органдарымен беріледі. Жиі
монополиялық биліктің көзі ретінде, уақыт жағынан шектелген болғанымен,
авторлық құқық болып табылады. Олар патенттер мен лицензиялар арқылы жүзеге
асырылады да, олардың иелеріне қандай да бір тауар (қызмет) нарығында
немесе өндірісте қандай да бір технологияны қолдануда монополиялық жағдайды
ие болуға мүмкіндік береді.
Монополиялық билік көзі ретінде өндірістік ресурстарды бақылау болады.
Егер тауарларды өндіруге қажетті экономикалық ресурстар бір ғана фирманың
иелігінде болса, ол нарықта монополияны қамтамасыз етеді.
Монополиялық билік көзі масштаб әсері де бола алады, ол үшін масштабтан
үнемдеу ұзақ мерзімді нарықтық сұранысты толық қамтамасыз еткенге дейінгі
өндірістің кеңеюі кезінде тұрақты өседі. Бұл жағдайда баға бойынша
бәсекенің өзі салада бір фирманың қалуына әкеледі, ол төменірек
ұзақмерзімді орташа шығындарды қамтамасыз етеді.
Кейде монополиялық билік көзі сауда маркасына тұрақты икемді
(лояльность) болғанда, тұтынушылардың қалауы болады және нарықтағы
монополиялық жағдай заңсыз әрекеттер (мемлекеттік қызметкерлерді сатып алу,
картельдік келісімдер, т.б.) нәтижесі болғанда, адал емес бәсеке болады.
Айтылып өткен монополиялық билік көздерінің пайда болу критериилерін
қолданып, монополияны бірнеше типке бөледі:
Жабық монополия бәсекеден заңдық қаулылар мен шешімдер көмегімен
қорғалады. Бұл мағынада, жабық монополия өзімен монополиялық биліктің
неғұрлым тұрақты формасын білдіреді, бірақ, ол көбіне монополиялық жоғары
пайда алуды қамтамасыз ете алмайды, өйткені ерекше құқықтарды ұсыну әрқашан
баға деңгейі мен пайда нормасы тарапынан шектеулерге әкеледі. Көптеген
елдерде бәсекеден келесі мемлекеттік монополиялар қорғалған: пошталық-
телеграфтық, халықты газбен, электр энергиясымен қамтамасыз ету бойынша
компаниялар және т.б. Бұндай монополияларға басылым өнімін шығаруға
авторлық құқықтар немесе патенттермен бәсекеден қорғалған компанияларды
жатқызуға болады. Жабық монополияға кіру үшін ену кедергілері бар, мемлекет
монополияның бұл түрін қатаң бақылайды, сондықтан мұнда кіріп, мемлекеттік
емес жабық монополияны құру мүмкін емес. Ену немесе кіру кедергілері
дегеніміз, тауарөндірушілердің өз жабық монополиясын құру кезіндегі
тосқауылдар, кіру кедергілері мемлекеттік патенттер, лицензиялар және т.б.
бола алады.
Ашық монополияға әдетте, нарыққа сапалы жаңа өніммен енетін фирманы
жатқызуға болады. Ол бәсекеден қорғалмағандықтан, бұл монополия типінің
ерекшелігі – ол әрқашан нарықта біраз уақыт қана билік етеді. Өйткені уақыт
өте келе басқа фирмалар ұқсас немесе одан артық өнімді ұсына алады және
осылайша фирманы нарықта жалғыз жабдықтаушы болу мүмкіндігінен айырады.
Осыған қарамастан, тек ашық монополия жағдайында фирма өзінің нарықтық
билігін толығырақ жүзеге асыра алады және монополиялық жоғары пайданы ала
алады.
Табиғи монополия бір фирма немесе корпорация барлық нарыққа қызмет
көрсететін салаларда пайда болады, мысалы, ол шикізат немесе пайдалы
қазбалардың жалғыз қорына ие болса. Бұндай монополияның орташа шығындары
өндіріс ауқымына байланысты минималды. Осындай монополия қызметтерін
реттейтін мемлекет қадағалауында болады. Оларға көбінесе су, электр
энергиясы, газбен қамтамасыз ету компаниялары, автобус фирмалары және
байланыс жүйесін қамтамасыз ету кәсіпорындары жатады.
Монопсония (ежелгі гр. тілінен аударғанда жалғыз сатып алушы деген
сөз) өзімен монополиялық биліктің сатып алушыда шоғырлануымен сипатталатын
нарықтық құрылым типін білдіреді. Монопсония сатушылар үшін альтернативті
мүмкіндіктер болмаған жағдайда, бір фирма салалық нарықта жалғыз сатып
алушы болған жағдайда пайда болады. Монопсонияның нарықтық билігі
монопсонист сатып алатын игіліктердің бағасына әсер ете алуынан құралады.
Осы кезде, егер монополист өзінің монополиялық билігін жоғарырақ баға
бойынша игіліктердің аз бөлігін өндіру үшін қолданса, монопсонист өзіндегі
нарықтық билікті төменірек баға бойынша аз сатып алу үшін қолданады.
Екіжақты монополия сатушының монополиялық күші сатып алушының
монополиялық күшімен ұшырасқан жағдайда орын алады. Жағдайдың ерекшелігі
келесіде сатушы монополиялық билікке ие болғанымен, сатып алушының
монополиялық жағдайы оған сатушының шекті шығындар қисығын салалық ұсыныс
қисығы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, яғни жетілген бәсеке
жағдайларына сәйкес келеді. Сондықтан сатып алушы сатушы сұранысының әрбір
берілген көлемі үшін сұрайтын бағадан төмен бағаны орнатады. Екі жақ та
нарықтық билікке ие болғандықтан, келісілген баға мен көлем сатып алушы мен
сатушының ұсыныстары арасында орналасады, ал келісімнің соңғы нәтижесі екі
жақтың бірін-бірі туралы ақпараттану дәрежесінің және келіссөз жүргізу
қабілеттерінің функциясы болады.
Нарық үлгісі ретінде таза монополияның анықтаушы ерекшелігі бір фирма
өзімен саланы көрсететінінен құралады. Осыған байланысты монополисттің
өніміне сұраныс қисығы нарықтық сұраныс қисығы болып табылады. Сондықтан
фирма-монополистті жетілген бәсеке фирмасынан айыратын маңызды сипаттама
болып, олардың өнімдеріне сұраныстың бағалық икемділігінің басты ерекшелігі
табылады.
Монополист өніміне сұраным абсолютті икемді емес және оның сұраныс
қисығы гиперболаға ұқсас, яғни жоғарыдан төмен қарай еңкіш болады (Ол
жоғары монополиялық бағалардың әсерінен тауарға сұраныс төмендейтінін
көрсетеді). Оның орташа табыс қисығы нарықтық сұраным қисығымен сәйкес
келеді, ал шекті табыс қисығы нарықтық бағалар қисығынан төмен орналасады.
Бұл монополия жағдайында шекті табыс бағаға тең еместігін білдіреді (сурет
2). Жалғыз сатушы болғандықтан, монополист өз өнімінің бағасына әсер ете
алады.
Жетілген бәсеке (а) және абсолютті монополия (б) жағдайындағы фирма
өніміне сұраныс
Сурет 2
Бірақ бұндай құбылыс ерікті болып табылмайды. Біріншіден, сұраныс заңына
сәйкес монополист өніміне баға оның ұсынысының көлемінің функциясы болады.
Сондықтан ол бағаны тек өз ұсынысының көлемін өзгерту арқылы реттей алады.
Екіншіден, кемуші сұраныс қисығымен ұшыраса отырып, монополист ұсыныс
көлемін сұраныс қисығының икемді, баға мен ұсыным өзгерісі жиынтық табыстың
өсуімен қатар жүретін бөлігінде қала отырып реттеуі қажет .
Монополияның мақсаты максималды пайда табу болғандықтан, ол пайданы
шекті шығындар шекті табысқа тең (MR = MC) болғанда ұсыныстың Qm көлемін
тандағанда (өнім өндіргенде) алады. Бұл монополист өніміне Dm сұраным
кезінде Pm бағаны береді (сурет 3). Жетілген бәсекелі фирма жағдайында
сияқты, монополист қысқамерзімді кезеңде өз өнімін ұсынуды баға орташа
өзгермелі шығындардан (AVC) жоғары болғанға дейін жалғастырады. Фирма-
монополист үшін бұл орташа айнымалы шығындар қисығынан төмен орналасқан D1
сұраныс қисығы кезінде өндірістің қолайлы көлемінің жоқтығын білдіреді.
Өнімге сәйкес сұраныс және шығарылған өнім көлемінің орташа шығындары
кезінде монополисттің пайдасы келесідей болады: Π={AR(Pm) – AC(Qm)}Qm –
қара төртбұрыш.
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың қысқа мерзімді ұсынысы
Сурет 3
Монополисттің шекті табысының қисығы Dm нарықтық баға қисығынан төмен
орналасатындықтан, біріншіден, монополист орнататын баға кез-келген ұсыныс
көлемі кезіндегі өндірістің шекті шығындарының мәнінен жоғары болады, бұл
нарықтық билікті жүзеге асырудың белгісі болып табылады, екіншіден, ол
тандайтын шығарылым көлемі қолайлыдан аз, бұл өндірістің тиімсіздігін
көрсетеді.
Осылайша, жетілген бәсеке және монополия үлгілеріндегі фирмалар ұсынысты
оңтайландырудың бірдей принципімен MR = MC анықталғанымен, өндіріс пен
сұраныстың сәйкес функцияларында нәтиже әртүрлі болады. Өнімнің бір
бірлігіне монополиялық баға Pm бәсекелестен Pk жоғары, ал монополист
ұсынысының көлемі Qm бәсекелес ұсыныстан Qк төмен.
Таза монополия жағдайында салаға басқа фирмалардың енуі жабық
болғандықтан, монополисттің өндіріс масштабтарын өзгерту туралы шешімі тек
нарықтық сұраныс пен ұзақмерзімді орташа шығындар қисықтарының ара
қатынасынан тәуелді. Нарықтық күштер фирмаларды минималды ұзақмерзімді
шығындармен өндіруге күштейтін жетілген бәсекелі нарыққа қарағанда,
монополист максималды пайда алуға мүмкіндік беретін шығарылымның кез-келген
көлемін таңдай алады (сурет 4).
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың
ұзақмерзімді ұсынысы
Сурет 4
Тепе-теңдік саны сұраныс деңгейімен шарттасылған болғандықтан, монополия
кезінде де барлық масштаб эффектісін пайдалану мүмкін (D1, MR1). Бірақ оның
себебі болып бәсеке емес, MC = MR1 болатын сұраныс деңгейі табылады.
Сонымен бірге шығындарды минималдау көзқарасынан өндірістің қолайлы
масштабын таңдау мәселесі монополиянын да алдында тұр, өйткені басқа тең
шаралар кезінде үлкен пайда алуға мүмкіндік береді. Монополист саладағы
жалғыз сатушы болғандықтан, өндірісті бір емес, әрқайсысы шығындардың
минималды деңгейін қамтамасыз ететін бірнеше зауыттарда жүзеге асыру арқылы
пайданы өсіре алады. Бұл MR=LRACmin кезіндегі сұраныс, минималды
ұзақмерзімді орташа шығындарды қамтамасыз ететін шығарылымға қысқартылған
жағдайда мүмкін (сурет 5).
Нарықтық сұраныс өскен жағдайда монополист бір зауытта өндірісті кеңейту
жолымен ұсынысты Q көлеміне дейін арттыра алады. Бұл жағдайда, өндірісті
минималды ұзақмерзімді орташа шығындармен AC2 жүзеге асырып, ол LRAC2
деңгейіндегі ұзақмерзімді орташа шығындарға ие болады, бұл q-ге тең
шығарылым көлемі үшін олардың минималды мәнін бейнелі арттырады. Егер
сұраныс сипаты минималды орташа шығындар беретін, шығарылым көлеміне
қысқаратын деңгейде ұсынысты оңтайландыруға мүмкіндік берсе, онда q
масштабты екі зауыт салып, монополист жалпы ұсынысты 2q-ге дейін өсіреді,
бұл минималды ұзақмерзімді орташа шығындармен ұсынысты жүзеге асырғанын
білдіретін болады, мұнда MR=LRMC=LRACmin. Нәтижесінде, нарықтық бағаның PQ
ден P2q деңгейіне дейін төмендеуіне қарамастан, монополисттің жалпы пайдасы
өндірістің орташа шығындарының төмендеуінен сияқты, ұсыныстын өсуіне
байланысты өседі. Сонымен, пайданы максималдауға тек екі зауытта да өндіріс
факторларын пайдаланудың бірдей тиімділігін қамтамасыз еткенде ғана жетеді.
Монополиялық ұсыныс жағдайындағы шығарылымды оңтайландыру
Сурет 5
Жоғарыда айтылып өткеннің бәрінен келесі манызды нәтиже шығады,
монополисттің ұсыныс көлемі туралы шешімі шығындар қисығынан ғана емес,
сұраныс сипатына байланысты болады. Айтылып өткеннен келесі маңызды
қорытынды шығады, монополисттің ұсыныс көлемі туралы шешімі шығындар
қисығына қарағанда, негізінен сұраныс сипатына байланысты. Осы кезде шекті
пайда қисығы орнын анықтайтын, сұраныс икемділігіндегі өзгерістердің
негізгі мәні бар, бұл монополист үшін шешуші болып табылады. Нарық сұраным
қисығының орын ауыстыруы кезінде берілген баға деңгейі үшін оның икемділігі
артуы, немесе төмендеуі мүмкін болғандықтан, онда баға мен ұсыныс көлемі
арасында тұрақты арақатынас болмайды (жоқ). Ұсыныстың бір көлемінде әртүрлі
бағалар қалыптасуы мүмкін (сурет 6 а), ал бағаның бір деңгейіне ұсыныстың
әртүрлі көлемі сәйкес келе алады (сурет 6 б). Сондықтан монополиялық нарық
үшін нарықтық баға мен ұсыныс көлемі арасындағы тәуелділікті көрсететін,
ұсыныс қисығы жоқ.
Монополисттің бағасы мен ұсынысының сұраныс икемділігіне тәуелділігі
а)
б)
Сурет 6
Ұзақмерзімді уақыт аралығында бәсекелестері жоқ монополиялар өз пайдасын
ұзақмерзімді шекті шығындар ұзақмерзімді шекті табысқа тең болғандай өнім
көлемін өндіру арқылы максималдайды. Бұндай уақыт аралығында сұраныс
біртіндеп өсетіндіктен, баға бұл жағдайда пайданы қысқамерзімді аралыққа
қарағанда төмен максималдайды. Сондықтан ашық монополия нарыққа бәсекелес
фирмалардың енуінен, қысқамерзімді максималды пайда табу мүмкіндігін
қамтамасыз ететін бағадан, төмен бағаны қою жолымен қорғала алады. Бұндай
бағақалыптастыруды минималдайтын саясат нарыққа бәсекелестердің кіруіне
кедергі жасауы мүмкін.
Осылайша, монополия нарық экономикасындағы жағымсыз құбылыстардың пайда
болуының себепшісі болады. Ол бәсекеге кедергі жасап, нарықтан кіші және
орта өндірушілерді шығарып, шектеулі ресурстардың тиімді пайдаланылуына
көмектеспейді. Баға шекті немесе орташа шығындардан жоғары қойылғанда, өнім
өндірісі, шекті шығындар қойылған бағаға тең болған көлемнен аз болады.
Нәтижесінде нарық қажетті тауарларды алмайды, ал өндірістік потенциал
толығымен қолданылмайды. Осының бәрі нарықтың қызметін нашарлатып, оның
тепе-теңдігі мен реттелуінің бұзылуына әкеледі. Бұндай кезде негізгі қауіп,
бәсекеден заңды түрде қорғалған, жабық монополиядан төнеді. Осыған
қарамастан, бәсеке монополиялық нарықта да болады. Жаңа фирмалар субтитр
немесе алмастырушы, немесе сапалы жаңа тауарларды сату арқылы бәсекелесе
алады. Жабық монополиялардың құқықтарына да сотта, немесе заңнамалық
кеңселерде наразылық білдіре алады.
Монополияның пайда болуы мемлекеттің баға саясатына араласуын қажет
етеді, өйткені жоғары монополиялық бағалар, өндірістік күштерді тиімді
пайдалануын және қоғамның шектелген ресурстарын рационалды қолдануын
жасанды тежейтіндіктен, қоғам үшін тиімсіз. Сондықтан неоклассикалық
мектептің көптеген теоретиктері монополияға қарсы саясатты жүргізуге және
монополияға салықтарды өсіруге шақырады.
Монополист фирмалардың қанша жағымды жақтары болғанымен, олардың
нарықтағы қызметтері мемлекеттің реттеуін талап етеді. Монополист
фирмалардың қызметтерін реттеу немесе бақылау үшін алдымен монополиялық
биліктің дәрежесін анықтау қажет. Монополиялық билікті анықтау барысында
толып жатқан қиындықтар кездеседі. Соған қарамастан экономисттер екі
индексті әдісті қолдана отырып, нарықтағы монополиялық биліктің белгілерін
іздейді.
1) Лернер индексі. Монополиялық биліктің бір белгісіне бағаның шекті
және орташа шығындардан жоғары болуы жатады. Бағаның шекті шығыннан
қаншалықты жоғары екенін Лернер индексінің көмегімен, баға мен шекті
шығынның айырмашылығын бағаға бөлу арқылы анықтайды:
М=P-MCP (1)
мұндағы М - монополиялық биліктің индексі;
Р – баға;
МС – шекті шығын.
Жетілген бәсекелі нарықта Р=МС болғандықтан, индекс нолге тең болады, ал
монополиялық билікт бар нарықта индекс нольден жоғары болуы керек. Индексті
анықтау үшін шекті шығын туралы ақпаратты алу өте қиынға түседі.сондықтан
ұзақ мерзімдегі теңдік жағдайда шекті шығын мен орташа шығынның тең
болатынын ескере отырып, индексті анықтау үшін орташа шығынды қолдануға
болады. Олай болса, индекстің формуласын қайтадан жазамыз:
M=P-ACP (2)
мұндағы М – бағаға бөлінген бір өнімнен алынатын пайда.
Енді осы теңдікті QQ шамасына көбейтсек, келесі теңдікті аламыз:
M=[(P-AC)·Q]P Q= пайдажалпы табыс (3)
Демек, пайда монополиялық биліктің бір белгісі. Ұзақ мерзімде M өскен
сайын нарықтағы монополиялық биліктің дәрежесі жоғары болады.
2) Херфиндаль индексі. Фирманың нарықта сатылатын өнімдердегі пайыздық
үлесі өскен сайыноның монополиялық билігінің дәрежесі де өседі. Бұл бағаны
шекті шығыннан жоғары белгілеуге мүмкіншілік береді. Херфиндаль индексінің
(Н) көмегімен нарықтағы шоғырлану дәрежесін анықтаймыз:
H = S12 + S22 + S32 + ... + SN2, (4)
мұндағы S1 – нарыққа ең көп өнім шығаратын фирманың үлесі,
S2 – одан кейінгі фирманың үлесі.
Осы аталған белгілерге байланысты мемлекет монополиялық билікті әр түрлі
механизмдердің көмегімен реттейді.
Монополия қызметін реттеу монополиялық көріністерді шектеуге бағытталады
және бағаларды төмендету мен өнім өндірісін арттыру мақсатында жүзеге
асырылады.
Ол заңнамалық және экономикалық сипаттағы шаралар арқылы жүзеге асады.
Олар бірігіп монополияға қарсы реттеу жүйесін құрайды.
Монополия әрекетін реттеудің заңнамалық шаралары – бұл нарықта
монополиялық көріністердің және де әділетсіз бәсекенің пайда болуының алдын
алуға бағытталған құқықтық нормалар. Заңнамалық шаралар көбінесе келесіні
жорамалдайды: бағалар және нарықты бөлу туралы келісімдерге тыйым салу,
нарықты бөлу және бірігулерге бақылауды жою, үстемдік етуші сатушылардың
тұтынушыларға ұсынатын қызметтер жиынтығын реттеу. Берілген шаралар
әрекетінің бағытталуы келесімен байланысты: а) монополисттердің тәртібін
түзету, оны көбірек бәсекелес етуі үшін және б) құрылымдық саясат өткізу,
оның барысында саланың өзі бәсекелес болады.
Монополия әрекеттерін реттеудің экономикалық шаралары – бұл экономикалық
құралдар жиынтығы, олардың көмегімен сатушылардың нарықтық билігін жүзеге
асыру мүмкіншілігі шектеледі. Осындай құралдардың арасындағы ең маңыздылары
бағалар мен пайданы тікелей және жанама реттеу болып табылады. Бағалар мен
пайданы тікелей реттеу әдетте баға өсуінің жоғарғы шегі, яғни бағаның
жоғарғы немесе төменгі шегін, және пайда нормасының шекті деңгейін қою
формасында жүзеге асырылады.
Баға өсуінің жоғарғы шегін қоюдың мақсаты болып төменірек бағада өнім
өндіруді арттыру табылады. Бірақ фирманың баға өсуінің жоғарғы шегін
енгізуге осындай жауап беруі берілген төбенің фирма үшін қолайлы деңгейі
байқалға дейін сақталады, бұл реттеудің осы әдісін қолданудағы басты
мәселені құрайды.
Жоғарғы шек (төбе) біріншіден, сатушыны монополиялық пайдадан
айыратындай, ал екіншіден – фирманың оперативті шығындарын өтеу мен
инвестірлеген капиталынан әділ табыс табуын қамтамасыз ететіндей болуы
керек. Баға өсуінің жоғарғы шегін көбінесе табиғи монополияға қолданады.
Табиғи монополия жағдайында (сурет 7), ұдайы шығындардың үлкен үлесі
үшін масштаб эффектісі соншалық маңызды, D сұраныс қисығы орташа
ұзақмерзімді шығындар қисығымен (LRACEM) оның төмендеу учаскесінде
қиылысады, LRACEM деңгейі әрқашан LRACK бәсекелестен төмен болады.
Табиғи монополия жағдайындағы ұсыныс пен баға
Сурет 7
Монополия өзінің нарықтық билігін пайдаланып, Pm бағамен ұсынысты Qm
деңгейінде қойып, монополиялық пайда алады, бұл оның әрекетін реттеудің
себебі болып табылады.
Егер реттеудің мақсаты өндіріс көлемін оңтайлы ету болса, онда бұл
жағдайда қоғам көзқарасы бойынша қолайлы баға PMC қою керек, өндірістің
шекті шығындарына LRMCEM тең, бұл ресурстарды тиімді қайтабөлуді қамтамасыз
етер еді.
Бірақ қолайлы өнім шығару QMC өндіріс тиімділігін қамтамасыз етпейді,
өйткені фирманың орташа ұзақмерзімді шығындарының деңгейі қойылған бағадан
артық, бұл қысқамерзімді кезеңде шығындардың пайда болуына және
ұзақмерзімді кезеңде фирманың саладан шығуына әкеледі. Фирма салада қалуы
үшін қоғам, немесе шығындарды өндірісті қаржыландыру жолымен өтеуі керек,
немесе өндірістің орташа ұзақмерзімді шығындарына LRACEM сәйкес, PEM әділ
бағаны қоюы керек. Бұл жағдайда монополия қалыпты пайда ала отырып, салада
қалады, ал қоғам фирманы монополиялық пайдасынан айырып, өнім өндірісінің
максималды мүмкін көлеміне жетпегенімен, жетілген бәсеке кезіндегі PK
бағаға қарағанда, төменірек PEM бағамен оның QEM –ге дейін артуын
қамтамасыз етеді.
Нақты шаруашылық практикада табиғи монополия өнімінің бағаларын реттеуді
қолдану бірнеше мәселемен кездеседі. Орташа шығындардың деңгейін анықтаудың
өзі оған еңгізілетін белгілі бір шығындарды негіздеу тұрғысынан қиындықтар
тудырады. Басқа мәселе бағаларды реттеу Х-тиімсіздіктің өсуін тудыру
мүмкіндігімен байланысты, өйткені қаражаттандырылатын фирмалар олардың
шығындары өтелетінін біліп, шығындарды төмендету ынталарын жоғалтады.
Әділ бағаны қою кезінде, көбінесе шығындар плюс принципі бойынша
жүзеге асырылатын, фирмалар шығындарды арттыруға тікелей мүдделі, өйткені
бұл жиынтық пайданы арттыруға әкеледі.
Егер әділ бағаны орнатудың базасы ретінде оның капиталды активтері
алынатын болса, онда фирма еңбекті капиталмен негізсіз ауыстыруға ұмтылады,
бұл сол Х-тиімсіздікке әкеледі, бірақ фирма ішінде ресурстарды тиімсіз бөлу
түрінде. Баға өсуінің жоғарғы шегін қою өнім дефицитінің пайда болуын
әкелетінін ұмытпаған жөн.
Бағалар мен пайданы жанама реттеу не өнім, не пайдаға салық салу арқылы
жүзеге асырылады. Бірінші жағдай мәселесі – салықты енгізу шығындардың
өсуіне әкеледі, сондықтан монополист өнім өндірісін қысқартып, бағаларды
өсіреді.
Сондықтан өнімге салықты енгізу кезінде сұраныстың икемділігінің
деңгейін есепке алу аса маңызды.
Егер оның икемділігі жоғары болса, онда бағаның өсуі салық көлемінен аз
болады, бұл монополиялық пайданың бөлігін тұтынушылар пайдасына қайтабөлуге
әкеледі. Сәйкесінше, төмен икемділігі бар сұраныс кезінде өнімге салықты
енгізу жиынтық әл-ауқаттың тек қосымша шығыстарына әкеледі. Пайданы жанама
реттеудің мақсаты фирмадан монополиялық пайданы алу (сурет 8). Пайдаға
салық салу тек фирма деңгейі бойынша орташадан артық пайданы алған жағдайда
енгізіледі.
Монополия пайдасын жанама реттеу
Сурет 8
Монополиялық пайдаға салық салудың бағалық реттеуден айырмашылығы, салық
баға деңгейі мен өнім өндірісіне әсер етпейді, ал салық салудың барлық
ауыртпалығы өндірушіге түседі. Сонымен салық түсімдері тек монополиялық
өнімді тұтынушылар емес, барлық тұтынушылар иемденеді. Монополиялық пайдаға
салық салу әдісі, салық ауыртпалығы өндіруші мен тұтынушы арасында
бөлінетін, сатылымдардан салықпен бірдей емес (MC және AC-тен артық).
Пайданың шекті деңгейін қою бойынша шараларды практикада жүзеге асыру
кезінде баға өсуінің жоғарғы шегін қою кезіндегі қиындықтар туады.
1.2 Қазақстан Республикасында монополиялық салалардың дамуы
Бұл тарауда біз, табиғи-монополиялық пікірлер реттеудің қызмет ортасы
мен мәнін анықтауда басты роль ойнайтын, өнеркәсіптің үш саласын
зерттейміз, сонымен қатар реттеуші қызметіне әсер ететін басқа факторларды
қарастырамыз.
Қарастырылатын салаларға келесілер жатады: электр энергетикасы, табиғи
газ өндірісі және оны бөлу және телекоммуникациялар. Біздің талқылауымыз әр
жағдайда өнеркәсіптің тікелей мәнін қарастырудан және реттеудің тарихи
дамуын сипаттаудан басталады. Сосын біз реттеудің қалай қызмет еткенін
(немесе етпегенін) бағалауға және кейбір қазіргі сұрақтарды талқылауға
көшеміз.
Табиғи газ энергияны жеткіздің негізгі көздерінің бірі болып табылады.
Бүгінгі күні мұнай және көмірден қанша энергия өндірілсе, газдан да сонша
өндіріледі, және бұл – таза жанушы отын болғандықтан, табиғи газға
қажеттілік болашақта өсуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының газ саласы соңғы жылдары терең реформалауды
басынан өткереді. Бәрінен бұрын, бұл газ саласының субьектілері арасында
қалыптасқан өзара қарыздармен тудырылады.
Республикадағы газды тұтынудың төмендеуін келесідей түсіндіруге болады:
Біріншіден, Трактебель С.А. компаниясы концессия келісімі шарты бойынша
тек магистральды газқұбырлары арқылы газды тасымалдау үшін жауапты, бұған
дейінгі газқұбырларының ұлттық операторлары тасымалдаумен қатар, негізінен
көрші елдердің газды айырбастау схемаларын пайдаланып, сонымен қатар
үкіметаралық келісімдер негізінде, ішкі ресурстар есебінен газды жеткізуді
де қамтамасыз етті.
Газды тасымалдау және жеткізуді қамтамасыз ету функцияларын бөлу
нәтижесінде газды технологиялық тек көрші елдер территориясы арқылы алатын,
республиканың газды көп тұтынатын аймақтары газды жаңа жабдықтаушылардан
және тек импорт бойынша 1 мың м3 үшін 45-50 долл (ҚҚС-сіз) бағаға зат сатып
алуға мәжбүр болды, бұл 30-50 %-ке ұлттық компания бағаларынан артық және 2-
3 есе ішкі бағалардан артық. Отандық газ өндірушілер Батыс аймақта газдың
артық ресурсы болғанымен, оны қазақстанның ішкі нарығындағы бағадан елеулі
төмен бағамен экспорттауға мәжбүр. Сонымен қатар, газқұбырлары
концессионерінің келуімен республикада газ транзитіне тарифтер шамамен екі
есе өсті, негізінен Батыс аймақта, және де төлем шарттары қатаңдалды.
Газды тұтынудың төмендеуінің жалғасуының себебі болып газтарату
жүйесінде акционерлік қоғамдармен (облгаздар) магистральды газқұбырларын
басқарудағы өзгерістермен қатар қажетті реформаның өткізілмеуі болды.
Жерлерде сол кезде заңды қайтарегистрациялау мен сол газ желілері базасында
жаңа құрылымдарды құру арқылы өткен жылдар қарыздарынан құтылуға үлкен
көңіл бөлінді. Газды таратудың социалистік принципі бойынша қурылған
облгаздардың қаржылық сауықтандыруы мен желілердің техникалық қайтақұруына
қосымша инвестицияларды тарту арқылы да қол жеткізілмеді.
Ұлттық валюта курсының төмендеуі де газға төлемдерді тез төмендетті, бұл
өз кезегінде, Өзбекстаннан газды жеткізуді тоқтатуға дейінгі шектеулерді
тудырды.
Өкінішке орай, үкіметаралық келісімдерді пайдаланып, мемлекеттік
органдар басқармасының орын басу және айырбас бойынша қазақстандық газды
жеткізудің бастапқы схемаларын қалпына келтіру талпыныстары, газ
құрылымдарының нарықтағы, оларға газдың артық ресурстарын өткізуге құқық
беретін, орындарын бергісі келмеуімен кезікті.
Сондықтан соңғы кездерде газдың көтерме сатып ал және тасымалдау
құрылымдарын реформалау бойынша жұмыс қайта өткізілуде, бірақ, бұл қатаң
валютада бекітілген салыстырмалы жоғары баға жағдайында төлемдерді жинауға
байланысты қалыптасқан мәселелерді тиімді шешуді болжамайды. Сонымен бірге
республика Үкіметінде газды жеткізудің альтернативті нұсқалары белсенді
қарастырылып, табиғи газды энергия тасымалдағыштардың басқа түрлері,
мысалы, республиканың барлық аймақтарында пайдаланатын сығылған газбен,
максималды ауыстыру мүмкіндігі жоққа шығарылмайды.
Қазақстан табиғи газды өндіру бойынша әлемде 15 орын және ТМД-да 4 орын
алатынына, ал қоры 2 трлн м3 артық екеніне қарамастан, бірақ қажетті
инфрақұрылымның болмауына байланысты Қазақстан көп жылдар бойы өзінің газды
ішкі тұтынуын қамтамасыз ете алмауда.
2002 ж. 11 қаңтар №25 Қаулысымен Қазақстан Үкіметі 2015 жылға дейінгі
газ саласын дамыту Концепциясын қолдады. Кейінгі кезеңдердегі жұмыс 2003-
2010 жылдардаға саланың дамуының нақты бағдарламасын құруды қарастырады.
Концепция шешуге бағытталған мұнай өңдеу саласының дамуы барысында
туындайтын басты мәселе – газдың артық көлемдерін тұрақты және
диверсификацияланған залалсыздандыруы. Ішкі нарық сыйымдылығының
шектеулілігі бірінші кезекке газ экспортының жобаларын шығырады. Осындай
жобалардағы ерекше орын Ресей мемлекетіне беріледі. Евразиялық газ альянсын
құру газдың жеткізілуі мен халықаралық нарыққа экспортының механизмдерін
құрудағы ортақ саясатты қалыптастырудағы Ресейдің, Қазақстанның,
Түркменстанның, Азербайджанның қарым-қатынастардың оң болу нәтижесі
саналады.
Бағдарлама жаңа газ кенорындарының белсенді құрастыруын қарастырады.
Белгіленген мерзімде Қарашаған, Тенгиз мұнайгаз кен орындарындағы жобаларды
және де Жаңажол кен орнындағы (Батыс Қазақстанда) газды қайтаөндіретін
зауыттын құрылысын жүзеге асыру жоспарланады.
Газ саласының стратегиялық бағыттары болып келесілер анықталды:
- жолай орналасқан газдың артық өндірісі және электро
генераторлық қуаттардың дефециті бар аймақтарда, қазіргі
газтурбиналық электростанциялар базасында, электр энергиясының
өндірісін дамыту;
- газды қайтаөндіретін зауыттар құрылысын дамыту, сонын ішінде
сығылған газды өндіру, сығылған метан, мұнайхимиялық
өндірістер үшін шикізат шығарылымы үшін;
- сығылған газды өткізу нарықтарын кеңейтуді ынталандыру және
сығылған газды тасымалдау, сақтау және бөлу нарықтарында
бәсекелі ортаны құру;
- мұнайгазхимия өнеркәсібін дамыту;
- газды өткізу нарықтарын кеңейту мақсатында Батыс және
Солтүстік Қазақстанда магистралды, локальды және тарату
құбырларының желісін әрі қарай дамыту;
- табиғи газдың аймақтық саудасын ынталандыру және кеңейту,
сонын ішінде импорт және транзит көлемдерін арттыру және
тұрақтандыру.
Республика бойынша газға жылдық қажеттілік шамамен 5 млрд м3 құрайды.
Қазіргі кезде 2,6 млрд м3 дефецит Ресей (1,2 млрд м3) және Өзбекстан (1,4
млрд м3) импортымен өтеледі. Қазақстанның өз табиғи газы болғанымен, көлік
коммуникацияларының болмауына байланысты, 2,6 млрд м3 импорттауға мәжбүр.
Газ саласының қызметі, 2004 ж. 18 маусымда ҚР Үкіметі қаулысымен
қабылданған, 2004-2015 жж ҚР газ саласын дамыту Бағдарламасына сәйкес
жүзеге асырылады.
Табиғи монополия теориясы – экономикалық реттеудің ең ескі және қоғамдық
көзқараспен кеңірек қабылданған түсіндірмесі, ал электр нарығы ол
қолданылатын сала болып табылады.
Электрэнергиясы өнеркәсібі, кешені жарықтандыру және электрлі темір
жолдары үшін энергияны сататын, көптеген жеке өндірушілермен, 1870 ж.
соңында пайда болды.
Қазақстан электроэнергетикасындағы бәсекелі принциптер дамуының негізгі
импульсы ретінде 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы Энергетика туралы заң
күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы саналады.
Оған қосымша ретінде берілген заң механизмін іске қосуға мүкіндік
беретін өзге құжаттар қабылданды: Электроэнергетикадағы жекешелендіру мен
қайта құрылымдандыру бағдарламасы (1996 жыл, мамыр), 1997-2000 жылдардағы
нарықты одан әрі дамыту бағдарламасы (1997 жыл, шілде)
Нәтижесінде қазақстандық электр энергетикасын келесі негізгі бағыттар
бойынша реформалау мүмкіндігі пайда болды:
-қызмет түрлерін бәсекелестік (электрэнергиясын өндіру, тұтыну және
сату) және монополиялыққа (электрэнергиясын тарату және бөлу) бөлу;
-жекешелендіруді жүзеге асыру: ірі электр станциялары стратегиялық
инвесторларға сатылды; өнеркәсіптік мақсаттағы ЖЭС ірі өнеркәсіптік
комплекстерге; жалпы қолдануға арналған ЖЭС жеке компанияларға сатылды
немесе коммуналды меншікке берілді. Электр станциялары реформалаудан кейін
негізінен жеке меншікке ауысты, және олардың қызметі бәсекелі нарық
жағдайында жүзеге асырылады;
-электр желілерін басқару бойынша (ААҚ КЕГОК) қазақстандық компанияның
құрылуы, басқаруында Ұлттық электро желі орналасқан, электроэнергиясын
тарату және электрэнергиясын тұтыну тәртібін диспетчерлік басқару қызметін
жүзеге асырады;
-областық электрожелілерін тарату компанияларын (облгаздар) құру, олар
аймақтық бөлшек сауда нарықтарда электрэнергиясын бөлу және сату функциясын
жүзеге асырады.
Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру көтерме сауда нарықта олар
өндіретін электрэнергиясын өткізу және тұтынушың өз электрэнергиясын
жеткізушіні таңдау құқығына кепілдеме беру үшін, элекростанциялар арасында
бәсекені дамыту үшін жағдайлар құруға мүмкіндіктер қалыптасты.
Бүгінгі күні Қазақстанда электрэнергиясының бәсекелі көтерме сауда
нарығы қызмет етеді, ол екіжақты сатусатып алу келісімдеріне сүйенеді.
Көтерме нарықта бәсекенің дамуы электрэнергиясының Ұлттық электр желісі
арқылы жеткізу бойынша қызметтерге ашық қол жеткізу және көтерме
тұтынушының өз электроэнергиясын жеткізушіні таңдау құқығын қамтамасыз ету.
Аймақтық энергокомпаниялар аймақтық бөлшек сауда нарықтарында
электрэнергиясын бөлу және сату функцияларын жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта аймақтарда тұтынушыларға электрэнергиясын жеткізуді
монополиялық негізде электрожелілерін тарату компаниялары жүзеге асырады,
олар оны ірі өндірушілерден – СЭС, ГРЭС және т.б. сатып алады.
Республика масштабында электрэнергиясын жеткізумен КЕГОК Ұлттық
электржелісі компаниясы айналысады. Сонымен қатар ірі өнеркәсіптік
өндірістер электрэнергиясын тікелей өндірушілерден сатып алады.
ҚР энергетика және минералды ресурстар Министрлігі ақпаратына
байланысты, бүгінгі күні республикада 21 электрожелілерін тарату
компаниялары бар, олардың 8 жеке меншікте, 4 - әкімшіліктер басқаруында
(аймақтық администрациялар), 4 – жеке компаниялардың сенімді басқарылуында,
5 көлденен интеграцияланған құрылымдарға кіреді. Бүгінгі күні әр
электрожелілерін тарату компаниясы 7-10 аймақтыққа жуық электржелісін
біріктіреді. Олар жекешелендірген кезде Қазақстан нарығында 150-200-ге жуық
тәуелсіз ойыншылардың пайда болуы мүмкін.
Байланыс ҚР экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымның ажырамас бөлігі
болып табылады және оның территориясында өзарабайланған өндірістік-
шаруашылық комплекс ретінде қызмет етеді.
Саланың негізгі құраушылары болып телекоммуникациялар және пошталық
байланыс табылады. Саланың дамуы тұрақты оң динамикамен ерекшеленеді. Елдің
жиынтық өнім шығарылымындағы саланың үлесі 1,5 % құрайды.
Соңғы жылдары байланыста елеулі өзгерістер болды: сала
модернизацияланды, байланыстың жаңа түрлері пайда болды.
Қазақстан нарығына байланыстың ұялы байланыс сияқты түрі тез еңді және
сәтті дамуда, онда шетел компаниялары, қазіргі кәсіпорындар мен басқа
коммерциялық кәсіпорындар қатыстырылады. Және де жылжымалы
жеррадиобайланыстың басқа қызметтері – жылжымалы радиотелефон байланысы
және дербес радио шақырту (пейджинг) та сұранысқа ие. Интернет желісі
бойынша мәліметтерді тарату кең дамуда, жыл сайын бұл қызметтер көлемі
артуда.
Соңғы 10 жылда байланыс саласы бірнеше ұйымдастырушылық өзгерістерге
ұшырады. 1994 ж. дейін байланыс сұрақтарымен ҚР байланыс Министрлігі
айналысты, ол 1994 ж. шілдесінде ҚР көлік және коммуникация Министрлігі
құрамына еңді. Кейін оның бағынуынан екі ұйым шықты: Қазақтелерадио
Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорыны және Алматы радиотелевизиондық
таратушы станция Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорыны, олар басқа
ведомство – ақпарат және қоғамдық келісім Министрлігі құрамына еңді. 1999
ж. олар ААҚ Қазақтелерадио бірікті.
ҚР көлік және коммуникация Министрлігі жүйесінде екі ірі мемлекеттік
кәсіпорын: ААҚ Қазақтелеком и ААҚ Қазақпошта өз қызметін жүзеге
асырады.
Олар республикада байланыс бойынша табыстың жалпы көлемінің ең көп
үлесін береді, ол 71,6 % құрайды. қазіргі кезде байланыстың жаңа
прогресивті түрлерімен айналысатын бірлескен кәсіпорындар құрылымдарының
саны артты. Бұл кәсіпорындар екі министрлік құрылымына жатпайды, негізінен
ҚР көлік және коммуникация Министрлігімен берілген лицензиялар бойынша
жұмыс істейді.
Пошталық қызмет саласында дәстүрлі қызметтермен қатар қызметтің бірнеше
жаңа түрі дамуда: әртүрлі жарнама материалдарын адрестік және адрессіз
жеткізу; жүйелік маркетинг қызметтері; республика бойынша қолдан қолға
принципі бойынша курьерлік қызмет; әлемдік пошталық одақ шегіндегі
халықаралық ЕМС кооперативі арқылы халықаралық жедел пошта қызметін көрету.
ААҚ Қазпошта базасында ҚР және шетел бойынша поштаны экспресс-
жеткізуді қамтамасыз ететін ЕМС Kazpost курьерлік қызметі құрылды.
Қазақстандық коммуникациялардың ерекшелігі елдің ерекше географиялық
жағдайымен анықталады.
Тұрғынтардың төмен тығыздығы кезінде Қазақстан арқылы үкен транзитті
трафик (Ресей-Азия-Қиыр Шығыс-Қытай)өтеді, соған сәйкес жергілікті
коммуникациялар жоғары транзиттік қабілеттерге ие боуы керек. Ерекше ауа-
райы жағдайы сенімді байланысты қамтамасыз етеді, ал орта кеңістіктер
антенаны орналастыруға жақсы орындар табуға мүмкіндік береді. Осының
барлығы спутниктік байланыстың дамуына жағымды жағдайлар тудырады.
Қазақстандағы телекоммунмкация нарығын қарастыру кезінде келесідей
жағдайларға ерекше назар бөлген жөн болады:
а) түрлі технологиялардың өзара бірігу және бірге қызмет атқару
механизмі жүзеге асып, бұл өз кезегінде ел дамуының басты белгісі болады;
б) стандарттар соғысы баға бәсекесін сапа бәсекесіне айналдырады;
в) сұраныс ортасы корпаративтік клиенттерден халыққа қарай жылжиды.
Қазақстанның қазіргі телекоммуникация қызметтерінің нарығы
телекоммуникация қызметін көрсететін келесі жетекші компаниялармен
көрсетілген: ЖАҚ Банкаралық және қаржылық телекоммуникация Орталығы
(BankNet желісі операторы), Астел, АҚНұрсат, ААҚ Қазақтелеком,
Кателко. Олармен көрсетілетін қызметтер спектрі өте кең: мәліметте беру
қызметінен бастап Internet ғаламдық желісі мен спутниктік байланысқа
дейінгі қызметтер аясын қамтиды. Жоғарыда көрсетлген қызметтерді
тұтынушыларда әртекті. Біздің еліміздегі телекоммуникациялық қызметер
тұтынушыларын талдау үшін олардың сегментациясы, яғни тұтынушылардың жалпы
жиынтығын жекелеген топатарға бөлу жүргізілген. Бөлу келесі белгілерге
негізделді:
- георграфиялық (орналасқан орны – қала, аудан);
- қызмет аясы (мемлекеттік органдар, зерттеу институттары,
қаржылық құрылымдар);
- құрылымы (аз филиалды, немесе филиалсыз);
- қолданатын қызметтер түрі (хаттама бойынша ақпараттар ұсыну);
- ақпараттық алмасу міндеті (мәліметтер базасымен айырбасталу,
іскерлік хат жазысу).
Қазақстан Республикасындағы телекоммуникациялық қызметтер нарығы ондай
кең дамымаған, алайда өз даму қарқыны бойынша көршілес республикалардан
асып түседі, бірақ Ресейге жол береді. Қазақстан Республикасында
көрсетілетін телекоммунмкацмялық қызметер түрлерін келесідей көрсетуге
болады:
1) Мәліметтер алмасу бойынша қызметтер:
- хаттама бойынша ақпарат алмасу қызметі (АҚ ЦМФТ, Astel);
- электронды пошта қызметі (АҚ ЦМФТ, Astel);
- спутниктік байланыс қызметі (АҚ ЦМФТ, Astel, Нұрсат, TNS+);
- радио байланыс қызметі (Инстафон).
2) телефонды байланыс қызметі:
Дәстүрлі телефонды байланыс:
- ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ (98%), TNS+, НҰРСАТ, РАТЕЛ;
Мобильді телефон арқылы байланыc:
- АЛТЕЛ, ТОЛҚЫН GSM КАЗАХСТАНА, АСПАН, СПЕКТРУМ,
АКЦЕПТ.
Жаһандану дәуірінде Қазақстанның дүниежүзілік бәсекеге төтеп беруі үшін
телекоммуникация саласының өріс жайып, өркендеуі маңызды орын алады. Бұл
орайда Орталық Азия өңірі бойынша көшбасшы саналатын операторымыз АҚ
Қазақтелеком бәсекелестік қабілетін арттыруға байланыстыауқымды жобаларды
жүзеге асырып келеді.
Атап айтсақ, АҚ Қазақтелеком директорлар кеңесі 2007-2009 жылға
арналған компанияның даму жоспарын бекітті. Телекоммуникация жүйесіндегі
басты орнықтырушы компания ретінде АҚ Қазақтелеком республикамыздың
инфокоммуникациялық нарығының дамуында айрықша роль атқарды.
Бұл орайда компанияның негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Мемлекеттің монополияны реттеу саласына қатысты негізгі ұғымдары мен
Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы заңдылықтың генезисі 9
1.1 Монополия: мәні, түрлері, экономикадағы орны 9
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың 14
1.2 Қазақстан Республикасында монополиялық салалардың дамуы 20
2 Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті нарықты қалыптастырудағы
монополияға қарсы заңдылық және оның орындалуын бақылау құралдары 27
2.1 Монополияға қарсы заңдылықтың даму эволюциясы 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы саясатының заңнамалық
негіздері 34
2.3 Қазақстан Республикасының монополияға қарсы комитетінің негізгі мәні
мен қызметтері 42
2.4 Мемлекеттің монополияға қарсы саясатын жетілдіру әдістері 49
3 Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы саясат жайында
құқықтық және экономикалық білімдерді қалыптастыру 52
3.1 Құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту әдістемесі 52
3.2 Монополиялық қызметті реттеу: мәні және ерекшеліктері тақырыбы
бойынша орта мектеп сыныптарында сабақ өткізу әдістемесі 59
Қорытынды 62
Қолданылған әдебиет тізімі 65
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикалық жүйенің тиімділігін жоғарылатын манызды фактор,
және оның механизмінің басты құраушы элементінің бірі – бәсеке болып
табылады. Ал монополия нарық экономикасындағы жағымсыз құбылыстардың пайда
болуының себепшісі. Ол бәсекеге кедергі жасап, нарықтан кіші және орта
өндірушілерді шығарып, шектеулі ресурстардың тиімді пайдаланылуына кедергі
жасайды. Осыған байланысты мемлекет монополиялық билікті әр түрлі
механизмдердің көмегімен реттейді, және осы саладағы өз саясатын
ұйымдастырады. Саясатта негізгі орынды заңнамалық база иеленеді.
Монополияға қарсы заңдылық – Қазақстанда салыстырмалы жаңа құбылыс.
Осыған байланысты біз оның мүмкін потенциалы, әрі қарай жетілдіру
перспективасы туралы толық сеніммен айта аламыз.
Монополияға қарсы заң Қазақстан Республикасының бүкіл территориясында
әрекет етеді. Ол қазақстандық және шетел заң тұлғалары, билік және басқару
органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сонымен қатар жеке
тұлғалар қатысатын республика нарықтарында бәсекеге әсер ететін
қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңы өзінің мақсаттық
бағдарлары бойынша монополияға қарсы заңдылықтың батысевропалық үлгісіне
жақын, монополияға қарсы бағытталған, өйткені олар бәсекені шектейді,
сәйкесінше, оның міндеттері монополизммен күреске қарағанда кеңірек.
Қазақстан Республикасының монополиялық саясатын одан әрі дамытуда
құқықтық-нормативтік базалардың жетілдірудің маңызы аса жоғары. Осы
мақсатта монополиялық заңнамаларға өзгеріс еңгізу туралы ел Президентінің
Қазақстан халқына Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясына байланысты Жолдауында баса назар аударды. Соның
ішінде 2006 жылы қолданып жүрген нормативті-құқықтық базаға талдау жасалды,
Қазақстан Республикасының Бәсекелестік және монополисттік қызметті шектеу
туралы Заңының жаңа редакциясын жасау, алты ай ішінде монополияға қарсы
және бәсекелестікті қорғау туралы заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
енгізілу қажеттілігі, сонымен қатар металлургия, банк саласында,
сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған
жасырын монополияларды құрту керек екендігі, мұны монополияға қарсы
заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ отандық және шетелдік жаңа
компаниялардың экономиканың осы секторына кіруі үшін тартымды және ашық
жағдайлар туғызуға, яғни осы секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы
жасау керек екендігі айтылды. Сонымен бірге, бюрократияның өндірісті
активтерге бақылау жасауға ұмтылған әрекеттеріне жол бермеу керектігі де
айтылды [1]. Өөндіріс пен капиталдың шоғырландыруы және монополияның өсуі
ірі капиталдың экономикалық қуатын арттырады, капитал арқылы олардың саяси
ықпалы да күшейеді.
Экономиканы мемлекет тарапынан басқаруда билікті дұрыс пайдалану
Қазақстан халқының тұрмыс-тіршілігін одан әрі арттырады. Парасатты саясат
еліміздің экономикалық, әлеуметтік дамуына кепілдік береді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – монополияға қарсы саясаттың
ерекшеліктерін зерттей отырып, Қазақстан Республикасындағы монополияға
қарсы заңнаманы жетілдіру жолдары мен монополиялық құрылымдары басым
салалардағы реттеу бағыттарын айқындау.
Берілген мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылады:
монополияның мәнін, түрлерін, экономикадағы орнын қарастыру;
Қазақстан Республикасының монополиялық құрылымдары басым салалардың дамуы
және оларды монополияға қарсы тұрғыдан реттеу ерекшеліктерін талдау
монополияға қарсы заңдылықтың даму эволюциясы талдау;
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы саясатының заңнамалық
негіздерін зерттеу;
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы комитетінің негізгі қызметтері
мен мәнін талдау;
мемлекеттің монополияға қарсы саясатын жетілдіру әдістерін көрсету;
. Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы саясат жайында
құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту және қалыртастыру әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының
монополияға қарсы саясаты.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздеріне тұжырым жасайтын
материалдар мен құжаттар Президентіміздің жолдаулары, Қазақстан
Республикасының заңнамалық негіздері, отандық және ресейлік авторлар
еңбектері, статистикалық жинақтар мәліметтері.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қосымшалардан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда
монополияның теориялық негіздері мен антимонополиялақ заңнаманың дамуы
қарастырылды, Қазақстан Республикасы бойынша негізгі үш табиғи монополиялық
сала (электроэнергетика, телекоммуникация және табиғи газ). Екінші тарауда
Қазақатан республикасындағы монополияға қарсы заңнаманың негіздері, осы
заңнаманың орындалуын қадағалайтын негізгі органға сипаттама берілді.
Үшінші тарауда Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы
саясат жайында құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту әдістемесі
талданды. Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысымыздың негізгі түйіні, зерттеу
нәтижелерінде негізделген тұжырымдамалар мен ұсыныстар баяндалған.
Қолданылған әдебиеттер тізімінде зерттеу жұмысында негіз болған әдеби
қайнар көздер – жалпы ғылыми әдебиеттер, оқу құралдары, орта мерзімді
басылымдар (газеттер, журналдар) пайдаланылған.
1 Мемлекеттің монополияны реттеу саласына қатысты негізгі ұғымдары мен
Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы заңдылықтың генезисі
1.1 Монополия: мәні, түрлері, экономикадағы орны
Нарықтық типті экономикалық жүйенің тиімділігін жоғарылатын манызды
факторлардың бірі – бәсеке. Бәсеке (кейінгі лат. сoncurentia, concurrere –
қарсыласу сөзінен) – қандай да бір әрекеттер нәтижесіндегі қарсыласуды
білдіреді.
Ең жиі кездесетін анықтамалар, бәсекені нарық қатысушылары арасындағы
кез-келген істе нәтижелерге жету үшін, тауарлар мен қызметтерді өндірудің,
сату және сатып алудың ең жақсы, экономикалық тиімді жағдайларына
қарсыласу, жарыс ретінде сипаттайды.
Бәсекені қарастыра отырып, оның екі типке бөлінетінін көреміз: жетілген
және жетілмеген бәсеке. Еркін немесе жетілген бәсеке сирек немесе жоқ,
бірақ, осыған қарамастан, теориялық талдануы мүддесіне байланысты, біз бұл
түсінікті қолданамыз. Ол ерекше, еркін, оқшауланған, бірлестіктерге
кірмейтін өндірушілер арасында жүргізілетіндіктен, кейде жетілген бәсекені
абсолютті деп те атайды. Жетілген бәсеке дегеніміз, біріншіден, оның
қатысушылары бір-бірінен сапасы жағынан айырмашылығы жоқ, біртипті, бірдей
тауарды өндірумен және сатумен айналысады.
Екіншіден, әр өндіруші тауардың кез-келген санын сата алады және бұл
бәсекелес нарықта бағалардың ешқандай өзгерісіне әкелмейді, өйткені
өндірушілер саны өте көп және өнім көлемі өте аз деп болжалғандықтан, бұл
қойылатын тепе-тең бағаға әсер етпейді. Жетілген бәсекелі фирманың өнімі
біркелкі болғандықтан, оның өніміне сұраным абсолютті икемді болады, ал
сұраным қисығы абцисса осіне параллель болады (сурет 1). Көлденең сұраныс
қисығы фирма кез-келген өнім көлемін сату арқылы нарықтағы бағаны өзгерте
алмайтынын көрсетеді. Нақты басқа жағдаймен біз жетілмеген бәсеке нарығында
кездесеміз, мұнда басымдылық ролін монополия, монополиялық бәсеке және
олигополия ойнайды.
Жетілген бәсеке өніміне сұраным
Сурет 1
Монополия (гр.monos – бір, poleo – сатамын) жалғыз сатушы дегенді
білдіреді. Таза монополия нарығы ұлттық экономика деңгейінде өте сирек
кездеседі. Көп жағдайда таза монополияны жергілікті нарықтардан
кездестіруге болады.
Монополияның экономикалық мәні – тауарды өндіруші немесе сатушының оны
өткізудегі талаптарына билігі. Монополия екі мағынада құрастырылады. Тар
мағынада, монополия – бұл бір аймақта бір фирманың үстемдік етуі. Кең
мағынада, монополия – бір ірі компанияның немесе оның бірлестіктерінің бір
салада үстемдік етуі.
Монополия деп келесі шарттарға жауап беретін нарықтық құрылымдарды
түсінеміз:
1.Саладағы барлық тауарды шығару осы тауардың бір сатушысымен
бақыланады, ол монополист деп аталады. Басқаша айтқанда, фирма-монополист
тауардың жалғыз өндірушісі болып табылады және өзімен бүкіл саланы
білдіреді.
2.Монополиямен өндірілетін тауар (тауар Х) жақын алмастырушылары жоқ
және ерекше болып табылады. Сәйкесінше Х тауарға сұраныс басқа сала
тауарларының бағасы өзгергенде азғантай өзгереді, сондықтан
монополияландырылған Х тауар мен экономиканың басқа салаларының өнімдеріне
сұраныстың айқасқан икемділігі өте төмен.
3.Монополия салаға жаңа фирмалардың енуіне жол толығымен жабық,
сондықтан монополия жағдайында қандай да бір бәсекелестік күрес болмайды.
Сонымен, монополия – салалық ұсыныстың барлық көлемінің жақын
алмастырушысы жоқ өнімді өткізетін бір сатушыда шоғырланумен және олардың
өнім көлемін шектеумен, бағаны жоғарлатумен және салаға жаңа бәсекелестерді
кіргізбеуімен сипатталады.
Бұндай жағдай тек салаға кірудің жоғары, қатаң кедергілері болғанда
мүмкін. Таза монополияның пайда болуына салаға немесе нарыққа кіруге
қойылған кедергілер себеп болады. Бұндай кедергілердің болуына жағымды әсер
ететін факторлар монополиялық биліктің көздері болып табылады.
Монополиялық билік көзі ретінде өндірушіге белгілі бір әрекетті немесе
өндірістің белгілі бір әдісін қолдануға берілетін ерекше құқықтар бола
алады. Бұндай құқықтар мемлекеттік билік органдарымен беріледі. Жиі
монополиялық биліктің көзі ретінде, уақыт жағынан шектелген болғанымен,
авторлық құқық болып табылады. Олар патенттер мен лицензиялар арқылы жүзеге
асырылады да, олардың иелеріне қандай да бір тауар (қызмет) нарығында
немесе өндірісте қандай да бір технологияны қолдануда монополиялық жағдайды
ие болуға мүмкіндік береді.
Монополиялық билік көзі ретінде өндірістік ресурстарды бақылау болады.
Егер тауарларды өндіруге қажетті экономикалық ресурстар бір ғана фирманың
иелігінде болса, ол нарықта монополияны қамтамасыз етеді.
Монополиялық билік көзі масштаб әсері де бола алады, ол үшін масштабтан
үнемдеу ұзақ мерзімді нарықтық сұранысты толық қамтамасыз еткенге дейінгі
өндірістің кеңеюі кезінде тұрақты өседі. Бұл жағдайда баға бойынша
бәсекенің өзі салада бір фирманың қалуына әкеледі, ол төменірек
ұзақмерзімді орташа шығындарды қамтамасыз етеді.
Кейде монополиялық билік көзі сауда маркасына тұрақты икемді
(лояльность) болғанда, тұтынушылардың қалауы болады және нарықтағы
монополиялық жағдай заңсыз әрекеттер (мемлекеттік қызметкерлерді сатып алу,
картельдік келісімдер, т.б.) нәтижесі болғанда, адал емес бәсеке болады.
Айтылып өткен монополиялық билік көздерінің пайда болу критериилерін
қолданып, монополияны бірнеше типке бөледі:
Жабық монополия бәсекеден заңдық қаулылар мен шешімдер көмегімен
қорғалады. Бұл мағынада, жабық монополия өзімен монополиялық биліктің
неғұрлым тұрақты формасын білдіреді, бірақ, ол көбіне монополиялық жоғары
пайда алуды қамтамасыз ете алмайды, өйткені ерекше құқықтарды ұсыну әрқашан
баға деңгейі мен пайда нормасы тарапынан шектеулерге әкеледі. Көптеген
елдерде бәсекеден келесі мемлекеттік монополиялар қорғалған: пошталық-
телеграфтық, халықты газбен, электр энергиясымен қамтамасыз ету бойынша
компаниялар және т.б. Бұндай монополияларға басылым өнімін шығаруға
авторлық құқықтар немесе патенттермен бәсекеден қорғалған компанияларды
жатқызуға болады. Жабық монополияға кіру үшін ену кедергілері бар, мемлекет
монополияның бұл түрін қатаң бақылайды, сондықтан мұнда кіріп, мемлекеттік
емес жабық монополияны құру мүмкін емес. Ену немесе кіру кедергілері
дегеніміз, тауарөндірушілердің өз жабық монополиясын құру кезіндегі
тосқауылдар, кіру кедергілері мемлекеттік патенттер, лицензиялар және т.б.
бола алады.
Ашық монополияға әдетте, нарыққа сапалы жаңа өніммен енетін фирманы
жатқызуға болады. Ол бәсекеден қорғалмағандықтан, бұл монополия типінің
ерекшелігі – ол әрқашан нарықта біраз уақыт қана билік етеді. Өйткені уақыт
өте келе басқа фирмалар ұқсас немесе одан артық өнімді ұсына алады және
осылайша фирманы нарықта жалғыз жабдықтаушы болу мүмкіндігінен айырады.
Осыған қарамастан, тек ашық монополия жағдайында фирма өзінің нарықтық
билігін толығырақ жүзеге асыра алады және монополиялық жоғары пайданы ала
алады.
Табиғи монополия бір фирма немесе корпорация барлық нарыққа қызмет
көрсететін салаларда пайда болады, мысалы, ол шикізат немесе пайдалы
қазбалардың жалғыз қорына ие болса. Бұндай монополияның орташа шығындары
өндіріс ауқымына байланысты минималды. Осындай монополия қызметтерін
реттейтін мемлекет қадағалауында болады. Оларға көбінесе су, электр
энергиясы, газбен қамтамасыз ету компаниялары, автобус фирмалары және
байланыс жүйесін қамтамасыз ету кәсіпорындары жатады.
Монопсония (ежелгі гр. тілінен аударғанда жалғыз сатып алушы деген
сөз) өзімен монополиялық биліктің сатып алушыда шоғырлануымен сипатталатын
нарықтық құрылым типін білдіреді. Монопсония сатушылар үшін альтернативті
мүмкіндіктер болмаған жағдайда, бір фирма салалық нарықта жалғыз сатып
алушы болған жағдайда пайда болады. Монопсонияның нарықтық билігі
монопсонист сатып алатын игіліктердің бағасына әсер ете алуынан құралады.
Осы кезде, егер монополист өзінің монополиялық билігін жоғарырақ баға
бойынша игіліктердің аз бөлігін өндіру үшін қолданса, монопсонист өзіндегі
нарықтық билікті төменірек баға бойынша аз сатып алу үшін қолданады.
Екіжақты монополия сатушының монополиялық күші сатып алушының
монополиялық күшімен ұшырасқан жағдайда орын алады. Жағдайдың ерекшелігі
келесіде сатушы монополиялық билікке ие болғанымен, сатып алушының
монополиялық жағдайы оған сатушының шекті шығындар қисығын салалық ұсыныс
қисығы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, яғни жетілген бәсеке
жағдайларына сәйкес келеді. Сондықтан сатып алушы сатушы сұранысының әрбір
берілген көлемі үшін сұрайтын бағадан төмен бағаны орнатады. Екі жақ та
нарықтық билікке ие болғандықтан, келісілген баға мен көлем сатып алушы мен
сатушының ұсыныстары арасында орналасады, ал келісімнің соңғы нәтижесі екі
жақтың бірін-бірі туралы ақпараттану дәрежесінің және келіссөз жүргізу
қабілеттерінің функциясы болады.
Нарық үлгісі ретінде таза монополияның анықтаушы ерекшелігі бір фирма
өзімен саланы көрсететінінен құралады. Осыған байланысты монополисттің
өніміне сұраныс қисығы нарықтық сұраныс қисығы болып табылады. Сондықтан
фирма-монополистті жетілген бәсеке фирмасынан айыратын маңызды сипаттама
болып, олардың өнімдеріне сұраныстың бағалық икемділігінің басты ерекшелігі
табылады.
Монополист өніміне сұраным абсолютті икемді емес және оның сұраныс
қисығы гиперболаға ұқсас, яғни жоғарыдан төмен қарай еңкіш болады (Ол
жоғары монополиялық бағалардың әсерінен тауарға сұраныс төмендейтінін
көрсетеді). Оның орташа табыс қисығы нарықтық сұраным қисығымен сәйкес
келеді, ал шекті табыс қисығы нарықтық бағалар қисығынан төмен орналасады.
Бұл монополия жағдайында шекті табыс бағаға тең еместігін білдіреді (сурет
2). Жалғыз сатушы болғандықтан, монополист өз өнімінің бағасына әсер ете
алады.
Жетілген бәсеке (а) және абсолютті монополия (б) жағдайындағы фирма
өніміне сұраныс
Сурет 2
Бірақ бұндай құбылыс ерікті болып табылмайды. Біріншіден, сұраныс заңына
сәйкес монополист өніміне баға оның ұсынысының көлемінің функциясы болады.
Сондықтан ол бағаны тек өз ұсынысының көлемін өзгерту арқылы реттей алады.
Екіншіден, кемуші сұраныс қисығымен ұшыраса отырып, монополист ұсыныс
көлемін сұраныс қисығының икемді, баға мен ұсыным өзгерісі жиынтық табыстың
өсуімен қатар жүретін бөлігінде қала отырып реттеуі қажет .
Монополияның мақсаты максималды пайда табу болғандықтан, ол пайданы
шекті шығындар шекті табысқа тең (MR = MC) болғанда ұсыныстың Qm көлемін
тандағанда (өнім өндіргенде) алады. Бұл монополист өніміне Dm сұраным
кезінде Pm бағаны береді (сурет 3). Жетілген бәсекелі фирма жағдайында
сияқты, монополист қысқамерзімді кезеңде өз өнімін ұсынуды баға орташа
өзгермелі шығындардан (AVC) жоғары болғанға дейін жалғастырады. Фирма-
монополист үшін бұл орташа айнымалы шығындар қисығынан төмен орналасқан D1
сұраныс қисығы кезінде өндірістің қолайлы көлемінің жоқтығын білдіреді.
Өнімге сәйкес сұраныс және шығарылған өнім көлемінің орташа шығындары
кезінде монополисттің пайдасы келесідей болады: Π={AR(Pm) – AC(Qm)}Qm –
қара төртбұрыш.
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың қысқа мерзімді ұсынысы
Сурет 3
Монополисттің шекті табысының қисығы Dm нарықтық баға қисығынан төмен
орналасатындықтан, біріншіден, монополист орнататын баға кез-келген ұсыныс
көлемі кезіндегі өндірістің шекті шығындарының мәнінен жоғары болады, бұл
нарықтық билікті жүзеге асырудың белгісі болып табылады, екіншіден, ол
тандайтын шығарылым көлемі қолайлыдан аз, бұл өндірістің тиімсіздігін
көрсетеді.
Осылайша, жетілген бәсеке және монополия үлгілеріндегі фирмалар ұсынысты
оңтайландырудың бірдей принципімен MR = MC анықталғанымен, өндіріс пен
сұраныстың сәйкес функцияларында нәтиже әртүрлі болады. Өнімнің бір
бірлігіне монополиялық баға Pm бәсекелестен Pk жоғары, ал монополист
ұсынысының көлемі Qm бәсекелес ұсыныстан Qк төмен.
Таза монополия жағдайында салаға басқа фирмалардың енуі жабық
болғандықтан, монополисттің өндіріс масштабтарын өзгерту туралы шешімі тек
нарықтық сұраныс пен ұзақмерзімді орташа шығындар қисықтарының ара
қатынасынан тәуелді. Нарықтық күштер фирмаларды минималды ұзақмерзімді
шығындармен өндіруге күштейтін жетілген бәсекелі нарыққа қарағанда,
монополист максималды пайда алуға мүмкіндік беретін шығарылымның кез-келген
көлемін таңдай алады (сурет 4).
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың
ұзақмерзімді ұсынысы
Сурет 4
Тепе-теңдік саны сұраныс деңгейімен шарттасылған болғандықтан, монополия
кезінде де барлық масштаб эффектісін пайдалану мүмкін (D1, MR1). Бірақ оның
себебі болып бәсеке емес, MC = MR1 болатын сұраныс деңгейі табылады.
Сонымен бірге шығындарды минималдау көзқарасынан өндірістің қолайлы
масштабын таңдау мәселесі монополиянын да алдында тұр, өйткені басқа тең
шаралар кезінде үлкен пайда алуға мүмкіндік береді. Монополист саладағы
жалғыз сатушы болғандықтан, өндірісті бір емес, әрқайсысы шығындардың
минималды деңгейін қамтамасыз ететін бірнеше зауыттарда жүзеге асыру арқылы
пайданы өсіре алады. Бұл MR=LRACmin кезіндегі сұраныс, минималды
ұзақмерзімді орташа шығындарды қамтамасыз ететін шығарылымға қысқартылған
жағдайда мүмкін (сурет 5).
Нарықтық сұраныс өскен жағдайда монополист бір зауытта өндірісті кеңейту
жолымен ұсынысты Q көлеміне дейін арттыра алады. Бұл жағдайда, өндірісті
минималды ұзақмерзімді орташа шығындармен AC2 жүзеге асырып, ол LRAC2
деңгейіндегі ұзақмерзімді орташа шығындарға ие болады, бұл q-ге тең
шығарылым көлемі үшін олардың минималды мәнін бейнелі арттырады. Егер
сұраныс сипаты минималды орташа шығындар беретін, шығарылым көлеміне
қысқаратын деңгейде ұсынысты оңтайландыруға мүмкіндік берсе, онда q
масштабты екі зауыт салып, монополист жалпы ұсынысты 2q-ге дейін өсіреді,
бұл минималды ұзақмерзімді орташа шығындармен ұсынысты жүзеге асырғанын
білдіретін болады, мұнда MR=LRMC=LRACmin. Нәтижесінде, нарықтық бағаның PQ
ден P2q деңгейіне дейін төмендеуіне қарамастан, монополисттің жалпы пайдасы
өндірістің орташа шығындарының төмендеуінен сияқты, ұсыныстын өсуіне
байланысты өседі. Сонымен, пайданы максималдауға тек екі зауытта да өндіріс
факторларын пайдаланудың бірдей тиімділігін қамтамасыз еткенде ғана жетеді.
Монополиялық ұсыныс жағдайындағы шығарылымды оңтайландыру
Сурет 5
Жоғарыда айтылып өткеннің бәрінен келесі манызды нәтиже шығады,
монополисттің ұсыныс көлемі туралы шешімі шығындар қисығынан ғана емес,
сұраныс сипатына байланысты болады. Айтылып өткеннен келесі маңызды
қорытынды шығады, монополисттің ұсыныс көлемі туралы шешімі шығындар
қисығына қарағанда, негізінен сұраныс сипатына байланысты. Осы кезде шекті
пайда қисығы орнын анықтайтын, сұраныс икемділігіндегі өзгерістердің
негізгі мәні бар, бұл монополист үшін шешуші болып табылады. Нарық сұраным
қисығының орын ауыстыруы кезінде берілген баға деңгейі үшін оның икемділігі
артуы, немесе төмендеуі мүмкін болғандықтан, онда баға мен ұсыныс көлемі
арасында тұрақты арақатынас болмайды (жоқ). Ұсыныстың бір көлемінде әртүрлі
бағалар қалыптасуы мүмкін (сурет 6 а), ал бағаның бір деңгейіне ұсыныстың
әртүрлі көлемі сәйкес келе алады (сурет 6 б). Сондықтан монополиялық нарық
үшін нарықтық баға мен ұсыныс көлемі арасындағы тәуелділікті көрсететін,
ұсыныс қисығы жоқ.
Монополисттің бағасы мен ұсынысының сұраныс икемділігіне тәуелділігі
а)
б)
Сурет 6
Ұзақмерзімді уақыт аралығында бәсекелестері жоқ монополиялар өз пайдасын
ұзақмерзімді шекті шығындар ұзақмерзімді шекті табысқа тең болғандай өнім
көлемін өндіру арқылы максималдайды. Бұндай уақыт аралығында сұраныс
біртіндеп өсетіндіктен, баға бұл жағдайда пайданы қысқамерзімді аралыққа
қарағанда төмен максималдайды. Сондықтан ашық монополия нарыққа бәсекелес
фирмалардың енуінен, қысқамерзімді максималды пайда табу мүмкіндігін
қамтамасыз ететін бағадан, төмен бағаны қою жолымен қорғала алады. Бұндай
бағақалыптастыруды минималдайтын саясат нарыққа бәсекелестердің кіруіне
кедергі жасауы мүмкін.
Осылайша, монополия нарық экономикасындағы жағымсыз құбылыстардың пайда
болуының себепшісі болады. Ол бәсекеге кедергі жасап, нарықтан кіші және
орта өндірушілерді шығарып, шектеулі ресурстардың тиімді пайдаланылуына
көмектеспейді. Баға шекті немесе орташа шығындардан жоғары қойылғанда, өнім
өндірісі, шекті шығындар қойылған бағаға тең болған көлемнен аз болады.
Нәтижесінде нарық қажетті тауарларды алмайды, ал өндірістік потенциал
толығымен қолданылмайды. Осының бәрі нарықтың қызметін нашарлатып, оның
тепе-теңдігі мен реттелуінің бұзылуына әкеледі. Бұндай кезде негізгі қауіп,
бәсекеден заңды түрде қорғалған, жабық монополиядан төнеді. Осыған
қарамастан, бәсеке монополиялық нарықта да болады. Жаңа фирмалар субтитр
немесе алмастырушы, немесе сапалы жаңа тауарларды сату арқылы бәсекелесе
алады. Жабық монополиялардың құқықтарына да сотта, немесе заңнамалық
кеңселерде наразылық білдіре алады.
Монополияның пайда болуы мемлекеттің баға саясатына араласуын қажет
етеді, өйткені жоғары монополиялық бағалар, өндірістік күштерді тиімді
пайдалануын және қоғамның шектелген ресурстарын рационалды қолдануын
жасанды тежейтіндіктен, қоғам үшін тиімсіз. Сондықтан неоклассикалық
мектептің көптеген теоретиктері монополияға қарсы саясатты жүргізуге және
монополияға салықтарды өсіруге шақырады.
Монополист фирмалардың қанша жағымды жақтары болғанымен, олардың
нарықтағы қызметтері мемлекеттің реттеуін талап етеді. Монополист
фирмалардың қызметтерін реттеу немесе бақылау үшін алдымен монополиялық
биліктің дәрежесін анықтау қажет. Монополиялық билікті анықтау барысында
толып жатқан қиындықтар кездеседі. Соған қарамастан экономисттер екі
индексті әдісті қолдана отырып, нарықтағы монополиялық биліктің белгілерін
іздейді.
1) Лернер индексі. Монополиялық биліктің бір белгісіне бағаның шекті
және орташа шығындардан жоғары болуы жатады. Бағаның шекті шығыннан
қаншалықты жоғары екенін Лернер индексінің көмегімен, баға мен шекті
шығынның айырмашылығын бағаға бөлу арқылы анықтайды:
М=P-MCP (1)
мұндағы М - монополиялық биліктің индексі;
Р – баға;
МС – шекті шығын.
Жетілген бәсекелі нарықта Р=МС болғандықтан, индекс нолге тең болады, ал
монополиялық билікт бар нарықта индекс нольден жоғары болуы керек. Индексті
анықтау үшін шекті шығын туралы ақпаратты алу өте қиынға түседі.сондықтан
ұзақ мерзімдегі теңдік жағдайда шекті шығын мен орташа шығынның тең
болатынын ескере отырып, индексті анықтау үшін орташа шығынды қолдануға
болады. Олай болса, индекстің формуласын қайтадан жазамыз:
M=P-ACP (2)
мұндағы М – бағаға бөлінген бір өнімнен алынатын пайда.
Енді осы теңдікті QQ шамасына көбейтсек, келесі теңдікті аламыз:
M=[(P-AC)·Q]P Q= пайдажалпы табыс (3)
Демек, пайда монополиялық биліктің бір белгісі. Ұзақ мерзімде M өскен
сайын нарықтағы монополиялық биліктің дәрежесі жоғары болады.
2) Херфиндаль индексі. Фирманың нарықта сатылатын өнімдердегі пайыздық
үлесі өскен сайыноның монополиялық билігінің дәрежесі де өседі. Бұл бағаны
шекті шығыннан жоғары белгілеуге мүмкіншілік береді. Херфиндаль индексінің
(Н) көмегімен нарықтағы шоғырлану дәрежесін анықтаймыз:
H = S12 + S22 + S32 + ... + SN2, (4)
мұндағы S1 – нарыққа ең көп өнім шығаратын фирманың үлесі,
S2 – одан кейінгі фирманың үлесі.
Осы аталған белгілерге байланысты мемлекет монополиялық билікті әр түрлі
механизмдердің көмегімен реттейді.
Монополия қызметін реттеу монополиялық көріністерді шектеуге бағытталады
және бағаларды төмендету мен өнім өндірісін арттыру мақсатында жүзеге
асырылады.
Ол заңнамалық және экономикалық сипаттағы шаралар арқылы жүзеге асады.
Олар бірігіп монополияға қарсы реттеу жүйесін құрайды.
Монополия әрекетін реттеудің заңнамалық шаралары – бұл нарықта
монополиялық көріністердің және де әділетсіз бәсекенің пайда болуының алдын
алуға бағытталған құқықтық нормалар. Заңнамалық шаралар көбінесе келесіні
жорамалдайды: бағалар және нарықты бөлу туралы келісімдерге тыйым салу,
нарықты бөлу және бірігулерге бақылауды жою, үстемдік етуші сатушылардың
тұтынушыларға ұсынатын қызметтер жиынтығын реттеу. Берілген шаралар
әрекетінің бағытталуы келесімен байланысты: а) монополисттердің тәртібін
түзету, оны көбірек бәсекелес етуі үшін және б) құрылымдық саясат өткізу,
оның барысында саланың өзі бәсекелес болады.
Монополия әрекеттерін реттеудің экономикалық шаралары – бұл экономикалық
құралдар жиынтығы, олардың көмегімен сатушылардың нарықтық билігін жүзеге
асыру мүмкіншілігі шектеледі. Осындай құралдардың арасындағы ең маңыздылары
бағалар мен пайданы тікелей және жанама реттеу болып табылады. Бағалар мен
пайданы тікелей реттеу әдетте баға өсуінің жоғарғы шегі, яғни бағаның
жоғарғы немесе төменгі шегін, және пайда нормасының шекті деңгейін қою
формасында жүзеге асырылады.
Баға өсуінің жоғарғы шегін қоюдың мақсаты болып төменірек бағада өнім
өндіруді арттыру табылады. Бірақ фирманың баға өсуінің жоғарғы шегін
енгізуге осындай жауап беруі берілген төбенің фирма үшін қолайлы деңгейі
байқалға дейін сақталады, бұл реттеудің осы әдісін қолданудағы басты
мәселені құрайды.
Жоғарғы шек (төбе) біріншіден, сатушыны монополиялық пайдадан
айыратындай, ал екіншіден – фирманың оперативті шығындарын өтеу мен
инвестірлеген капиталынан әділ табыс табуын қамтамасыз ететіндей болуы
керек. Баға өсуінің жоғарғы шегін көбінесе табиғи монополияға қолданады.
Табиғи монополия жағдайында (сурет 7), ұдайы шығындардың үлкен үлесі
үшін масштаб эффектісі соншалық маңызды, D сұраныс қисығы орташа
ұзақмерзімді шығындар қисығымен (LRACEM) оның төмендеу учаскесінде
қиылысады, LRACEM деңгейі әрқашан LRACK бәсекелестен төмен болады.
Табиғи монополия жағдайындағы ұсыныс пен баға
Сурет 7
Монополия өзінің нарықтық билігін пайдаланып, Pm бағамен ұсынысты Qm
деңгейінде қойып, монополиялық пайда алады, бұл оның әрекетін реттеудің
себебі болып табылады.
Егер реттеудің мақсаты өндіріс көлемін оңтайлы ету болса, онда бұл
жағдайда қоғам көзқарасы бойынша қолайлы баға PMC қою керек, өндірістің
шекті шығындарына LRMCEM тең, бұл ресурстарды тиімді қайтабөлуді қамтамасыз
етер еді.
Бірақ қолайлы өнім шығару QMC өндіріс тиімділігін қамтамасыз етпейді,
өйткені фирманың орташа ұзақмерзімді шығындарының деңгейі қойылған бағадан
артық, бұл қысқамерзімді кезеңде шығындардың пайда болуына және
ұзақмерзімді кезеңде фирманың саладан шығуына әкеледі. Фирма салада қалуы
үшін қоғам, немесе шығындарды өндірісті қаржыландыру жолымен өтеуі керек,
немесе өндірістің орташа ұзақмерзімді шығындарына LRACEM сәйкес, PEM әділ
бағаны қоюы керек. Бұл жағдайда монополия қалыпты пайда ала отырып, салада
қалады, ал қоғам фирманы монополиялық пайдасынан айырып, өнім өндірісінің
максималды мүмкін көлеміне жетпегенімен, жетілген бәсеке кезіндегі PK
бағаға қарағанда, төменірек PEM бағамен оның QEM –ге дейін артуын
қамтамасыз етеді.
Нақты шаруашылық практикада табиғи монополия өнімінің бағаларын реттеуді
қолдану бірнеше мәселемен кездеседі. Орташа шығындардың деңгейін анықтаудың
өзі оған еңгізілетін белгілі бір шығындарды негіздеу тұрғысынан қиындықтар
тудырады. Басқа мәселе бағаларды реттеу Х-тиімсіздіктің өсуін тудыру
мүмкіндігімен байланысты, өйткені қаражаттандырылатын фирмалар олардың
шығындары өтелетінін біліп, шығындарды төмендету ынталарын жоғалтады.
Әділ бағаны қою кезінде, көбінесе шығындар плюс принципі бойынша
жүзеге асырылатын, фирмалар шығындарды арттыруға тікелей мүдделі, өйткені
бұл жиынтық пайданы арттыруға әкеледі.
Егер әділ бағаны орнатудың базасы ретінде оның капиталды активтері
алынатын болса, онда фирма еңбекті капиталмен негізсіз ауыстыруға ұмтылады,
бұл сол Х-тиімсіздікке әкеледі, бірақ фирма ішінде ресурстарды тиімсіз бөлу
түрінде. Баға өсуінің жоғарғы шегін қою өнім дефицитінің пайда болуын
әкелетінін ұмытпаған жөн.
Бағалар мен пайданы жанама реттеу не өнім, не пайдаға салық салу арқылы
жүзеге асырылады. Бірінші жағдай мәселесі – салықты енгізу шығындардың
өсуіне әкеледі, сондықтан монополист өнім өндірісін қысқартып, бағаларды
өсіреді.
Сондықтан өнімге салықты енгізу кезінде сұраныстың икемділігінің
деңгейін есепке алу аса маңызды.
Егер оның икемділігі жоғары болса, онда бағаның өсуі салық көлемінен аз
болады, бұл монополиялық пайданың бөлігін тұтынушылар пайдасына қайтабөлуге
әкеледі. Сәйкесінше, төмен икемділігі бар сұраныс кезінде өнімге салықты
енгізу жиынтық әл-ауқаттың тек қосымша шығыстарына әкеледі. Пайданы жанама
реттеудің мақсаты фирмадан монополиялық пайданы алу (сурет 8). Пайдаға
салық салу тек фирма деңгейі бойынша орташадан артық пайданы алған жағдайда
енгізіледі.
Монополия пайдасын жанама реттеу
Сурет 8
Монополиялық пайдаға салық салудың бағалық реттеуден айырмашылығы, салық
баға деңгейі мен өнім өндірісіне әсер етпейді, ал салық салудың барлық
ауыртпалығы өндірушіге түседі. Сонымен салық түсімдері тек монополиялық
өнімді тұтынушылар емес, барлық тұтынушылар иемденеді. Монополиялық пайдаға
салық салу әдісі, салық ауыртпалығы өндіруші мен тұтынушы арасында
бөлінетін, сатылымдардан салықпен бірдей емес (MC және AC-тен артық).
Пайданың шекті деңгейін қою бойынша шараларды практикада жүзеге асыру
кезінде баға өсуінің жоғарғы шегін қою кезіндегі қиындықтар туады.
1.2 Қазақстан Республикасында монополиялық салалардың дамуы
Бұл тарауда біз, табиғи-монополиялық пікірлер реттеудің қызмет ортасы
мен мәнін анықтауда басты роль ойнайтын, өнеркәсіптің үш саласын
зерттейміз, сонымен қатар реттеуші қызметіне әсер ететін басқа факторларды
қарастырамыз.
Қарастырылатын салаларға келесілер жатады: электр энергетикасы, табиғи
газ өндірісі және оны бөлу және телекоммуникациялар. Біздің талқылауымыз әр
жағдайда өнеркәсіптің тікелей мәнін қарастырудан және реттеудің тарихи
дамуын сипаттаудан басталады. Сосын біз реттеудің қалай қызмет еткенін
(немесе етпегенін) бағалауға және кейбір қазіргі сұрақтарды талқылауға
көшеміз.
Табиғи газ энергияны жеткіздің негізгі көздерінің бірі болып табылады.
Бүгінгі күні мұнай және көмірден қанша энергия өндірілсе, газдан да сонша
өндіріледі, және бұл – таза жанушы отын болғандықтан, табиғи газға
қажеттілік болашақта өсуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының газ саласы соңғы жылдары терең реформалауды
басынан өткереді. Бәрінен бұрын, бұл газ саласының субьектілері арасында
қалыптасқан өзара қарыздармен тудырылады.
Республикадағы газды тұтынудың төмендеуін келесідей түсіндіруге болады:
Біріншіден, Трактебель С.А. компаниясы концессия келісімі шарты бойынша
тек магистральды газқұбырлары арқылы газды тасымалдау үшін жауапты, бұған
дейінгі газқұбырларының ұлттық операторлары тасымалдаумен қатар, негізінен
көрші елдердің газды айырбастау схемаларын пайдаланып, сонымен қатар
үкіметаралық келісімдер негізінде, ішкі ресурстар есебінен газды жеткізуді
де қамтамасыз етті.
Газды тасымалдау және жеткізуді қамтамасыз ету функцияларын бөлу
нәтижесінде газды технологиялық тек көрші елдер территориясы арқылы алатын,
республиканың газды көп тұтынатын аймақтары газды жаңа жабдықтаушылардан
және тек импорт бойынша 1 мың м3 үшін 45-50 долл (ҚҚС-сіз) бағаға зат сатып
алуға мәжбүр болды, бұл 30-50 %-ке ұлттық компания бағаларынан артық және 2-
3 есе ішкі бағалардан артық. Отандық газ өндірушілер Батыс аймақта газдың
артық ресурсы болғанымен, оны қазақстанның ішкі нарығындағы бағадан елеулі
төмен бағамен экспорттауға мәжбүр. Сонымен қатар, газқұбырлары
концессионерінің келуімен республикада газ транзитіне тарифтер шамамен екі
есе өсті, негізінен Батыс аймақта, және де төлем шарттары қатаңдалды.
Газды тұтынудың төмендеуінің жалғасуының себебі болып газтарату
жүйесінде акционерлік қоғамдармен (облгаздар) магистральды газқұбырларын
басқарудағы өзгерістермен қатар қажетті реформаның өткізілмеуі болды.
Жерлерде сол кезде заңды қайтарегистрациялау мен сол газ желілері базасында
жаңа құрылымдарды құру арқылы өткен жылдар қарыздарынан құтылуға үлкен
көңіл бөлінді. Газды таратудың социалистік принципі бойынша қурылған
облгаздардың қаржылық сауықтандыруы мен желілердің техникалық қайтақұруына
қосымша инвестицияларды тарту арқылы да қол жеткізілмеді.
Ұлттық валюта курсының төмендеуі де газға төлемдерді тез төмендетті, бұл
өз кезегінде, Өзбекстаннан газды жеткізуді тоқтатуға дейінгі шектеулерді
тудырды.
Өкінішке орай, үкіметаралық келісімдерді пайдаланып, мемлекеттік
органдар басқармасының орын басу және айырбас бойынша қазақстандық газды
жеткізудің бастапқы схемаларын қалпына келтіру талпыныстары, газ
құрылымдарының нарықтағы, оларға газдың артық ресурстарын өткізуге құқық
беретін, орындарын бергісі келмеуімен кезікті.
Сондықтан соңғы кездерде газдың көтерме сатып ал және тасымалдау
құрылымдарын реформалау бойынша жұмыс қайта өткізілуде, бірақ, бұл қатаң
валютада бекітілген салыстырмалы жоғары баға жағдайында төлемдерді жинауға
байланысты қалыптасқан мәселелерді тиімді шешуді болжамайды. Сонымен бірге
республика Үкіметінде газды жеткізудің альтернативті нұсқалары белсенді
қарастырылып, табиғи газды энергия тасымалдағыштардың басқа түрлері,
мысалы, республиканың барлық аймақтарында пайдаланатын сығылған газбен,
максималды ауыстыру мүмкіндігі жоққа шығарылмайды.
Қазақстан табиғи газды өндіру бойынша әлемде 15 орын және ТМД-да 4 орын
алатынына, ал қоры 2 трлн м3 артық екеніне қарамастан, бірақ қажетті
инфрақұрылымның болмауына байланысты Қазақстан көп жылдар бойы өзінің газды
ішкі тұтынуын қамтамасыз ете алмауда.
2002 ж. 11 қаңтар №25 Қаулысымен Қазақстан Үкіметі 2015 жылға дейінгі
газ саласын дамыту Концепциясын қолдады. Кейінгі кезеңдердегі жұмыс 2003-
2010 жылдардаға саланың дамуының нақты бағдарламасын құруды қарастырады.
Концепция шешуге бағытталған мұнай өңдеу саласының дамуы барысында
туындайтын басты мәселе – газдың артық көлемдерін тұрақты және
диверсификацияланған залалсыздандыруы. Ішкі нарық сыйымдылығының
шектеулілігі бірінші кезекке газ экспортының жобаларын шығырады. Осындай
жобалардағы ерекше орын Ресей мемлекетіне беріледі. Евразиялық газ альянсын
құру газдың жеткізілуі мен халықаралық нарыққа экспортының механизмдерін
құрудағы ортақ саясатты қалыптастырудағы Ресейдің, Қазақстанның,
Түркменстанның, Азербайджанның қарым-қатынастардың оң болу нәтижесі
саналады.
Бағдарлама жаңа газ кенорындарының белсенді құрастыруын қарастырады.
Белгіленген мерзімде Қарашаған, Тенгиз мұнайгаз кен орындарындағы жобаларды
және де Жаңажол кен орнындағы (Батыс Қазақстанда) газды қайтаөндіретін
зауыттын құрылысын жүзеге асыру жоспарланады.
Газ саласының стратегиялық бағыттары болып келесілер анықталды:
- жолай орналасқан газдың артық өндірісі және электро
генераторлық қуаттардың дефециті бар аймақтарда, қазіргі
газтурбиналық электростанциялар базасында, электр энергиясының
өндірісін дамыту;
- газды қайтаөндіретін зауыттар құрылысын дамыту, сонын ішінде
сығылған газды өндіру, сығылған метан, мұнайхимиялық
өндірістер үшін шикізат шығарылымы үшін;
- сығылған газды өткізу нарықтарын кеңейтуді ынталандыру және
сығылған газды тасымалдау, сақтау және бөлу нарықтарында
бәсекелі ортаны құру;
- мұнайгазхимия өнеркәсібін дамыту;
- газды өткізу нарықтарын кеңейту мақсатында Батыс және
Солтүстік Қазақстанда магистралды, локальды және тарату
құбырларының желісін әрі қарай дамыту;
- табиғи газдың аймақтық саудасын ынталандыру және кеңейту,
сонын ішінде импорт және транзит көлемдерін арттыру және
тұрақтандыру.
Республика бойынша газға жылдық қажеттілік шамамен 5 млрд м3 құрайды.
Қазіргі кезде 2,6 млрд м3 дефецит Ресей (1,2 млрд м3) және Өзбекстан (1,4
млрд м3) импортымен өтеледі. Қазақстанның өз табиғи газы болғанымен, көлік
коммуникацияларының болмауына байланысты, 2,6 млрд м3 импорттауға мәжбүр.
Газ саласының қызметі, 2004 ж. 18 маусымда ҚР Үкіметі қаулысымен
қабылданған, 2004-2015 жж ҚР газ саласын дамыту Бағдарламасына сәйкес
жүзеге асырылады.
Табиғи монополия теориясы – экономикалық реттеудің ең ескі және қоғамдық
көзқараспен кеңірек қабылданған түсіндірмесі, ал электр нарығы ол
қолданылатын сала болып табылады.
Электрэнергиясы өнеркәсібі, кешені жарықтандыру және электрлі темір
жолдары үшін энергияны сататын, көптеген жеке өндірушілермен, 1870 ж.
соңында пайда болды.
Қазақстан электроэнергетикасындағы бәсекелі принциптер дамуының негізгі
импульсы ретінде 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы Энергетика туралы заң
күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы саналады.
Оған қосымша ретінде берілген заң механизмін іске қосуға мүкіндік
беретін өзге құжаттар қабылданды: Электроэнергетикадағы жекешелендіру мен
қайта құрылымдандыру бағдарламасы (1996 жыл, мамыр), 1997-2000 жылдардағы
нарықты одан әрі дамыту бағдарламасы (1997 жыл, шілде)
Нәтижесінде қазақстандық электр энергетикасын келесі негізгі бағыттар
бойынша реформалау мүмкіндігі пайда болды:
-қызмет түрлерін бәсекелестік (электрэнергиясын өндіру, тұтыну және
сату) және монополиялыққа (электрэнергиясын тарату және бөлу) бөлу;
-жекешелендіруді жүзеге асыру: ірі электр станциялары стратегиялық
инвесторларға сатылды; өнеркәсіптік мақсаттағы ЖЭС ірі өнеркәсіптік
комплекстерге; жалпы қолдануға арналған ЖЭС жеке компанияларға сатылды
немесе коммуналды меншікке берілді. Электр станциялары реформалаудан кейін
негізінен жеке меншікке ауысты, және олардың қызметі бәсекелі нарық
жағдайында жүзеге асырылады;
-электр желілерін басқару бойынша (ААҚ КЕГОК) қазақстандық компанияның
құрылуы, басқаруында Ұлттық электро желі орналасқан, электроэнергиясын
тарату және электрэнергиясын тұтыну тәртібін диспетчерлік басқару қызметін
жүзеге асырады;
-областық электрожелілерін тарату компанияларын (облгаздар) құру, олар
аймақтық бөлшек сауда нарықтарда электрэнергиясын бөлу және сату функциясын
жүзеге асырады.
Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру көтерме сауда нарықта олар
өндіретін электрэнергиясын өткізу және тұтынушың өз электрэнергиясын
жеткізушіні таңдау құқығына кепілдеме беру үшін, элекростанциялар арасында
бәсекені дамыту үшін жағдайлар құруға мүмкіндіктер қалыптасты.
Бүгінгі күні Қазақстанда электрэнергиясының бәсекелі көтерме сауда
нарығы қызмет етеді, ол екіжақты сатусатып алу келісімдеріне сүйенеді.
Көтерме нарықта бәсекенің дамуы электрэнергиясының Ұлттық электр желісі
арқылы жеткізу бойынша қызметтерге ашық қол жеткізу және көтерме
тұтынушының өз электроэнергиясын жеткізушіні таңдау құқығын қамтамасыз ету.
Аймақтық энергокомпаниялар аймақтық бөлшек сауда нарықтарында
электрэнергиясын бөлу және сату функцияларын жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта аймақтарда тұтынушыларға электрэнергиясын жеткізуді
монополиялық негізде электрожелілерін тарату компаниялары жүзеге асырады,
олар оны ірі өндірушілерден – СЭС, ГРЭС және т.б. сатып алады.
Республика масштабында электрэнергиясын жеткізумен КЕГОК Ұлттық
электржелісі компаниясы айналысады. Сонымен қатар ірі өнеркәсіптік
өндірістер электрэнергиясын тікелей өндірушілерден сатып алады.
ҚР энергетика және минералды ресурстар Министрлігі ақпаратына
байланысты, бүгінгі күні республикада 21 электрожелілерін тарату
компаниялары бар, олардың 8 жеке меншікте, 4 - әкімшіліктер басқаруында
(аймақтық администрациялар), 4 – жеке компаниялардың сенімді басқарылуында,
5 көлденен интеграцияланған құрылымдарға кіреді. Бүгінгі күні әр
электрожелілерін тарату компаниясы 7-10 аймақтыққа жуық электржелісін
біріктіреді. Олар жекешелендірген кезде Қазақстан нарығында 150-200-ге жуық
тәуелсіз ойыншылардың пайда болуы мүмкін.
Байланыс ҚР экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымның ажырамас бөлігі
болып табылады және оның территориясында өзарабайланған өндірістік-
шаруашылық комплекс ретінде қызмет етеді.
Саланың негізгі құраушылары болып телекоммуникациялар және пошталық
байланыс табылады. Саланың дамуы тұрақты оң динамикамен ерекшеленеді. Елдің
жиынтық өнім шығарылымындағы саланың үлесі 1,5 % құрайды.
Соңғы жылдары байланыста елеулі өзгерістер болды: сала
модернизацияланды, байланыстың жаңа түрлері пайда болды.
Қазақстан нарығына байланыстың ұялы байланыс сияқты түрі тез еңді және
сәтті дамуда, онда шетел компаниялары, қазіргі кәсіпорындар мен басқа
коммерциялық кәсіпорындар қатыстырылады. Және де жылжымалы
жеррадиобайланыстың басқа қызметтері – жылжымалы радиотелефон байланысы
және дербес радио шақырту (пейджинг) та сұранысқа ие. Интернет желісі
бойынша мәліметтерді тарату кең дамуда, жыл сайын бұл қызметтер көлемі
артуда.
Соңғы 10 жылда байланыс саласы бірнеше ұйымдастырушылық өзгерістерге
ұшырады. 1994 ж. дейін байланыс сұрақтарымен ҚР байланыс Министрлігі
айналысты, ол 1994 ж. шілдесінде ҚР көлік және коммуникация Министрлігі
құрамына еңді. Кейін оның бағынуынан екі ұйым шықты: Қазақтелерадио
Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорыны және Алматы радиотелевизиондық
таратушы станция Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорыны, олар басқа
ведомство – ақпарат және қоғамдық келісім Министрлігі құрамына еңді. 1999
ж. олар ААҚ Қазақтелерадио бірікті.
ҚР көлік және коммуникация Министрлігі жүйесінде екі ірі мемлекеттік
кәсіпорын: ААҚ Қазақтелеком и ААҚ Қазақпошта өз қызметін жүзеге
асырады.
Олар республикада байланыс бойынша табыстың жалпы көлемінің ең көп
үлесін береді, ол 71,6 % құрайды. қазіргі кезде байланыстың жаңа
прогресивті түрлерімен айналысатын бірлескен кәсіпорындар құрылымдарының
саны артты. Бұл кәсіпорындар екі министрлік құрылымына жатпайды, негізінен
ҚР көлік және коммуникация Министрлігімен берілген лицензиялар бойынша
жұмыс істейді.
Пошталық қызмет саласында дәстүрлі қызметтермен қатар қызметтің бірнеше
жаңа түрі дамуда: әртүрлі жарнама материалдарын адрестік және адрессіз
жеткізу; жүйелік маркетинг қызметтері; республика бойынша қолдан қолға
принципі бойынша курьерлік қызмет; әлемдік пошталық одақ шегіндегі
халықаралық ЕМС кооперативі арқылы халықаралық жедел пошта қызметін көрету.
ААҚ Қазпошта базасында ҚР және шетел бойынша поштаны экспресс-
жеткізуді қамтамасыз ететін ЕМС Kazpost курьерлік қызметі құрылды.
Қазақстандық коммуникациялардың ерекшелігі елдің ерекше географиялық
жағдайымен анықталады.
Тұрғынтардың төмен тығыздығы кезінде Қазақстан арқылы үкен транзитті
трафик (Ресей-Азия-Қиыр Шығыс-Қытай)өтеді, соған сәйкес жергілікті
коммуникациялар жоғары транзиттік қабілеттерге ие боуы керек. Ерекше ауа-
райы жағдайы сенімді байланысты қамтамасыз етеді, ал орта кеңістіктер
антенаны орналастыруға жақсы орындар табуға мүмкіндік береді. Осының
барлығы спутниктік байланыстың дамуына жағымды жағдайлар тудырады.
Қазақстандағы телекоммунмкация нарығын қарастыру кезінде келесідей
жағдайларға ерекше назар бөлген жөн болады:
а) түрлі технологиялардың өзара бірігу және бірге қызмет атқару
механизмі жүзеге асып, бұл өз кезегінде ел дамуының басты белгісі болады;
б) стандарттар соғысы баға бәсекесін сапа бәсекесіне айналдырады;
в) сұраныс ортасы корпаративтік клиенттерден халыққа қарай жылжиды.
Қазақстанның қазіргі телекоммуникация қызметтерінің нарығы
телекоммуникация қызметін көрсететін келесі жетекші компаниялармен
көрсетілген: ЖАҚ Банкаралық және қаржылық телекоммуникация Орталығы
(BankNet желісі операторы), Астел, АҚНұрсат, ААҚ Қазақтелеком,
Кателко. Олармен көрсетілетін қызметтер спектрі өте кең: мәліметте беру
қызметінен бастап Internet ғаламдық желісі мен спутниктік байланысқа
дейінгі қызметтер аясын қамтиды. Жоғарыда көрсетлген қызметтерді
тұтынушыларда әртекті. Біздің еліміздегі телекоммуникациялық қызметер
тұтынушыларын талдау үшін олардың сегментациясы, яғни тұтынушылардың жалпы
жиынтығын жекелеген топатарға бөлу жүргізілген. Бөлу келесі белгілерге
негізделді:
- георграфиялық (орналасқан орны – қала, аудан);
- қызмет аясы (мемлекеттік органдар, зерттеу институттары,
қаржылық құрылымдар);
- құрылымы (аз филиалды, немесе филиалсыз);
- қолданатын қызметтер түрі (хаттама бойынша ақпараттар ұсыну);
- ақпараттық алмасу міндеті (мәліметтер базасымен айырбасталу,
іскерлік хат жазысу).
Қазақстан Республикасындағы телекоммуникациялық қызметтер нарығы ондай
кең дамымаған, алайда өз даму қарқыны бойынша көршілес республикалардан
асып түседі, бірақ Ресейге жол береді. Қазақстан Республикасында
көрсетілетін телекоммунмкацмялық қызметер түрлерін келесідей көрсетуге
болады:
1) Мәліметтер алмасу бойынша қызметтер:
- хаттама бойынша ақпарат алмасу қызметі (АҚ ЦМФТ, Astel);
- электронды пошта қызметі (АҚ ЦМФТ, Astel);
- спутниктік байланыс қызметі (АҚ ЦМФТ, Astel, Нұрсат, TNS+);
- радио байланыс қызметі (Инстафон).
2) телефонды байланыс қызметі:
Дәстүрлі телефонды байланыс:
- ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ (98%), TNS+, НҰРСАТ, РАТЕЛ;
Мобильді телефон арқылы байланыc:
- АЛТЕЛ, ТОЛҚЫН GSM КАЗАХСТАНА, АСПАН, СПЕКТРУМ,
АКЦЕПТ.
Жаһандану дәуірінде Қазақстанның дүниежүзілік бәсекеге төтеп беруі үшін
телекоммуникация саласының өріс жайып, өркендеуі маңызды орын алады. Бұл
орайда Орталық Азия өңірі бойынша көшбасшы саналатын операторымыз АҚ
Қазақтелеком бәсекелестік қабілетін арттыруға байланыстыауқымды жобаларды
жүзеге асырып келеді.
Атап айтсақ, АҚ Қазақтелеком директорлар кеңесі 2007-2009 жылға
арналған компанияның даму жоспарын бекітті. Телекоммуникация жүйесіндегі
басты орнықтырушы компания ретінде АҚ Қазақтелеком республикамыздың
инфокоммуникациялық нарығының дамуында айрықша роль атқарды.
Бұл орайда компанияның негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz