Жоғары сыныптарда оқушылардың мектепті бітіріп
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ ПРОБЛЕМАЛАРЫ РҒПО
ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Болат Әбдікәрімұлы
Гүлден Айқынбаева
12 ЖЫЛДЫҚ МЕКТЕПКЕ ӨТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ғылыми басылым
Астана 2008
2
УДК 37.015.3(574)
ББК 74.2 (2К)+88.8
Ә14
Рецензенттер:
Абибулаева А.Б - Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ педагогика
ғылымдарының докторы, доцент
Есеналина Н.Т. - Еуразия гуманитарлық институты педагогика
ғылымдарының кандидаты, доцент
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 12 жыл-
дық білім проблемалары РҒПО ғылыми кеңесінің шешімі бойынша
баспаға ұсынылған (№1 хаттама, 16.01. 2008 ж.).
Еуразия гуманитарлық институтының ғылыми-әдістемелік кеңесінің
шешімі бойынша баспаға ұсынылған (№49 хаттам, 30.05. 2008 ж.).
Ә14 Әбдікәрімұлы Б., Айқынбаева Г.Қ.
12 ЖЫЛДЫҚ МЕКТЕПКЕ ӨТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ:
Ғылыми басылым. - Астана: ЕГИ, 2008. - 284 б.
ISBN 978-601-7118-07-5
Басылымда 12 жылдық мектептің ерекшелігі, оның мәні, еліміздегі
12 жылдық мектепке өту мәселесінің әдіснамалық негіздері туралы
мәселелер қарастырылады. 12 жылдық мектептегі бейіндік және
бейіналды оқыту сұрақтары қамтылған.
Педагогика және психология мамандығының студенттеріне,
магистранттарына және 12 жылдық оқыту жағдайында жұмыс
жасайтын мектеп мұғалімдері мен әкімшілігіне, сол сияқты білім беру
саласындағы барлық педагог мамандарға арналған.
ISBN 978-601-7118-07-5 ББК 74.2 (2К)+88.8
(C) Әбдікәрімұлы Б., Айқынбаева Г.Қ., 2008
(C) ЕГИ, 2008
(C) Элит орталығы, 2008
3
КІРІСПЕ
Ертеңгі күннің бүгінгі күннен асып түсуіне ықпал етіп,
адамзат қоғамын алға қарай жетелеуші құдіретті күш тек
білімге ғана тіреледі. Заман талабы тұрғысынан жеке
тұлғаны дамытудағы қоғамның рухани және адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруда білім беру саласы - баса
назар аударарлық мәселе.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
2007 жылғы 28 ақпандағы Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан
атты Қазақстан халқына Жолдауында Білім берудің
сапасын жаңарту мен әлемдік білім стандартына сәйкес
ұлттық білім беру жүйесін құру екендігі қажет - деп атап
көрсетті [1]. ХХІ ғасырда Қазақстанның білім беру жүйе-
сіндегі жалпы және орта 12 жылдық білім беру жүйесінің
енгізілуі уақыт талабы болып отыр. Қоғамымыздың әлеу-
меттік - экономикалық және саяси құрылымының түпкілікті
жаңаруына байланысты бірінші міндет халықтық білім
жүйесін жаңаша тұжырымдама жасап, жаңаша талап
қоюды қажет етеді. Мектептердегі нақты міндеттердің
бірі білім беру кезеңінде балалардың физиологиялық,
психологиялық деңгейінің дамуын, олардың әрі қарай
білім алу, күрделі білімді жеткілікті қабылдауы, әр
салада болсын біліктерін жетілдіру негізінде, еліміздегі
үздіксіз білім беру саласының 12 жылдық білім беру
жүйесіне өтуі ғылым, білім саласында үлкен жаңалық
болып табылады.
Бүгінгі таңда алдыңғы қатарлы елдердің барлығы
жалпы білім берудегі жаңа жүйені ұсына отырып, соның
ішінде көпжылдық білім беру бүгінгі күннің айқын талабы
екені көрінуде. Демек, 12 жылдық жалпы білім беру жеке
тұлғаны қалыптастырудағы жаңа жүйесімен білім мен
тәрбиенің ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеп,
оны ұтымды түрде білім беруге енгізу көкейкесті мәселеге
4
айналып отыр. Осы қарама - қайшылықты шешу барысында
мынадай мәселелер туындайды: ол 12 жылдық білім беру
жүйесіне көшудің халық санына, мемлекет экономикасына
зиянсыз, зардапсыз, қиындықсыз енгізілуі және бұны
жүзеге асыру үшін тиімді әдіс - тәсілдері мен жолдарын
табу.
Қазіргі педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім
берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен
енгізудің ауқымды міндеттері тұр. Бұл жүйенің негізгі
принциптері Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсе-
тілген [2].
12 жылдық мектепте оқытуға көшу Қазақстандық
білім беру реформасының стратегиялық міндеттерін
ойдағыдай шешуге мүмкіндік береді, шығармашылықпен
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа
үлгіні жасауды, Жалпыға арналған білімнен, Білім
әркімге өмір бойы үлгісіне сапалы түрде көшуді және
әлімдік білім беру кеңістігіне жедел енуді қамтамасыз
етеді.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министр Ж.Қ. Түймебаев өзінің 2007 жылдың 25 мамырын-
да Егемен Қазақстан газетіне берген сұхбатында 12 жыл-
дық білім - бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны жоғары
сатыда бейінді оқытуды көздейтін бірден-бір тиімді жол
деп атап өтті [3].
Қазақстандағы 12 жылдық білім беруге көшуге
даярлық барысында отандық және шетелдік оқыту
теориясындағы, педагогика мен психологиядағы ізгілікті
дәстүрлер мен ой - пікірлерді зерделеп, адамға бағытталған
әлеуметтік-психологиялық танымды дамытудың маңызы
зор. Отандық педагогикада адамзат жинақтаған тәжірибені
келесі ұрпаққа беру мақсатын сақтай отырып, негізгі
бағдардың жеке тұлғаның азаматтық белсенділігін
5
арттыруға, рухани-адамгершілік қуатын қалыптастыруға
бағытталғаны аса қажет. Сондықтан, білім берудің жаңа
ізгілік бағыттары, мазмұны мен міндеттері, әдіс-тәсілдері
іздестіріліп, оқушының дүниені тұтастықта қабылдауы
арқылы өзіндік дамыту жолдарын зерделеу - басты
мәселелердің бірі.
Бүгінгі білім жүйесінде Д. Дьюи атап өткендей,
Үлкен өзгерістер басталуда. Ол маңызы жағынан,
К. Коперниктің жаңалығына (Күн астрономиялық орталық,
басқа планеталар оның айналасында шоғырланады, оны
айнала қозғалады) тең болып отыр, яғни оқушы тұлғасы
орталыққа айналып, барлық педагогикалық әрекеттер оның
айналасына шоғырландыра жүргізіледі.
12 жылдық білім беру жүйесіне көшу- әлемдік білім
кеңістігіне еркін енуді көздейтін заман талабынан туындап
отырған мәселе. Мектеп бітірушінің әлеуметтік және
қоғамдық өмірдегі өзгерістерге икемделе отырып, еркін
енуіне дайындығын тың мазмұнды жаңа мектеп қана
қамтамасыз ететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр [4, 5].
Мәселен, алдыңғы қатарлы дамыған елдердің Финляндия,
Қытай, АҚШ 12 жылдық білім беруге көшуіндегі нақты
қадамдары еліміздің білім беру жүйесіне едәуір өзгеріс
енгізу қажеттілігін дәйектейді. Біз бүгінгі күні осындай
әлемдік білім беру жүйесіне негізделген басым бағыттарды
қарастырып отырмыз.
Білім беру реформасы табысының басты өлшемі-
тиісті білім мен білік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің
кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай
деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елде әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол
жеткізуге тиіспіз - деген болатын Елбасымыз өзінің
Жолдауында [6].
6
Қазақстан Республикасында 12 жылдық мектеп ашу
мынадай міндеттерді жүзеге асырғанда орындалады:
1. Жаңа құрылымның стандартын, тұжырымдамасын,
бағдарламасын, оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралда-
рын даярлап алу;
2. Мектепке дейінгі мекемелерді, мектептік және
мектептік емес мекемелерді іске қосу арқылы материалдық
базаны жақсартып 1-сыныпқа дейінгі балаларды
балабақшада тәрбиелеу арқылы ақыл-ойы дамыған, жан-
жақты жетілген сәбилерді тәрбиелеу;
3. Бастауыш мектептен бастап олардың жеке
қабілеттерін зерделей отырып, белгілі бір кәсіпке икемділі-
гіне алдын-ала зерттеу жүргізу, олардың жан-жақты ойлау
қабілеті мен дене тәрбиесін жақсарту, өз бетінше ойлауын
жетілдіру, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру;
4. Мектепте олардың ынтасы, әлеуметтік қабілеттері
өседі, адамгершілік қабілеті қалыптасып, өз алдына мақсат
қоя біледі, өзінің жеке тұлғалық пікірі қалыптасады, қоғам,
адам жөніндегі ой-танымы кеңейеді.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы және
орта білім беру тұжырымдамасына сәйкес 12 жылдық білім
берудің басты мақсаты - өзінің және қоғамның мүддесінде
өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі
ортада өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзыретті,
шығармашыл, білімді тұлғаны дамыту және қалыптастыру
болып табылады [7, 8, 9]. Сондықтан, жастарды білікті
маман, озық ойлы азамат етіп қалыптастыру 12 жылдық
білім беру негізінде жүзеге асыруға болады.
Білім беру өзінің бағыттарына адам мен қоғамның
өзекті мәселелерімен бірге ұзақ мерзімді қажеттіліктерге
қарай толықтырулар жасап отыр. Осы тұрғыда
ХХI ғасырдағы Қазақстанның білім беру жүйесі мен даму
қажеттіліктері шешетін міндеттердің сәйкессіздігімен
объективті қарама қайшылықтар тууда. Осындай қарама -
қайшылықтар білім беру жүйесін 12 жылдық мерзімге
ұзартуды негіздеп отыр. 2008 жылдың 12 ақпанында
7
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың
Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
Жолдауында Білім беру саласының басты міндеті -
2010 жылға дейінгі білім беруді дамыту жөніндегі
мемлекеттік бағдарламаны орындай отырып, осы саланың
сапалы қызмет көрсету аясын кеңейту. Білім және ғылым
министрлігі үш жылдың ішінде заманға сай білім алуға
және озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін
білім берудің тиімді инфрақұрылымын жасауды аяқтайтын
болсын делінген [9]. Бұл Қазақстан Республикасындағы
білім берудің 12 жылдық мектеп жүйесіне ауысуын жан-
жақты қадағалап, олқылық жерлерін толықтырып, қайта
қарастыру мен тиімді жолдарын табуды негіздеп отыр,
өйткені жаңа үлгіге көшу бұл шешуші, әрі жауапты істің
бірі болып табылады, оған оқушының тағдыры тікелей
байланысты.
12 жылдық білім берудің көздейтін мақсаты -
еліміздегі білім беруді халықаралық білім кеңістігіне
енгізу, халықаралық білім беру талабымен сәйкестікте
болу, соның нәтижесінде еуропа елдері қабылдаған орта
білім берудің халықаралық стандартына сәйкестендіру,
білім сапасын көтеру және жоғары динамикалы,
жаһандану дәуірінде өмір сүру үрдісін, ойлау мен қарым-
қатынасты түбегейлі өзгертетін байланыс құралының
қарқынды дамуы, сондай-ақ адамның интеллектісіне, әл-
ауқаттылығына, соның икемділігіне қол жеткізетін
тәсілдерді қолдану арқылы қоғамның негізгі капиталын
құру.
Білім беруді жаңарту - үнемі алға қарай ұмтылу мен
даму үрдісі, білім беруде кезең-кезеңмен өтетін және
алынған нәтижелерге сәйкес түзету енгізіліп, талданыла-
тын өзгерістер. Сонымен қатар, білім беруді жаңарту
үрдісі салт-дәстүрді, мәдени мұраны, жалпыұлттық
құндылықтарды көздің қарашығындай сақтауды талап
ететін тұрақты жүйелерден тұрады.
8
I. БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ 12 ЖЫЛДЫҚ
МЕКТЕПКЕ ӨТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. 12 жылдық мектепке көшудің
педагогикалық-психологиялық негіздері
Әлемдік білім кеңістігінің даму тарихы, оның әр
кезеңіндегі айқындалған тенденциялары әр халықтың
гүлденіп өркендеуінің, қоғамдағы прогрессивтік өзгеріс-
тердің білімге байланыстылығын, жалпы білім саласының
маңыздылығын дәлелдейді. Әрбір мемлекеттің интел-
лектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени
қарымы білім саласының күйіне және оның прогрессивтік
даму мүмкіндіктеріне тікелей байланысты екендігін
педагогика ғылымы мен білімінің даму тарихы айқын-
дайды.
Осы тұрғыдан алғанда егемен Қазақстанның ғылымы
мен білімінің стратегиясы білім беру жүйесінің ұлттық
білім мен тәлім-тәрбие идеяларын сақтай отырып, әлемдік
білім кеңістігіне кірігумен анықталады. Үшінші мыңжыл-
дық жылнамасын ашып отырған бүгінгі Қазақстанның
білім беру саясатындағы өзекті ой - еліміздің экономикасы
мен әлеуметтік саласының тұрақты дамуының басты
факторларының бірі - білім екендігінде. Осынау ақиқаттың
дәлелі-Қазақстан Республикасы дамуының 2030 жылға
дейін межелеген стратегиясында, оны жүзеге асыруға
бағытталған кезең-кезеңмен дамуының стратегиялық
жоспарларында білім саласына айрықша басымдылықпен
мән берілгендігінде [10].
Қоғамда орын алып жатқан әлеуметтік-экономикалық
және саяси қатынастар білім беру ісін түбегейлі өзгертіп,
оның тарихи тамырын қайта қарап жаңғыртуды талап
9
етеді. Өткеніміз бен болашағымыздың өркендеуіне жол
ашады. Өйткені ұлт тағдыры, халқымыздың әл-ауқатының
жақсаруы жас ұрпақтың білім деңгейіне, мәдениетіне,
өмірде өз таңдауларын дұрыс жасауға, қоғамдық
қатынастарға, оны дұрыс ұйымдастыру қабілетіне тікелей
байланысты. Бұл көзқарастың білім жүйесінде өзіндік
маңызы зор.
Қазақстандағы білім беру жүйесінің қылыптасуы мен
дамуы қазақ мемлекеттілігінің құрылу кезеңінен бастап
ұзақ уақыт бойы елдегі болып жатқан саяси-әлеуметтік
және мәдени өзгерістердің көрсеткіші болып табылды [11].
Белгілі бір кезеңдердегі болып жатқан білім беру
үрдістеріндегі обьективтік көріністердің қажеттілігі қазіргі
отандық тарихи-педагогикалық ғылымда пісіп жетілген-
дей. Білім беру жүйесінің тарихы азаматтық тарихпен біте
қайнасып және оның түбегейлі көріністері қоғамдық
дамудың айтарлықтай барлық жақтарын қозғағанын атап
өтуге болады. Әр түрлі тарихи кезеңдердегі қоғамдық-
мемлекеттік құрылыстың өзгеруі аз ба, әлде көп пе тікелей
білім беру жүйесіне әсерін тигізіп отыр. Осы себепті де біз
білім беру жүйесінің 12 жылдық мектепке өтуі туралы сөз
қозғамас бұрын білім берудің тарихына шолу жасауды жөн
көріп отырмыз.
Қазақстандағы білім беру жүйесі өзінің қалыптасуы
барысында екі кезеңді басынан кешті (ХV - ХVІІІ ғғ). Өз
мемлекетіміздің құрылуы қазақ халқының бұған дейінгі
дәуірлердің логикалық жалғасы болып табылатын рухани
мәдениеттің дамуы үшін маңызы зор. Оның негізіне
мектеп пен медресе арқылы жүзеге асырылған
ағартушылық, білімділіктің де алатын орны аз емес.
Аталмыш оқу мекемелерінде оқыту араб-парсы тілдерінде
жүргізілген. Оқушыларға әр түрлі ғылым салалары бойынша
білім берілді (дін, математика, философия, логика, шығыс
әдебиеті). Осы оқу мекемелерінде оқытудың мазмұны мен
10
сипатына ислам мәдениеті айтарлықтай ықпалын тигізді.
Әжептәуір ауқатты адамдар өздерінің балаларын Бұхар,
Самарқанд, Бағдад және басқа да мұсылман әлемінің
мәдени орталықтарына оқуға жіберді. Өкінішке орай, білім
берудің шығу көзі, соның ішінде мұсылман мектептерінде
оқытудың мазмұны, мектеп пен медресе тарихы
Қазақстандағы тарихи-педагогикалық ғылымда объективті
және толық ашылмаған.
Қазақстандағы білім берудің дамуының екінші кезеңі
(ХVІІІ - ХХ ғ. басы) қазақ жерінің Ресей империясының
құрамына ену кезеңімен байланысты. Тарихи сабақтарды
ескере келе, қазіргі жағдайда Қазақстандағы білім беру
жүйелерінің даму жолдары мен ХІХ ғасырдың екінші
жартысы және ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы білім
беру, мәдени үрдістердегі әлеуметтік салдар туралы
қалыптасып қалған көзқарастар мен дағдыны қайта
бағалап, қайта құрудың маңызы ерекше. ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы реформа, капиталистік қарым-
қатынастың қарқынды дамуының басы патша үкіметін
халыққа білім беру саласында өзінің іс-шараларын
белсендіруге мәжбүр етті.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басында Қазақ-
станда кәсіби білім беру негізі қалыптасты. Қазақстандағы
білім беру жүйелерінің қалыптасуы Ыбырай Алтынсарин
есімімен тікелей байланысты. Оның күш жұмсауының
арқасында орыс-қырғыз екі сыныптық училище, әйел тұр-
ғындар үшін оқу мекемесі, қолөнер училищесі құрылды.
Экономикалық және әлеуметтік сипаттағы қиыншылық-
тарға қарамастан кәсіби білім беру негізін оқушылар
ауылшаруашылық мектептерде, мұғалімдік семинарияда,
фельдшерлік және қолөнер мектептерінде алды.
Жалпы білім беру мәселесі барлық кезде де ғалымдар
мен ағартушылардың зор қызығушылығы мен назарын
тудырған мәселе болып табылады. Халқымыздың білім
11
беру негізінің қалануына Ахмет Иүгінекидің Ақиқат
сыйы дидактикалық поэмасы (өсиетнама), Махмұд
Қашқаридің Диуани лұғат-ат-түрік, Әбілғазының
Түрікпен шежіресі, Түрік шежіресі, Көне қыпшақ
жазу шежіресі т.б. көп әсері болды. Мұхаммед-Хайдари
Дулати Тарихи Рашиди, ЖоҺаннама, Қыдырғали
Қасымұлы Жалайырдың Жамиғат - Тауарих (жылнамалар
жинағы), халық туындылары Нысабнами Наурыз-
бәйіті қазақ шежіресі т.б. ұрпақ танымы үшін аса зор
тәлімдік мәнді шығармалар. Халқымыздың Оқу-оқу түбі-
тоқу, Білімнен асар байлық жоқ және т.б. мақал-
дарынан оқудың табанды еңбекпен, маңдай терді төгумен
ғана миға қонатынын жақсы түсінгенін көреміз. Оқу
инемен құдық қазғандай, Ғалым болып ешкім тумайды,
оқумен жетіледі, яғни оқу - адамның аса күрделі әрекет-
терінің бірі, көп еңбектену арқылы ғана жан-жақты білімді
адам бола алады дейді [12].
Қазақ халқында оқымыстылықтың пайдасы мен
қуатының түсінікті болғандығы сондай, олар өздері үшін
молда шақырып, үйде бала оқытып, мұғалім ұстап,
хандардың өзі білім алуды жолға қойған. Жәңгір ханның
басшылығымен Бөкейханның ордасында мектеп ашылған-
дығы тарихта жазылған. Сабақ мектептерде әр жылдың
күзінің қазан айында басталып, келесі жылдың мамыр
айында аяқталған. Әр жылдың желтоқсан айында мектепте
өткізілетін емтиханға оқушылардың ата-аналары да
қатыстырылған. Сол күні хан және басқа да ақсүйектер
мектепке жиналып, әр түрлі қызықты шаралар өткізген.
Бұл - сол заманның өзінде біздің бабаларымыздың
ұрпағының білімді болуына атсалысқанының айғағы.
Бұдан отбасы мен мектептің бірлікте балаға білім беру
жолдарын пайдалана білгенін көреміз.
12
Қазақ демократ-ағартушыларының бірі - Шоқан Уәли-
хановтың ағартушылық-халықшылдық көзқарасы, Ыбырай
Алтынсариннің тәлімгерлік мұралары, ұлы Абайдың педа-
гогикалық көзқарастары қазақ мектебінің негізін қалауға
прогрессивтік ықпал етті.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың алғашқы
ширегіндегі Ы. Алтынсариннің ағартушылық идеясын
жалғастырушылар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Сералин,
С. Торайғыров, Ә. Кәшімов, Е. Омаров, М. Әуэзов, С. Дөнен-
таев, Ә. Балғымбаев, Н. Құлжанова [13].
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандық мектептер жүйесі
қарқынды даму үстінде болғанын жоққа шығаруға
болмайды. Бұл - өткен ғасырдың бізге берген ең үлкен
жақсылығы, яғни білім мен ғылымның дамуы, дей
тұрғанмен де қазақ мектептерінің саны жылдан-жылға
қысқартылып, ондағы білім мазмұнындағы қазақ тілі мен
әдебиеті, Қазақстан тарихынан басқа пәндер Ресей
федерациясының орыс тілді оқулықтарынан қазақ тіліне
тәржімеленіп пайдалануға ден қойылған нұсқасы болатын.
Бірақ еліміздің егемендік алған уақыттан бері
Қазақстанның білім беру жүйесі мен педагогикалық
ғылымы әлемдік білім кеңістігінде өз орнын алып, онда
болып жатқан тиімді жаңалықтарды қабылдай отырып,
қарқынды түрде дами бастады.
Философиялық - ағартушылық тұрғыдан жоғарыда
аталған мәселелерді Я.А. Каменский, Ж.Ж. Руссо,
В.В. Розанов, К.Д. Ушинский, К. Маркс, Ф. Энгельс, Н. Круп-
ская, Н.А. Бердьяев, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ж. Ай-
мауытов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев қарастырған бола-
тын, олар тұлғаны дамытушы, әрі рухани қалыптасты-
рушы, барлық адамдардың өркендеп-өсуінің кепілі деген.
Аталмыш ғалымдардың еңбектері мен тың ой-пікірлері
мемлекеттің дамуындағы әлеуметтік-экономикалық қажет-
тіліктермен қатар бағыттаушы ұйтқының бірі болып
13
табылды, ол әр тарихи кезеңдегі білім берудің жоғарылай
беруіндегі ықпал етуші күштердің бірі болды [14, 6-б.].
Жалпы білім берудің философиялық-әдіснамалық
аспектісі мәселесін Ж. Әбділдин, М. Қозыбаев, В.В. Давыдов,
М.П. Данилов, Б.М. Кедров, И.С. Кон, Ф.Ф. Королев,
Р.Г. Лемберг, А. Нысанбаев, З.И. Равкин, А. Сейтешов,
М.Н. Скаткин, К. Шүлембаев ж.т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырады. Аталмыш ғалымдар еңбектерінде
әсіресе ұлттық мектептердегі білім беру сапасы мен оны
қамтамасыз ету талаптары кеңінен қарастырылған.
Жалпы білім берудің дамуына әлеуметтану ғылы-
мының өкілдері де өз үлестерін қосты деп айтуға болады.
Кеңес және шетелдегі келістердің әлеуметтанушылары
арасында маңызды айырмашылықтар бар екендігін
байқауға болады. Батыс әлеуметтанушылары Ж. Гуревич,
Т. Парсонс, Н. Смелзер, Р. Коллинз және т.б. білім беруді
әлеуметтік институт ретінде қарастырды. Кеңес әлеумет-
танушылар А.Г. Здравомыслов, В.Г. Афанасьев, В.Н. Тур-
ченко, Г.Н. Волков, В.А. Ядов ж. т.б. білім беруді әлеумет-
тік және педагогикалық институт ретінде қарастырды.
Жалпы орта білім беру жағдайындағы этнопедаго-
гикалық және этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып оқыту мен тәрбие үдерісін психологиялық
тұрғыдан қамтамасыз ету мәселесін өз еңбектерінде
Б.Г. Ананьев, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, А.Н. Леонтьев,
Н. Джангельдин, К.Жарықбаев, А.В. Запорожец, Б.Ф. Ломов,
М.А.Менчинская, Б.М. Теплов, М.Мұқанов, Ж. Намазбаева,
Н. Сарсенбаева, Е. Суфиева, Т. Тәжібаев, Н.Ф. Талызин,
В.К. Шабельников, Х. Темірбеков, Д.Б. Эльконин және т.б
қарастырды. 60-80 жылдары аталмыш ғалымдардың
еңбектеріне мемлекеттегі идеологиялық - саяси жағдайлар
идеологиялық тұрғыда өз ықпалын тигізді [14, 7 б.].
14
Кеңес дәуірі кезеңінде ұлттық мектептердің тарихын
зерттеу мәселелеріне байланысты А.И. Сембаев, М. Мах-
мудов, Л. Малиновский, Н.А. Константинов, А. Айталы,
Т. Сабиров, Г.К. Ахметова, К.Б. Сейталиева, Г.Ж. Урастаева
және т.б. еңбектерін атауға болады. Г.Ж. Урастаеваның
монографиясында Ресей аймағындағы қазақтардың ұлттық
білім берудің қалыптасуы мен дамуы, әрі қазіргі таңдағы
жай-күйі жан-жақты қарастырылған. Бұл ең алғашқы
тарих-теория-практика негізінде жүзеге асырылған ең
бір құнды жұмыстардың бірі болып табылады.
Ұлттық мектептің ғылыми негізін қалаған белгілі
ағартушылар мен ғалым-педагогтар: Я.А. Коменский,
К.Д. Ушинский, В.Я. Стоюнин, П.Ф. Каптеров, С.И. Гессен,
Ы. Алтынсарин, В.Н. Сорока-Росинский т.б.
К.Д. Ушинский өзінің Орыс мектебін орыс мектебі
қылу қажеттілігі туралы мақаласында күйінішпен былай
деген: ... біздің мектебіміздің өте жиі өзгеріп тұратын
жарғысында Отанымыз жайлы басымырақ мағлұмат беру
туралы неліктен айтылмайды? Неліктен осы уақытқа дейін
орыс баласы тарихпен айналысуы қайдағы бір Сиднейден
немесе Вандилен жерімен, неліктен орыс географиясы,
жарты жер шарының географиясы мен небары 40-50 сағат
оқылады... неліктен ең нашар, кемшілікке толы оқулықтар-
орыс тілі мен орыс географиясы оқулығы?... Неліктен
біздің балалар алдымен орыс тілін біліп алмай, латын,
неміс, француз тілінде етістікті жіктеумен, зат есімін
есептеуге кіріседі? Осындай олқылықтарды талдай келе,
ұлы педагог мынадай қорытындыға келеді: Швейцария,
Германия, Англия мен Америкада білім 3 негізгі түрге
бөлінеді: қажетті, пайдалы, ұғымды. Соның ішінде, ұлттық
білімнің негізіне қажетті білім алынады. Қажетті білім
баланың жанына ең алдымен негіз болып ұялауы тиіс. Әр
адамға сондай қажетті білім болып табылатын - өз тіліңді
оқи білу, жаза білу, санай білу, өз дінінің негізімен, өз
Отанын білу.
15
Әрбір мектеп ұстазы адам тәрбиелеуде жалпы міндет,
алдымен, оны белгілі елдің азаматы қылып, сол қоғамның
талабына сәйкес тәрбиелеуге міндетті. Мектептің бағыты
сол ұлттың мінезі мен жалпы бағытына тәуелді болуы
тиіс [15].
Мектептердің дамуы туралы К. Құнантаеваның
Қазақстанда халыққа білім беру ісінің дамуы [16] атты
оқу құралында мынадай пікірлерді айтады: 1911 жылғы
санақ бойынша Қазақстанның аумағында сауатты халық аз
болған, мысалы, екі жылдық оқыту курсына негізделген
350 орыс-қазақ мектептерінде 7 мыңға жуық ұл балалар
оқыған. Бұл мектеп жасындағы балалардың 1% ғана
құрады. Мектеп ашудың қиындығы оқулықтардың
жоқтығына, оқу бағдарламаларына, мектеп ғимараттарына,
мұғалімдердің аздығына, әсіресе ұлттық педагогтік
кадрлардың тапшылығына байланысты болды. Сауат-
сыздықты жою, бастауыш мектептерді ұйымдастыру,
тырбиған бір жылдық және екі жылдық мектептерді төрт
сыныптыққа ауыстыру жөніндегі жұмыстар төтенше
күрделі жағдайда өріс алды. Мектептер тұрғызылды, алыс
аудандардағы оқушыларды оқыту үшін тиісті жағдайлар
жасалды. Осылайша, оқуға қамтылған балалардың саны
өсе түсті. Егер де республиканың сауатты халқы
1920 жылы 14,4 пайызды құраса, ал 1935 жылы ол сол
кездегі жалпы одақтық көрсеткішпен теңесіп, 61 пайыз
болды. 1927 жылы бастауыш оқумен 226 мың бала
қамтылса, ал 1932 жылы 490,6 мың болды. Балаларды
оқытудың күрделі жағдайын есепке ала отырып, әр түрлі
үлгідегі мектептер, коммуна-мектеп интернаты құрылды.
Кейін ол жоғары үлгідегі мектепке айналдырылды.
Негізінен Ресей мен Қазақстандағы білім беру жүйесі
еліміздің егемендік алған уақытына дейін бір сарында
жүзеге асырылды. Алғаш рет 1864 жылы Ресейдің білім
беру жүйесі классикалық және нақты болып бөлінген,
алғашқысы университетке түсуге жол ашса, соңғысы
арнайы кәсіби мамандықты меңгеруімен ерекшеленді.
16
Мектепті қайта құрудағы басты бағыттар, білімді
демократияландыру 1918 жылы 16 қазанда БОАК (ВЦИК)
деректерімен бекітілген еңбек мектебі туралы
Декларацияда айтылған. Мектептерді бастауыш, гимназия,
реальды училище және т.б. бөлу қарастырылды: екі саты-
лы біртұтас еңбек мектебі енгізілді: біріншісі - 8 жастан
13 жасқа дейін балалар үшін 5 жыл оқу және екіншісі -
13 жас пен 17 жас арасындағы балалар үшін 4 жылдық оқу.
10 жылдық оқу мерзімінің орнына 9 жылдық оқуды
белгілеу бұқараның балаларының оқуын жеңілдету
мақсатынан туындады. Оқу тегін, ұлдар мен қыздар үшін
бірдей деп хабарландырылды. Қазақстандағы халыққа
білім беру жүйесіндегі түбірлі өзгерістерді барлық жастағы
жұртшылықты қамтыған ағартушылық және мәдени-
тәрбие жұмысының жаңа түрлері құрылды. Жер-жерде
ликбездер, курстар, кешкі мектептер, өз бетімен білім алу
үйірмелері ұйымдастырылды. Барлық деңгейдегі және
ведомстволардағы мектептер оқуға тілек білдірушілерді
жасына, ұлтына, дініне қарамастан қарсы алды, оқуға
деген талпыныс жоғары болды. Ал 1915 - 1916 жылдар
аралығындағы білім берудегі реформа үш оқыту бағытына
бөлінуді жобалады, ол жаңагуманитарлық, гуманитарлық
және нақты білім беру болып табылды. 1918 жылдың
23 қаңтарындағы Шіркеуді мемлекеттен және мектеп-
терді шіркеуден бөлу туралы деректер мектептердің еркін
дамуының бастауы болды. Халыққа білім берудегі қайта
құрулармен қатар басқа да шаралар аса үлкен маңызға ие
болды. 1920 жылдың соңына қарай 17 кәсіби-техникалық
оқу орындары Орал, Семей, Торғай, Верный, Петропавлда
ашылды. Ал, 1920 жылы Оралда, Петропавлда музыка
мектептері, сондай-ақ Оралда оған қоса педагог-
суретшілерді дайындау бойынша мектеп тұсауын кесті.
Қазақстанда 1914 - 1915 оқу жылдарында 2011 мек-
тепте 105 мың оқушы болса, ал 1920 - 1921 жылдары 2410
бастауыш және орта мектепте 144002 оқушы болды [17].
17
1918 - 1934 жылдар аралығында жоғары сыныптардағы
оқушылар үш негізгі бағыт бойынша оқытыла бастады:
гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық және
техникалық [18]. 1922 жылдың 1 қаңтарында 1-ші сатылы
987 мектептің 180-і жұмыс істеді, қалғандары құрал-
жабдықтардың жоқтығынан жабылды. Сауатсыздар көп
болды. Бастауыш 4 сыныптың құрылымы да ұйымдас-
тырылып, кейін олар 7 және 9 жылдыққа дейін өсті.
1924 - 1925 жылдары ұлттық және жыныстық ерекше-
лігіне қарай оқушылар келесідей бөлінген: орыстар - 63%,
ұлдар мен қыздар; қазақтар - 89%, ұлдар мен 11% қыздар;
өзбектер - 91%, ұлдар және 9% қыздар; ұйғырлар - 80%
ұлдар, 20% қыздар; дұңғандар - 99,4%, 0,6% қыздар
[19, 17 - 21-б.].
1924 - 1925 жылдары мектепті қаржыландыру біршама
жақсарып, одан әрі қарай қазақ мектептерінің өсуіне ықпал
етті. Қазақстанда бір сатылы 4 жылдық білім беретін
мектеп екі шоғырдан тұратын: біріншісі-бір сатылы
мектепке сәйкес 4 жылдық, екіншісі-3 жылдық мектептер.
Үш шоғырдан тұратын бірінші және екінші сатылы бар-
лығы 7 жылдықты құрайтын екі сатылы мектептер тоғыз-
жылдық мектептер ұйымдастырылды [20].
1926 жылы мамыр айының өзінде Қазақ АКСР Халық
Комиссарлар кеңесі бірінші Қазақ АКСР біртұтас еңбек
мектебінің жарғысын қабылдады. Онда 8 жастан 17 жасқа
дейінгі балаларды оқыту, ұлдар мен қыздарды бірге оқыту,
мектепте қандай болмасын дінді оқытуға жол бермеу,
онжылдық оқу мерзімі қарастырылды. 1930-1931 оқу
жылынан бастап Қазақстанда жалпыға бірдей міндетті
бастауыш оқу енгізілді. Жалпыға білім беретін мектептерді
түп тамырымен жақсарту үшін Үкіметтің 1933 жылғы
ақпанда: Бастауыш және орта мектеп оқушылары үшін
оқулықтар туралы, 1934 жылғы мамырда: КСРО мектеп-
терінде азаматтық тарихын оқыту туралы қабылданған
қаулысының мәні ерекше болды. Осы қаулылармен
негізінен жалпы білім беру жүйесінің толық құрылымы
18
аяқталды. Мектептердің жеке типтері айқындалды:
бастауыш - 4 сыныптық, орталау - 7 сыныптық, орта - 10
сыныптық. Осы кезеңде оқу үрдісінің негізгі түрі болып
сабақ танылды. Мектептегі мұғалімнің рөлі артты. 1938 жы-
лы Қазақстан мектептерінде 10-шы сыныпты 2044 адам
бітірді, оның 287-сі қазақ болды. 1939 жылдың аяғында
Қазақстан халқының жалпы сауаттылығы 79,3%-ке
көтерілді. 1940-1942 оқу жылдары қазақша орталау
мектептерінің жанынан 250 интернат ашылды, онда
29 мыңға жуық бала тәрбиеленді. 1942-1944 жылдары
республика мектептері үшін жетіжылдық жалпыға бірдей
міндетті білім беру заңын жүзеге асыру туралы балалар
мен жасөспірімдерге қалаларда, жұмысшы поселкелерінде
және жергілікті жерлерде білім беруде аса ауыр кезең
болды. 1943 жылғы 8 қыркүйектегі КСРО ХКК-нің
қаулысымен 1944-1945 оқу жылынан 7 жастан бастап
балаларды бастауыш, орталау, орта мектептерде міндетті
түрде оқыту енгізілді. 7 жастағы балаларды мектепке
қабылдау туралы үкіметтің шешімі үлкен мемлекеттік
және халықаралық маңызы бар акт болды. 1944 жылы
8 бен 15 жасқа дейінгі балалар мен жасөспірімдерді
есепке алуды ұйымдастыру және жалпыға бірдей міндетті
білім беру жөніндегі заңның орындалуын бақылаудың
тәртібі туралы міндетті нұсқау жарық көрді. 1956
жылдың басында халыққа білім беру саласында үлкен
өзгерістер болды, жалпыға бірдей міндетті 7 жылдық оқу
орнына 8 жылдық жалпыға бірдей міндетті білім беру
енгізілді. Жан-жақты дамыған және сауатты адамдарды
дайындауды жоғары деңгейде шешетін жаңа үлгідегі
мектеп-интернаттарды ұйымдастыруға кірісу мақсатты
мәселе деп танылды. Қазақстанда мектеп-интернаттарды
құруға халыққа білім беру органдары 1956 жылдың
наурызында кірісті. Шамамен 1700 адамға арналған 8
жылдық мектеп-интернаттар Ақмола облысының Сандық-
тау ауданында, Ақтөбе, Қарағандыда, Талдықорғандағы
Панфиловта, Шымкент, Семей, Гурьев облыстарында
19
ашылды. Олардың барлығы жұмыс істеп тұрған мектептер
базасында ұйымдастырылды. Мектеп-интернаттарының
құрылуы біздің республикамыздағы аса маңызды оқиға
болды. 1958 жылы КСРО Жоғары Кеңесі Мектептің
өмірімен байланысын нығайту және КСРО-дағы халыққа
білім беру жүйесін одан әрі қарай өркендету туралы
заңды қабылдады. Ол заң еліміздегі жалпыға бірдей
міндетті 8 жылдық білімді бекітті.
50 - 60 жж. Қазақстандағы халыққа білім берудің
тарихи-ғылыми негіздерін Х.Х. Хабиев еңбектерінен
көруге болады, ол 1917 жылдардағы Октябрь төңкерісінен
кейінгі кейінгі 10 жылдыққа негізделген болатын. Өз
еңбектерінде ол нақты материалдарға сүйене отырып жаңа
экономикалық және саяси негіздегі мәдениетті құру, әрі
жаңа мемлекеттік ағарту, білім беру орталықтарын ашуды
баса айтады. Осы кезеңдегі А.Ш. Шарипов, К.Ж. Жаманба-
ев және т.б. еңбектерін қарастыру нәтижесінде білім
берудегі жүйенің дамуы халықтың жалпы мәдени
дамуының факторы ретінде қарастырылыған.
Қазақстандық зерттеушілер Н.Д. Джандильдин, Т.Т. Тәжі-
баев, С.Б. Баишев еңбектерінде халыққа білім беру мәселе-
сіне зор мән берілген. Аталмыш ғалымдардың еңбек-
терінде Қазақстандағы жаңа білім беру жүйесі кеңестік
режимдегі ең бір маңызды жетістіктердің бірі ретінде
көрсетілген.
60-шы жылдардың басында дифференциалдық оқыту
мақсатында жалпы білім беретін мектептерде факуль-
тативтік курстар енгізілді, онда математика және физика
негіздерін қамтитын жекеленген пәндерді тереңдетіп
оқыту болып табылды. 50-ші жылдардың аяғында
басталған жалпыға бірдей міндетті 8 жылдық білімге көшу
1962 - 1963 жылдары аяқталды. 1960 - 1961 оқу жылының
басында республиканың барлық аумағында барлық
үлгідегі жалпы мөлшерде 1814279 адам көлемінде 10363
мектеп жұмыс істеді. Оның ішінде Ағарту министрлігі
мектептерінің саны 9017. Олардың санатында бастауыш
20
4823, жетіжылдық 2693, сегізжылдық 284, орта онжылдық
785, 1-9 сынып құрамында орта өндірістік оқу - 413 мектеп
болды.
60-70 жылдар аралығында халыққа білім беру
саласындағы аса маңызды міндеттердің бірі республикада
жалпыға бірдей міндетті орта білімді жүзеге асыру,
мектепте білімнің жаңа мазмұнға көшуі оқу үдерісін және
оқушылардың тәрбиесін жетілдіру деп танылды. Жалпыға
бірдей міндетті орта білімге кірісу үрдісі бірнеше кезеңде
жүзеге асырылды. Мысалы, 1966 жылы 10 қарашада үкімет
Орта жалпы білім беретін мектептерді одан әрі қарай
жақсарту шаралары туралы қаулы қабылдады. Одан
жалпы білім беретін мектептердің материалдық-техника-
лық базасын жақсарту бойынша ғимарат құрылысы, жаңа
оқулықтарды өңдеу және шығару, мектеп кабинеттері мен
шеберханалары үшін құрал-жабдықтар, қажетті спорттық
жабдықтар және т.б. жоғары жастағы оқушыларды орта
біліммен қамтамасыз етіп мектеп жүйесіне енгізу бойынша
шаралар айқындалды. Оқу-тәрбие үдерісінде қайта құру
жүрді: ғылыми негіздердің жүйелі курстары бұрын 5-сы-
ныпта емес, 6-сыныптан бастап оқитын; міндетті мектеп
курсына қосымша ғылым негіздері оқу жоспарына 7-сы-
ныптан бастап өз мүддесі мен ынтасына сай оқушының
таңдап алатын жеке оқу пәндері бойынша факультатив
курсы ретінде енгізілді. Кейбір мектептердің жоғары
сыныптарында дифференциалды оқыту енгізілді: мек-
тептің сәйкестендірілген бөлімдерінде кейбір пәндерді-
физика, математика (кейінірек химия), биология, гумани-
тарлық пәндерді тереңдетіп оқыту. Жалпыға міндетті
онжылдық білім беруге көшу жағдайында орта мектептің
үлес салмағы артты, оның материалдық базасы нығайды.
Бұл өз кезегінде оқушыларды өндіріске оқыту мен еңбек
тәрбиесінің күшеюіне ықпал етті. 1975 жылы міндетті
сегізжылдық мектепті бітірушілер Одақ бойынша толық
білім беретін оқу орындарында оқуды жалғастырды.
21
1970 - 1980 жылдары ғылым мен техниканың өсуі
мектептің алдына күрделі мәселені - оқытудың әдістері мен
мазмұнын жаңартуды қойды. Ғылым мен тәжірибенің
жетістіктеріне сәйкес жаңа негізде мектепте оқытылатын
ғылым негіздерінің мазмұнын байланыстыру керек болды.
Жалпы білім беретін барлық мектептердің сыныптарында
жаңа мазмұнда оқыту жүзеге асырылды, мектепте
үйретілетін ғылым негіздерін ғылымның маңызды
жетістіктері мен халық шаруашылығының тәжірибесін өзара
жақындастыру белгіленді. Оқу жоспарларын құруда бала-
лардың ақыл қабілетін, оқушылардың ой жүйесінің дамуы,
оларды жинақтап қорыту қабілетін, бақылаған уақиғалардан
жеке дұрыс қорытынды жасауға үйрету мақсаты көзделді.
Осы жылдары халыққа білім беру органдары үшін 1973
жылы Жоғары Кеңес бекіткен Халыққа білім беру туралы
Заңның қабылдануының маңызы зор болды.
1970 - 1985 жылдарда жоғарғы сынып оқушыларын
жаппай оқыту - кәсіби комбинаттарда білім беру етек алды.
Бұл да бейіндік сыныпта оқушыларды оқытудың бір үлгісі
болғандығын атап өтуге болады.
1972 жылдыңы маусымында КСРО Министрлер Кеңесі
Жастарға жалпыға бірдей міндетті орта білім беруге көшуді
аяқтау және одан әрі қарай жалпы білім беретін мектептердің
дамуы туралы жаңа қаулы қабылдады. Онда жалпыға
бірдей орта білім беруді жүзеге асыратын оқу орындарының
барлық түрлерінде оқу-тәрбие үдерісінің сапасын жақсарту
мен жетілдіру міндеттері қойылды.
1980 - 1990 жылдарда еліміздің өмірінде үздіксіз білім
беру жаңа құбылыс ретінде қалыптасты. Үздіксіз білім
беру әрбір адамға өмір бойы жалпы білімдік талабын
қанағаттандыру үшін шынайы жағдайды қамтамасыз етуге
шақырды. Ақырындап соған көшу білім беру жүйесінің
қалыптасқан тармақтары негізінде жүзеге асырылды
мектепке дейінгі мекемелер, орта мектептер, кәсіби
мектептер және мамандықты арттыру мекемелері жұмыс
жасады. Мемлекеттік мекемелердің негізгі тармақтарымен
22
қатар кешкі және сырттай оқыту мектептері, дамуында
және тәртібінде ауытқушылығы бар балаларға арналған
және дарынды балалар мектебі, экстернат ұйымдасты-
рылды. Осы жылдар аралығында жалпыға бірдей 11 жыл-
дық мектеп сәбидің негізгі үш даму кезеңіне сәйкес үш
сатыдан тұрады: балалық, ересектік, жастық. Бірінші саты -
бастауыш мектеп қабілетті дамытады, оқи білуге, жеке
гигиена негіздеріне, эстетикалық, құқықтық және дене
тәрбиесіне үйретеді. Осы кезеңде қажетті оқу, жазу, есеп
шығару дағдысының жетістігі қамтамасыз етіледі, жүйелі
еңбекке деген машыққа дағдыланды, бағдарланудың
бірінші құндылықтары қаланды. Екінші сатыда оқудың
міндеттері - жеке адамның жалпы мәдени дамуын
қамтамасыз ететін, орта білім алуға қажетті табиғи, қоғам,
адам, дүниені түсіну және жалпыадамзаттық мораль
қалыптары туралы ұғымды қалыптастыру осы кезеңде
мектеп әр түрлі үйірмелер, балалардың қызығушылығына
қарай бірлестіктер, студиялар, факультативтер құрады. Бұл
кезеңде мектеп оқушыларының кәсіби бағдарламаларына
ерекше мән берілді. Үшінші саты орта білімді аяқтайды.
Кейбір пәндерді міндетті түрде оқумен қатар ол өздігінше
бірқатар пәндерді өзінің қабылдау қабілетіне қарай
гуманитарлық, физика-математикалық, техникалық, химия -
биологиялық, және т.б. салаға сай терең білім алу үшін
таңдауына мүмкіндік берілді.
80-ші жылдары В.А. Құманаев еңбегі жарық көреді,
онда жаппай білім беру мен сауатсыздықты жою мәселесі
тереңнен қарастырылған. Сонымен қатар сауатсыздық пен
қараңғылықты жою, әрі алдын-алу, білім беруді жоғарлату
мәселесі Ж.Е. Өтебалиева, Ш.К. Беткенбаева, Н.С. Мышко,
Т.И. Бакулин еңбектерінде жан-жақты талқыланған.
1990 жылдары білім беру жүйесінің дамуы мен мек-
тептердің типтері туралы В.Г. Храпченков [14], К.К. Құ-
нантаевалардың [16] еңбектері шықты. В.Г. Храпченков
пен Г.М. Храпченковтың [18] монографиясында халыққа
білім беру жүйесі, орта білім берудің психолого-
23
педагогикалық сипаттамалары, әрі оның Қазақстан Респуб-
ликасындағы ерекшеліктері мәселесінің теоретикалық-
әдіснамалық негіздеріне талдау жасалған. Ал К.К. Құнан-
таеваның оқу-әдістемік құралында 1917-1990 жылдар
аралығындағы Қазақстандағы мектептердің даму тарихы,
оқушыға білім беру мен тәрбиелеудің ерекшеліктері
қарастырылған болатын [16, 46-б]. Аталмыш жұмыстарда
Қазақстандағы білім беру жүйесінің ұзақ мерзімді, кезең-
кезеңдегі дамуы талқыланған. Жоғарыда аталған
жұмыстардың құндылығы, ол кеңес дәуірі кезеңіндегі
білім беру жүйесінің теориялық және әдіснамалық
келістері жан-жақты қарастырылғандығында.
Тарихи-педагогикалық тұрғыда жалпы білім беру мә-
селесі ССРО кезінде Г.Н. Волков, М.Н. Колмаков, Н.К. Гон-
чаров, Э.Д. Днепров, Ф.Ф. Коралев, Н.П. Кузин, З.И. Рав-
кин, Ф.К. Паначин, А.И. Пискунов және Орта азиялық
республикалар мен Қазақстанда мектептер тарихы мен
педагогика саласын зерттеуде М.Р. Балтабаев, К.Б. Бержа-
нов, К.Б. Жарықбаев, А.И. Измайлов, И.К. Кадыров,
К.К. Құнантаева, А.А. Құрбанов, С.Р. Раджабов, И.О. Обидов,
А.И. Сембаев, Г.М. Храпченковтардың еңбектерін атауға
болады. Бір айта кетерлігі мемлекеттегі тарихи-педаго-
гикалық зерттеулер басқа педагогика саласының дамуы-
ның деңгейінен кейінге қалып отырған. Онда тұтастық
болмады, зерттеулердің көбі тарихи-педагогикалық үдеріс-
тің жекеленген жұмыс жасаушы жақтарына ғана арналды.
Зерттеудің бұл түрі саяси-идеологиялық қысымның
ықпалында болды, әлеуметтік-таптардың негізінде жүзеге
асырылды. Белгілі бір тарихи-педагогикалық тақырыптар
мен тұлғалар туралы жазу немесе зерттеуге тыйым
салынды, бұл ғылымның тарихи-педагогикалық нақтылы-
ғының бұрмалануына әкелді. Бірқатар тарихи-педагоги-
калық бағыттар зерттелуден тыс қалды, олар этнопеда-
гогика, тарихи және ұлттық педагогикалық ой-пікірлер,
діни мектептер мен тәрбие, тіпті кей жағдайларда даму мен
қоғамдық рөлі обьективті тұрғыда емес бұрмаланып
24
жазылды. Бұл әлі де болса білім беру салаларында
байқалады. Тарихи-педагогикалық зерттеудің тағы бір
кемшілігі білім беруде көп жағдайда сандық көрсеткіштер
қарастырылды, соның негізінде жалпы қорытынды мен
сипаттамалар берілді, ал сапалық көрсет-кіштер мен білім
беру жүйесінің мазмұны қарастырылудан сырт қала берді.
Бұл зерттеу нәтижелерінің дәйектілігін төмендетті.
Жалпы білім беру мәселесі Қазақстанда арнайы
зерттелген жоқ. Бірақ сегізжылдық, жетіжылдық және
республикадағы бастауыш білім беру жайында Р.Д. Когай,
К.Т. Омарова, А.К. Тілебалдиева және тағы басқа диссер-
тациялық зерттеулер жүргізген болатын. Көптеген басқа да
зертеу жұмыстарында орта және жоғары білім беру
мәселелері жанама зерттелген.
Қазақстандағы білім беру ісінің және педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихына арналған диссертациялық
еңбектердің маңызы зор. Олар: К.Қ. Құнантаева Развитие
образования в Казахстане (1917-2000) [21], Қ.Б. Жарық-
баев Из истории развития педагогической мысли в
дореволюционном Казахстане (методические рекомен-
дации) [22], Қ.Б. Бержанов Из истории культурно-
просветительской и общественной деятельности учитель-
ства в Казахстане (1917 - 1941) [23], И.Б. Мадин Қазақ-
станда Совет дәуіріндегі педагогикалық ой - пікірдің дамуы
[24], А.Н. Ильясова История становления и развития
педагогической науки Казахстана (1917 - 1988) [25], С. Мусин
Из истории учебно-воспитательной работы Казахской
советской школы Казахской АССР (1920 - 1936) [26],
Қ.Б. Сейталиев Қазақстанда жоғары педагогикалық білім
берудің қалып-тасуы мен дамуы (1920 - 1991) [27],
Т.Т. Тәжібаев Развитие просвещения и педагогической
мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века [28],
Г.М. Храпченков Школы Казахстана в начале ХХ века
(1901 - 1917) [29], О. Есенәлі Қазақстандағы мектептен
тыс мекемелердің қалыптасуы мен дамуы (1917 - 1990) [30],
Л.П. Акжаркенова История создания и развития школ
25
интернатного типа в Советском Казахстане (1917 - 1941)
[31], Б.Ә. Әбдікәрімұлы Теория и практика развития
профессионально-технического образования [32], Ш.К. Бер-
кімбаева Жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-
тәрбие үрдісінің дамуы (1980 - 2000) [33], Ж.К. Ибраимова
Шығыс Қазақстан аймағындағы білім беру жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы (1917 - 1930) [34], А.А. Мұқатев
Қазақстанда инновациялық мектептерде қосымша білім
бағдарлары негізінде оқытуды бейіндік саралаудың
дамуы [35], И.И. Шевченко Развитие инновационной
начальной школы в Республике Казахстан (1991 - 2002)
[36], А.К. Кусаинов Развитие системы образования в
Федеративной Республике Германии и Республики
Казахстан [37].
Қазақстандағы бастауыш білім берудің дамуы мен
төменгі сынып оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің
жекеленген аспектілері А.К. Тлебалдиев, Ш. Майгаранов,
А.Х. Аренова, А.И. Сембаев, А.Ф. Эфиров, М. Карибжанов-
тың диссертациялық жұмыстарында жан-жақты қарасты-
рылған. А.И. Сембаевтың зерттеулерінде жалпы білім беру
мектептерінің дамуына талдау берілген. Автор ұлттық
мектептің басқа үлгідегі білім беретін мектептерінің орта-
сындағы орнын анықтады, әрі кеңес тарихы кезеңіндегі
республикадығы мектептердің рөлі мен қызметін көрсете
алды.
Білім берудің даму мәселесі келесі ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылаған: Г. Береза, И. Кабулов, және
О. Сафро. Бұл авторлар өз еңбектерінде қазақ халқының
мәдени мәселеріне, әрі білім берудің жеткіліксіз деңгейде
дамуын қарастырған. Аталмыш жұмыстардың жағымды
жағы онда халыққа білім беру ұзақ мерзімді және нақты
материалдар негізінде қарастырылған, сонымен бірге ауыл
мектептеріндегі білім беру мәселесі, ұлттық мектептердің
оқулықтармен аз қамтылғандығы және кемшіліктердің
көптеген себептері көрсетілген.
26
Дамыта оқыту жағдайындағы оқыту-тәрбие үдерісінің
ғылыми-теориялық және психолого - педагогикалық тұрғы-
дан қамтамасыз етілуін Л.В. Занков [38], В.В. Давыдов
[39], Д.Б. Эльконин [40] еңбектерінен көруге болады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басында Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы экономи-
калық, саяси және әлеуметтік жалпы жекеленген жағдайда
халыққа білім беру көзқарасында өзгертті. Халықтың
білімге деген қажеттілігі тек сауат ашу ғана емес, жалпы
мәдени ағарту тұрғысынан туындады. Білім беру жүйесін
елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына сәйкес жүргізу
белгілі бір мақсатқа мүдделерін негізге алмай, отаршыл-
әкімшіліктің қажеттері мен талап - тілектеріне бейімдеді,-
деп жазады Б.Ә. Әбдікәрімұлы [41].
ХХІ ғасырда білім беру қоғам қажеттілігінің тез
өзгеруін нәтижелі, әрі адекватты қанағаттандыруы қажет
екендігі танылған [42]. Қазіргі таңдағы білім беруді келесі
ғалымдар төмендегідей қарастырады:
- Субетто А.И. - қоғамдағы мәдениетті, білімді, әлеу-
меттік, экономикалық, экологиялық, өндірістік тәжірибені
тасымалдаушы, жеткізуші десе;
- Кальней В.А. - қоғамның өмірін қамтамасыз ететін
негізгі күш деп атаған.
- Гершунский Б.С. - қоғам мен адамның өзін- өзі
дамытуы және өзін-өзі сақтауға деген жетекші қажеттілік.
- Щадриков В.Д. - мәдениетті дамытушы механизм,
әрі ондағы адамның өмірлік бейнесін қалыптастырушы деп
айтқан [18, 13 - 16-б.].
Әрбір тарихи кезеңде туындаған талаптарға сай
жасөспірім ұрпаққа берілетін білімнің мәніне жаңа сипат
беріліп, жаңа ұстанымдар негізінде ұйымдастырылады,
соның жарқын мысалы ретінде, білім берудің тарихи
дамуына талдау жасау нәтижесінде, білім берудің даму
реті мен ерекшеліктерін 1 суреттен көруге болады.
27
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУДІҢ
ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1911 жыл
1915-1916 жылдары
1918 жылы
1920 жылы
1924-1925 жылдар
1926 жылы
1930-1931 жылдары
1934 жылы
1940-1942 жылдары
1944-1945 жылдар
1958 жылы
1960-1961 жылдары
1970-1985 жылдары
1990 жылдары
2003-2007 оқу жылдары
2010-2011 оқу жылында
1956 жылы
Білім беру реформасы болды, 3 оқыту бағыты жобаланды: жаңа гуманитарлық,
гуманитарлық, нақты білім беру
Еңбек мектебі туралы ережеде бастауыш, гимназия, реалды училище болды 8-13 жас -
5 жылдық оқу белгіленді, 13-17 жас - 4 жылдық оқу белгіленді
17 кәсіби-техникалық оқу орындары ашылды. (Орал, Семей, Торғай, Верный,
Петропавл қалаларында)
1 сатылы - 4 жылдық білім беру және 3 жылдық, 7-9 жылдық мектептер
ұйымдастырылды
10 жылдық оқу мерзімі қарастырылды
Қазақстанда жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқыту енгізілді
Мектептің жеке типтері анықталды. олар бастауыш- 4 сынып, орталау - 7 сынып,
орта - 10 сыныптық болды
Орта мектептер жанынан 250 интернат ашылды
Мектепке 7 жастан оқушы қабылдау жоспарланды
Жалпыға бірдей міндетті 7 жылдық оқу орнына 8 жылдық жалпыға бірдей
міндетті білім беру енгізілді. мектеп-интернаттары көптеп ашылды
Жалпыға бірдей міндетті 8 жылдық білім беру бекітілді
4823 - бастауыш, 2693 - жетіжылдық, 284 - сегізжылдық, 785 - онжылдық;
1-9 сыныптар құрамында 413 - орта өндірістік мектептері жұмыс жасады
Жоғарғы сынып оқушыларын жаппай оқыту кәсіби комбинаттарда білім беру енгізілді
Барлық мектептер 11 жылдық жалпыға бірдей білім беруге ауыстырылды
ҚР-ның 104 мектебінде 12 жылдық эксперимент сыныптары ашылды
ҚР-ның барлық мектептерін жалпыға бірдей 12 жылдық білім беруге көшу
жоспарлануда
1 сурет. - Қазақстан Республикасындағы орта білім берудің
дамуының ерекшеліктері
2 жылдық оқыту курстары ұйымдастырылды, онда 7 мыңға жуық ер балалар оқыды
28
Әдетте бұл-жеке мемлекеттің білім жүйесіндег рефор-
маларымен тығыз байланысты. Жүргізілетін реформалар
тереңдігі, ауқымы, сол қоғамның білім мәні бойынша
алған ұстанымына байланысты. Осы тұрғыдан еліміздің
білім беру жүйесі ХХІ ғасырдың жаңа талаптарына сай
болу мақсатында үлкен бетбұрыс алдында тұр. Өткен ХХ
ғасырда білім беруді ұйымдастыру Ғылым-өндіріс-білім
атты мәдени макроүлгі аясында жүрді. Ал аяқ басқан
ғасырымызда білімді ұйымдастыру Мәдениет-білім-
тарих макроүлгі аясында болатындық-тан, білім беруге
деген жаңа көзқарас туды. Білім мәдениеттің бір бөлігі
ретінде төрт жақты сипатта болатындығы ескерілуде.
Дәлірек айтсақ, білім - құндылық, білім - жүйе, білім - үрдіс,
білім - нәтиже. Осы төрт құрандыны біртұтас қарастыр-
ғанда ғана бүгінгі тарихи кезеңге сай білім мәні шығады.
ХХІ ғасырдың ақпараттар ғасыры, адам ғасыры деген
сипаттамасына жүгінсек, білім адам және ақпарат қорын
қалыптастырудағы негізгі фактор болып табылады.
Сондықтан білімнің жаңа ғасырдағы мәні оның жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ ПРОБЛЕМАЛАРЫ РҒПО
ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Болат Әбдікәрімұлы
Гүлден Айқынбаева
12 ЖЫЛДЫҚ МЕКТЕПКЕ ӨТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ғылыми басылым
Астана 2008
2
УДК 37.015.3(574)
ББК 74.2 (2К)+88.8
Ә14
Рецензенттер:
Абибулаева А.Б - Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ педагогика
ғылымдарының докторы, доцент
Есеналина Н.Т. - Еуразия гуманитарлық институты педагогика
ғылымдарының кандидаты, доцент
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 12 жыл-
дық білім проблемалары РҒПО ғылыми кеңесінің шешімі бойынша
баспаға ұсынылған (№1 хаттама, 16.01. 2008 ж.).
Еуразия гуманитарлық институтының ғылыми-әдістемелік кеңесінің
шешімі бойынша баспаға ұсынылған (№49 хаттам, 30.05. 2008 ж.).
Ә14 Әбдікәрімұлы Б., Айқынбаева Г.Қ.
12 ЖЫЛДЫҚ МЕКТЕПКЕ ӨТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ:
Ғылыми басылым. - Астана: ЕГИ, 2008. - 284 б.
ISBN 978-601-7118-07-5
Басылымда 12 жылдық мектептің ерекшелігі, оның мәні, еліміздегі
12 жылдық мектепке өту мәселесінің әдіснамалық негіздері туралы
мәселелер қарастырылады. 12 жылдық мектептегі бейіндік және
бейіналды оқыту сұрақтары қамтылған.
Педагогика және психология мамандығының студенттеріне,
магистранттарына және 12 жылдық оқыту жағдайында жұмыс
жасайтын мектеп мұғалімдері мен әкімшілігіне, сол сияқты білім беру
саласындағы барлық педагог мамандарға арналған.
ISBN 978-601-7118-07-5 ББК 74.2 (2К)+88.8
(C) Әбдікәрімұлы Б., Айқынбаева Г.Қ., 2008
(C) ЕГИ, 2008
(C) Элит орталығы, 2008
3
КІРІСПЕ
Ертеңгі күннің бүгінгі күннен асып түсуіне ықпал етіп,
адамзат қоғамын алға қарай жетелеуші құдіретті күш тек
білімге ғана тіреледі. Заман талабы тұрғысынан жеке
тұлғаны дамытудағы қоғамның рухани және адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруда білім беру саласы - баса
назар аударарлық мәселе.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
2007 жылғы 28 ақпандағы Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан
атты Қазақстан халқына Жолдауында Білім берудің
сапасын жаңарту мен әлемдік білім стандартына сәйкес
ұлттық білім беру жүйесін құру екендігі қажет - деп атап
көрсетті [1]. ХХІ ғасырда Қазақстанның білім беру жүйе-
сіндегі жалпы және орта 12 жылдық білім беру жүйесінің
енгізілуі уақыт талабы болып отыр. Қоғамымыздың әлеу-
меттік - экономикалық және саяси құрылымының түпкілікті
жаңаруына байланысты бірінші міндет халықтық білім
жүйесін жаңаша тұжырымдама жасап, жаңаша талап
қоюды қажет етеді. Мектептердегі нақты міндеттердің
бірі білім беру кезеңінде балалардың физиологиялық,
психологиялық деңгейінің дамуын, олардың әрі қарай
білім алу, күрделі білімді жеткілікті қабылдауы, әр
салада болсын біліктерін жетілдіру негізінде, еліміздегі
үздіксіз білім беру саласының 12 жылдық білім беру
жүйесіне өтуі ғылым, білім саласында үлкен жаңалық
болып табылады.
Бүгінгі таңда алдыңғы қатарлы елдердің барлығы
жалпы білім берудегі жаңа жүйені ұсына отырып, соның
ішінде көпжылдық білім беру бүгінгі күннің айқын талабы
екені көрінуде. Демек, 12 жылдық жалпы білім беру жеке
тұлғаны қалыптастырудағы жаңа жүйесімен білім мен
тәрбиенің ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеп,
оны ұтымды түрде білім беруге енгізу көкейкесті мәселеге
4
айналып отыр. Осы қарама - қайшылықты шешу барысында
мынадай мәселелер туындайды: ол 12 жылдық білім беру
жүйесіне көшудің халық санына, мемлекет экономикасына
зиянсыз, зардапсыз, қиындықсыз енгізілуі және бұны
жүзеге асыру үшін тиімді әдіс - тәсілдері мен жолдарын
табу.
Қазіргі педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім
берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен
енгізудің ауқымды міндеттері тұр. Бұл жүйенің негізгі
принциптері Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсе-
тілген [2].
12 жылдық мектепте оқытуға көшу Қазақстандық
білім беру реформасының стратегиялық міндеттерін
ойдағыдай шешуге мүмкіндік береді, шығармашылықпен
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа
үлгіні жасауды, Жалпыға арналған білімнен, Білім
әркімге өмір бойы үлгісіне сапалы түрде көшуді және
әлімдік білім беру кеңістігіне жедел енуді қамтамасыз
етеді.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министр Ж.Қ. Түймебаев өзінің 2007 жылдың 25 мамырын-
да Егемен Қазақстан газетіне берген сұхбатында 12 жыл-
дық білім - бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны жоғары
сатыда бейінді оқытуды көздейтін бірден-бір тиімді жол
деп атап өтті [3].
Қазақстандағы 12 жылдық білім беруге көшуге
даярлық барысында отандық және шетелдік оқыту
теориясындағы, педагогика мен психологиядағы ізгілікті
дәстүрлер мен ой - пікірлерді зерделеп, адамға бағытталған
әлеуметтік-психологиялық танымды дамытудың маңызы
зор. Отандық педагогикада адамзат жинақтаған тәжірибені
келесі ұрпаққа беру мақсатын сақтай отырып, негізгі
бағдардың жеке тұлғаның азаматтық белсенділігін
5
арттыруға, рухани-адамгершілік қуатын қалыптастыруға
бағытталғаны аса қажет. Сондықтан, білім берудің жаңа
ізгілік бағыттары, мазмұны мен міндеттері, әдіс-тәсілдері
іздестіріліп, оқушының дүниені тұтастықта қабылдауы
арқылы өзіндік дамыту жолдарын зерделеу - басты
мәселелердің бірі.
Бүгінгі білім жүйесінде Д. Дьюи атап өткендей,
Үлкен өзгерістер басталуда. Ол маңызы жағынан,
К. Коперниктің жаңалығына (Күн астрономиялық орталық,
басқа планеталар оның айналасында шоғырланады, оны
айнала қозғалады) тең болып отыр, яғни оқушы тұлғасы
орталыққа айналып, барлық педагогикалық әрекеттер оның
айналасына шоғырландыра жүргізіледі.
12 жылдық білім беру жүйесіне көшу- әлемдік білім
кеңістігіне еркін енуді көздейтін заман талабынан туындап
отырған мәселе. Мектеп бітірушінің әлеуметтік және
қоғамдық өмірдегі өзгерістерге икемделе отырып, еркін
енуіне дайындығын тың мазмұнды жаңа мектеп қана
қамтамасыз ететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр [4, 5].
Мәселен, алдыңғы қатарлы дамыған елдердің Финляндия,
Қытай, АҚШ 12 жылдық білім беруге көшуіндегі нақты
қадамдары еліміздің білім беру жүйесіне едәуір өзгеріс
енгізу қажеттілігін дәйектейді. Біз бүгінгі күні осындай
әлемдік білім беру жүйесіне негізделген басым бағыттарды
қарастырып отырмыз.
Білім беру реформасы табысының басты өлшемі-
тиісті білім мен білік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің
кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай
деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елде әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол
жеткізуге тиіспіз - деген болатын Елбасымыз өзінің
Жолдауында [6].
6
Қазақстан Республикасында 12 жылдық мектеп ашу
мынадай міндеттерді жүзеге асырғанда орындалады:
1. Жаңа құрылымның стандартын, тұжырымдамасын,
бағдарламасын, оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралда-
рын даярлап алу;
2. Мектепке дейінгі мекемелерді, мектептік және
мектептік емес мекемелерді іске қосу арқылы материалдық
базаны жақсартып 1-сыныпқа дейінгі балаларды
балабақшада тәрбиелеу арқылы ақыл-ойы дамыған, жан-
жақты жетілген сәбилерді тәрбиелеу;
3. Бастауыш мектептен бастап олардың жеке
қабілеттерін зерделей отырып, белгілі бір кәсіпке икемділі-
гіне алдын-ала зерттеу жүргізу, олардың жан-жақты ойлау
қабілеті мен дене тәрбиесін жақсарту, өз бетінше ойлауын
жетілдіру, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру;
4. Мектепте олардың ынтасы, әлеуметтік қабілеттері
өседі, адамгершілік қабілеті қалыптасып, өз алдына мақсат
қоя біледі, өзінің жеке тұлғалық пікірі қалыптасады, қоғам,
адам жөніндегі ой-танымы кеңейеді.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы және
орта білім беру тұжырымдамасына сәйкес 12 жылдық білім
берудің басты мақсаты - өзінің және қоғамның мүддесінде
өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі
ортада өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзыретті,
шығармашыл, білімді тұлғаны дамыту және қалыптастыру
болып табылады [7, 8, 9]. Сондықтан, жастарды білікті
маман, озық ойлы азамат етіп қалыптастыру 12 жылдық
білім беру негізінде жүзеге асыруға болады.
Білім беру өзінің бағыттарына адам мен қоғамның
өзекті мәселелерімен бірге ұзақ мерзімді қажеттіліктерге
қарай толықтырулар жасап отыр. Осы тұрғыда
ХХI ғасырдағы Қазақстанның білім беру жүйесі мен даму
қажеттіліктері шешетін міндеттердің сәйкессіздігімен
объективті қарама қайшылықтар тууда. Осындай қарама -
қайшылықтар білім беру жүйесін 12 жылдық мерзімге
ұзартуды негіздеп отыр. 2008 жылдың 12 ақпанында
7
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың
Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
Жолдауында Білім беру саласының басты міндеті -
2010 жылға дейінгі білім беруді дамыту жөніндегі
мемлекеттік бағдарламаны орындай отырып, осы саланың
сапалы қызмет көрсету аясын кеңейту. Білім және ғылым
министрлігі үш жылдың ішінде заманға сай білім алуға
және озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін
білім берудің тиімді инфрақұрылымын жасауды аяқтайтын
болсын делінген [9]. Бұл Қазақстан Республикасындағы
білім берудің 12 жылдық мектеп жүйесіне ауысуын жан-
жақты қадағалап, олқылық жерлерін толықтырып, қайта
қарастыру мен тиімді жолдарын табуды негіздеп отыр,
өйткені жаңа үлгіге көшу бұл шешуші, әрі жауапты істің
бірі болып табылады, оған оқушының тағдыры тікелей
байланысты.
12 жылдық білім берудің көздейтін мақсаты -
еліміздегі білім беруді халықаралық білім кеңістігіне
енгізу, халықаралық білім беру талабымен сәйкестікте
болу, соның нәтижесінде еуропа елдері қабылдаған орта
білім берудің халықаралық стандартына сәйкестендіру,
білім сапасын көтеру және жоғары динамикалы,
жаһандану дәуірінде өмір сүру үрдісін, ойлау мен қарым-
қатынасты түбегейлі өзгертетін байланыс құралының
қарқынды дамуы, сондай-ақ адамның интеллектісіне, әл-
ауқаттылығына, соның икемділігіне қол жеткізетін
тәсілдерді қолдану арқылы қоғамның негізгі капиталын
құру.
Білім беруді жаңарту - үнемі алға қарай ұмтылу мен
даму үрдісі, білім беруде кезең-кезеңмен өтетін және
алынған нәтижелерге сәйкес түзету енгізіліп, талданыла-
тын өзгерістер. Сонымен қатар, білім беруді жаңарту
үрдісі салт-дәстүрді, мәдени мұраны, жалпыұлттық
құндылықтарды көздің қарашығындай сақтауды талап
ететін тұрақты жүйелерден тұрады.
8
I. БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ 12 ЖЫЛДЫҚ
МЕКТЕПКЕ ӨТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. 12 жылдық мектепке көшудің
педагогикалық-психологиялық негіздері
Әлемдік білім кеңістігінің даму тарихы, оның әр
кезеңіндегі айқындалған тенденциялары әр халықтың
гүлденіп өркендеуінің, қоғамдағы прогрессивтік өзгеріс-
тердің білімге байланыстылығын, жалпы білім саласының
маңыздылығын дәлелдейді. Әрбір мемлекеттің интел-
лектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени
қарымы білім саласының күйіне және оның прогрессивтік
даму мүмкіндіктеріне тікелей байланысты екендігін
педагогика ғылымы мен білімінің даму тарихы айқын-
дайды.
Осы тұрғыдан алғанда егемен Қазақстанның ғылымы
мен білімінің стратегиясы білім беру жүйесінің ұлттық
білім мен тәлім-тәрбие идеяларын сақтай отырып, әлемдік
білім кеңістігіне кірігумен анықталады. Үшінші мыңжыл-
дық жылнамасын ашып отырған бүгінгі Қазақстанның
білім беру саясатындағы өзекті ой - еліміздің экономикасы
мен әлеуметтік саласының тұрақты дамуының басты
факторларының бірі - білім екендігінде. Осынау ақиқаттың
дәлелі-Қазақстан Республикасы дамуының 2030 жылға
дейін межелеген стратегиясында, оны жүзеге асыруға
бағытталған кезең-кезеңмен дамуының стратегиялық
жоспарларында білім саласына айрықша басымдылықпен
мән берілгендігінде [10].
Қоғамда орын алып жатқан әлеуметтік-экономикалық
және саяси қатынастар білім беру ісін түбегейлі өзгертіп,
оның тарихи тамырын қайта қарап жаңғыртуды талап
9
етеді. Өткеніміз бен болашағымыздың өркендеуіне жол
ашады. Өйткені ұлт тағдыры, халқымыздың әл-ауқатының
жақсаруы жас ұрпақтың білім деңгейіне, мәдениетіне,
өмірде өз таңдауларын дұрыс жасауға, қоғамдық
қатынастарға, оны дұрыс ұйымдастыру қабілетіне тікелей
байланысты. Бұл көзқарастың білім жүйесінде өзіндік
маңызы зор.
Қазақстандағы білім беру жүйесінің қылыптасуы мен
дамуы қазақ мемлекеттілігінің құрылу кезеңінен бастап
ұзақ уақыт бойы елдегі болып жатқан саяси-әлеуметтік
және мәдени өзгерістердің көрсеткіші болып табылды [11].
Белгілі бір кезеңдердегі болып жатқан білім беру
үрдістеріндегі обьективтік көріністердің қажеттілігі қазіргі
отандық тарихи-педагогикалық ғылымда пісіп жетілген-
дей. Білім беру жүйесінің тарихы азаматтық тарихпен біте
қайнасып және оның түбегейлі көріністері қоғамдық
дамудың айтарлықтай барлық жақтарын қозғағанын атап
өтуге болады. Әр түрлі тарихи кезеңдердегі қоғамдық-
мемлекеттік құрылыстың өзгеруі аз ба, әлде көп пе тікелей
білім беру жүйесіне әсерін тигізіп отыр. Осы себепті де біз
білім беру жүйесінің 12 жылдық мектепке өтуі туралы сөз
қозғамас бұрын білім берудің тарихына шолу жасауды жөн
көріп отырмыз.
Қазақстандағы білім беру жүйесі өзінің қалыптасуы
барысында екі кезеңді басынан кешті (ХV - ХVІІІ ғғ). Өз
мемлекетіміздің құрылуы қазақ халқының бұған дейінгі
дәуірлердің логикалық жалғасы болып табылатын рухани
мәдениеттің дамуы үшін маңызы зор. Оның негізіне
мектеп пен медресе арқылы жүзеге асырылған
ағартушылық, білімділіктің де алатын орны аз емес.
Аталмыш оқу мекемелерінде оқыту араб-парсы тілдерінде
жүргізілген. Оқушыларға әр түрлі ғылым салалары бойынша
білім берілді (дін, математика, философия, логика, шығыс
әдебиеті). Осы оқу мекемелерінде оқытудың мазмұны мен
10
сипатына ислам мәдениеті айтарлықтай ықпалын тигізді.
Әжептәуір ауқатты адамдар өздерінің балаларын Бұхар,
Самарқанд, Бағдад және басқа да мұсылман әлемінің
мәдени орталықтарына оқуға жіберді. Өкінішке орай, білім
берудің шығу көзі, соның ішінде мұсылман мектептерінде
оқытудың мазмұны, мектеп пен медресе тарихы
Қазақстандағы тарихи-педагогикалық ғылымда объективті
және толық ашылмаған.
Қазақстандағы білім берудің дамуының екінші кезеңі
(ХVІІІ - ХХ ғ. басы) қазақ жерінің Ресей империясының
құрамына ену кезеңімен байланысты. Тарихи сабақтарды
ескере келе, қазіргі жағдайда Қазақстандағы білім беру
жүйелерінің даму жолдары мен ХІХ ғасырдың екінші
жартысы және ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы білім
беру, мәдени үрдістердегі әлеуметтік салдар туралы
қалыптасып қалған көзқарастар мен дағдыны қайта
бағалап, қайта құрудың маңызы ерекше. ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы реформа, капиталистік қарым-
қатынастың қарқынды дамуының басы патша үкіметін
халыққа білім беру саласында өзінің іс-шараларын
белсендіруге мәжбүр етті.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басында Қазақ-
станда кәсіби білім беру негізі қалыптасты. Қазақстандағы
білім беру жүйелерінің қалыптасуы Ыбырай Алтынсарин
есімімен тікелей байланысты. Оның күш жұмсауының
арқасында орыс-қырғыз екі сыныптық училище, әйел тұр-
ғындар үшін оқу мекемесі, қолөнер училищесі құрылды.
Экономикалық және әлеуметтік сипаттағы қиыншылық-
тарға қарамастан кәсіби білім беру негізін оқушылар
ауылшаруашылық мектептерде, мұғалімдік семинарияда,
фельдшерлік және қолөнер мектептерінде алды.
Жалпы білім беру мәселесі барлық кезде де ғалымдар
мен ағартушылардың зор қызығушылығы мен назарын
тудырған мәселе болып табылады. Халқымыздың білім
11
беру негізінің қалануына Ахмет Иүгінекидің Ақиқат
сыйы дидактикалық поэмасы (өсиетнама), Махмұд
Қашқаридің Диуани лұғат-ат-түрік, Әбілғазының
Түрікпен шежіресі, Түрік шежіресі, Көне қыпшақ
жазу шежіресі т.б. көп әсері болды. Мұхаммед-Хайдари
Дулати Тарихи Рашиди, ЖоҺаннама, Қыдырғали
Қасымұлы Жалайырдың Жамиғат - Тауарих (жылнамалар
жинағы), халық туындылары Нысабнами Наурыз-
бәйіті қазақ шежіресі т.б. ұрпақ танымы үшін аса зор
тәлімдік мәнді шығармалар. Халқымыздың Оқу-оқу түбі-
тоқу, Білімнен асар байлық жоқ және т.б. мақал-
дарынан оқудың табанды еңбекпен, маңдай терді төгумен
ғана миға қонатынын жақсы түсінгенін көреміз. Оқу
инемен құдық қазғандай, Ғалым болып ешкім тумайды,
оқумен жетіледі, яғни оқу - адамның аса күрделі әрекет-
терінің бірі, көп еңбектену арқылы ғана жан-жақты білімді
адам бола алады дейді [12].
Қазақ халқында оқымыстылықтың пайдасы мен
қуатының түсінікті болғандығы сондай, олар өздері үшін
молда шақырып, үйде бала оқытып, мұғалім ұстап,
хандардың өзі білім алуды жолға қойған. Жәңгір ханның
басшылығымен Бөкейханның ордасында мектеп ашылған-
дығы тарихта жазылған. Сабақ мектептерде әр жылдың
күзінің қазан айында басталып, келесі жылдың мамыр
айында аяқталған. Әр жылдың желтоқсан айында мектепте
өткізілетін емтиханға оқушылардың ата-аналары да
қатыстырылған. Сол күні хан және басқа да ақсүйектер
мектепке жиналып, әр түрлі қызықты шаралар өткізген.
Бұл - сол заманның өзінде біздің бабаларымыздың
ұрпағының білімді болуына атсалысқанының айғағы.
Бұдан отбасы мен мектептің бірлікте балаға білім беру
жолдарын пайдалана білгенін көреміз.
12
Қазақ демократ-ағартушыларының бірі - Шоқан Уәли-
хановтың ағартушылық-халықшылдық көзқарасы, Ыбырай
Алтынсариннің тәлімгерлік мұралары, ұлы Абайдың педа-
гогикалық көзқарастары қазақ мектебінің негізін қалауға
прогрессивтік ықпал етті.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың алғашқы
ширегіндегі Ы. Алтынсариннің ағартушылық идеясын
жалғастырушылар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Сералин,
С. Торайғыров, Ә. Кәшімов, Е. Омаров, М. Әуэзов, С. Дөнен-
таев, Ә. Балғымбаев, Н. Құлжанова [13].
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандық мектептер жүйесі
қарқынды даму үстінде болғанын жоққа шығаруға
болмайды. Бұл - өткен ғасырдың бізге берген ең үлкен
жақсылығы, яғни білім мен ғылымның дамуы, дей
тұрғанмен де қазақ мектептерінің саны жылдан-жылға
қысқартылып, ондағы білім мазмұнындағы қазақ тілі мен
әдебиеті, Қазақстан тарихынан басқа пәндер Ресей
федерациясының орыс тілді оқулықтарынан қазақ тіліне
тәржімеленіп пайдалануға ден қойылған нұсқасы болатын.
Бірақ еліміздің егемендік алған уақыттан бері
Қазақстанның білім беру жүйесі мен педагогикалық
ғылымы әлемдік білім кеңістігінде өз орнын алып, онда
болып жатқан тиімді жаңалықтарды қабылдай отырып,
қарқынды түрде дами бастады.
Философиялық - ағартушылық тұрғыдан жоғарыда
аталған мәселелерді Я.А. Каменский, Ж.Ж. Руссо,
В.В. Розанов, К.Д. Ушинский, К. Маркс, Ф. Энгельс, Н. Круп-
ская, Н.А. Бердьяев, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ж. Ай-
мауытов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев қарастырған бола-
тын, олар тұлғаны дамытушы, әрі рухани қалыптасты-
рушы, барлық адамдардың өркендеп-өсуінің кепілі деген.
Аталмыш ғалымдардың еңбектері мен тың ой-пікірлері
мемлекеттің дамуындағы әлеуметтік-экономикалық қажет-
тіліктермен қатар бағыттаушы ұйтқының бірі болып
13
табылды, ол әр тарихи кезеңдегі білім берудің жоғарылай
беруіндегі ықпал етуші күштердің бірі болды [14, 6-б.].
Жалпы білім берудің философиялық-әдіснамалық
аспектісі мәселесін Ж. Әбділдин, М. Қозыбаев, В.В. Давыдов,
М.П. Данилов, Б.М. Кедров, И.С. Кон, Ф.Ф. Королев,
Р.Г. Лемберг, А. Нысанбаев, З.И. Равкин, А. Сейтешов,
М.Н. Скаткин, К. Шүлембаев ж.т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырады. Аталмыш ғалымдар еңбектерінде
әсіресе ұлттық мектептердегі білім беру сапасы мен оны
қамтамасыз ету талаптары кеңінен қарастырылған.
Жалпы білім берудің дамуына әлеуметтану ғылы-
мының өкілдері де өз үлестерін қосты деп айтуға болады.
Кеңес және шетелдегі келістердің әлеуметтанушылары
арасында маңызды айырмашылықтар бар екендігін
байқауға болады. Батыс әлеуметтанушылары Ж. Гуревич,
Т. Парсонс, Н. Смелзер, Р. Коллинз және т.б. білім беруді
әлеуметтік институт ретінде қарастырды. Кеңес әлеумет-
танушылар А.Г. Здравомыслов, В.Г. Афанасьев, В.Н. Тур-
ченко, Г.Н. Волков, В.А. Ядов ж. т.б. білім беруді әлеумет-
тік және педагогикалық институт ретінде қарастырды.
Жалпы орта білім беру жағдайындағы этнопедаго-
гикалық және этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып оқыту мен тәрбие үдерісін психологиялық
тұрғыдан қамтамасыз ету мәселесін өз еңбектерінде
Б.Г. Ананьев, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, А.Н. Леонтьев,
Н. Джангельдин, К.Жарықбаев, А.В. Запорожец, Б.Ф. Ломов,
М.А.Менчинская, Б.М. Теплов, М.Мұқанов, Ж. Намазбаева,
Н. Сарсенбаева, Е. Суфиева, Т. Тәжібаев, Н.Ф. Талызин,
В.К. Шабельников, Х. Темірбеков, Д.Б. Эльконин және т.б
қарастырды. 60-80 жылдары аталмыш ғалымдардың
еңбектеріне мемлекеттегі идеологиялық - саяси жағдайлар
идеологиялық тұрғыда өз ықпалын тигізді [14, 7 б.].
14
Кеңес дәуірі кезеңінде ұлттық мектептердің тарихын
зерттеу мәселелеріне байланысты А.И. Сембаев, М. Мах-
мудов, Л. Малиновский, Н.А. Константинов, А. Айталы,
Т. Сабиров, Г.К. Ахметова, К.Б. Сейталиева, Г.Ж. Урастаева
және т.б. еңбектерін атауға болады. Г.Ж. Урастаеваның
монографиясында Ресей аймағындағы қазақтардың ұлттық
білім берудің қалыптасуы мен дамуы, әрі қазіргі таңдағы
жай-күйі жан-жақты қарастырылған. Бұл ең алғашқы
тарих-теория-практика негізінде жүзеге асырылған ең
бір құнды жұмыстардың бірі болып табылады.
Ұлттық мектептің ғылыми негізін қалаған белгілі
ағартушылар мен ғалым-педагогтар: Я.А. Коменский,
К.Д. Ушинский, В.Я. Стоюнин, П.Ф. Каптеров, С.И. Гессен,
Ы. Алтынсарин, В.Н. Сорока-Росинский т.б.
К.Д. Ушинский өзінің Орыс мектебін орыс мектебі
қылу қажеттілігі туралы мақаласында күйінішпен былай
деген: ... біздің мектебіміздің өте жиі өзгеріп тұратын
жарғысында Отанымыз жайлы басымырақ мағлұмат беру
туралы неліктен айтылмайды? Неліктен осы уақытқа дейін
орыс баласы тарихпен айналысуы қайдағы бір Сиднейден
немесе Вандилен жерімен, неліктен орыс географиясы,
жарты жер шарының географиясы мен небары 40-50 сағат
оқылады... неліктен ең нашар, кемшілікке толы оқулықтар-
орыс тілі мен орыс географиясы оқулығы?... Неліктен
біздің балалар алдымен орыс тілін біліп алмай, латын,
неміс, француз тілінде етістікті жіктеумен, зат есімін
есептеуге кіріседі? Осындай олқылықтарды талдай келе,
ұлы педагог мынадай қорытындыға келеді: Швейцария,
Германия, Англия мен Америкада білім 3 негізгі түрге
бөлінеді: қажетті, пайдалы, ұғымды. Соның ішінде, ұлттық
білімнің негізіне қажетті білім алынады. Қажетті білім
баланың жанына ең алдымен негіз болып ұялауы тиіс. Әр
адамға сондай қажетті білім болып табылатын - өз тіліңді
оқи білу, жаза білу, санай білу, өз дінінің негізімен, өз
Отанын білу.
15
Әрбір мектеп ұстазы адам тәрбиелеуде жалпы міндет,
алдымен, оны белгілі елдің азаматы қылып, сол қоғамның
талабына сәйкес тәрбиелеуге міндетті. Мектептің бағыты
сол ұлттың мінезі мен жалпы бағытына тәуелді болуы
тиіс [15].
Мектептердің дамуы туралы К. Құнантаеваның
Қазақстанда халыққа білім беру ісінің дамуы [16] атты
оқу құралында мынадай пікірлерді айтады: 1911 жылғы
санақ бойынша Қазақстанның аумағында сауатты халық аз
болған, мысалы, екі жылдық оқыту курсына негізделген
350 орыс-қазақ мектептерінде 7 мыңға жуық ұл балалар
оқыған. Бұл мектеп жасындағы балалардың 1% ғана
құрады. Мектеп ашудың қиындығы оқулықтардың
жоқтығына, оқу бағдарламаларына, мектеп ғимараттарына,
мұғалімдердің аздығына, әсіресе ұлттық педагогтік
кадрлардың тапшылығына байланысты болды. Сауат-
сыздықты жою, бастауыш мектептерді ұйымдастыру,
тырбиған бір жылдық және екі жылдық мектептерді төрт
сыныптыққа ауыстыру жөніндегі жұмыстар төтенше
күрделі жағдайда өріс алды. Мектептер тұрғызылды, алыс
аудандардағы оқушыларды оқыту үшін тиісті жағдайлар
жасалды. Осылайша, оқуға қамтылған балалардың саны
өсе түсті. Егер де республиканың сауатты халқы
1920 жылы 14,4 пайызды құраса, ал 1935 жылы ол сол
кездегі жалпы одақтық көрсеткішпен теңесіп, 61 пайыз
болды. 1927 жылы бастауыш оқумен 226 мың бала
қамтылса, ал 1932 жылы 490,6 мың болды. Балаларды
оқытудың күрделі жағдайын есепке ала отырып, әр түрлі
үлгідегі мектептер, коммуна-мектеп интернаты құрылды.
Кейін ол жоғары үлгідегі мектепке айналдырылды.
Негізінен Ресей мен Қазақстандағы білім беру жүйесі
еліміздің егемендік алған уақытына дейін бір сарында
жүзеге асырылды. Алғаш рет 1864 жылы Ресейдің білім
беру жүйесі классикалық және нақты болып бөлінген,
алғашқысы университетке түсуге жол ашса, соңғысы
арнайы кәсіби мамандықты меңгеруімен ерекшеленді.
16
Мектепті қайта құрудағы басты бағыттар, білімді
демократияландыру 1918 жылы 16 қазанда БОАК (ВЦИК)
деректерімен бекітілген еңбек мектебі туралы
Декларацияда айтылған. Мектептерді бастауыш, гимназия,
реальды училище және т.б. бөлу қарастырылды: екі саты-
лы біртұтас еңбек мектебі енгізілді: біріншісі - 8 жастан
13 жасқа дейін балалар үшін 5 жыл оқу және екіншісі -
13 жас пен 17 жас арасындағы балалар үшін 4 жылдық оқу.
10 жылдық оқу мерзімінің орнына 9 жылдық оқуды
белгілеу бұқараның балаларының оқуын жеңілдету
мақсатынан туындады. Оқу тегін, ұлдар мен қыздар үшін
бірдей деп хабарландырылды. Қазақстандағы халыққа
білім беру жүйесіндегі түбірлі өзгерістерді барлық жастағы
жұртшылықты қамтыған ағартушылық және мәдени-
тәрбие жұмысының жаңа түрлері құрылды. Жер-жерде
ликбездер, курстар, кешкі мектептер, өз бетімен білім алу
үйірмелері ұйымдастырылды. Барлық деңгейдегі және
ведомстволардағы мектептер оқуға тілек білдірушілерді
жасына, ұлтына, дініне қарамастан қарсы алды, оқуға
деген талпыныс жоғары болды. Ал 1915 - 1916 жылдар
аралығындағы білім берудегі реформа үш оқыту бағытына
бөлінуді жобалады, ол жаңагуманитарлық, гуманитарлық
және нақты білім беру болып табылды. 1918 жылдың
23 қаңтарындағы Шіркеуді мемлекеттен және мектеп-
терді шіркеуден бөлу туралы деректер мектептердің еркін
дамуының бастауы болды. Халыққа білім берудегі қайта
құрулармен қатар басқа да шаралар аса үлкен маңызға ие
болды. 1920 жылдың соңына қарай 17 кәсіби-техникалық
оқу орындары Орал, Семей, Торғай, Верный, Петропавлда
ашылды. Ал, 1920 жылы Оралда, Петропавлда музыка
мектептері, сондай-ақ Оралда оған қоса педагог-
суретшілерді дайындау бойынша мектеп тұсауын кесті.
Қазақстанда 1914 - 1915 оқу жылдарында 2011 мек-
тепте 105 мың оқушы болса, ал 1920 - 1921 жылдары 2410
бастауыш және орта мектепте 144002 оқушы болды [17].
17
1918 - 1934 жылдар аралығында жоғары сыныптардағы
оқушылар үш негізгі бағыт бойынша оқытыла бастады:
гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық және
техникалық [18]. 1922 жылдың 1 қаңтарында 1-ші сатылы
987 мектептің 180-і жұмыс істеді, қалғандары құрал-
жабдықтардың жоқтығынан жабылды. Сауатсыздар көп
болды. Бастауыш 4 сыныптың құрылымы да ұйымдас-
тырылып, кейін олар 7 және 9 жылдыққа дейін өсті.
1924 - 1925 жылдары ұлттық және жыныстық ерекше-
лігіне қарай оқушылар келесідей бөлінген: орыстар - 63%,
ұлдар мен қыздар; қазақтар - 89%, ұлдар мен 11% қыздар;
өзбектер - 91%, ұлдар және 9% қыздар; ұйғырлар - 80%
ұлдар, 20% қыздар; дұңғандар - 99,4%, 0,6% қыздар
[19, 17 - 21-б.].
1924 - 1925 жылдары мектепті қаржыландыру біршама
жақсарып, одан әрі қарай қазақ мектептерінің өсуіне ықпал
етті. Қазақстанда бір сатылы 4 жылдық білім беретін
мектеп екі шоғырдан тұратын: біріншісі-бір сатылы
мектепке сәйкес 4 жылдық, екіншісі-3 жылдық мектептер.
Үш шоғырдан тұратын бірінші және екінші сатылы бар-
лығы 7 жылдықты құрайтын екі сатылы мектептер тоғыз-
жылдық мектептер ұйымдастырылды [20].
1926 жылы мамыр айының өзінде Қазақ АКСР Халық
Комиссарлар кеңесі бірінші Қазақ АКСР біртұтас еңбек
мектебінің жарғысын қабылдады. Онда 8 жастан 17 жасқа
дейінгі балаларды оқыту, ұлдар мен қыздарды бірге оқыту,
мектепте қандай болмасын дінді оқытуға жол бермеу,
онжылдық оқу мерзімі қарастырылды. 1930-1931 оқу
жылынан бастап Қазақстанда жалпыға бірдей міндетті
бастауыш оқу енгізілді. Жалпыға білім беретін мектептерді
түп тамырымен жақсарту үшін Үкіметтің 1933 жылғы
ақпанда: Бастауыш және орта мектеп оқушылары үшін
оқулықтар туралы, 1934 жылғы мамырда: КСРО мектеп-
терінде азаматтық тарихын оқыту туралы қабылданған
қаулысының мәні ерекше болды. Осы қаулылармен
негізінен жалпы білім беру жүйесінің толық құрылымы
18
аяқталды. Мектептердің жеке типтері айқындалды:
бастауыш - 4 сыныптық, орталау - 7 сыныптық, орта - 10
сыныптық. Осы кезеңде оқу үрдісінің негізгі түрі болып
сабақ танылды. Мектептегі мұғалімнің рөлі артты. 1938 жы-
лы Қазақстан мектептерінде 10-шы сыныпты 2044 адам
бітірді, оның 287-сі қазақ болды. 1939 жылдың аяғында
Қазақстан халқының жалпы сауаттылығы 79,3%-ке
көтерілді. 1940-1942 оқу жылдары қазақша орталау
мектептерінің жанынан 250 интернат ашылды, онда
29 мыңға жуық бала тәрбиеленді. 1942-1944 жылдары
республика мектептері үшін жетіжылдық жалпыға бірдей
міндетті білім беру заңын жүзеге асыру туралы балалар
мен жасөспірімдерге қалаларда, жұмысшы поселкелерінде
және жергілікті жерлерде білім беруде аса ауыр кезең
болды. 1943 жылғы 8 қыркүйектегі КСРО ХКК-нің
қаулысымен 1944-1945 оқу жылынан 7 жастан бастап
балаларды бастауыш, орталау, орта мектептерде міндетті
түрде оқыту енгізілді. 7 жастағы балаларды мектепке
қабылдау туралы үкіметтің шешімі үлкен мемлекеттік
және халықаралық маңызы бар акт болды. 1944 жылы
8 бен 15 жасқа дейінгі балалар мен жасөспірімдерді
есепке алуды ұйымдастыру және жалпыға бірдей міндетті
білім беру жөніндегі заңның орындалуын бақылаудың
тәртібі туралы міндетті нұсқау жарық көрді. 1956
жылдың басында халыққа білім беру саласында үлкен
өзгерістер болды, жалпыға бірдей міндетті 7 жылдық оқу
орнына 8 жылдық жалпыға бірдей міндетті білім беру
енгізілді. Жан-жақты дамыған және сауатты адамдарды
дайындауды жоғары деңгейде шешетін жаңа үлгідегі
мектеп-интернаттарды ұйымдастыруға кірісу мақсатты
мәселе деп танылды. Қазақстанда мектеп-интернаттарды
құруға халыққа білім беру органдары 1956 жылдың
наурызында кірісті. Шамамен 1700 адамға арналған 8
жылдық мектеп-интернаттар Ақмола облысының Сандық-
тау ауданында, Ақтөбе, Қарағандыда, Талдықорғандағы
Панфиловта, Шымкент, Семей, Гурьев облыстарында
19
ашылды. Олардың барлығы жұмыс істеп тұрған мектептер
базасында ұйымдастырылды. Мектеп-интернаттарының
құрылуы біздің республикамыздағы аса маңызды оқиға
болды. 1958 жылы КСРО Жоғары Кеңесі Мектептің
өмірімен байланысын нығайту және КСРО-дағы халыққа
білім беру жүйесін одан әрі қарай өркендету туралы
заңды қабылдады. Ол заң еліміздегі жалпыға бірдей
міндетті 8 жылдық білімді бекітті.
50 - 60 жж. Қазақстандағы халыққа білім берудің
тарихи-ғылыми негіздерін Х.Х. Хабиев еңбектерінен
көруге болады, ол 1917 жылдардағы Октябрь төңкерісінен
кейінгі кейінгі 10 жылдыққа негізделген болатын. Өз
еңбектерінде ол нақты материалдарға сүйене отырып жаңа
экономикалық және саяси негіздегі мәдениетті құру, әрі
жаңа мемлекеттік ағарту, білім беру орталықтарын ашуды
баса айтады. Осы кезеңдегі А.Ш. Шарипов, К.Ж. Жаманба-
ев және т.б. еңбектерін қарастыру нәтижесінде білім
берудегі жүйенің дамуы халықтың жалпы мәдени
дамуының факторы ретінде қарастырылыған.
Қазақстандық зерттеушілер Н.Д. Джандильдин, Т.Т. Тәжі-
баев, С.Б. Баишев еңбектерінде халыққа білім беру мәселе-
сіне зор мән берілген. Аталмыш ғалымдардың еңбек-
терінде Қазақстандағы жаңа білім беру жүйесі кеңестік
режимдегі ең бір маңызды жетістіктердің бірі ретінде
көрсетілген.
60-шы жылдардың басында дифференциалдық оқыту
мақсатында жалпы білім беретін мектептерде факуль-
тативтік курстар енгізілді, онда математика және физика
негіздерін қамтитын жекеленген пәндерді тереңдетіп
оқыту болып табылды. 50-ші жылдардың аяғында
басталған жалпыға бірдей міндетті 8 жылдық білімге көшу
1962 - 1963 жылдары аяқталды. 1960 - 1961 оқу жылының
басында республиканың барлық аумағында барлық
үлгідегі жалпы мөлшерде 1814279 адам көлемінде 10363
мектеп жұмыс істеді. Оның ішінде Ағарту министрлігі
мектептерінің саны 9017. Олардың санатында бастауыш
20
4823, жетіжылдық 2693, сегізжылдық 284, орта онжылдық
785, 1-9 сынып құрамында орта өндірістік оқу - 413 мектеп
болды.
60-70 жылдар аралығында халыққа білім беру
саласындағы аса маңызды міндеттердің бірі республикада
жалпыға бірдей міндетті орта білімді жүзеге асыру,
мектепте білімнің жаңа мазмұнға көшуі оқу үдерісін және
оқушылардың тәрбиесін жетілдіру деп танылды. Жалпыға
бірдей міндетті орта білімге кірісу үрдісі бірнеше кезеңде
жүзеге асырылды. Мысалы, 1966 жылы 10 қарашада үкімет
Орта жалпы білім беретін мектептерді одан әрі қарай
жақсарту шаралары туралы қаулы қабылдады. Одан
жалпы білім беретін мектептердің материалдық-техника-
лық базасын жақсарту бойынша ғимарат құрылысы, жаңа
оқулықтарды өңдеу және шығару, мектеп кабинеттері мен
шеберханалары үшін құрал-жабдықтар, қажетті спорттық
жабдықтар және т.б. жоғары жастағы оқушыларды орта
біліммен қамтамасыз етіп мектеп жүйесіне енгізу бойынша
шаралар айқындалды. Оқу-тәрбие үдерісінде қайта құру
жүрді: ғылыми негіздердің жүйелі курстары бұрын 5-сы-
ныпта емес, 6-сыныптан бастап оқитын; міндетті мектеп
курсына қосымша ғылым негіздері оқу жоспарына 7-сы-
ныптан бастап өз мүддесі мен ынтасына сай оқушының
таңдап алатын жеке оқу пәндері бойынша факультатив
курсы ретінде енгізілді. Кейбір мектептердің жоғары
сыныптарында дифференциалды оқыту енгізілді: мек-
тептің сәйкестендірілген бөлімдерінде кейбір пәндерді-
физика, математика (кейінірек химия), биология, гумани-
тарлық пәндерді тереңдетіп оқыту. Жалпыға міндетті
онжылдық білім беруге көшу жағдайында орта мектептің
үлес салмағы артты, оның материалдық базасы нығайды.
Бұл өз кезегінде оқушыларды өндіріске оқыту мен еңбек
тәрбиесінің күшеюіне ықпал етті. 1975 жылы міндетті
сегізжылдық мектепті бітірушілер Одақ бойынша толық
білім беретін оқу орындарында оқуды жалғастырды.
21
1970 - 1980 жылдары ғылым мен техниканың өсуі
мектептің алдына күрделі мәселені - оқытудың әдістері мен
мазмұнын жаңартуды қойды. Ғылым мен тәжірибенің
жетістіктеріне сәйкес жаңа негізде мектепте оқытылатын
ғылым негіздерінің мазмұнын байланыстыру керек болды.
Жалпы білім беретін барлық мектептердің сыныптарында
жаңа мазмұнда оқыту жүзеге асырылды, мектепте
үйретілетін ғылым негіздерін ғылымның маңызды
жетістіктері мен халық шаруашылығының тәжірибесін өзара
жақындастыру белгіленді. Оқу жоспарларын құруда бала-
лардың ақыл қабілетін, оқушылардың ой жүйесінің дамуы,
оларды жинақтап қорыту қабілетін, бақылаған уақиғалардан
жеке дұрыс қорытынды жасауға үйрету мақсаты көзделді.
Осы жылдары халыққа білім беру органдары үшін 1973
жылы Жоғары Кеңес бекіткен Халыққа білім беру туралы
Заңның қабылдануының маңызы зор болды.
1970 - 1985 жылдарда жоғарғы сынып оқушыларын
жаппай оқыту - кәсіби комбинаттарда білім беру етек алды.
Бұл да бейіндік сыныпта оқушыларды оқытудың бір үлгісі
болғандығын атап өтуге болады.
1972 жылдыңы маусымында КСРО Министрлер Кеңесі
Жастарға жалпыға бірдей міндетті орта білім беруге көшуді
аяқтау және одан әрі қарай жалпы білім беретін мектептердің
дамуы туралы жаңа қаулы қабылдады. Онда жалпыға
бірдей орта білім беруді жүзеге асыратын оқу орындарының
барлық түрлерінде оқу-тәрбие үдерісінің сапасын жақсарту
мен жетілдіру міндеттері қойылды.
1980 - 1990 жылдарда еліміздің өмірінде үздіксіз білім
беру жаңа құбылыс ретінде қалыптасты. Үздіксіз білім
беру әрбір адамға өмір бойы жалпы білімдік талабын
қанағаттандыру үшін шынайы жағдайды қамтамасыз етуге
шақырды. Ақырындап соған көшу білім беру жүйесінің
қалыптасқан тармақтары негізінде жүзеге асырылды
мектепке дейінгі мекемелер, орта мектептер, кәсіби
мектептер және мамандықты арттыру мекемелері жұмыс
жасады. Мемлекеттік мекемелердің негізгі тармақтарымен
22
қатар кешкі және сырттай оқыту мектептері, дамуында
және тәртібінде ауытқушылығы бар балаларға арналған
және дарынды балалар мектебі, экстернат ұйымдасты-
рылды. Осы жылдар аралығында жалпыға бірдей 11 жыл-
дық мектеп сәбидің негізгі үш даму кезеңіне сәйкес үш
сатыдан тұрады: балалық, ересектік, жастық. Бірінші саты -
бастауыш мектеп қабілетті дамытады, оқи білуге, жеке
гигиена негіздеріне, эстетикалық, құқықтық және дене
тәрбиесіне үйретеді. Осы кезеңде қажетті оқу, жазу, есеп
шығару дағдысының жетістігі қамтамасыз етіледі, жүйелі
еңбекке деген машыққа дағдыланды, бағдарланудың
бірінші құндылықтары қаланды. Екінші сатыда оқудың
міндеттері - жеке адамның жалпы мәдени дамуын
қамтамасыз ететін, орта білім алуға қажетті табиғи, қоғам,
адам, дүниені түсіну және жалпыадамзаттық мораль
қалыптары туралы ұғымды қалыптастыру осы кезеңде
мектеп әр түрлі үйірмелер, балалардың қызығушылығына
қарай бірлестіктер, студиялар, факультативтер құрады. Бұл
кезеңде мектеп оқушыларының кәсіби бағдарламаларына
ерекше мән берілді. Үшінші саты орта білімді аяқтайды.
Кейбір пәндерді міндетті түрде оқумен қатар ол өздігінше
бірқатар пәндерді өзінің қабылдау қабілетіне қарай
гуманитарлық, физика-математикалық, техникалық, химия -
биологиялық, және т.б. салаға сай терең білім алу үшін
таңдауына мүмкіндік берілді.
80-ші жылдары В.А. Құманаев еңбегі жарық көреді,
онда жаппай білім беру мен сауатсыздықты жою мәселесі
тереңнен қарастырылған. Сонымен қатар сауатсыздық пен
қараңғылықты жою, әрі алдын-алу, білім беруді жоғарлату
мәселесі Ж.Е. Өтебалиева, Ш.К. Беткенбаева, Н.С. Мышко,
Т.И. Бакулин еңбектерінде жан-жақты талқыланған.
1990 жылдары білім беру жүйесінің дамуы мен мек-
тептердің типтері туралы В.Г. Храпченков [14], К.К. Құ-
нантаевалардың [16] еңбектері шықты. В.Г. Храпченков
пен Г.М. Храпченковтың [18] монографиясында халыққа
білім беру жүйесі, орта білім берудің психолого-
23
педагогикалық сипаттамалары, әрі оның Қазақстан Респуб-
ликасындағы ерекшеліктері мәселесінің теоретикалық-
әдіснамалық негіздеріне талдау жасалған. Ал К.К. Құнан-
таеваның оқу-әдістемік құралында 1917-1990 жылдар
аралығындағы Қазақстандағы мектептердің даму тарихы,
оқушыға білім беру мен тәрбиелеудің ерекшеліктері
қарастырылған болатын [16, 46-б]. Аталмыш жұмыстарда
Қазақстандағы білім беру жүйесінің ұзақ мерзімді, кезең-
кезеңдегі дамуы талқыланған. Жоғарыда аталған
жұмыстардың құндылығы, ол кеңес дәуірі кезеңіндегі
білім беру жүйесінің теориялық және әдіснамалық
келістері жан-жақты қарастырылғандығында.
Тарихи-педагогикалық тұрғыда жалпы білім беру мә-
селесі ССРО кезінде Г.Н. Волков, М.Н. Колмаков, Н.К. Гон-
чаров, Э.Д. Днепров, Ф.Ф. Коралев, Н.П. Кузин, З.И. Рав-
кин, Ф.К. Паначин, А.И. Пискунов және Орта азиялық
республикалар мен Қазақстанда мектептер тарихы мен
педагогика саласын зерттеуде М.Р. Балтабаев, К.Б. Бержа-
нов, К.Б. Жарықбаев, А.И. Измайлов, И.К. Кадыров,
К.К. Құнантаева, А.А. Құрбанов, С.Р. Раджабов, И.О. Обидов,
А.И. Сембаев, Г.М. Храпченковтардың еңбектерін атауға
болады. Бір айта кетерлігі мемлекеттегі тарихи-педаго-
гикалық зерттеулер басқа педагогика саласының дамуы-
ның деңгейінен кейінге қалып отырған. Онда тұтастық
болмады, зерттеулердің көбі тарихи-педагогикалық үдеріс-
тің жекеленген жұмыс жасаушы жақтарына ғана арналды.
Зерттеудің бұл түрі саяси-идеологиялық қысымның
ықпалында болды, әлеуметтік-таптардың негізінде жүзеге
асырылды. Белгілі бір тарихи-педагогикалық тақырыптар
мен тұлғалар туралы жазу немесе зерттеуге тыйым
салынды, бұл ғылымның тарихи-педагогикалық нақтылы-
ғының бұрмалануына әкелді. Бірқатар тарихи-педагоги-
калық бағыттар зерттелуден тыс қалды, олар этнопеда-
гогика, тарихи және ұлттық педагогикалық ой-пікірлер,
діни мектептер мен тәрбие, тіпті кей жағдайларда даму мен
қоғамдық рөлі обьективті тұрғыда емес бұрмаланып
24
жазылды. Бұл әлі де болса білім беру салаларында
байқалады. Тарихи-педагогикалық зерттеудің тағы бір
кемшілігі білім беруде көп жағдайда сандық көрсеткіштер
қарастырылды, соның негізінде жалпы қорытынды мен
сипаттамалар берілді, ал сапалық көрсет-кіштер мен білім
беру жүйесінің мазмұны қарастырылудан сырт қала берді.
Бұл зерттеу нәтижелерінің дәйектілігін төмендетті.
Жалпы білім беру мәселесі Қазақстанда арнайы
зерттелген жоқ. Бірақ сегізжылдық, жетіжылдық және
республикадағы бастауыш білім беру жайында Р.Д. Когай,
К.Т. Омарова, А.К. Тілебалдиева және тағы басқа диссер-
тациялық зерттеулер жүргізген болатын. Көптеген басқа да
зертеу жұмыстарында орта және жоғары білім беру
мәселелері жанама зерттелген.
Қазақстандағы білім беру ісінің және педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихына арналған диссертациялық
еңбектердің маңызы зор. Олар: К.Қ. Құнантаева Развитие
образования в Казахстане (1917-2000) [21], Қ.Б. Жарық-
баев Из истории развития педагогической мысли в
дореволюционном Казахстане (методические рекомен-
дации) [22], Қ.Б. Бержанов Из истории культурно-
просветительской и общественной деятельности учитель-
ства в Казахстане (1917 - 1941) [23], И.Б. Мадин Қазақ-
станда Совет дәуіріндегі педагогикалық ой - пікірдің дамуы
[24], А.Н. Ильясова История становления и развития
педагогической науки Казахстана (1917 - 1988) [25], С. Мусин
Из истории учебно-воспитательной работы Казахской
советской школы Казахской АССР (1920 - 1936) [26],
Қ.Б. Сейталиев Қазақстанда жоғары педагогикалық білім
берудің қалып-тасуы мен дамуы (1920 - 1991) [27],
Т.Т. Тәжібаев Развитие просвещения и педагогической
мысли в Казахстане во второй половине ХІХ века [28],
Г.М. Храпченков Школы Казахстана в начале ХХ века
(1901 - 1917) [29], О. Есенәлі Қазақстандағы мектептен
тыс мекемелердің қалыптасуы мен дамуы (1917 - 1990) [30],
Л.П. Акжаркенова История создания и развития школ
25
интернатного типа в Советском Казахстане (1917 - 1941)
[31], Б.Ә. Әбдікәрімұлы Теория и практика развития
профессионально-технического образования [32], Ш.К. Бер-
кімбаева Жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-
тәрбие үрдісінің дамуы (1980 - 2000) [33], Ж.К. Ибраимова
Шығыс Қазақстан аймағындағы білім беру жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы (1917 - 1930) [34], А.А. Мұқатев
Қазақстанда инновациялық мектептерде қосымша білім
бағдарлары негізінде оқытуды бейіндік саралаудың
дамуы [35], И.И. Шевченко Развитие инновационной
начальной школы в Республике Казахстан (1991 - 2002)
[36], А.К. Кусаинов Развитие системы образования в
Федеративной Республике Германии и Республики
Казахстан [37].
Қазақстандағы бастауыш білім берудің дамуы мен
төменгі сынып оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің
жекеленген аспектілері А.К. Тлебалдиев, Ш. Майгаранов,
А.Х. Аренова, А.И. Сембаев, А.Ф. Эфиров, М. Карибжанов-
тың диссертациялық жұмыстарында жан-жақты қарасты-
рылған. А.И. Сембаевтың зерттеулерінде жалпы білім беру
мектептерінің дамуына талдау берілген. Автор ұлттық
мектептің басқа үлгідегі білім беретін мектептерінің орта-
сындағы орнын анықтады, әрі кеңес тарихы кезеңіндегі
республикадығы мектептердің рөлі мен қызметін көрсете
алды.
Білім берудің даму мәселесі келесі ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылаған: Г. Береза, И. Кабулов, және
О. Сафро. Бұл авторлар өз еңбектерінде қазақ халқының
мәдени мәселеріне, әрі білім берудің жеткіліксіз деңгейде
дамуын қарастырған. Аталмыш жұмыстардың жағымды
жағы онда халыққа білім беру ұзақ мерзімді және нақты
материалдар негізінде қарастырылған, сонымен бірге ауыл
мектептеріндегі білім беру мәселесі, ұлттық мектептердің
оқулықтармен аз қамтылғандығы және кемшіліктердің
көптеген себептері көрсетілген.
26
Дамыта оқыту жағдайындағы оқыту-тәрбие үдерісінің
ғылыми-теориялық және психолого - педагогикалық тұрғы-
дан қамтамасыз етілуін Л.В. Занков [38], В.В. Давыдов
[39], Д.Б. Эльконин [40] еңбектерінен көруге болады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басында Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы экономи-
калық, саяси және әлеуметтік жалпы жекеленген жағдайда
халыққа білім беру көзқарасында өзгертті. Халықтың
білімге деген қажеттілігі тек сауат ашу ғана емес, жалпы
мәдени ағарту тұрғысынан туындады. Білім беру жүйесін
елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына сәйкес жүргізу
белгілі бір мақсатқа мүдделерін негізге алмай, отаршыл-
әкімшіліктің қажеттері мен талап - тілектеріне бейімдеді,-
деп жазады Б.Ә. Әбдікәрімұлы [41].
ХХІ ғасырда білім беру қоғам қажеттілігінің тез
өзгеруін нәтижелі, әрі адекватты қанағаттандыруы қажет
екендігі танылған [42]. Қазіргі таңдағы білім беруді келесі
ғалымдар төмендегідей қарастырады:
- Субетто А.И. - қоғамдағы мәдениетті, білімді, әлеу-
меттік, экономикалық, экологиялық, өндірістік тәжірибені
тасымалдаушы, жеткізуші десе;
- Кальней В.А. - қоғамның өмірін қамтамасыз ететін
негізгі күш деп атаған.
- Гершунский Б.С. - қоғам мен адамның өзін- өзі
дамытуы және өзін-өзі сақтауға деген жетекші қажеттілік.
- Щадриков В.Д. - мәдениетті дамытушы механизм,
әрі ондағы адамның өмірлік бейнесін қалыптастырушы деп
айтқан [18, 13 - 16-б.].
Әрбір тарихи кезеңде туындаған талаптарға сай
жасөспірім ұрпаққа берілетін білімнің мәніне жаңа сипат
беріліп, жаңа ұстанымдар негізінде ұйымдастырылады,
соның жарқын мысалы ретінде, білім берудің тарихи
дамуына талдау жасау нәтижесінде, білім берудің даму
реті мен ерекшеліктерін 1 суреттен көруге болады.
27
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУДІҢ
ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1911 жыл
1915-1916 жылдары
1918 жылы
1920 жылы
1924-1925 жылдар
1926 жылы
1930-1931 жылдары
1934 жылы
1940-1942 жылдары
1944-1945 жылдар
1958 жылы
1960-1961 жылдары
1970-1985 жылдары
1990 жылдары
2003-2007 оқу жылдары
2010-2011 оқу жылында
1956 жылы
Білім беру реформасы болды, 3 оқыту бағыты жобаланды: жаңа гуманитарлық,
гуманитарлық, нақты білім беру
Еңбек мектебі туралы ережеде бастауыш, гимназия, реалды училище болды 8-13 жас -
5 жылдық оқу белгіленді, 13-17 жас - 4 жылдық оқу белгіленді
17 кәсіби-техникалық оқу орындары ашылды. (Орал, Семей, Торғай, Верный,
Петропавл қалаларында)
1 сатылы - 4 жылдық білім беру және 3 жылдық, 7-9 жылдық мектептер
ұйымдастырылды
10 жылдық оқу мерзімі қарастырылды
Қазақстанда жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқыту енгізілді
Мектептің жеке типтері анықталды. олар бастауыш- 4 сынып, орталау - 7 сынып,
орта - 10 сыныптық болды
Орта мектептер жанынан 250 интернат ашылды
Мектепке 7 жастан оқушы қабылдау жоспарланды
Жалпыға бірдей міндетті 7 жылдық оқу орнына 8 жылдық жалпыға бірдей
міндетті білім беру енгізілді. мектеп-интернаттары көптеп ашылды
Жалпыға бірдей міндетті 8 жылдық білім беру бекітілді
4823 - бастауыш, 2693 - жетіжылдық, 284 - сегізжылдық, 785 - онжылдық;
1-9 сыныптар құрамында 413 - орта өндірістік мектептері жұмыс жасады
Жоғарғы сынып оқушыларын жаппай оқыту кәсіби комбинаттарда білім беру енгізілді
Барлық мектептер 11 жылдық жалпыға бірдей білім беруге ауыстырылды
ҚР-ның 104 мектебінде 12 жылдық эксперимент сыныптары ашылды
ҚР-ның барлық мектептерін жалпыға бірдей 12 жылдық білім беруге көшу
жоспарлануда
1 сурет. - Қазақстан Республикасындағы орта білім берудің
дамуының ерекшеліктері
2 жылдық оқыту курстары ұйымдастырылды, онда 7 мыңға жуық ер балалар оқыды
28
Әдетте бұл-жеке мемлекеттің білім жүйесіндег рефор-
маларымен тығыз байланысты. Жүргізілетін реформалар
тереңдігі, ауқымы, сол қоғамның білім мәні бойынша
алған ұстанымына байланысты. Осы тұрғыдан еліміздің
білім беру жүйесі ХХІ ғасырдың жаңа талаптарына сай
болу мақсатында үлкен бетбұрыс алдында тұр. Өткен ХХ
ғасырда білім беруді ұйымдастыру Ғылым-өндіріс-білім
атты мәдени макроүлгі аясында жүрді. Ал аяқ басқан
ғасырымызда білімді ұйымдастыру Мәдениет-білім-
тарих макроүлгі аясында болатындық-тан, білім беруге
деген жаңа көзқарас туды. Білім мәдениеттің бір бөлігі
ретінде төрт жақты сипатта болатындығы ескерілуде.
Дәлірек айтсақ, білім - құндылық, білім - жүйе, білім - үрдіс,
білім - нәтиже. Осы төрт құрандыны біртұтас қарастыр-
ғанда ғана бүгінгі тарихи кезеңге сай білім мәні шығады.
ХХІ ғасырдың ақпараттар ғасыры, адам ғасыры деген
сипаттамасына жүгінсек, білім адам және ақпарат қорын
қалыптастырудағы негізгі фактор болып табылады.
Сондықтан білімнің жаңа ғасырдағы мәні оның жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz