Файлдар және файлдық жүйелер
1. Дәріс сабақтарының конспектісі
Модуль №1. Компьютердің жұмыс істеуі негізгі принциптері. Дербес компьютерлердің аппараттық және программалық жабдықталуы. Операциялық жүйелер. (Windows).
Дәріс №1
Тақырыбы: Дербес компьютерлердің функциясы. Ақпараттың өлшем бірліктері және өңдеу принциптері. - 1 сағат
(1-апта)
Информация - дәл анықтамасы жоқ кең ұғым. Қарапайым түрде айтқанда, құбылыстар мен процесстер және т.б. жөніндегі мағлұматтар информация делінеді. Мысалы, айналадағы кеңістіктен жер жағдайы, өсімдіктер жөнінде көп информация аламыз. Ауада найзағайдың ойнауы - күннің бұлтты екенін және жауын жауу мүмкіндігін, т.б. білдіретін информация. Көшеге ілінген бағдаршамның жасыл не қызыл түсте жарықтануы - жолды кесіп өтуге болатының білдіретін информация. Радио, телевизор арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңалықтар да информация түрлерінің бірі.
Компьютер информацияны арнайы құрылған программалар арқылы ғана өңдей алады. Жалпы, оың орындайтын негізгі жұмысы: информацияны енгізу, оы өңдеу, өңделген иформацияы сыртқа шығару, сақтау.
Өңдеу
Енгізу
Сақтау
Шығару
1.1-сурет. Компьютер жұмысының принципі.
1.2. Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
Есептеу техникасының дамуы ерте кезден-ақ басталды. Кейбір мысалдар: XVII ғасырдың 40-жылдарыда Б. Паскаль (1613-1662) сандарды қоса алаты механикалық құрылғы ойлап тапты. XVIII ғасырда В. Лейбниц сандарды қоса және көбейте алатын құрылғы жасап шығарды. XIX ғасырда Ч. Бэббидж (1792-1871) механникалық машинаны программа арқылы басқару жүйесімен біріктірді. XX ғасырдың 30-жылдарының соңында Америкада қосу, азайту элементтері, электрондық жад, механикалық компонент енгізілген ЭЕМ құрастырылып шықты. 40-жылдардың соңғы кездерінде қазіргі кезде қолданылып жүрген ЭЕМ-дердің құрылу принципінің негізінде бірсыпыра машиналар дайындалды. Алғашқы ЭЕМ-ді құру жәе оның жұмыс істеуінің теориялық негіздерін 1946-1947 жылдары атақты математик, кибернетик Джон фон Нейман дайындап шықты. Мұнда өңделетін информация мен өңдеу программасын сандық түрде дайындау, деректер ме программаны машинаның жадында орналастыру тәсілдері де қарастырылған. Осы кезге дейін дайындалған ЭЕМ-дер төрт буындық түрге бөлінеді.
50-жылдардың басында жарыққа шыға бастаған негізгі өңдеу құралы- бірінші буын ЭЕМ-дердің ішкі құрылымы элементтері жеке бөлшектерден дайындалған электрондық-логикалық схемаларға негізделген болатын. Бұл бөлшектердің негізгілері вакуумдық электрондық шамдар еді. Мұндай компьютерлердің көлемдері үлкен, сенімділігі төмен, тездік жылдамдықтары бір секөнтте 5-6 мың қарапайым операция шамасынан аспайтын (екі санды қосу, көбейту не символдарды салыстыру сияқты бір әрекет қарапайым операция деп аталады да, оны орындайтын команда машиналық команда делінеді. Оның үстіне, мұндай машиналар үшін құрылатын программа машиналық командалардан тұратын да, программалау жұмысы көп еңбекті қажет ететін. Ал, ЭЕМ-нің өзі тек есептеу жұмыстарын жүргізу үшін пайдаланылатын.)
Транзисторды ойлап шығаруға байланысты, 50-жылдардың соңғы кезеңінде техникалық негіздері түгелдей алмастырылған, негізгі элементтері жартылай өткізгішті транзисторлардан тұратын екінші буын ЭЕМ-дері жарыққа шықты. Мұндай элементтер машинаның әрекет тездігін және машинаның сенімділігін елеулі түрде арттыруға мүмкіндік берді. Екінші буын машиналарының сырт аумағы, массасы, энергияны пайдалану шамасы көп төмендегендіктен, олардың өзіндік құны да бірінші буын машиналарына қарағанда көп төмендетілді. Оның үстіне, бұл ЭЕМ-дерде жоғарғы деңгейлі (Алгол, Фортран, Бейсик, т.б.) программалау тілдерінде операторлардан тұратын программалармен жұмыс істеу мүмкіндігі туды. (Өндеу операторы - - бірнеше, тіпті ондаған, жүздеген машиналық командалардан тұруы мүмкін программалық команда (әрекеттер тізбегінің негіздік бірлігі.)
Сонымен, тиімді программа құру технологиясына жету арқылы жұмсалатын адам еңбегін үнемдеудің екінші кезеңі басталды.
Алпысыншы жылдардың екінші жартысында және жетпісінші жылдары ЭЕМ құрылымына одан әрі сапалы, күрделі өзгерістер енгізіліп, элементтік негізі жартылай өткізгішті интегралдық схема (ИС), үлкен интегралдық схема (ҮИС) және аса үлкен интегралдық схема (АҮИС) болатын үшінші, төртінші буын машиналар көптеп жасалына бастады. Мысалы, 80-жылдардың басында дайындалған төртінші буындық ЭЕМ-дер бір кристалында он мыңдаған-миллиондаған транзистор болатын микропроцессорлардан құрылды. 90-жылдары пайда болған соңғы төртінші буын ЭЕМ-дері білімді нәтижелі түрде өндей алатын, параллель жұмыс істейтін ондаған микропроцессорлар жиынтығынан дайындалып шықты.ЭЕМ жұмысын күрделендіру одан әрі жалғасуда.
Интегралдық (біртұтас) схема (ИС) - мүмкіндігі күрделі транзисторлық схемадай болатын, аумағы 1 шаршы см-ге де жетпейтін фунциональдық блок. Ол жартылай өткізгішті кристалдан (негізінен кремнийден) тұрады да, элементтері он мыңдаған-миллондаған транзисторлар, диодтар, конденсаторлар, резисторлар арнайы тақташада (платада, беттақтасында) тұтас құрастырылады. (Тақша - түрлі электрондық схемаларда орналастыруға мүмкіндік беретін материалдан құрылған көп қабатты пластинка). Қазіргі кезде бір кристалдық электрондық (5х5мм) схемада жүздеген мың "электрондық молекулалар" жинақталған.
Интегралдық схеманы пайдалану ЭЕМ - нің сырт аумағын шұғыл кішірейтуге және оның жұмысын көп мыңдаған есе жоғарылатуға себеп болды.
Машина жұмысын басқарушы және арифметикалық-логикалық информацияны өндеуге арналған компьютердің негізгі құрылғылардың бірге қосып процессор деп, ал бір не бірнеше АҮИС-тен тұратын дербес компьютер (ДК) процессорын микропроцессор деп атайды. Бір микропроцессордың құрамында кемінде бірнеше ондаған мың транзистор бар. Мысалы, 1981 жылы Intel фирмасы жасап шығарған алғашқы 8086 нөмірлі микропроцессорының өзінде 29000 транзистор орналастырылға және аумағы 5.7 шаршы мм ғана болатын.
Қазіргі кездің күрделі ЭЕМ-дері мен ДК-дерінде орталық (негізгі) және шет аймақтық деп аталатын бірнеше микропроцессор орналастырылған. Олар машинаға енгізілген бірнеше программаны шамамен бір мезгілде "қатар" орындап шығуға мүмкіндік туғызып отыр. Информацияны осылайша өңдеуді мультипрограммалық режимде өңдеу деп атайды (мульти - көп).
ЭЕМ-дер өте үлкен (супер), үлкен, кіші (мини), өте кіші (микро) компьютерлер болып бірнеше типке бөлінеді. Үлкен ЭЕМ-дер (60-80 жылдары дайындалған ЕС ЭЕМ 1035, 14046,...) секөнтіне миллионнан артық қарапайым операцияларды орындай алады (ЭЕМ-нің бағасы оның жабдықтамасына тең). Мысалы, 80-жылдардың басында Ресейде құрастырылған төртінші буындық ЕС 1046 атаулы үлкен компьютердің сипаттамасы мынадай:
Орталық процессордың өнімділігі 1,3 мл оперс
Негізгі жад көлемі 8 Мбайт
Алатын орны 17х6,5 шаршы м
(Жад ұғымы 1.3-тақырыпта берілген) Интегралдық схеманы пайдалану жәе ЭЕМ-ді құрастыруды автоматтандыру жылдамдығы 250-800 мың опрацияс болатын мини-ЭЕМ-дерді (СМ3-СМ4,...) және микрЭЕМ-дерді (арзан микрокалькулятор мен іштей орналастырылған микроЭЕМ-дерді, бір жазу столына толық сыйып кететін дербс компьютерлерді (ДК) көптеп шығаруға мүмкіндік туғызды. Қазіргі кезде пайдаланып жүрген дербес компьютерлер-ІВМ РС жіне оған үйлесімді әмбебап (кәсіби) компьютерлер. ІВМ РС-ге үйлесімді дербес компьютерлер жұмыс істеу мүмкіндігі жағынан алпысыншы жылдары шығарылға үлкен ЭЕМ-дерде кем түспейді, тіпті кей жағдайларда олардан артық та. Оларды оқу орындары, мекемелер, инженерлер, т.б. түрлі информацияны өңдеуге, іс қағаздарын жүргізуге, басқарудың автоматты жүйесін ұйымдастыруға және тағы басқалар үшін пайдалануда.
Микрокалькуляторлармен есептеу жұмыстары жүргізіледі де, іштей орналастырылған микроЭЕМ-дер тұрмыстық, өнеркәсіптік, т.б. құралдарға іштей орналастырылып, осы құралдарды не олардың бөліктерінің жұмысын автоматты түрде бақылау не басқару үшін пайдаланылады.
1990 жылдардан бастап обьектілі-бағдарлы программалау тілдері сияқты электрондық құралдары жаңа типті етіліп күрделі дамытылған бесінші буын ЭЕМ-дері дайындалып шықты. ЭЕМ-дерді дамыту одан әрі жалғасуда.
Дәріс №2
Тақырыбы: Фон-Нейман логикалық схемасы. Сыртқы құрылғылардың типтері. - 1 сағат
(2-апта)
Компьютердің көпшілігінің құрылымы Американың кибернетика ғалымы Дж. фон Нейманның еңбектерінде 1945 жылы жарық көрді. Төмендегі принциппен жұмыс істеу машинаның Нейман принципімен жұмыс істеу принципі делінеді.
Дж. фон Нейман принциптері:
1. Дж. фон Нейман машинасының негізгі блоктары: басқару блогы, арифметикалық-логикалық құрылғы, жад және енгізу-шығару құрылғылары;
2. информация екілік жүйе бойыша кодталады және сөз деп аталатын бірліктерге бөлінеді (екілік жүйе, сөз жөнінде келесі тақырыптарда түсііктеме берілге);
3. алгоритм команда деп аталатын басқару қызметші сөздерінің тізбектерінен тұрады. Алгоритм құрайтын командалар жиынтығы программа деп аталады;
4. программа мен деректер бір жадта сақталады. Түрлі типті сөздер кодтау жолымен емес, пайдалану жолымен ажыратылады;
5. Басқару құрылғысы мен арифметикалық құрылғы бір құрылғыға біріктіріледі, оны орталық процессор деп атайды. Олар кезекпенен жадтап оқылған командаларды ашып, сәйкес түрде бір мәнде етіп орындайды.
Компьютердің негізгі құрылғылары және олардың байланысы келесі схемада ұсынылған (2.1-сурет)
жад
мәліметтер
енгізу
шығару
бқ
алқ
командалар санауышы
командалар регистрі
операндтар регистрлері
Сумматор
2.1-сурет. Дж. фон Нейман схемасы
Дербес компьютер - әмбебап (универсальный) техникалық жүйе. Оның конфигурациясын (жабдықтың құрамын) қажеттілікке қарай икемділікпен өзгертуге болады. Сөйтсе де, типтік деп саналатын базалық конфигурация ұғымы бар. Компьютер әдетте осы толық жинақпен қойылады. ДЭЕМ-нің типтік толық жинағы төрт конструктивтік блоктан тұрады: жүйелік блок, дисплей, пернетақта және тышқан-тетік манипуляторы.
Жүйелік блок ішінде компьютердің ең маңызды компонентгері орналасқан негізгі торапты (узел) білдіреді. Бұл тораптың ішінде орналасқан маңызды компоненттер:
компьютердің жұмысын басқаратын электрондық схема (микропроцессор, оперативті есте сақтау, құрылғылардың бақьлаушысы және т.б.);
компьютердің электрондық схемасына берілетін кернеуі аз тұрақгы токтағы электрмен қоректендіретін желілерді қалыптастыратын қоректендіру блогы;
икемді магниттік дискіге (дискетте) жазылуда және оқуда пайдаланылатын икемді магнитгік дискісінің жинақтаушысы (немесе дискжетек - дисковод);
алынбайтын (қозғалмайтын) қатқыл магниттік дискіге (винчестер) жазылуға және оқуға арналған қатқыл магниттік дискідегі жинақтаушы.
Жүйелік блоктың ішіндегі құрылғы ішкі құрылғы, ал оған сырттан қосылатын құрылғы сыртқы құрылғы деп аталады. Деректерді енгізетін, шығаратын және ұзақ уақытқа сақтайтын сыртқы қосымша құрылғы, сонымен қатар, шалғай (периферийное) құрылғы деп аталады.
Дисплей (монитор) - деректерді көрсетіп ұсынатын құрылғы. Ол информацияны шығарудың ең танымал құрылғысы болып табылады.
Оның негізгі тұтыну параметрлері - экран қалқасының (маска) мөлшері мен қадамы, кескінді қайта өндірудің (регенерация изображения) ең көп шамадағы жиілігі, қорғаныс класы.
Монитордың мөлшері диогонал бойынша кинескоп құбырларының қарама-қарсы бұрыштардың арасымен өлшенеді. Өлшем бірлігі - дюйм. Қазіргі таңда 9-дан 42 дюймге дейінгі (23-тен 107 см.-ге дейін) экранды мониторлар шығарылады.
Стандартты мөлшерлері 14", 15", 17", 19", 20", 21", Бүгінгі таңда 15 және 17, 19, 21 дюймдер мөлшеріндегі мониторлар ең әмбебап (универсальный) мониторлар болып табылады.
Кескінді қайта өндіру (жаңарту) жиілігі (частота) монитордың бір секунд ішінде кескінді қанша рет толық ауыстыра алатынын көрсетеді (сол себепті де оны кадрлар жиілігі деп атайды).
Кескінді қайта өндіру жиілігі герцпен (Гц) өлшенеді. Ол неғұрлым жоғары болса, кескін соғұрлым дәл әрі тұрақты болып, көз аз талады. Ең аз шамадағы мән 75 Гц, қалыптысы - 85 Гц, алт ең қолайлысы (жайлы тиетіні) - 100 Гц және одан көп мәндер.
Монитордың қорғаныс класы қауіпсіздік техника талаптарына монитордың сәйкес келетін стандартымен анықталады. Қазіргі уақытта мына халықаралық стандарттар жалпыға бірдей, яғни баршасына ортақ саналады: МРК-И, ТСО-92, ТСО-95, ТСО-99. МРR.-ІІ стандарты адамға қауіп төндірмейтін, яғни қатер тудырмайтын шекке дейін электромагниттік сәуленің деңгейін шектейді. ТСО-92 стандартында бұл норма сақталган, ал ТСО-95 және ТСО-99 стандарттарында бұл норма күшейтілген. Эргономикалық және экологиялық нормалар ең алғаш рет ТСО--95 стандартында пайда болды, ал ТСО-99 стандарты кескіннің сапасын (жарықтығын, қанықтығын, жыпылықтауын, жабудың антибликтік өзгешелігін) анықтайтын параметрлер бойынша ең катқыл нормаларды белгіледі.
Пернетақта (клавиатура). Компьютерге бастапқы информацияны енгізуде, сондай-ақ оның (компьютердің) жұмысын басқаруда пернетақта (клавиатура) пайдаланылады.
Бүгінгі күні пернетақталар көптеген дербес компьютерлерде бірыңғайластырылған, яғни бірегейлендірілген әрі 101102 стандарттарында немесе 108-пернелік (108-клавишных) пернетақтада орындалған (жасалған). Пернетақта бірнеше регистр-режимдердің бірінде жұмыс істейді. Режимдерді былайша беліп көрсетуге болады:
бас әріптерді (үлкен) жол әріптерін (кішкентай) енгізу;
орыс латын символдарын енгізу;
қою ауыстыру;
цифрлық енгізілім цифрлық пернетақтадан басқару.
Пернетақтаның барлық пернесін төрт топқа бөлуге болады: алфавитті-цифрлық, цифрлық, функциялық және басқарушы.
Тышқан-тетік (мышь) - бұл информацияны компьютерге енгізудің манипуля - торы. Тышқан-тетік - алақан аясына оңай сиятын екі немесе үш пернелі шағып қорап.
Манипулятор компьютерге сым арқылы жалғасады.
Тышқан-тетік түбіндегі саңылау арқылы шарик шығарылған. Ол үстел үстінде орналасқан тышқан-тетік корпусының ішінде айналады.Тышқан-тетіктің орындаушы тетігі (исполнительный механизм) бұл айналдыруды сым арқылы машинаға берілетін және тышқан-тетіктің нұсқағышы деп аталып кеткен (текстік курсормен шатастырып алмау керек!) экрандағы арнайы белгі дисплейіннің ағымдағы жағдайын анықтайтын электрлік сигналға айналдырады.
Тышқан-тетік қорапшасын үстел үстіне орналастырғаннан кейін тышқан-тетік нұсқағышын экранның үстіңгі жағындағы кез келген нүктемен ұштастыруға болады. Тышқан-тетік пернесінің бірін басу, сондай-ақ пернелермен жұмыс істеудің бірқатар басқа тәсілдері белгілі бір іс-қимылды жасауға мүмкіндік береді.
Принтер. Принтер немесе басу қүрылғысы информацияны қағазға кешіріп шыраруға арналған.
Барлық принтерлер текстік информацияларды шығарады, олардың көбісі суреттер мен сызбаларды, ал кейбір принтерлер түрлі-түсті кескіндерді де шығара алады.
Қазіргі уақытта пайдаланылатын принтерлерді әрекет ету принципі бойынша үш топқа - матрицалық, бүріккіш (струйные) және лазарлік деп бөлуге болады.
Матрицалық принтерде кескін бояғыш таспа бойынша (по красящей ленте) ине соғатын нүктеден пайда болады. Электр магнитке келіп түскен басқару сигналының ықпалымен инелер қағазға із қалдыра отырып, таспадан бояуды қағьш шығарады.
Бүріккіш принтерде кескін пысылдақтың (сопел) көмегімен қағазға үрленген (бүріктірілген) арнайы сияның микротамшыларымен (микрокаплями специальных чернил) беріледі. Басудың бұл әдісі матрицалық принтермен салыстырғанда ең жоғары сапада басылуды қамтамасыз етеді әрі түрлі -түсті етіп басуға өте қолайлы болады.
Лазерлік принтерлер казіргі уақытта жақсы сапамен басуды (баспаханаға жуық) қамтамасыз етіп отыр, Бұл принтерде басу үшін ксерография принципі пайдаланылады: кескін бояу түйіршіктері электр тартылатын арнайы барабаннан қағазға кешіріледі.Әдетгегі ксерокөшірмелі аппараттан айырмашылығы - басушы барабан компьютердің командасы бойынша лазердің көмегімен электрленеді. Лазерлік принтерлер өте қымбат болса да құжаттарды саналы басатын ең қолайлы құрылғы болып табылады.
Дербес компьютердің қосымша кұрылғылары:
Дербес компьютердің базалық толық жинағының функциясы (қызметі) қосымша құрылғыларды енгізгенде кеңейе түседі. Олардың көп тараған түрлерін қысқаша сипаттап өтейік.
Стример - үлкен көлемдегі (көп) мәліметтерді сақтауда магниттік таспаға жинақтаушы - стример пайдаланылады. Стример картриджі кәдімгі магнитофонның кассетасына ұқсайды, бірқ ол әлде-қайда орнықты жасалған.
Информацияны беру жылдамдығы бойынша стримердің ең жақсы үлгілері көптеген қатқыл дискілермен теңесе алады. Сондықтан да олардың негізгі қолданылуы - жад пен архивтің резервтік көшірмесін жасау үшін винчестермен информация алмасады.
Сканер - қағаздың немесе басқа да машиналық емес тасушыдан информацияны компьютерге енгізетін құрылғы. Сканер мәтінді, графикалық кескінді енгізуде пайдаланылады.
Сканер компьютерге суретті де енгізе алады. Арнайы программамен қамтамасыз етілген компьютердің көмегімен сканер арқылы енггізілген картинкалардағы символдарды танып-білуге болады, бұл қағазға басылған, кейде қолжазбадағы мәтінді компьюттерге жылдам енгізуге мүмкіндік береді. Сканерлер шағын (ол бүкілі қағаз нарақтарын тұтас санайды) және қол (ручной) сканер (оны суреттін немесе мәтіннің үстінен жүргізу керек), кара-ақ, түрлі-түсті болады.
Сканерлер бір-бірінен түстер немесе сұр түс белгілерін қаншалықты дәрежеде (санда) ұйғара алатын кабілетімен айрықшаланады.
Дыбыстық карта - дербес компьютердің ең артынан, яғни кейін де ғана жетілдірілген құ.рылғыларының бірі. Ол туынды карта түрінде (в виде дочерней карты) аналық тақшаның бір слотынан қосылады (подключается) және дыбысты, сөзді, әуенді өңдеумен байланысты есептелетін операцияларды орындайды.
Дыбыс дыбыстық картаның шыға берісіне қосылған сыртқы дыбыстық колонка арқылы шығады. Арнайы ажыратушы (специальный разъем) дыбыстық сигналды сыртқы күшейткішке жөнелтуге мүмкіндік береді. Микрофонды қосудың да ажыратқышы болады, ол сөзді немесе әуенді жазып алуға және оларды одан ары өндеп, пайдалану үшін қатқыл дискіде сақтауға мүмкіндікбереді.
Дыбыстық картаның негізгі параметрлеріне цифрлік формадағы немесе керісінше аналогтыдан сигналдарды қалыптастыруды пайдаланылатын биттердің санын анықтайтын разрядтылық жатады. Разрядтылық неғұрлым жоғары болса, цифрлаумен байланысты кемшіліктер аз әрі дыбыс сапасы жоғары болады.
Желілік адаптер (желілік карта) - компьютерді жергілікті желіге (в локальную сеть) қосуға мүмкіндік тудырады. Мұнда пайдаланушы басқа компьютердегі мәліметтерге қатынаса (қол жсткізе) алады.
Ол ДЭЕМ (ПЭВМ) кеңейтетін стандартты тақша түрінде жинақталған, әдетте өзінің микропроцессоры мен тиісті алмасу алгоритмін жүзеге асырушы тұрақты жад құрылғысына ие болады. Оның үстіне, желілік адаптер оны баптауға (настройка) арналған бірқатар ауыстырып қосушыларды (переключателей) қамтиды.
Плоттер (немесе графиксалғыш) - графикалық ииформацияны шығарудың құрылғысы. Оны үлкен плакатгарды, сызбаларды, картаны, басу тақшаларының нобайыи (эскиз), диаграмманы, гистограмманы безендіру үшін пайдаланады.
Дәріс №3
Тақырыбы: Программалық жабдықтау түсінігі. Программалық жабдықтаудың структурасы. Әр түрлі программалардың қызметтері. - 1 сағат
(3-апта)
Программамен қамтамасыз ету дегеніміз - компьютерде белгілі бір үлгіперді орындайтын,оларды орындауға септігін тигізетін техникалық программалық кұжаттамалар жиынын қоса алғандағы программалардың жиынтығы.
Барлық программалық құралдардың жиынтығы мен олардың қажет ететін, компьютерде қолданылатын деректерін әдетте Software деп жиі атайды (Software - программалық қамтамасыз ету, Soft - жұмсақ, ware - өнім, яғни жұмсақ өнім), аппаратгық құралдардың жиынтығы - hardware (hardware - аппараттық құрал, hard - қатты).
Кез келген нақты компьютерде аппараттық және программалық құралдардың нақты жиыны, сондай-ақ олардың ресурстарьш қалыптастыратын әр түрлі деректер болады.
Программалық қамтамасыз ету әр түрлі қызмет салаларындағы есептеуіш жүйені пайдалануға бағдарланған әрі ол алға қойылған міндеттерді уақтылы және баламалы шешуді қамтамасыз етуі керек. Бұл программалы етудің компоненггерін әзірлеуге қойылатын талаптарды сақтаудың қажетгілігін тудырады. Бұл талаптардың негізгілеріне мыналар жатады: модульдігі, өсуі мен дамуы; сенімділігі, болжанатыны (предсказуемость), қолайлы болуы, эргономикалығы, икемділігі, тиімділігі, үйлесімділігі.
Пайдаланушыға берілетін мүмкіндіктердің жүзеге асырылуы үшін программалық жүйе модульдық құрылымға ие болуы керек. Үлкен жүйені шолып талдауға келетіндей етіп жекелеген бөліктерге белу құруды (разработка) оңайлатады, бірақ жұмыстың өте дәл ұйымдастырылуын талап етеді. Оған қоса, басқа да қалған талаптарды сапалы жүзеге асуру кеп жағынан модульдық талабының дұрыс сақталуына байланысты болады.
Әдетте программадағы деректерді өңдеу бойынша функцияның орындалуы үшін белгілі бір көмекші информация қажет. Іліктес, яғни ілік-шатыс (родственных функции) функциялардың орындалуы үшін әдетте бір емес, бірнеше өзара байланысты программалар әзірленді.
Информацияны өңдеудің іліктес (ілік-шатыс) функцияларының орындалуын қамтамасыз ететін өзара байланысты программалар тобын және осыған қажетті көмекші деректер жиынын программа дестесі (пакетом программ) немесе программалық жүйе деп аталады.
Жаппай тираждау мақсатында жасалатын программа немесе программа дестесі (пакеті) программлық өнім, деп аталады.
Дестені немесе программаны жұмыс жағдайына келтіру үшін орындау процедурасын, инсталляции (instal - орнату), қажет, яғни программалар деректері сол сәттегі құжаттамаларда баяндалған ереже бойынша жұмыс істей алатын жағдайларға орайластыру үшін (для их развертывания) дестенің тек заңды иесі ғана өзінің орнатқанын (установка) орындауға мүмкіндік беретін арнайы кодты білуі қажет.
Іс жүзінде программалық өнімдердің пайдаланылуына қарай олардың кемшіліктері, пайдаланылмаған мүмкіндіктері, содан соң, әзірлеу кезінде байқаусызда кеткен қателіктер анықталады. Өндіруші фирмалар өзіне кеп түскен мұндай информацияны ескере отырып, шамалары келгенше елге танылып үлгерген өнімге тиісті өзгертулер енгізеді. Бұл өзгертулер қолданыстағы программалық өнімнің модификациялары мен нұсқаларының пайда болуы түрінде көрінеді.
Программалық қамтамасыз етудің құрылымы. Бүгінгі танда программалық қамтамасыз етудің үш тобын бөліп көрсетуге болады: жүйелік, инструментальдық және қолданбалы. Программаны осылайша үш топқа бөлудің өзі шартты түрде ғана болады, мәселен, жүйелі сипатындағы программаға мәтін редакторы да, яғни қолданбалы сипатгағы программа да кіруі ықтимал.
Жүйелік программа деректерді өндейтін компьютерлік технологиялардың барлық түрін пайдалану барысында орындауға тура келетін көмекші (вспомагательной) жұмыстардың көбісін аппаратгық құралдармен автоматтандырады. Жүйелік программа тобына операциялық жүйе, операциялық қоршам (оболочка), архиватор, антивирустық программа және т.б. кіреді.
Инструментальдық программаны қамтамасыз ету адам қызметінің әр түрлі салаларында қолданылатын программаның барлық ықтимал дестелерін әзірлеуде қолданылады.
Инструментальдық программа тобына мыналар кіреді: программа мәтінін машина тіліне аударуды жүзеге асыратын әр түрлі алгоритмдік тілдердің трансляторы; программаньщ жекелеген бөліктерін біріктіріп, бір бүгін тұтас ететін байланыстырушы редакторлар, сондай-ақ жөндеуші - оның көмегімен программаны жазу барусында кеткен қателіктер табылып, жойылады; ыңғайлы жасалуы үшін жоғарыда аталған компоненттерді біріктіретін әзірлеушілердің интеграциялық ортасы.
Қолданбалы программа немесе қосымша - бұл деректерді өндеудің информациялық технологиясы қолданылатын белгілі бір саладағы міндеттерді немесе міндетгер тобын шешуге арналған программа.
Қолданбалы программамен қамтамасыз ету қолданбалы программистер қызметінің түпкі мақсаты әрі бір мезгілде түпкілікті көрсеткіштердің еңбек құралы болып табылады. Түпкілікті пайдаланушы деп, белгілі бір нақты саладағы немесе қандай да бір мақсатта нақты міндетгерді шешу үшін қажетті информацияны алуға септігін тигізетін есептеуіш техникасын пайдаланатын адамды айтады. Мұнда нақты бір саланың маманы бір мезгілде деректерді өңдеу құралы саласының маманы болмауы керек, ол программалаудың қалай жүзеге асатынын білмегені дұрыс. Алайда ол компьютерлермен жұмыс істеудің негізгі әдістері мен тәсілдерін, сондай-ақ өзін толғандыратын саладағы (в своей проблемной области) жүйелік, әсіресе, қолданбалы программаны атқаратын өзіне тән міндеттері мен мүмкіндіктерін білгені жөн.
Қолданбалы программамен камтамасыз ету белгілі бір программалық салаға бағдарланған қолданбалы программалар дестесін және пайдаланушының проблемалық программасын қамтиды.
Көптеген қолданбалы программалардың дестесі (ҚПД) бір-шама дәрежеде пайдаланушының информацияны түрлендірудегі белгілі бір процедураны орындайтын қолайлы әрі қарапайым құралдарына қол жеткізуіне мүмкіндік беретін интерактивті ортаны білдіреді.
ҚПД-ның көбісі дербес компьютер үшін жасалатынын айта кету керек. Көптеген ҚПД-ның арасынан мыналарды атауға болады:
Мәтіндік редактор. Ол анықтама, есептілік, тізімдеме (ведомость), мақала секілді әр түрлі басылатын құжаттарды әзірлеп дайындауда пайдаланылады. Мәтіндік редакторға Лексикон, Word, Word Perfect және тағы басқалар жатады.
Графикалық редактор. Бұл графикалық кескіндерді жасауға және (немесе) өңдеуге арналған аса ауқымды программалар тобы. Осы топта мына категориялар ажыратылып (бөліп) көрсетіледі: расторлық редакторлар, векторлық редакторлар және үш өлшемді графиктер (ЗD-редакторы) әзірлеп өңдейтін программа құралы. Графикалық редактордың үлгілері ретінде Раіпt, Corel Draw, Photo Shop3D Studio Max.
Электрондық кесте мәтіндік және сандық информациялардың аса үлкен ауқъмын (көлемін) автоматты түрде өңдейтін әдеттегі кестелердің электрондық түрін білдіреді. Электрондық кестеге Lotus, Super, Calc, Excel, Quattro Pro және тағы басқа да кеңінен тараған программалар жатады.
Деректер базасының басқару жүйесі. Мәліметтер базасы - бір немесе бірнеше объектілер мен олардың өзгешеліктері және өзара байланыстары туралы мағғлұматтарды сақтауда пайдаланылатын программалық жүйе. Деректер базасын, информациялардың алғашқы толықтырылуын және деректердің өзектілігін жоғалтып алмай, көкейтесті жағдайда ұстауды (яғни, ағымдағы нақты пәндік аймақтың (предметной области) жағдайына сәйкесетін) базалық деректерді басқару жүйесі, (БМБЖ) деп аталатын программаның инструменттік дестесі жүзеге асырады. Қазіргі уақытта танымал болып үлгерген Acces, Fox Pro, Paradox, Informix, Оracale және тағы басқа БМБЖ пайдаланылады.
Жинақталған жүйе (интегрированные системы) барлық жасаушы дестелердің өзара әрекетінің бірыңғай стилін, сондай-ақ олардың әр түрпі компоненттерінің арасында информацмяны ыңғайлы әрі тиімді берудің тәсілдерін қалыптастыра отырып, жоғарыда айтылып кеткен мамандандырылған дестелерге ұқсас компоненттерді өз құрамына біріктіреді. Әлемдегі ең жақсы офистік (кеңселік) дестелері жинақталған дестелердің жарқын үлгісі бола алады.
Сараптық жүйе (экспертпые системы) білім базасына сақталған деректерді талдауға әрі пайдаланушының сұрау салуы бойынша ұсыныстар беруге арналға. Мұндай жүйе бастапқы деректер жақсы қалыптастырылған жағдайда ғана қолданылады, бірақ шешім қабылдау үшін аса кең арнайы білім керек.
НТМL редакторы (Web-редакторы - бұл мәтіндік және графикалық редакторлардың өзгешеліктерін қамтитын ерекше топтағы редактор. Ол Web деп аталатын құжаттарды (Интернеттрің Web-беті) жасап, редакциялауға арналған. Web-қүжаттары - бұл әзірлеу барысында Интернеттегі информацияны қабылдау және тапсырумен байланысты бірқатар ерекшеліктерді ескеруді қажет ететін электрондық құжаттар. Web-құжаттарын теориялық тұрғыдан жасау үшін қарапайым мәтіндік редакторларды, процессорларды, сондай-ақ векторлық графиканың бірқатар графикалық редакторларын пайдалануға болады, алайда Web-редакторы Web-дизайншылардың еңбек өнімділігін арттыра алатын бірқатар пайдалы міндетті істерге (функцияларға) ие. Бұл кластың программасын электрондық құжаттар мен мультимедиялық бұйымдарды дайындауда да тиімді пайдалануға болады.
Броузерлер (Web-ті қараудың (көрудің) құралы, шолушы). Бұл категорияға НТМL форматында (бұл форматтагы құжаттар Web-құжаттар ретінде пайдаланылады) орындалған электрондық құжаттарды қарап көруге арналған программа құралдары жатады. Осы заманғы броузерлер мәтін мен графикті ғана жасаумен шектеліп қалмайды. Олар әуен, адам сөзін жасап шығарады, Интернеттен радио хабарларын тыңдауды, бейнеконференцияларды көруді, электрондық пошта қызметімен, телеконференциялар жүйесімен (жаңалықтар тобы) жұмыс істеуді және т.б. қамтамасыз етеді.
Қаржылық талдау жүйесі. Бұл кластың программапары банк және биржа құрылымдарында пайдаланылады. Ол қаржы, тауар және шикізат нарығындағы ахуалды бақылауға әрі болжағва мүмкіндік береді, ағымдағы оқиғаларды талдайды, ақпар мен есепті дайындайды.
Бухгалтерлік программа. Әр түрлі кәсіпорындар мен ұйымдардағы бухгалтерияның жүмысын елелулі түрде автоматтандыруға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта біздің елімізде ең танымал болып үлгерген 1С: Бухгалтерия дестесі бухгалтерлік есептің барлық түрін тольқ жиынында орындауды қамтамасыз етеді.
Корректор - бұл кез келген мәтіннің, құжаттың, есептің дұрыс жазылуын тексеруді қамтамасыз ететін программа.
Аудармашылар және электрондық сөздік - бұлардың көмегімен мәтінді бір тілден екінші тілге автоматты түрде аударуға болады.
Оқытушы білім программасы және мулътимедиялық энциклопедия. Білім программасының дестесі математика, шет тілі, химия, биология секілді әр қилы пәндер бойынша оқытудың сапасын тексеруді және жеке оқытуды қамтамасыз етеді. Мектеп жасына дейін ақыл-ойды дамытатын көптеген программалар бар. Энциклопедиядан өнер, хайуанаттар және өсімдіктер әлемі, медицина, аспаздық, міне осыларға қатысты деректерді алуға болады.
Дәріс №4
Тақырыбы: ОЖ түсінігі. ОЖ функциялары. Сыртқы жинақтауыштарда ақпарат жинау. Файлдар және файлдық жүйелер. - 1 сағат
(4-апта)
Операциялық жүйелер (ОЖ) жүйелі программалы етудің негізі болып табылады. Операциялық жүйесіз осы заманғы компьютердің аппараты мен программасына қатынау (яғни компьютердің аппараты мен программасына еніп, жұмыс істеу) мүлдем мүмкін емес. Барлық аппарат, сондай-ақ программа құралдарына пайдаланушы операциялық жүйе деп аталатын делдал арқылы ғана қол жеткізе алады.
Операциялық жүйе - барлық программаның, ЭЕМ аппараты құралдарының және желілердің жұмысын жүргізуді қамтамасыз ететін программалар кешені.
Компьютерді қоректендіруге қосқанда ең алдымен ОЖҚ-ға ЭЕМ-ның жұмысқа жарамдылығын тексеруді және одан кейінгі жұмысын басқаратын операциялық жүйе жүктеледі (загружаются). Операциялық жүйе компьютердің қосылған сәтінен бастап жұмыс істейді, ал компьютер ажыратылған сәттен бастап ол жұмыс істеуін тоқтатады. Егер компьютер жергілікті желіден ажыратылған болса, онда оны қызмет көрсетуші персонал қосып береді.
Дербес жұмыс істейтін компьютерді қосудың рет-тәртібі өте қарапайым:
1. Модем, дыбыс колонкасы, принтер, сканер және т.б. аса қажетті сыртқы құрылғылардың электрлік қоректендіргіші ерікті рет-тәртібімен қосылады.
2. Дисплейдің электр қоректендіргіші қосылады (егер дисплейдің қоректендіргіш жеке кнопкасы болса ғана).
3. Соңғы сәтте Роwer кнопкасын басу арқылы компьютердің жүйелік блогын қосады.
Компьютерді ажырату (сөндіру) керісінше рет-тәртіппен жүзеге асады:
1. Алдымен Роwer кнопкасын басу арқылы жүйелік блогы қосылады.
2. Содан кейін дисплейдің электр қоректендіргіші сөндіріледі (егер дисплейдің қоректендіргіш жеке кнопкасы болса ғана).
3. Ерікті рет-тәртіппен бұрын қосылып қойылған барлық сыртқы құрылғылардың электр қоректендіргіші сөндіріледі.
Әрбір үлгідегі компьютердің жеке операциялық жүйесі болады. Біріктірілген дербес компьютер ІВМ үшін бірнеше әр түрлі операциялық жүйелер әзірленеді: MS DOS, Windows, OS2, Unix және тағы басқалар. Операциялық жүйелердің ішінде бір жолғы пайдаланылатын әрі бір программалы MS DOS операциялық жүйесі ең қарапайым деп саналады.
MS DOS операциялық жүйесінің алғашқы нұсқасы 1981-1982 жж. әзірленген болатын. MS DOS пайда болғалы бері осы жүйенің көптеген нұсқалары мен үлгілері әзірленді. MS DOS 6.22. ең соңғы нұсқасы. MS DOS - командалық (текстік) ОЖ. Бұл мынаны білдіреді: қажетті операцияларды орындау үшін пернетақтаның көмегімен тиісті команданы теру қажет. Мұндай енгізу (ввод) қолайсыз және көптеген қателіктердің пайда болуына әкеп соғады.
Дискілік операциялық жүйенің көмегімен жұмысты қамтамасыз ету үшін операциялық қоршам деп аталатын графикалық қондырма жасалды. Қоршамдар тәуелсіз программа болып табылмайды, олар тек операциялық жүйелермен бірігіп қана жұмыс істей алады. Олар (қоршамдар) сол үшін де (операциялық жүйелер) жасалынған. MS DOS үшін бірнеше әр түрлі қоршамдар жасалды -QDos, Dos Shell, Norton Commander, Volkov Commaner, Windows 3x осылардың ішіндегі ең әйгілі қоршамдар - Norton Commander (NС), Volkov Commaner (VС).
Қоршам - бұл ОЖ-дың басқаруымен іске косылатын және осы ОЖ-мен адамның жұмыс істеуіне көмектеседі. Қоршам - программасы компьютердің барлық файлдық құрылымын: дискілерді каталогтарды және файлдарды зкраннан көрнекті (наглядно) етіп көрсетеді.
Мұндай программа мен командалық жол арқылы (в командной строке) MS DOS-тың күрделі командасын теріп жатудың еш қажеті жоқ. Файлдарды бар-жоғы бірнеше пернені пайдаланып, іздестіруге, көшіруге, ауыстыруға, жоюға, сұрыптауға, өзгертуге және іске қосуға болады. Қоршам-программасы командаларды MS DOS (DOS Navigator,Volkov Commander) тіліне аударады.
Windows 9.х-тың графикалық ортасында жұмыс істегенде файлдардың ұзынсонар (длинные) информативтік атауларын пайдалануға, тіпті ондағы бос орындарды да назарға алмауға (допускаются даже пробелы), кез келген объектіні экранның кез келген жерінен ауыстыруға әрі экранның кез келген жерінен контекстік мәзірді (контексное меню) шақырып, контекстік кемекке жүгінуге болады.
ОЖ-дың бірінші нұсқасы Windows NТ нарықта алғаш рет 1993 жылы пайда болды, қазіргі уақытта оның 3.5 және 4.0 нұсқалары әр түрлі ұйымдар, банктер, өнеркәсіптік және жекелеген пайдаланушылар кеңінен қолданылып жүр.
Windows 2000 - көптеген сервистік пайдалану мүмкіндіктері кеңейтілсе де, пайдалануда үлкен қиындықтары бар Windows NТ және Windows 9.х екеуінің мүмкіндіктерін біріктірген операциялық жүйе. Windows 2000 негізіңде оңтайландырылған нұсқа ретінде Windows МЕ - Windows9.х.-ны дамытушы болып табылатын ОЖ нұсқасы жасалды. Windows ОЖ-дың жаңа - 2002 жылғы нұсқасы - Windows ХР жасалды. Windows ХР Windows 2000-да пайдаланылған технологиялардың негізінде әзірленді. Ол үйдегі және кеңседегі компыотерде жұмыс істеуге қолайлы әрі оны пайдаланушылардың саны күннен күнге артып келеді. Windows ХР жүйелік ресурстарға қоятын талабы жоғары (оперативті есте сақтау 128 Мб-тан және қатқыл дискідегі кеңістік 2 ГБ-тан кем болмауы керек).
Windows тобындағы операциялық жүйенің артықшылығы - пайдаланылатын интерфейстер (қоршам) бірыңғайластырылған. Осының арқасында - әр түрлі программаларда олардың жұмысын басқарудың біркелкі (бірдей) принциптері сақталады. Бұл ОЖ бір мезгілде бірнеше міндеттерді қатар орындаудың мүмкіндіктерімен қамтамасыз етеді. Мұнда әрбір программа терезе деп аталатын жекелеген тік бұрышты аймақтарға орналасады. Терезені экран бойынша жылжытуға, мөлшерін өлшеуге, бір-біріне келтіруге немесе графикалық таңбашасына (ярлык) (пиктограммалар немесе таңбаша) дейін кемітуге болады.
Windows, 0S2, Unix жүйелері көп программалығына қарай әрі оларға қосылатын желілік мүмкіндіктерге қарай әлдеқайда күрделі болып кедледі.
Unix ОЖ-дың басты ерекшелігі - модульдігінде, ЭЕМ-ның басқа тұрпаттарын (типтерін) жеңіл тасымалдайтындығында және негізгі міндеттері жаңа жүйелік программаларды жасау болып табылатын мамандарға жайлы жағдай тудыруға мүмкіндік беретін жүйелік программаның мол жиынына ие.
Жүйе 1969 жылы жасалып, әсіресе телефон компанияларының арасында ерекше танымал болып үлгерді, өйткені ол диалог режимінде және уақыттың белгілі бір аралығында желілердегі жұмыстың орындалуын қамтамасыз етгі.
Windows ОЖ-ды жасауда Microsoft фирмасы объектік-бағдарланған тәсілді пайдаланды. Пайдалану деңгейінде мұндай тәсіл мынаны білдіреді: интерфейс нақты әлемге ұқсастықты (подобие реального мира) білдіреді, ал ЭЕМ-мен жұмыс істеу жай ғана объектімен әрекет етуге (іс-қимыл жасауға) келіп тіреледі (сводится). Папканы ашуға, жабуға, жылжытуға, портфельге жинауға болады. Құжаттарды қарап көруге, түзеуге, бірорыннан басқа орынға ауыстырып қоюға, жоюға немесе кәрзеңкеге тастауға болады.
Файл - бұл магниттік немесе оптикалық дискілерде, магниттік таспаларда, ОЖ-да (оперативті есте сақтау) немесе басқа да ииформацияны тасушыларда болатын, жалпы атауға ие, компъютерде біртұтас ретінде қабылданатын өзара байланысты деректердің жиыны.
Файл әдетте жалпы атауға ие, логикалық тұрғыдан байланысқан деректер орналастырылған жадтар учаскесімен (СЖҚ, ОЖҚ, ТЖҚ) теңестіріледі. Файл санаудың екілік жүйесіндегі информация тасушыда сақталып, ОЖ-да ол байланысқан байттардың жиынтығы ретінде болады. Файлда программалардың, құжаттардың, деректердің және т.б. мәтіндері сақталады. Компьютер дискілерінде файлдарды сақтаудың тәсілі файлдық жүйе деп аталады.
Осы немесе басқа файл дискісінің қай тұсында жазылғаны туралы деректер файлдарды орналастырудың арнайы кестесіндегі немесе ҒАТ-кестелеріндегі (ҒАТ - Fail Allocation Table, файлдарды орналастыру кестесі) дискінің жүйелік саласында сақталады. Бүгінгі таңда дербес компьютер үшін операциялық жүйелерде оншақты файлдық жүйелер пайдаланьшады: DOS-та дискет үшін ҒАТ16, ҒАТ32 және ҒАТ12 пайдаланылады,Windows 9.х-ке ҒАТ16 және ҒАТ32 тән, Windows NT ж2не Windows 2000-да NTFS әйгілі (танымал), Linux ОЖ үшін Ext2FS лайықты және т.б. Алайда осылардың ішінде DOS-тың ҒАТ16 және ҒАТ32 файлдық жүйелері ең көп тараған. Дискінің файлдары мен қапшықтарын бейнелейтін операциялық жүйе түрінде иерархиялық кұрылым файлдық құрылым деп аталады.
Әрбір файл өзіне тән өзгешеліктерге - атрибутқа ие. Файлдың маңызды атрибутына мыналар жатады: атау, кеңейту, ұзындық, уақыт және жасау (кұру) күні (дата создания).
Файлдардың атауы қапшықтағы, каталогтардағы магнитгік және оптикалық дискілерде тіркеледі. Каталог термині DOS тобындағы ОЖ-да, қапшық (папка) термині Windows тобының операциялық жүйелерінде пайдаланылады.
Файлдарды атау тәсілі бойынша қысқа атау және ұзын атау деп бөліп көрсетіледі. Windows 95 операциялық жүйесі пайда болғанға дейін ІВМ РС компыотерлерінде файлдарды атаудың баршаға бірдей (жалпы қабылданған) тәсілдері 8.3. келісімі (соглашение) болды.
MS DOS-та қабылданған осы келісімге орай файл атауы өзіндік атау және атауларды кеңейту деп аталатын екі бөлімнен тұрады. Файлдардың атауына 8 символ берілген, ал оның кеңейтуіне - 3 символ. Кеңейтуден болатын атау нүктемен бөлінеді. Атау тәрізді кеңейту де тек латын алфавитіндегі альфавитті-цифрлық символдарды қамтыған.
8.3. келісімі стандарт болып табылмайды, сол себепті де дұрыс жазудың формасынан ауытқудың бірқатар жағдайлары операциялық жүйеде де, оның қолданбаларында да ұйғарыла береді. Мысалы, көптеген жағдайларда жүйе бірқатар арнайы символдарды (леп белгісі, баса көрсету символы, дефис, тильда және т.б.) пайдалануға қарсылық білдірмейді, ал MS DOS-тың бірқатар нұсқалары файл атауларында орыс және басқа альфавиттің символдарын пайдалануға жол береді. Бүгіндері 8.3. келісімге сәйкес жазылған файлдар атауы қысқа деп саналады.
Қысқа атаудың негізгі кемшілігі - олардың мазмұны төмен. Бірнеше символдармен файлдың сипатын беру сәтгі бола бермейді, сондықтан да Windows 95 операциялық жүйесінің пайда болуына орай ұзын атау ұғымы енгізілді. Мұндай атау 256 символдарга дейін қамти алады. Осының өзі-ақ мазмұны бай файл атауын тудыруға жетіп жатыр. Ұзын атауға кез келген символдар кіре алады, тек арнайы ондаған символдар оған кіре алмайды: \ : * ? "" .
Каталог ұғымы және файл маршруты. Файлдар оларды (файлдарды) жасаушылардың берген кез келген жалпы белгісі бойынша каталогқа бірігеді (тұрпаты бойынша, тиістілігі бойынша, тағайындалуы бойынша, жасалу уақыты бойынша және т.б.). Каталог файлдарының ерікті топтары бірігіп, бағыныңқы каталогтарды (подкаталог) қалыптастырады. Бірқатар бағыныңқы каталогтардың операциялық жүйелерін қапшықтар деп атайды. Нақты бағыныңқы каталогтар түпкі каталог секілді - бұл дискіге орналастырылған әрі файлдың бағыныңқы каталогына жіберілгені туралы информацияны қамтитын кестелер. Түпкі каталогтан айырмашылғы - дискідегі бағыныңқы каталогтардың жағдайы жүйелік аймаққа байланбаған. Сондықтан да бағыныңқы каталогтардың мөлшері жеткілікті дәрежеде ерікті болады, бұл файлдардың бағыныңқы каталогында көрсетілгендердің санына қойылатын шектеулерді алып тастауға мүмкіндік береді. Төменгі деңгейлердің каталогтары әлдеқайда жоғары деңгейдегі каталогтарға салынады. Әрі олар үшін қабаттасушы (вложенными) болып табылады. Дискінің түпкі каталогы иерархиялық құрылым қабаттасуының жоғары деңгейі ретінде болады. Түпкі каталогты оған қосылған бірінші деңгейдегі бағыныңқы каталогқа қатысты аталық деп атайды.
Түпкі каталогта болатын барлық бағыныңқы каталог өз кезегінде түпкі каталог секілді құрылған, яғни бағыныңқы каталогқа жатқызылған файлдардан қандай да бір бағыныңқы топтарды жаңа бағыныңқы каталогтарды қалыптастыра отырып бөлуге болады. Осылайша, бағыныңқы каталог әдеттеге файлдардан басқа бағынықы каталогқа топтастырылған файлдарды да камтиды. Бұл бағыныңқы каталогтар келесі деңгейге қатысты болады.
Каталогтың құрылымы ағашты еске түсіреді. Түпкі каталогты ағаштың діңімен, ал бағыныңқы каталогтарды оның бұтақтарына ұқсатуға болады, ал файлдарды осы ағаштың жапырақтарымен салыстыруға болады. Каталогтың мұндай құрылымы бірқатар тәрізді құрылым немесе иерархиялық деп аталады.
Түпкі және бұтақтар тәрізді құрылым атаулары аттары айтып тұрғандай, ағаш ұғымынан шыққан, ал иерархиялық атауы иерархия ұғымынан алынған. Бөліктердің немесе элементгердін жоғарыдан теменге қарай тұтас тәртіппен орналасуын иерархия деп атайды (мысалы, жоғары оқу орны -факультет - кафедра - оқытушылар).
Каталогқа атау беру ережесі файлға атау беру ережесінен түк айырмашылығы жоқ, әйтсе де каталогтарда атауларды ұзартуға болмайды.
Пайдаланушы жұмыс істеген уақыт аралығындағы каталог ағымдағы деп аталатын. Егер файл ағымдағы каталогтан пайдаланылмаған болса, осы файл қандай каталогтан табылатынын көрсету қажет. Бұл файл маршрутын көрсету арқылы жүзеге асады. Файлдарды қамтитын түпкі каталогтан бастап, бағыныңқы каталогқа дейін жүріп өтуге тура келетін бағыныңқы каталог атауларының тізбекшесі маршрут немесе файлға апаратын жол деп аталады. Түпкі каталогтан табылатын файлдар үшін түпкі каталог пен файлды белгілеу ғана жол болып табылады. Оларды былайша көрсетуге болады: \command.com, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Модуль №1. Компьютердің жұмыс істеуі негізгі принциптері. Дербес компьютерлердің аппараттық және программалық жабдықталуы. Операциялық жүйелер. (Windows).
Дәріс №1
Тақырыбы: Дербес компьютерлердің функциясы. Ақпараттың өлшем бірліктері және өңдеу принциптері. - 1 сағат
(1-апта)
Информация - дәл анықтамасы жоқ кең ұғым. Қарапайым түрде айтқанда, құбылыстар мен процесстер және т.б. жөніндегі мағлұматтар информация делінеді. Мысалы, айналадағы кеңістіктен жер жағдайы, өсімдіктер жөнінде көп информация аламыз. Ауада найзағайдың ойнауы - күннің бұлтты екенін және жауын жауу мүмкіндігін, т.б. білдіретін информация. Көшеге ілінген бағдаршамның жасыл не қызыл түсте жарықтануы - жолды кесіп өтуге болатының білдіретін информация. Радио, телевизор арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңалықтар да информация түрлерінің бірі.
Компьютер информацияны арнайы құрылған программалар арқылы ғана өңдей алады. Жалпы, оың орындайтын негізгі жұмысы: информацияны енгізу, оы өңдеу, өңделген иформацияы сыртқа шығару, сақтау.
Өңдеу
Енгізу
Сақтау
Шығару
1.1-сурет. Компьютер жұмысының принципі.
1.2. Есептеуіш техниканың қысқаша даму тарихы
Есептеу техникасының дамуы ерте кезден-ақ басталды. Кейбір мысалдар: XVII ғасырдың 40-жылдарыда Б. Паскаль (1613-1662) сандарды қоса алаты механикалық құрылғы ойлап тапты. XVIII ғасырда В. Лейбниц сандарды қоса және көбейте алатын құрылғы жасап шығарды. XIX ғасырда Ч. Бэббидж (1792-1871) механникалық машинаны программа арқылы басқару жүйесімен біріктірді. XX ғасырдың 30-жылдарының соңында Америкада қосу, азайту элементтері, электрондық жад, механикалық компонент енгізілген ЭЕМ құрастырылып шықты. 40-жылдардың соңғы кездерінде қазіргі кезде қолданылып жүрген ЭЕМ-дердің құрылу принципінің негізінде бірсыпыра машиналар дайындалды. Алғашқы ЭЕМ-ді құру жәе оның жұмыс істеуінің теориялық негіздерін 1946-1947 жылдары атақты математик, кибернетик Джон фон Нейман дайындап шықты. Мұнда өңделетін информация мен өңдеу программасын сандық түрде дайындау, деректер ме программаны машинаның жадында орналастыру тәсілдері де қарастырылған. Осы кезге дейін дайындалған ЭЕМ-дер төрт буындық түрге бөлінеді.
50-жылдардың басында жарыққа шыға бастаған негізгі өңдеу құралы- бірінші буын ЭЕМ-дердің ішкі құрылымы элементтері жеке бөлшектерден дайындалған электрондық-логикалық схемаларға негізделген болатын. Бұл бөлшектердің негізгілері вакуумдық электрондық шамдар еді. Мұндай компьютерлердің көлемдері үлкен, сенімділігі төмен, тездік жылдамдықтары бір секөнтте 5-6 мың қарапайым операция шамасынан аспайтын (екі санды қосу, көбейту не символдарды салыстыру сияқты бір әрекет қарапайым операция деп аталады да, оны орындайтын команда машиналық команда делінеді. Оның үстіне, мұндай машиналар үшін құрылатын программа машиналық командалардан тұратын да, программалау жұмысы көп еңбекті қажет ететін. Ал, ЭЕМ-нің өзі тек есептеу жұмыстарын жүргізу үшін пайдаланылатын.)
Транзисторды ойлап шығаруға байланысты, 50-жылдардың соңғы кезеңінде техникалық негіздері түгелдей алмастырылған, негізгі элементтері жартылай өткізгішті транзисторлардан тұратын екінші буын ЭЕМ-дері жарыққа шықты. Мұндай элементтер машинаның әрекет тездігін және машинаның сенімділігін елеулі түрде арттыруға мүмкіндік берді. Екінші буын машиналарының сырт аумағы, массасы, энергияны пайдалану шамасы көп төмендегендіктен, олардың өзіндік құны да бірінші буын машиналарына қарағанда көп төмендетілді. Оның үстіне, бұл ЭЕМ-дерде жоғарғы деңгейлі (Алгол, Фортран, Бейсик, т.б.) программалау тілдерінде операторлардан тұратын программалармен жұмыс істеу мүмкіндігі туды. (Өндеу операторы - - бірнеше, тіпті ондаған, жүздеген машиналық командалардан тұруы мүмкін программалық команда (әрекеттер тізбегінің негіздік бірлігі.)
Сонымен, тиімді программа құру технологиясына жету арқылы жұмсалатын адам еңбегін үнемдеудің екінші кезеңі басталды.
Алпысыншы жылдардың екінші жартысында және жетпісінші жылдары ЭЕМ құрылымына одан әрі сапалы, күрделі өзгерістер енгізіліп, элементтік негізі жартылай өткізгішті интегралдық схема (ИС), үлкен интегралдық схема (ҮИС) және аса үлкен интегралдық схема (АҮИС) болатын үшінші, төртінші буын машиналар көптеп жасалына бастады. Мысалы, 80-жылдардың басында дайындалған төртінші буындық ЭЕМ-дер бір кристалында он мыңдаған-миллиондаған транзистор болатын микропроцессорлардан құрылды. 90-жылдары пайда болған соңғы төртінші буын ЭЕМ-дері білімді нәтижелі түрде өндей алатын, параллель жұмыс істейтін ондаған микропроцессорлар жиынтығынан дайындалып шықты.ЭЕМ жұмысын күрделендіру одан әрі жалғасуда.
Интегралдық (біртұтас) схема (ИС) - мүмкіндігі күрделі транзисторлық схемадай болатын, аумағы 1 шаршы см-ге де жетпейтін фунциональдық блок. Ол жартылай өткізгішті кристалдан (негізінен кремнийден) тұрады да, элементтері он мыңдаған-миллондаған транзисторлар, диодтар, конденсаторлар, резисторлар арнайы тақташада (платада, беттақтасында) тұтас құрастырылады. (Тақша - түрлі электрондық схемаларда орналастыруға мүмкіндік беретін материалдан құрылған көп қабатты пластинка). Қазіргі кезде бір кристалдық электрондық (5х5мм) схемада жүздеген мың "электрондық молекулалар" жинақталған.
Интегралдық схеманы пайдалану ЭЕМ - нің сырт аумағын шұғыл кішірейтуге және оның жұмысын көп мыңдаған есе жоғарылатуға себеп болды.
Машина жұмысын басқарушы және арифметикалық-логикалық информацияны өндеуге арналған компьютердің негізгі құрылғылардың бірге қосып процессор деп, ал бір не бірнеше АҮИС-тен тұратын дербес компьютер (ДК) процессорын микропроцессор деп атайды. Бір микропроцессордың құрамында кемінде бірнеше ондаған мың транзистор бар. Мысалы, 1981 жылы Intel фирмасы жасап шығарған алғашқы 8086 нөмірлі микропроцессорының өзінде 29000 транзистор орналастырылға және аумағы 5.7 шаршы мм ғана болатын.
Қазіргі кездің күрделі ЭЕМ-дері мен ДК-дерінде орталық (негізгі) және шет аймақтық деп аталатын бірнеше микропроцессор орналастырылған. Олар машинаға енгізілген бірнеше программаны шамамен бір мезгілде "қатар" орындап шығуға мүмкіндік туғызып отыр. Информацияны осылайша өңдеуді мультипрограммалық режимде өңдеу деп атайды (мульти - көп).
ЭЕМ-дер өте үлкен (супер), үлкен, кіші (мини), өте кіші (микро) компьютерлер болып бірнеше типке бөлінеді. Үлкен ЭЕМ-дер (60-80 жылдары дайындалған ЕС ЭЕМ 1035, 14046,...) секөнтіне миллионнан артық қарапайым операцияларды орындай алады (ЭЕМ-нің бағасы оның жабдықтамасына тең). Мысалы, 80-жылдардың басында Ресейде құрастырылған төртінші буындық ЕС 1046 атаулы үлкен компьютердің сипаттамасы мынадай:
Орталық процессордың өнімділігі 1,3 мл оперс
Негізгі жад көлемі 8 Мбайт
Алатын орны 17х6,5 шаршы м
(Жад ұғымы 1.3-тақырыпта берілген) Интегралдық схеманы пайдалану жәе ЭЕМ-ді құрастыруды автоматтандыру жылдамдығы 250-800 мың опрацияс болатын мини-ЭЕМ-дерді (СМ3-СМ4,...) және микрЭЕМ-дерді (арзан микрокалькулятор мен іштей орналастырылған микроЭЕМ-дерді, бір жазу столына толық сыйып кететін дербс компьютерлерді (ДК) көптеп шығаруға мүмкіндік туғызды. Қазіргі кезде пайдаланып жүрген дербес компьютерлер-ІВМ РС жіне оған үйлесімді әмбебап (кәсіби) компьютерлер. ІВМ РС-ге үйлесімді дербес компьютерлер жұмыс істеу мүмкіндігі жағынан алпысыншы жылдары шығарылға үлкен ЭЕМ-дерде кем түспейді, тіпті кей жағдайларда олардан артық та. Оларды оқу орындары, мекемелер, инженерлер, т.б. түрлі информацияны өңдеуге, іс қағаздарын жүргізуге, басқарудың автоматты жүйесін ұйымдастыруға және тағы басқалар үшін пайдалануда.
Микрокалькуляторлармен есептеу жұмыстары жүргізіледі де, іштей орналастырылған микроЭЕМ-дер тұрмыстық, өнеркәсіптік, т.б. құралдарға іштей орналастырылып, осы құралдарды не олардың бөліктерінің жұмысын автоматты түрде бақылау не басқару үшін пайдаланылады.
1990 жылдардан бастап обьектілі-бағдарлы программалау тілдері сияқты электрондық құралдары жаңа типті етіліп күрделі дамытылған бесінші буын ЭЕМ-дері дайындалып шықты. ЭЕМ-дерді дамыту одан әрі жалғасуда.
Дәріс №2
Тақырыбы: Фон-Нейман логикалық схемасы. Сыртқы құрылғылардың типтері. - 1 сағат
(2-апта)
Компьютердің көпшілігінің құрылымы Американың кибернетика ғалымы Дж. фон Нейманның еңбектерінде 1945 жылы жарық көрді. Төмендегі принциппен жұмыс істеу машинаның Нейман принципімен жұмыс істеу принципі делінеді.
Дж. фон Нейман принциптері:
1. Дж. фон Нейман машинасының негізгі блоктары: басқару блогы, арифметикалық-логикалық құрылғы, жад және енгізу-шығару құрылғылары;
2. информация екілік жүйе бойыша кодталады және сөз деп аталатын бірліктерге бөлінеді (екілік жүйе, сөз жөнінде келесі тақырыптарда түсііктеме берілге);
3. алгоритм команда деп аталатын басқару қызметші сөздерінің тізбектерінен тұрады. Алгоритм құрайтын командалар жиынтығы программа деп аталады;
4. программа мен деректер бір жадта сақталады. Түрлі типті сөздер кодтау жолымен емес, пайдалану жолымен ажыратылады;
5. Басқару құрылғысы мен арифметикалық құрылғы бір құрылғыға біріктіріледі, оны орталық процессор деп атайды. Олар кезекпенен жадтап оқылған командаларды ашып, сәйкес түрде бір мәнде етіп орындайды.
Компьютердің негізгі құрылғылары және олардың байланысы келесі схемада ұсынылған (2.1-сурет)
жад
мәліметтер
енгізу
шығару
бқ
алқ
командалар санауышы
командалар регистрі
операндтар регистрлері
Сумматор
2.1-сурет. Дж. фон Нейман схемасы
Дербес компьютер - әмбебап (универсальный) техникалық жүйе. Оның конфигурациясын (жабдықтың құрамын) қажеттілікке қарай икемділікпен өзгертуге болады. Сөйтсе де, типтік деп саналатын базалық конфигурация ұғымы бар. Компьютер әдетте осы толық жинақпен қойылады. ДЭЕМ-нің типтік толық жинағы төрт конструктивтік блоктан тұрады: жүйелік блок, дисплей, пернетақта және тышқан-тетік манипуляторы.
Жүйелік блок ішінде компьютердің ең маңызды компонентгері орналасқан негізгі торапты (узел) білдіреді. Бұл тораптың ішінде орналасқан маңызды компоненттер:
компьютердің жұмысын басқаратын электрондық схема (микропроцессор, оперативті есте сақтау, құрылғылардың бақьлаушысы және т.б.);
компьютердің электрондық схемасына берілетін кернеуі аз тұрақгы токтағы электрмен қоректендіретін желілерді қалыптастыратын қоректендіру блогы;
икемді магниттік дискіге (дискетте) жазылуда және оқуда пайдаланылатын икемді магнитгік дискісінің жинақтаушысы (немесе дискжетек - дисковод);
алынбайтын (қозғалмайтын) қатқыл магниттік дискіге (винчестер) жазылуға және оқуға арналған қатқыл магниттік дискідегі жинақтаушы.
Жүйелік блоктың ішіндегі құрылғы ішкі құрылғы, ал оған сырттан қосылатын құрылғы сыртқы құрылғы деп аталады. Деректерді енгізетін, шығаратын және ұзақ уақытқа сақтайтын сыртқы қосымша құрылғы, сонымен қатар, шалғай (периферийное) құрылғы деп аталады.
Дисплей (монитор) - деректерді көрсетіп ұсынатын құрылғы. Ол информацияны шығарудың ең танымал құрылғысы болып табылады.
Оның негізгі тұтыну параметрлері - экран қалқасының (маска) мөлшері мен қадамы, кескінді қайта өндірудің (регенерация изображения) ең көп шамадағы жиілігі, қорғаныс класы.
Монитордың мөлшері диогонал бойынша кинескоп құбырларының қарама-қарсы бұрыштардың арасымен өлшенеді. Өлшем бірлігі - дюйм. Қазіргі таңда 9-дан 42 дюймге дейінгі (23-тен 107 см.-ге дейін) экранды мониторлар шығарылады.
Стандартты мөлшерлері 14", 15", 17", 19", 20", 21", Бүгінгі таңда 15 және 17, 19, 21 дюймдер мөлшеріндегі мониторлар ең әмбебап (универсальный) мониторлар болып табылады.
Кескінді қайта өндіру (жаңарту) жиілігі (частота) монитордың бір секунд ішінде кескінді қанша рет толық ауыстыра алатынын көрсетеді (сол себепті де оны кадрлар жиілігі деп атайды).
Кескінді қайта өндіру жиілігі герцпен (Гц) өлшенеді. Ол неғұрлым жоғары болса, кескін соғұрлым дәл әрі тұрақты болып, көз аз талады. Ең аз шамадағы мән 75 Гц, қалыптысы - 85 Гц, алт ең қолайлысы (жайлы тиетіні) - 100 Гц және одан көп мәндер.
Монитордың қорғаныс класы қауіпсіздік техника талаптарына монитордың сәйкес келетін стандартымен анықталады. Қазіргі уақытта мына халықаралық стандарттар жалпыға бірдей, яғни баршасына ортақ саналады: МРК-И, ТСО-92, ТСО-95, ТСО-99. МРR.-ІІ стандарты адамға қауіп төндірмейтін, яғни қатер тудырмайтын шекке дейін электромагниттік сәуленің деңгейін шектейді. ТСО-92 стандартында бұл норма сақталган, ал ТСО-95 және ТСО-99 стандарттарында бұл норма күшейтілген. Эргономикалық және экологиялық нормалар ең алғаш рет ТСО--95 стандартында пайда болды, ал ТСО-99 стандарты кескіннің сапасын (жарықтығын, қанықтығын, жыпылықтауын, жабудың антибликтік өзгешелігін) анықтайтын параметрлер бойынша ең катқыл нормаларды белгіледі.
Пернетақта (клавиатура). Компьютерге бастапқы информацияны енгізуде, сондай-ақ оның (компьютердің) жұмысын басқаруда пернетақта (клавиатура) пайдаланылады.
Бүгінгі күні пернетақталар көптеген дербес компьютерлерде бірыңғайластырылған, яғни бірегейлендірілген әрі 101102 стандарттарында немесе 108-пернелік (108-клавишных) пернетақтада орындалған (жасалған). Пернетақта бірнеше регистр-режимдердің бірінде жұмыс істейді. Режимдерді былайша беліп көрсетуге болады:
бас әріптерді (үлкен) жол әріптерін (кішкентай) енгізу;
орыс латын символдарын енгізу;
қою ауыстыру;
цифрлық енгізілім цифрлық пернетақтадан басқару.
Пернетақтаның барлық пернесін төрт топқа бөлуге болады: алфавитті-цифрлық, цифрлық, функциялық және басқарушы.
Тышқан-тетік (мышь) - бұл информацияны компьютерге енгізудің манипуля - торы. Тышқан-тетік - алақан аясына оңай сиятын екі немесе үш пернелі шағып қорап.
Манипулятор компьютерге сым арқылы жалғасады.
Тышқан-тетік түбіндегі саңылау арқылы шарик шығарылған. Ол үстел үстінде орналасқан тышқан-тетік корпусының ішінде айналады.Тышқан-тетіктің орындаушы тетігі (исполнительный механизм) бұл айналдыруды сым арқылы машинаға берілетін және тышқан-тетіктің нұсқағышы деп аталып кеткен (текстік курсормен шатастырып алмау керек!) экрандағы арнайы белгі дисплейіннің ағымдағы жағдайын анықтайтын электрлік сигналға айналдырады.
Тышқан-тетік қорапшасын үстел үстіне орналастырғаннан кейін тышқан-тетік нұсқағышын экранның үстіңгі жағындағы кез келген нүктемен ұштастыруға болады. Тышқан-тетік пернесінің бірін басу, сондай-ақ пернелермен жұмыс істеудің бірқатар басқа тәсілдері белгілі бір іс-қимылды жасауға мүмкіндік береді.
Принтер. Принтер немесе басу қүрылғысы информацияны қағазға кешіріп шыраруға арналған.
Барлық принтерлер текстік информацияларды шығарады, олардың көбісі суреттер мен сызбаларды, ал кейбір принтерлер түрлі-түсті кескіндерді де шығара алады.
Қазіргі уақытта пайдаланылатын принтерлерді әрекет ету принципі бойынша үш топқа - матрицалық, бүріккіш (струйные) және лазарлік деп бөлуге болады.
Матрицалық принтерде кескін бояғыш таспа бойынша (по красящей ленте) ине соғатын нүктеден пайда болады. Электр магнитке келіп түскен басқару сигналының ықпалымен инелер қағазға із қалдыра отырып, таспадан бояуды қағьш шығарады.
Бүріккіш принтерде кескін пысылдақтың (сопел) көмегімен қағазға үрленген (бүріктірілген) арнайы сияның микротамшыларымен (микрокаплями специальных чернил) беріледі. Басудың бұл әдісі матрицалық принтермен салыстырғанда ең жоғары сапада басылуды қамтамасыз етеді әрі түрлі -түсті етіп басуға өте қолайлы болады.
Лазерлік принтерлер казіргі уақытта жақсы сапамен басуды (баспаханаға жуық) қамтамасыз етіп отыр, Бұл принтерде басу үшін ксерография принципі пайдаланылады: кескін бояу түйіршіктері электр тартылатын арнайы барабаннан қағазға кешіріледі.Әдетгегі ксерокөшірмелі аппараттан айырмашылығы - басушы барабан компьютердің командасы бойынша лазердің көмегімен электрленеді. Лазерлік принтерлер өте қымбат болса да құжаттарды саналы басатын ең қолайлы құрылғы болып табылады.
Дербес компьютердің қосымша кұрылғылары:
Дербес компьютердің базалық толық жинағының функциясы (қызметі) қосымша құрылғыларды енгізгенде кеңейе түседі. Олардың көп тараған түрлерін қысқаша сипаттап өтейік.
Стример - үлкен көлемдегі (көп) мәліметтерді сақтауда магниттік таспаға жинақтаушы - стример пайдаланылады. Стример картриджі кәдімгі магнитофонның кассетасына ұқсайды, бірқ ол әлде-қайда орнықты жасалған.
Информацияны беру жылдамдығы бойынша стримердің ең жақсы үлгілері көптеген қатқыл дискілермен теңесе алады. Сондықтан да олардың негізгі қолданылуы - жад пен архивтің резервтік көшірмесін жасау үшін винчестермен информация алмасады.
Сканер - қағаздың немесе басқа да машиналық емес тасушыдан информацияны компьютерге енгізетін құрылғы. Сканер мәтінді, графикалық кескінді енгізуде пайдаланылады.
Сканер компьютерге суретті де енгізе алады. Арнайы программамен қамтамасыз етілген компьютердің көмегімен сканер арқылы енггізілген картинкалардағы символдарды танып-білуге болады, бұл қағазға басылған, кейде қолжазбадағы мәтінді компьюттерге жылдам енгізуге мүмкіндік береді. Сканерлер шағын (ол бүкілі қағаз нарақтарын тұтас санайды) және қол (ручной) сканер (оны суреттін немесе мәтіннің үстінен жүргізу керек), кара-ақ, түрлі-түсті болады.
Сканерлер бір-бірінен түстер немесе сұр түс белгілерін қаншалықты дәрежеде (санда) ұйғара алатын кабілетімен айрықшаланады.
Дыбыстық карта - дербес компьютердің ең артынан, яғни кейін де ғана жетілдірілген құ.рылғыларының бірі. Ол туынды карта түрінде (в виде дочерней карты) аналық тақшаның бір слотынан қосылады (подключается) және дыбысты, сөзді, әуенді өңдеумен байланысты есептелетін операцияларды орындайды.
Дыбыс дыбыстық картаның шыға берісіне қосылған сыртқы дыбыстық колонка арқылы шығады. Арнайы ажыратушы (специальный разъем) дыбыстық сигналды сыртқы күшейткішке жөнелтуге мүмкіндік береді. Микрофонды қосудың да ажыратқышы болады, ол сөзді немесе әуенді жазып алуға және оларды одан ары өндеп, пайдалану үшін қатқыл дискіде сақтауға мүмкіндікбереді.
Дыбыстық картаның негізгі параметрлеріне цифрлік формадағы немесе керісінше аналогтыдан сигналдарды қалыптастыруды пайдаланылатын биттердің санын анықтайтын разрядтылық жатады. Разрядтылық неғұрлым жоғары болса, цифрлаумен байланысты кемшіліктер аз әрі дыбыс сапасы жоғары болады.
Желілік адаптер (желілік карта) - компьютерді жергілікті желіге (в локальную сеть) қосуға мүмкіндік тудырады. Мұнда пайдаланушы басқа компьютердегі мәліметтерге қатынаса (қол жсткізе) алады.
Ол ДЭЕМ (ПЭВМ) кеңейтетін стандартты тақша түрінде жинақталған, әдетте өзінің микропроцессоры мен тиісті алмасу алгоритмін жүзеге асырушы тұрақты жад құрылғысына ие болады. Оның үстіне, желілік адаптер оны баптауға (настройка) арналған бірқатар ауыстырып қосушыларды (переключателей) қамтиды.
Плоттер (немесе графиксалғыш) - графикалық ииформацияны шығарудың құрылғысы. Оны үлкен плакатгарды, сызбаларды, картаны, басу тақшаларының нобайыи (эскиз), диаграмманы, гистограмманы безендіру үшін пайдаланады.
Дәріс №3
Тақырыбы: Программалық жабдықтау түсінігі. Программалық жабдықтаудың структурасы. Әр түрлі программалардың қызметтері. - 1 сағат
(3-апта)
Программамен қамтамасыз ету дегеніміз - компьютерде белгілі бір үлгіперді орындайтын,оларды орындауға септігін тигізетін техникалық программалық кұжаттамалар жиынын қоса алғандағы программалардың жиынтығы.
Барлық программалық құралдардың жиынтығы мен олардың қажет ететін, компьютерде қолданылатын деректерін әдетте Software деп жиі атайды (Software - программалық қамтамасыз ету, Soft - жұмсақ, ware - өнім, яғни жұмсақ өнім), аппаратгық құралдардың жиынтығы - hardware (hardware - аппараттық құрал, hard - қатты).
Кез келген нақты компьютерде аппараттық және программалық құралдардың нақты жиыны, сондай-ақ олардың ресурстарьш қалыптастыратын әр түрлі деректер болады.
Программалық қамтамасыз ету әр түрлі қызмет салаларындағы есептеуіш жүйені пайдалануға бағдарланған әрі ол алға қойылған міндеттерді уақтылы және баламалы шешуді қамтамасыз етуі керек. Бұл программалы етудің компоненггерін әзірлеуге қойылатын талаптарды сақтаудың қажетгілігін тудырады. Бұл талаптардың негізгілеріне мыналар жатады: модульдігі, өсуі мен дамуы; сенімділігі, болжанатыны (предсказуемость), қолайлы болуы, эргономикалығы, икемділігі, тиімділігі, үйлесімділігі.
Пайдаланушыға берілетін мүмкіндіктердің жүзеге асырылуы үшін программалық жүйе модульдық құрылымға ие болуы керек. Үлкен жүйені шолып талдауға келетіндей етіп жекелеген бөліктерге белу құруды (разработка) оңайлатады, бірақ жұмыстың өте дәл ұйымдастырылуын талап етеді. Оған қоса, басқа да қалған талаптарды сапалы жүзеге асуру кеп жағынан модульдық талабының дұрыс сақталуына байланысты болады.
Әдетте программадағы деректерді өңдеу бойынша функцияның орындалуы үшін белгілі бір көмекші информация қажет. Іліктес, яғни ілік-шатыс (родственных функции) функциялардың орындалуы үшін әдетте бір емес, бірнеше өзара байланысты программалар әзірленді.
Информацияны өңдеудің іліктес (ілік-шатыс) функцияларының орындалуын қамтамасыз ететін өзара байланысты программалар тобын және осыған қажетті көмекші деректер жиынын программа дестесі (пакетом программ) немесе программалық жүйе деп аталады.
Жаппай тираждау мақсатында жасалатын программа немесе программа дестесі (пакеті) программлық өнім, деп аталады.
Дестені немесе программаны жұмыс жағдайына келтіру үшін орындау процедурасын, инсталляции (instal - орнату), қажет, яғни программалар деректері сол сәттегі құжаттамаларда баяндалған ереже бойынша жұмыс істей алатын жағдайларға орайластыру үшін (для их развертывания) дестенің тек заңды иесі ғана өзінің орнатқанын (установка) орындауға мүмкіндік беретін арнайы кодты білуі қажет.
Іс жүзінде программалық өнімдердің пайдаланылуына қарай олардың кемшіліктері, пайдаланылмаған мүмкіндіктері, содан соң, әзірлеу кезінде байқаусызда кеткен қателіктер анықталады. Өндіруші фирмалар өзіне кеп түскен мұндай информацияны ескере отырып, шамалары келгенше елге танылып үлгерген өнімге тиісті өзгертулер енгізеді. Бұл өзгертулер қолданыстағы программалық өнімнің модификациялары мен нұсқаларының пайда болуы түрінде көрінеді.
Программалық қамтамасыз етудің құрылымы. Бүгінгі танда программалық қамтамасыз етудің үш тобын бөліп көрсетуге болады: жүйелік, инструментальдық және қолданбалы. Программаны осылайша үш топқа бөлудің өзі шартты түрде ғана болады, мәселен, жүйелі сипатындағы программаға мәтін редакторы да, яғни қолданбалы сипатгағы программа да кіруі ықтимал.
Жүйелік программа деректерді өндейтін компьютерлік технологиялардың барлық түрін пайдалану барысында орындауға тура келетін көмекші (вспомагательной) жұмыстардың көбісін аппаратгық құралдармен автоматтандырады. Жүйелік программа тобына операциялық жүйе, операциялық қоршам (оболочка), архиватор, антивирустық программа және т.б. кіреді.
Инструментальдық программаны қамтамасыз ету адам қызметінің әр түрлі салаларында қолданылатын программаның барлық ықтимал дестелерін әзірлеуде қолданылады.
Инструментальдық программа тобына мыналар кіреді: программа мәтінін машина тіліне аударуды жүзеге асыратын әр түрлі алгоритмдік тілдердің трансляторы; программаньщ жекелеген бөліктерін біріктіріп, бір бүгін тұтас ететін байланыстырушы редакторлар, сондай-ақ жөндеуші - оның көмегімен программаны жазу барусында кеткен қателіктер табылып, жойылады; ыңғайлы жасалуы үшін жоғарыда аталған компоненттерді біріктіретін әзірлеушілердің интеграциялық ортасы.
Қолданбалы программа немесе қосымша - бұл деректерді өндеудің информациялық технологиясы қолданылатын белгілі бір саладағы міндеттерді немесе міндетгер тобын шешуге арналған программа.
Қолданбалы программамен қамтамасыз ету қолданбалы программистер қызметінің түпкі мақсаты әрі бір мезгілде түпкілікті көрсеткіштердің еңбек құралы болып табылады. Түпкілікті пайдаланушы деп, белгілі бір нақты саладағы немесе қандай да бір мақсатта нақты міндетгерді шешу үшін қажетті информацияны алуға септігін тигізетін есептеуіш техникасын пайдаланатын адамды айтады. Мұнда нақты бір саланың маманы бір мезгілде деректерді өңдеу құралы саласының маманы болмауы керек, ол программалаудың қалай жүзеге асатынын білмегені дұрыс. Алайда ол компьютерлермен жұмыс істеудің негізгі әдістері мен тәсілдерін, сондай-ақ өзін толғандыратын саладағы (в своей проблемной области) жүйелік, әсіресе, қолданбалы программаны атқаратын өзіне тән міндеттері мен мүмкіндіктерін білгені жөн.
Қолданбалы программамен камтамасыз ету белгілі бір программалық салаға бағдарланған қолданбалы программалар дестесін және пайдаланушының проблемалық программасын қамтиды.
Көптеген қолданбалы программалардың дестесі (ҚПД) бір-шама дәрежеде пайдаланушының информацияны түрлендірудегі белгілі бір процедураны орындайтын қолайлы әрі қарапайым құралдарына қол жеткізуіне мүмкіндік беретін интерактивті ортаны білдіреді.
ҚПД-ның көбісі дербес компьютер үшін жасалатынын айта кету керек. Көптеген ҚПД-ның арасынан мыналарды атауға болады:
Мәтіндік редактор. Ол анықтама, есептілік, тізімдеме (ведомость), мақала секілді әр түрлі басылатын құжаттарды әзірлеп дайындауда пайдаланылады. Мәтіндік редакторға Лексикон, Word, Word Perfect және тағы басқалар жатады.
Графикалық редактор. Бұл графикалық кескіндерді жасауға және (немесе) өңдеуге арналған аса ауқымды программалар тобы. Осы топта мына категориялар ажыратылып (бөліп) көрсетіледі: расторлық редакторлар, векторлық редакторлар және үш өлшемді графиктер (ЗD-редакторы) әзірлеп өңдейтін программа құралы. Графикалық редактордың үлгілері ретінде Раіпt, Corel Draw, Photo Shop3D Studio Max.
Электрондық кесте мәтіндік және сандық информациялардың аса үлкен ауқъмын (көлемін) автоматты түрде өңдейтін әдеттегі кестелердің электрондық түрін білдіреді. Электрондық кестеге Lotus, Super, Calc, Excel, Quattro Pro және тағы басқа да кеңінен тараған программалар жатады.
Деректер базасының басқару жүйесі. Мәліметтер базасы - бір немесе бірнеше объектілер мен олардың өзгешеліктері және өзара байланыстары туралы мағғлұматтарды сақтауда пайдаланылатын программалық жүйе. Деректер базасын, информациялардың алғашқы толықтырылуын және деректердің өзектілігін жоғалтып алмай, көкейтесті жағдайда ұстауды (яғни, ағымдағы нақты пәндік аймақтың (предметной области) жағдайына сәйкесетін) базалық деректерді басқару жүйесі, (БМБЖ) деп аталатын программаның инструменттік дестесі жүзеге асырады. Қазіргі уақытта танымал болып үлгерген Acces, Fox Pro, Paradox, Informix, Оracale және тағы басқа БМБЖ пайдаланылады.
Жинақталған жүйе (интегрированные системы) барлық жасаушы дестелердің өзара әрекетінің бірыңғай стилін, сондай-ақ олардың әр түрпі компоненттерінің арасында информацмяны ыңғайлы әрі тиімді берудің тәсілдерін қалыптастыра отырып, жоғарыда айтылып кеткен мамандандырылған дестелерге ұқсас компоненттерді өз құрамына біріктіреді. Әлемдегі ең жақсы офистік (кеңселік) дестелері жинақталған дестелердің жарқын үлгісі бола алады.
Сараптық жүйе (экспертпые системы) білім базасына сақталған деректерді талдауға әрі пайдаланушының сұрау салуы бойынша ұсыныстар беруге арналға. Мұндай жүйе бастапқы деректер жақсы қалыптастырылған жағдайда ғана қолданылады, бірақ шешім қабылдау үшін аса кең арнайы білім керек.
НТМL редакторы (Web-редакторы - бұл мәтіндік және графикалық редакторлардың өзгешеліктерін қамтитын ерекше топтағы редактор. Ол Web деп аталатын құжаттарды (Интернеттрің Web-беті) жасап, редакциялауға арналған. Web-қүжаттары - бұл әзірлеу барысында Интернеттегі информацияны қабылдау және тапсырумен байланысты бірқатар ерекшеліктерді ескеруді қажет ететін электрондық құжаттар. Web-құжаттарын теориялық тұрғыдан жасау үшін қарапайым мәтіндік редакторларды, процессорларды, сондай-ақ векторлық графиканың бірқатар графикалық редакторларын пайдалануға болады, алайда Web-редакторы Web-дизайншылардың еңбек өнімділігін арттыра алатын бірқатар пайдалы міндетті істерге (функцияларға) ие. Бұл кластың программасын электрондық құжаттар мен мультимедиялық бұйымдарды дайындауда да тиімді пайдалануға болады.
Броузерлер (Web-ті қараудың (көрудің) құралы, шолушы). Бұл категорияға НТМL форматында (бұл форматтагы құжаттар Web-құжаттар ретінде пайдаланылады) орындалған электрондық құжаттарды қарап көруге арналған программа құралдары жатады. Осы заманғы броузерлер мәтін мен графикті ғана жасаумен шектеліп қалмайды. Олар әуен, адам сөзін жасап шығарады, Интернеттен радио хабарларын тыңдауды, бейнеконференцияларды көруді, электрондық пошта қызметімен, телеконференциялар жүйесімен (жаңалықтар тобы) жұмыс істеуді және т.б. қамтамасыз етеді.
Қаржылық талдау жүйесі. Бұл кластың программапары банк және биржа құрылымдарында пайдаланылады. Ол қаржы, тауар және шикізат нарығындағы ахуалды бақылауға әрі болжағва мүмкіндік береді, ағымдағы оқиғаларды талдайды, ақпар мен есепті дайындайды.
Бухгалтерлік программа. Әр түрлі кәсіпорындар мен ұйымдардағы бухгалтерияның жүмысын елелулі түрде автоматтандыруға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта біздің елімізде ең танымал болып үлгерген 1С: Бухгалтерия дестесі бухгалтерлік есептің барлық түрін тольқ жиынында орындауды қамтамасыз етеді.
Корректор - бұл кез келген мәтіннің, құжаттың, есептің дұрыс жазылуын тексеруді қамтамасыз ететін программа.
Аудармашылар және электрондық сөздік - бұлардың көмегімен мәтінді бір тілден екінші тілге автоматты түрде аударуға болады.
Оқытушы білім программасы және мулътимедиялық энциклопедия. Білім программасының дестесі математика, шет тілі, химия, биология секілді әр қилы пәндер бойынша оқытудың сапасын тексеруді және жеке оқытуды қамтамасыз етеді. Мектеп жасына дейін ақыл-ойды дамытатын көптеген программалар бар. Энциклопедиядан өнер, хайуанаттар және өсімдіктер әлемі, медицина, аспаздық, міне осыларға қатысты деректерді алуға болады.
Дәріс №4
Тақырыбы: ОЖ түсінігі. ОЖ функциялары. Сыртқы жинақтауыштарда ақпарат жинау. Файлдар және файлдық жүйелер. - 1 сағат
(4-апта)
Операциялық жүйелер (ОЖ) жүйелі программалы етудің негізі болып табылады. Операциялық жүйесіз осы заманғы компьютердің аппараты мен программасына қатынау (яғни компьютердің аппараты мен программасына еніп, жұмыс істеу) мүлдем мүмкін емес. Барлық аппарат, сондай-ақ программа құралдарына пайдаланушы операциялық жүйе деп аталатын делдал арқылы ғана қол жеткізе алады.
Операциялық жүйе - барлық программаның, ЭЕМ аппараты құралдарының және желілердің жұмысын жүргізуді қамтамасыз ететін программалар кешені.
Компьютерді қоректендіруге қосқанда ең алдымен ОЖҚ-ға ЭЕМ-ның жұмысқа жарамдылығын тексеруді және одан кейінгі жұмысын басқаратын операциялық жүйе жүктеледі (загружаются). Операциялық жүйе компьютердің қосылған сәтінен бастап жұмыс істейді, ал компьютер ажыратылған сәттен бастап ол жұмыс істеуін тоқтатады. Егер компьютер жергілікті желіден ажыратылған болса, онда оны қызмет көрсетуші персонал қосып береді.
Дербес жұмыс істейтін компьютерді қосудың рет-тәртібі өте қарапайым:
1. Модем, дыбыс колонкасы, принтер, сканер және т.б. аса қажетті сыртқы құрылғылардың электрлік қоректендіргіші ерікті рет-тәртібімен қосылады.
2. Дисплейдің электр қоректендіргіші қосылады (егер дисплейдің қоректендіргіш жеке кнопкасы болса ғана).
3. Соңғы сәтте Роwer кнопкасын басу арқылы компьютердің жүйелік блогын қосады.
Компьютерді ажырату (сөндіру) керісінше рет-тәртіппен жүзеге асады:
1. Алдымен Роwer кнопкасын басу арқылы жүйелік блогы қосылады.
2. Содан кейін дисплейдің электр қоректендіргіші сөндіріледі (егер дисплейдің қоректендіргіш жеке кнопкасы болса ғана).
3. Ерікті рет-тәртіппен бұрын қосылып қойылған барлық сыртқы құрылғылардың электр қоректендіргіші сөндіріледі.
Әрбір үлгідегі компьютердің жеке операциялық жүйесі болады. Біріктірілген дербес компьютер ІВМ үшін бірнеше әр түрлі операциялық жүйелер әзірленеді: MS DOS, Windows, OS2, Unix және тағы басқалар. Операциялық жүйелердің ішінде бір жолғы пайдаланылатын әрі бір программалы MS DOS операциялық жүйесі ең қарапайым деп саналады.
MS DOS операциялық жүйесінің алғашқы нұсқасы 1981-1982 жж. әзірленген болатын. MS DOS пайда болғалы бері осы жүйенің көптеген нұсқалары мен үлгілері әзірленді. MS DOS 6.22. ең соңғы нұсқасы. MS DOS - командалық (текстік) ОЖ. Бұл мынаны білдіреді: қажетті операцияларды орындау үшін пернетақтаның көмегімен тиісті команданы теру қажет. Мұндай енгізу (ввод) қолайсыз және көптеген қателіктердің пайда болуына әкеп соғады.
Дискілік операциялық жүйенің көмегімен жұмысты қамтамасыз ету үшін операциялық қоршам деп аталатын графикалық қондырма жасалды. Қоршамдар тәуелсіз программа болып табылмайды, олар тек операциялық жүйелермен бірігіп қана жұмыс істей алады. Олар (қоршамдар) сол үшін де (операциялық жүйелер) жасалынған. MS DOS үшін бірнеше әр түрлі қоршамдар жасалды -QDos, Dos Shell, Norton Commander, Volkov Commaner, Windows 3x осылардың ішіндегі ең әйгілі қоршамдар - Norton Commander (NС), Volkov Commaner (VС).
Қоршам - бұл ОЖ-дың басқаруымен іске косылатын және осы ОЖ-мен адамның жұмыс істеуіне көмектеседі. Қоршам - программасы компьютердің барлық файлдық құрылымын: дискілерді каталогтарды және файлдарды зкраннан көрнекті (наглядно) етіп көрсетеді.
Мұндай программа мен командалық жол арқылы (в командной строке) MS DOS-тың күрделі командасын теріп жатудың еш қажеті жоқ. Файлдарды бар-жоғы бірнеше пернені пайдаланып, іздестіруге, көшіруге, ауыстыруға, жоюға, сұрыптауға, өзгертуге және іске қосуға болады. Қоршам-программасы командаларды MS DOS (DOS Navigator,Volkov Commander) тіліне аударады.
Windows 9.х-тың графикалық ортасында жұмыс істегенде файлдардың ұзынсонар (длинные) информативтік атауларын пайдалануға, тіпті ондағы бос орындарды да назарға алмауға (допускаются даже пробелы), кез келген объектіні экранның кез келген жерінен ауыстыруға әрі экранның кез келген жерінен контекстік мәзірді (контексное меню) шақырып, контекстік кемекке жүгінуге болады.
ОЖ-дың бірінші нұсқасы Windows NТ нарықта алғаш рет 1993 жылы пайда болды, қазіргі уақытта оның 3.5 және 4.0 нұсқалары әр түрлі ұйымдар, банктер, өнеркәсіптік және жекелеген пайдаланушылар кеңінен қолданылып жүр.
Windows 2000 - көптеген сервистік пайдалану мүмкіндіктері кеңейтілсе де, пайдалануда үлкен қиындықтары бар Windows NТ және Windows 9.х екеуінің мүмкіндіктерін біріктірген операциялық жүйе. Windows 2000 негізіңде оңтайландырылған нұсқа ретінде Windows МЕ - Windows9.х.-ны дамытушы болып табылатын ОЖ нұсқасы жасалды. Windows ОЖ-дың жаңа - 2002 жылғы нұсқасы - Windows ХР жасалды. Windows ХР Windows 2000-да пайдаланылған технологиялардың негізінде әзірленді. Ол үйдегі және кеңседегі компыотерде жұмыс істеуге қолайлы әрі оны пайдаланушылардың саны күннен күнге артып келеді. Windows ХР жүйелік ресурстарға қоятын талабы жоғары (оперативті есте сақтау 128 Мб-тан және қатқыл дискідегі кеңістік 2 ГБ-тан кем болмауы керек).
Windows тобындағы операциялық жүйенің артықшылығы - пайдаланылатын интерфейстер (қоршам) бірыңғайластырылған. Осының арқасында - әр түрлі программаларда олардың жұмысын басқарудың біркелкі (бірдей) принциптері сақталады. Бұл ОЖ бір мезгілде бірнеше міндеттерді қатар орындаудың мүмкіндіктерімен қамтамасыз етеді. Мұнда әрбір программа терезе деп аталатын жекелеген тік бұрышты аймақтарға орналасады. Терезені экран бойынша жылжытуға, мөлшерін өлшеуге, бір-біріне келтіруге немесе графикалық таңбашасына (ярлык) (пиктограммалар немесе таңбаша) дейін кемітуге болады.
Windows, 0S2, Unix жүйелері көп программалығына қарай әрі оларға қосылатын желілік мүмкіндіктерге қарай әлдеқайда күрделі болып кедледі.
Unix ОЖ-дың басты ерекшелігі - модульдігінде, ЭЕМ-ның басқа тұрпаттарын (типтерін) жеңіл тасымалдайтындығында және негізгі міндеттері жаңа жүйелік программаларды жасау болып табылатын мамандарға жайлы жағдай тудыруға мүмкіндік беретін жүйелік программаның мол жиынына ие.
Жүйе 1969 жылы жасалып, әсіресе телефон компанияларының арасында ерекше танымал болып үлгерді, өйткені ол диалог режимінде және уақыттың белгілі бір аралығында желілердегі жұмыстың орындалуын қамтамасыз етгі.
Windows ОЖ-ды жасауда Microsoft фирмасы объектік-бағдарланған тәсілді пайдаланды. Пайдалану деңгейінде мұндай тәсіл мынаны білдіреді: интерфейс нақты әлемге ұқсастықты (подобие реального мира) білдіреді, ал ЭЕМ-мен жұмыс істеу жай ғана объектімен әрекет етуге (іс-қимыл жасауға) келіп тіреледі (сводится). Папканы ашуға, жабуға, жылжытуға, портфельге жинауға болады. Құжаттарды қарап көруге, түзеуге, бірорыннан басқа орынға ауыстырып қоюға, жоюға немесе кәрзеңкеге тастауға болады.
Файл - бұл магниттік немесе оптикалық дискілерде, магниттік таспаларда, ОЖ-да (оперативті есте сақтау) немесе басқа да ииформацияны тасушыларда болатын, жалпы атауға ие, компъютерде біртұтас ретінде қабылданатын өзара байланысты деректердің жиыны.
Файл әдетте жалпы атауға ие, логикалық тұрғыдан байланысқан деректер орналастырылған жадтар учаскесімен (СЖҚ, ОЖҚ, ТЖҚ) теңестіріледі. Файл санаудың екілік жүйесіндегі информация тасушыда сақталып, ОЖ-да ол байланысқан байттардың жиынтығы ретінде болады. Файлда программалардың, құжаттардың, деректердің және т.б. мәтіндері сақталады. Компьютер дискілерінде файлдарды сақтаудың тәсілі файлдық жүйе деп аталады.
Осы немесе басқа файл дискісінің қай тұсында жазылғаны туралы деректер файлдарды орналастырудың арнайы кестесіндегі немесе ҒАТ-кестелеріндегі (ҒАТ - Fail Allocation Table, файлдарды орналастыру кестесі) дискінің жүйелік саласында сақталады. Бүгінгі таңда дербес компьютер үшін операциялық жүйелерде оншақты файлдық жүйелер пайдаланьшады: DOS-та дискет үшін ҒАТ16, ҒАТ32 және ҒАТ12 пайдаланылады,Windows 9.х-ке ҒАТ16 және ҒАТ32 тән, Windows NT ж2не Windows 2000-да NTFS әйгілі (танымал), Linux ОЖ үшін Ext2FS лайықты және т.б. Алайда осылардың ішінде DOS-тың ҒАТ16 және ҒАТ32 файлдық жүйелері ең көп тараған. Дискінің файлдары мен қапшықтарын бейнелейтін операциялық жүйе түрінде иерархиялық кұрылым файлдық құрылым деп аталады.
Әрбір файл өзіне тән өзгешеліктерге - атрибутқа ие. Файлдың маңызды атрибутына мыналар жатады: атау, кеңейту, ұзындық, уақыт және жасау (кұру) күні (дата создания).
Файлдардың атауы қапшықтағы, каталогтардағы магнитгік және оптикалық дискілерде тіркеледі. Каталог термині DOS тобындағы ОЖ-да, қапшық (папка) термині Windows тобының операциялық жүйелерінде пайдаланылады.
Файлдарды атау тәсілі бойынша қысқа атау және ұзын атау деп бөліп көрсетіледі. Windows 95 операциялық жүйесі пайда болғанға дейін ІВМ РС компыотерлерінде файлдарды атаудың баршаға бірдей (жалпы қабылданған) тәсілдері 8.3. келісімі (соглашение) болды.
MS DOS-та қабылданған осы келісімге орай файл атауы өзіндік атау және атауларды кеңейту деп аталатын екі бөлімнен тұрады. Файлдардың атауына 8 символ берілген, ал оның кеңейтуіне - 3 символ. Кеңейтуден болатын атау нүктемен бөлінеді. Атау тәрізді кеңейту де тек латын алфавитіндегі альфавитті-цифрлық символдарды қамтыған.
8.3. келісімі стандарт болып табылмайды, сол себепті де дұрыс жазудың формасынан ауытқудың бірқатар жағдайлары операциялық жүйеде де, оның қолданбаларында да ұйғарыла береді. Мысалы, көптеген жағдайларда жүйе бірқатар арнайы символдарды (леп белгісі, баса көрсету символы, дефис, тильда және т.б.) пайдалануға қарсылық білдірмейді, ал MS DOS-тың бірқатар нұсқалары файл атауларында орыс және басқа альфавиттің символдарын пайдалануға жол береді. Бүгіндері 8.3. келісімге сәйкес жазылған файлдар атауы қысқа деп саналады.
Қысқа атаудың негізгі кемшілігі - олардың мазмұны төмен. Бірнеше символдармен файлдың сипатын беру сәтгі бола бермейді, сондықтан да Windows 95 операциялық жүйесінің пайда болуына орай ұзын атау ұғымы енгізілді. Мұндай атау 256 символдарга дейін қамти алады. Осының өзі-ақ мазмұны бай файл атауын тудыруға жетіп жатыр. Ұзын атауға кез келген символдар кіре алады, тек арнайы ондаған символдар оған кіре алмайды: \ : * ? "" .
Каталог ұғымы және файл маршруты. Файлдар оларды (файлдарды) жасаушылардың берген кез келген жалпы белгісі бойынша каталогқа бірігеді (тұрпаты бойынша, тиістілігі бойынша, тағайындалуы бойынша, жасалу уақыты бойынша және т.б.). Каталог файлдарының ерікті топтары бірігіп, бағыныңқы каталогтарды (подкаталог) қалыптастырады. Бірқатар бағыныңқы каталогтардың операциялық жүйелерін қапшықтар деп атайды. Нақты бағыныңқы каталогтар түпкі каталог секілді - бұл дискіге орналастырылған әрі файлдың бағыныңқы каталогына жіберілгені туралы информацияны қамтитын кестелер. Түпкі каталогтан айырмашылғы - дискідегі бағыныңқы каталогтардың жағдайы жүйелік аймаққа байланбаған. Сондықтан да бағыныңқы каталогтардың мөлшері жеткілікті дәрежеде ерікті болады, бұл файлдардың бағыныңқы каталогында көрсетілгендердің санына қойылатын шектеулерді алып тастауға мүмкіндік береді. Төменгі деңгейлердің каталогтары әлдеқайда жоғары деңгейдегі каталогтарға салынады. Әрі олар үшін қабаттасушы (вложенными) болып табылады. Дискінің түпкі каталогы иерархиялық құрылым қабаттасуының жоғары деңгейі ретінде болады. Түпкі каталогты оған қосылған бірінші деңгейдегі бағыныңқы каталогқа қатысты аталық деп атайды.
Түпкі каталогта болатын барлық бағыныңқы каталог өз кезегінде түпкі каталог секілді құрылған, яғни бағыныңқы каталогқа жатқызылған файлдардан қандай да бір бағыныңқы топтарды жаңа бағыныңқы каталогтарды қалыптастыра отырып бөлуге болады. Осылайша, бағыныңқы каталог әдеттеге файлдардан басқа бағынықы каталогқа топтастырылған файлдарды да камтиды. Бұл бағыныңқы каталогтар келесі деңгейге қатысты болады.
Каталогтың құрылымы ағашты еске түсіреді. Түпкі каталогты ағаштың діңімен, ал бағыныңқы каталогтарды оның бұтақтарына ұқсатуға болады, ал файлдарды осы ағаштың жапырақтарымен салыстыруға болады. Каталогтың мұндай құрылымы бірқатар тәрізді құрылым немесе иерархиялық деп аталады.
Түпкі және бұтақтар тәрізді құрылым атаулары аттары айтып тұрғандай, ағаш ұғымынан шыққан, ал иерархиялық атауы иерархия ұғымынан алынған. Бөліктердің немесе элементгердін жоғарыдан теменге қарай тұтас тәртіппен орналасуын иерархия деп атайды (мысалы, жоғары оқу орны -факультет - кафедра - оқытушылар).
Каталогқа атау беру ережесі файлға атау беру ережесінен түк айырмашылығы жоқ, әйтсе де каталогтарда атауларды ұзартуға болмайды.
Пайдаланушы жұмыс істеген уақыт аралығындағы каталог ағымдағы деп аталатын. Егер файл ағымдағы каталогтан пайдаланылмаған болса, осы файл қандай каталогтан табылатынын көрсету қажет. Бұл файл маршрутын көрсету арқылы жүзеге асады. Файлдарды қамтитын түпкі каталогтан бастап, бағыныңқы каталогқа дейін жүріп өтуге тура келетін бағыныңқы каталог атауларының тізбекшесі маршрут немесе файлға апаратын жол деп аталады. Түпкі каталогтан табылатын файлдар үшін түпкі каталог пен файлды белгілеу ғана жол болып табылады. Оларды былайша көрсетуге болады: \command.com, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz