Сыртқы экономикалық қызметінің жалпы мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Сыртқы экономикалық қызметінің жалпы мәселелері
1.1 Сыртқы сауда тауар айналымының, экспорт пен импорттың көрсеткіштері
1.2 Қазақстанның халықаралық инвестициялық ұстанымы
2 Экспорттық – импорттық операцияларды есепке алу, салық салу және
тиімділігін талдау.
2.1 Шетелдік валюта операцияларының есебі
2.2 Салық салу және тиімділігін талдау
2.3 Тауарлардың импорты бойынша жасалатын операциялардың есебі
2.4 Тауарлардың экспорты бойынша жасалатын операциялардың
есебі
3 Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық
операцияларының арасындағы теңгерімділікке жету мәселелері мен шешу жолдары
3.1 Толлингті операциялардың есебі
3.2 Экспорттық және импорттық операциялар нәтижесінде қаржы рыногын және
банк жүйесін тұрақтандыру
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Дүниежүзілік шаруашылық
байланыстары тереңдеген сайын тауар мен валюта-қаржы ағымдары қозғалысының
жаһандану процессі тауарлар мен қызмет көрсетулер экспорты мен импорты,
тартылған және шығарылған капиталдар, шетелдік инвестициялардан елге және
отандық тауар өндірушілердің шетелге табыстарының ағымдары мен жылыстауы
арасындағы тепе-теңдік жағдайына неғұрлым көп әсер етуде.
Сыртқы экономикалық қызметте теңгерімділікке қол жеткізуде экспорттық
және импорттық операциялар маңызды орынға ие және бұл операциялардың
арасындағы тепе-тең жағдайлардың қамтамасыз етілуімен қол жеткізіледі. Бұл
процесті реттеу үшін ақша-кредит, салықтық-бюджеттік және валюталық және
валюталық саясаттың түрлі құралдары қолданылады.
Қазақстанда экспорттық және импорттық операциялар арасындағы баланс
теріс сальдоға ие, бұл өз кезегінде ағымдағы операциялар шотының теріс
мәнінің қалыптасуына айрықша әсер етеді. Теңгерімсіздік бойынша мұндай
жағдай халықаралық қызмет көрсетулер бойынша операциялар балансының ағымды
теріс сальдосына, тартылған шетелдік капиталға табыстарды және халықаралық
несиелер бойынша төлемдерге байланысты. Экспорттық және импорттық
операциялар арасындағы теңгерімдіктің жоқтығы ағымдағы операциялар шоты
бойынша тапшылықты жабатын және мемлекеттің халықаралық өтімді қорларының
өсімін қамтамасыз ететін сыртқы қаржы ресурстарының ауқымды ағымымен
теңгерімді жағдайға келтіріледі.
Экспорттық және импорттық операциялар арасындағы, капиталды тарту және
шығару операциялары арасындағы теңгерімділікке қол жеткізумен байланысты
мәселелерді анықтау және игеру әлі жеткілікті түрде пысықталмаған, өйткені
бұл салада қандай да бір болмасын іргелі еңбек жарияланған жоқ. Сондықтан
сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операциялар
арасындағы теңгерімділікті қамтамасыз ету жолдарын зерттеу аса өзекті болып
табылады.
Мәселенің игерілгендік жағдайы. Экономикадағы сыртқы және ішкі
теңгерімділіктің теориялық, әдістемелік және практикалық аспектілерін
әзірлеуге, экспорттау және импорттау операцияларының арасындағы тепе-
теңдікке қол жеткізуге А. Смиттің, Д.Рикардоның, Дж. М. Кейнстің, Дж.Р.
Хикстің, М. Фридменнің, Э.Стиглицтің, Дж. Тобиннің, Ф.Модельянидің,
Р.Дорнбушаның, Э.Хекшердің, Б.Олиннің, Т.Рыбчинскийдің, П.Э.Самуэльсонның,
М. Портердің және басқалардың еңбектері арналған.
Бұл мәселелер әсіресе Л.Н. Абалкин, А.Киреев, Л.Н. Красавина, М.Пебро,
П.Кругман, А.Илларионов, Дж.Саке, С.М.Никитин, С.Пекур, В.Н.Шенаев және ТМД
елдерінің басқа да экономистері әдістемелік ұстаным жағынан аса мұқият
зерттеді.
Қазақстанда экспорттау және импорттау операциялары арасындағы
теңгерімділікке қол жеткізу елдің төлем балансының салмақты мәселелері
бойынша У.Баймұратов, А.К.Қошанов, О.Сәбден, Н.К.Нұрланова, А.Е.
Есентүгелов, Ш.Р.Әбділманова, Б.Д. Құсайнов, Н.Нұрсейіт, Р.У.Рахметова,
Е.С.Кәрібжанов, К.Ш.Дүйсенбаев, Б.К.Қазбеков, А.И.Оңдасынова, О.К.Есқараев,
Р.А.Қамшыбаев, Д.М.Мадиярова, У.А.Текенов, А.Д.Шелекбай және басқалар
сияқты қазақстандық экономистер жұмыс жасауда.
Сонымен қатар, сыртқы экономикалық қызметтегі теңгерімділікті кешенді
қамтамасыз ету мәселелері әзірге жеткілікті түрде зерттелген жоқ.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты елдің
сыртқы экономикалық қызметінің теңгерімді қызмет етуін теориялық-
әдістемелік негіздеу және валюталық режимнің ырықтану жағдайында және
халықаралық қаржы капиталының еркін ағымы мен жылыстауы жағдайларында
экспорттық және импорттық операциялар арасындағы теңгерімділікке қол
жеткізу бойынша реттеу әдістерін әзірлеу болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі мәселелер шешілді:
- ашық экономикадағы сыртқы экономикалық қызметтің теңгерімді қызмет
атқаруының теориялық-әдістемелік негіздерін зерттеу;
- ұлттық валютаның бағамын тұрақтандыруға әсер ету үшін монетарлық,
қазыналық және валюталық саясаттың құралдарын пайдалану мүмкіндіктерін
игеру, елдің ішіндегі және шетелдегі пайыздық мөлшерлеме мен инфляция
қарқыны арасындағы айырмашылықты төмендету;
- елдің сыртқы активтері мен міндеттемелері арасындағы
теңгерімсіздіктің пайда болуының, сыртқы экономикалық қарыздардың
жинақталуының, халықаралық есеп айырысулардағы баланстың бұзылуының негізгі
себептерін анықтау;
- экспорттау және импорттау операцияларын жүргізу кезінде, сыртқы және
ішкі көздер есебінен банктерді қорландыруды іске асыру кезінде туындайтын
мәселелерді ашу;
- елдің халықаралық инвестициялық ұстанымын және төлем балансын және
ұлттық валюта бағамын нығайту немесе әлсіреуінің әсер ету, валюталық
тәртіпті ырықтандыру, капитал қозғалысын шектеу және оның ағымын стерильдеу
әдістерін талдау;
- ипотекалық дағдарыс және өтімділік дағдарысы, елдің халықаралық
инвестициялық ұстанымындағы талаптары мен міндеттемелері арасындағы
теңгерімсіздік, ауқымды сыртқы қарыздың қалыптасу мәселелерін зерттеу;
- экспортты әртараптандыру, жоғары технологиялық өндірісті
қалыптастыру, мұнай табыстары және шикізат емес салалары үшін тартылатын
шетелдік инвестицияларды пайдалануды негіздеу;
- тартылатын және көрсетілетін халықаралық қызмет көрсетулер
арасындағы, пайдаланылған шетелдік капитал мен шетелдік активтерге салынған
отандық капиталдар арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізу шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі елдің сыртқы қаржы-экономикалық қызметі.
Зерттеу пәні экспорттау және импорттау операциялары арасындағы
теңгерімділікке қол жеткізу бойынша негізгі мәселелер болып тауарлар мен
қызмет көрсетулер экспорты мен импорты, шетелдік инвестициялардан және
шетелдік активтерге салынған отандық инвестициялардан капиталдың ағымдары
мен жылыстауы, елдің халықаралық инвестициялық ұстанымындағы талаптары мен
міндетемелері, ішкі және сыртқы қорландыру көздері табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеудің
әдістемелік негізін халықаралық есептеулерде, қаржы капиталының ағымы мен
жылыстауында тепе-теңдікке қол жеткізу, елдің төлем балансын салмақтандыру
сұрақтарын шешу мәселелерінде мамандандырылған жетекші шет елдердің және
отандық ғалымдардың жұмыстары құрайды. Зерттеудің теориялық негізі елдер
мен аймақтық шоғырланған бірлестіктер арасындағы әлемдік валюта жүйесінде
және халықаралық валюталық-қаржылық қатынастардағы құрылымдық және
институционалдық қайта құрылулар мәселелері қарастыралатын түрлі бағыттағы
және қазіргі экономикалық ғылым мектептерінің жағдайлары мен үлгілері
болды.
Зерттеудің ақпараттық негізі ҚР Ұлттық Банкінің мәліметтері, ҚР заң
және нормативтік актілері, Дүниежүзілік Банктің және басқа да халықаралық
қаржы институттарының нұсқаулары, Қазақстанның қолданбалы экономикалық
зерттеулерінің нәтижелері, ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері, жүйелі
басылымның материалдары болды. Шешілген мәселелерге қарай зерттеудің түрлі
әдістері пайдаланылды: логикалық және құрылымдық талдау, талдау және
синтездеу, салыстыру және қамту, динамикалық қатарларды бағалаудың
экономикалық-статистикалық әдістері, экономикалық-математикалық әдістер,
сарапшылық бағалау, әлеуметтік зерттеу нәтижелері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы валюталық тәртіптің ырықтану
жағдайы кезінде экспорттық және импорттық операциялар арасындағы
теңгерімділікке қол жеткізуі, экономикадағы үштік тепе-теңдікке қол
жеткізудің тұжырымдамалық ережелері, әлемдік қаржы дағдарысының
Қазақстанның қаржы жүйесіне және оның экономикасына тұтас әсер етуі
теориялық ғылыми негізделді.
Қорғауға шығарылатын негізгі жағдайлар:
- экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуіне қол жеткізудің классикалық
және неоклассикалық доктриналарының ережелері, үштік тепе-теңдікке қол
жеткізудің монетарлық және кейнсиандық үлгілерінің ережелері теориялық
негізделді;
- сыртқы экономикалық қызметтегі тепе-теңдікке қол жеткізуде ағымдағы
операциялардың теңгерімі жағдайы жүйелі негізделді.
- ипотекалық дағдарыстың, банк жүйесіндегі өтімділік дағдарысының,
халықаралық инвестициялық ұстанымдағы елдің талаптары мен міндеттемелері
арасындағы теңгерімсіздіктің пайда болу себептері анықталды;
- стресті активтерді секьюритизациялауды ұсынуы, Базель комитетімен
әзірленген банктік реттеу, қадағалау және бухгалтерлік есептеудің
халықаралық стандарттарына ауысуы негізделді;
- ұлттық валютаның ағымдағы бағамының өзгеруі, елдің ішіндегі және
шетелдегі инфляция қарқынының қатынасы, дүниежүзілік рыногтің ссудалық
капиталы мен ұлттық қаржы рыногының арасындағы пайыздық мөлшерлемелердің
айырмашылықтарының төлем теңгерімі ұсынылды.
1 Сыртқы экономикалық қызметінің жалпы мәселелері
1.1 Сыртқы сауда тауар айналымының, экспорт пен импорттың
көрсеткіштері
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпарттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымын, ұйымның нысанына, айрықшы ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпартсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге, оның сапасын
көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл
орайда, шаруаға қарсыздыққа, кәсіпорынның материалдық құндылықтары, ақша
қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және
тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айырықша
бағаламауға болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен 2- шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелеренің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Валюталық операциялар кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметімен
тікелей байланысты. Валюталық операциялардың бухгалтерлік есебі кейінгі
қосымшалар мен өзгерістермен қоса субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының Типтік жоспары негізінде
жүргізіледі.
Сыртқы экономикалық операциялар есебінің ерекшелігі есеп теңгемен де,
шетелдік валютамен де жүргізілуінен тұрады.
Кәсіпорындарда сыртқы экономикалық қызметтің жүргізілуіне байланысты
барлық операциялардың есебі шоттарда салыстырмалы түрде (теңгеде және
шетелдік валютада) жүргізіледі.
Оны мысалда қарайық.
Доллардың бағамы (ҚР ҰБ мәліметтері бойынша) операцияның басталған
кезінде 150 теңге, соңында 152 теңге болды делік.
1. Валюталық шоттан кассаға 200 доллар ақша түсті (валюталық шотта
айдың басындағы қалдық 1000 доллар).
2. Сейітовтің есебіне кассадан 200 доллар берілді.
3. Шығыстар туралы бекітілген есебіне сәйкес Сейітов тарапынан
материалдар сатып алу үшін 200 доллар жұмсалды.
4. Бағамдық айырма (пайда) анықталды. Шоттарда бұл операцияларды
жазамыз.
Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің негізгі түрлері тауарларды
экспорттау мен импорттау болып табылады. Тауарларды экспорттау - тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушының еліне жөнелту арқылы шетелдік
сатып алушыға салу; импорттау – тауарды сатып алушының еліне әкелу арқылы
шетелдік сатушыдан алу.
Сыртқы экономикалық мәміле контрактімен рәсімделеді, онда олардың
құқы, міндеттемесі және тараптардың жауапкершілігі көрсетіледі. Сондықтан
дұрыс рәсімдеу үшін Халықаралық сауда палатасының әзірленген халықаралық
сауда терминін (Инкотермс) пайдалануды ұсынады.
Инкотермстің барлық термині төрт базалық категорияға топтастырылған:
Топ Жабдықтаудың Франкировка жағдайы
шартты белгілері (тасымалдау шарттары)
Е EXW Завод франкосы
F FCA Еркін тасымалдаушы
FAS Еркін кеме бортының жағасына дейін
FOB әкелу
Еркін бортқа әкелу
C CFR Құны және фрахтысы
CIF Құны, сақтандыру және фрахтысы
CPT Тасымалдауға дейін төленген...
CIP Тасымалдау мен сақтандыру төлемі
жүкті тасымалдауға дейін төленген
D DAF Шекараға деәін жеткізілген
DES Кемеден жеткізілген
DEO Кеме тоқтайтын жерге дейін, яғни
айлаққа
DDU Дейін өткізілген (баж салығы
DDP қосылған)
Баж салығын төлемей жеткізілген
Баж салығын төлеп жеткізген
Е тобының шарты бойынша сатып алушы сатушының қоймасынан жөнелтуге
дайын тұрған тауарды алады. Ғ тобының шарты бойынша, сатып алушы
көрсетсен транспорттық құралына дейін тауарды сатушының өзі жеткізіп беруге
міндеттенген.
С тобының шарты бойынша сатушы тасымалдаушылармен шартқа отырады,
бірақ жүкті жөнелткеннен кейін пайда болатын шығыстарға және тауардың
бұзылуына (жоғалуына) жауап бермейді. Д тобының шарты бойынша сатушы
барлық тәуекелділіктерді және жүкті белгіленген жеріне дейін жеткізіп
берумен байланысты шығындарды өзіне алады.
СІҒ тауарды жеткізіп беру кезіндегі жағдайында сатушы жүктің әрбір
тоннасын сақтандырады, фрахтысын анықтайды, жүкті жөнелтетін портқа
жеткізіп, оны өз есебінен мерзіміне сәйес порт кемесіне тиейді және сатып
алушыға құжаттарын қоса береді. Сатушының міндетіне тауардың транспорттық
тәуекелділігі де кіреді.
Сөйтіп, CIF шарты кезінде сатып алушының жабдықтаушыға төлейтін
бағасының ішіне тауардың құны, фрахтысы және сақтандырулар кіреді.
DAF жағдайында экспорт үшін рұқсат етілген белгіленген орнына дейін
тауарды жеткізіп беру бойынша жауапкершілікті сатушы алады, ал сатып алушы
көрсетілген орында және көрсетілген уақытында тауарды қабылдап алуға
міндетті.
FAS – жабдықтау шартына сәйкес сатушы кеме бортына дейін тауарды өз
есебінен жеткізіп беруді мойнына алады, ал содан кейінгі шығыстарды (арту,
фрахт) сатып алушы алады. Транспорт құралына дейінгі тауардың бұзылуын және
басқа да шығыстарын сатушы өз мойнына алады.
ҒОВ - сату жағдайына сәйкес жабдықтаушының бағасына тауардың құнын,
кеме бортына арту және оған дейін жеткізу шығыстар, т.б. кіреді
Инкотермс ұсыныстық сипатта болады және оның белгілі бір бөлігін
немесе толық көлемін пайдаланылуы тараптардың келісіміне байланысты болып
келеді.
Қазақстан Республикасы аймағына әкелінетін және оның шекарасынан
шығарылатын барлық тауарлардың кедендік бақылаудан өтетіндігін көрсетеді.
Бұл кезде заңда қаралған кедендік төлемдер экспорттауға да, импорттауға да
салынады, оның құрамына мыналар кіреді:
кедендік баж салығы;
кедендік рәсімдеу үшін кедендік алымдар;
тауарды сақтауға алынатын кедендік алымдар;
шығарып салғаны үшін кедендік алымдар;
Қазақстан Республикасының кедендік органына лицензия бергені үшін
алынатын алым;
кеден ісін рәсімдеу бойынша машықтанған мамандық аттестатын бергені
үшін алым;
алдын ала қабылданатын шешімдер үшін төлем.
Бұл төлемдердің көбісінің мөлшерін кедендік тауар құнына тәуелді болып
келеді, олардың құрамына шет елдік валютамен есептелген тауардың нақты құны
және шетелдік төленген үстеме шығысы кіреді. Егер де үстеме шығысыны
жабдықтаушының өзі төлесе, онда ол тауардың нақты құнына бағаның бір
элементі ретінде болады және сатып алушы өтейді.
Кедендік төлемді есептеудің негізін тауардың кедендік құны құрайды,
тек кейбір арнайы кедендік төлемдерін, яғни, тауар бірлігі үшін белгіленген
мөлшерде есептелетіндерін қоспағанда.
Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан тысқары жерлерге
шығарылатын тауарлардың кедендік құны; шот-фактурада көретілген тауар
бағасына, сондай-ақ егер шот-фактураға енгізілмеген болса, онда мынадай
нақты шығындар: тауарды әуе айлағына, айлаққа немесе басқадай жерге дейін
жеткізіп беруге жұмсалған шығындар; тауарды Қазақстан Республикасының
кедендік аумағынан сыртқары жерлерге шығару шығындары; сатушының шығарған
шығындары; сақтандыру сомасы; комиссиялық және брокерлік сыйақылары; сондай-
ақ Сыртқы экономикалық қызметтің тауар номенклатурасына сәйкес
бағаланатын тауарлармен біртұтас нәрсе ретінде қаралмаса, контейнерлердің
немесе бірнеше рет қайталанып айналымда болатын ыдыс құндары негізінде
анықталады.
Қазақстан Республикасының кедендік аумағына сырттан әкелетін тауардың
кедендік құны мынадай әдістерді қолдану арқылы анықталады: сырттан
әкелелінетін тауарларға жасалған мәміле бойынша; ұқсас тауарларға жасалған
мәміле бағасы бойынша; біріңғай тауарларға жасалған мәміле бағасы бойынша;
құннан шегеру әдісімен; құнға қосу әдісімен; резервтік әдісімен жасалады.
Кедендік төлем мөлшерлері мынадай түрлерге бөлінеді:
Адволарлық – салық мөлшері салынатын тауарлардың кедендік құнына
процентпен есептеледі;
Ерекше - салық мөлшері салынатын тауарлар бірлігінің белгіленген
мөлшерімен есептелінеді;
Аралас – салық мөлшері жоғарыда аталған кедендік салық түрлерінің
екеуінеде үйлестіріледі.
Сыртқы экономикалық қызметте қолданатын негізгі құжаттар болып:
Техникалық құжаттаулар – техникалық төлқұжаты (паспорты), сызбасы,
жинау бойынша нұсқауы, монтаждау, басқару және жөндеуі, техниалық жағдайын
сипаттайтын құжат (спецификациясы) және т.б.
Тауарлы-ілеспе құжаттаулар тауар сапасының сертификаты, буып-түю
парағы; құрастырушы тізімдемесі (ведомосы) т.б.;
Транспорттық, экспедиорлық және сақтандыру құжаттаулары – теміржол
наклоднойы және оның көшірмесі (жүк түбіршегі, коносамент, автотранспорттық
наклоднойы т.б.), сақтандыру полисі немесе сертификаты;
Қойма құжаттары – экспорттау тауарына портта берілген қабылдау актісі,
тауардың сақтауға алынғаны туралы қойманың қолхаты, басқа да кепілдік
куәлігі т.б;
Есеп айырысу құжаттаулары – шот-фактурасы, аударм векселі (тратты);
Банкі құжаттаулары – валютаны аудару өтініші, инкассо тапсырмалары,
акредетив ашу туралы тапсырмалар, чектер, Қазақстан Республикасының кеден
депозитіне қаражатты аудару туралы тапсырмалары, есеп айырысу және
валюталық шоттар бойынша жасалған операциялардың көшірмесі;
Кедендік құжаттаулар – кедендік жүк декларациясы (КЖД), тауардың шығуы
(немесе шығарылған жері) туралы сертификаты, баж салығын төлегені туралы
анықтама, акциздер, алымдар;
Талап (шағым) құжаттаулары – шағымдық хат, сотқа немесе арбитражға
қойған талап арыз;
Бұзылған немесе кем шыққан жөнінде жасалған құжаттар – кем шыққанға
жасалған коммерциялық актілер, авария сертификаты.
Сыртқы экономикалық қызмет бойынша есеп айырысу шетелдік валюта
бойынша жүреді. Нақты мысалдарды қарастырмастан бұрын шетелдік валюта
бойынша жасалатын операцияларына тоқталамыз.
Макроэкономикалық тепе-теңдік проблемалары 1929-1933 жылдардағы Ұлы
экономикалық депрессия кезінен бері экономикалық теорияның басты мәселесі
болып келеді. Экономикадағы тұрақтылық жағдайы оның жалпы экономикалық тепе-
теңдік жағдайында жұмыс істеуіне байланысты болады. Тепе-теңдік
жағдайындағы айырбас пропорциясы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігіне қол
жеткізу арқылы жасалынады, және де рынок қатысушыларының бірде-біреуі
өзінің жоспарланған сатып алу және сату көлемін өзгертуге мүдделі емес. Л.
Вальрас моделі тұңғыш макроэкономикалық тепе-теңдік моделі болып табылады.
Оның моделі барлық рыноктарда толықтай тепе-теңдікті қамтамасыз етіп
тұратын тепе-тең баға негізінде құрылған. Вальрас моделінен келіп шығатын
аса маңызды қорытынды – егер экономикада өзара байланысты рыноктардан
тұратын, тепе-теңдік (n – 1) рыноктары арқылы қол жеткізілсе, бұл тепе-
теңдік басқа n-ші рыногында да автоматты түрде орнайтын болады.
Экономикалық әдебиеттерде макроэкономикалық тепе-теңдікке қол жеткізу
жағдайлары бір мағынада айтылуы жоқ екендігі, оның әртүрлі түсіндірілуі.
Бұл мәселені классикалық, неоклассикалық және кейнсиандық концепциялар
түрліше түсіндіреді.
Жалпы экономикалық тепе-теңдіктің классикалық моделі классикалық
концепцияның басты постулаттарына негізделеді. Классикалық мектеп
принциптеріне сәйкес экономика бір-бірінен тәуелсіз екі секторға бөлінеді:
ақша және шынайы экономика секторлары. Шынайы экономикада тауарлар мен
қызметтердің шынайы ағынының қозғалысы жүріп жатады. Ақша экономикасында
осы ақша ағындарға тікелей зиянын тигізбей, тек қана осы ақша айналымына
қызмет көрсететіп жатады.
Бұл моделде үш рынок қарастыралады: еңбек, капитал (құнды қағаздар)
және игіліктер. Бұл рыноктарда екі макроэкономикалық субъектілер өзара
ынтымақтастықпен әрекет жасайды: үй шаруашылығы және кәсіпкерлер.
Классикалық коцепцияда жинақ қоры пайыздық ставканың функциясы болып
табылады. Кірісті тұтыну мен жинақтауға бөлген кезде үй іші шаруашылықтары
жинақ деңгейін негізге алады.
Пайыз ставкасының жоғарылауы жоспарланған жинақ көлемін қайта қарауға
алып келеді, яғни тепе-теңдікті қамтамасыз ететін пайыздық ставка орнағанша
жоғарылау жағына және инвестицияларды төмендеу жағына қарай қайта қарауы.
Капитал рыногында жинақ қоры көлемінің инвестиция көлемінен асып кеткен
жағдайда бос кредиттік ресурстар пайда болады, бұл пайыз ставкасының тепе-
теңдік күй жағдайына дейін төмендеуіне алып келеді.
Игіліктер рыногында бейбаланстың пайда болуының әсері капитал
рыногында да көрінісін береді, сол капитал рыногында тепе-теңдікті қалпына
келтіруге мүмкіндік беретін орнатылған тұрақтандырғыш бар болғандықтан,
капитал рыногының тепе-теңдігін қалпына келтіру игіліктер рыногындағы тепе-
теңдіктің қалпына келуіне алып келеді.
Классикалық модельдегі жалпы экономикалық тепе-теңдік шарттарының
қалыптасуы өздігінен реттелу принципі бойынша, мемлекет жағынан кірісусіз
осылайша жүреді, мұны орнатылған үш тұрақтандырғыш қамтамасыз етеді:
иілімді бағалар, жалақының иілімді номиналды ставкасы және иілімді пайыз
ставкасы. Және де бұл жағдайда ақша және шынайы сектор бір-біріне тәуелсіз
болады.
Кейінгі зерттеулер былай деп көрсетті, жалпы экономикалық тепе-
теңдікті қамтамасыз ету үшін классикалық тұжырымдамаларды қолдану тиімді
емес, себебі мемлекеттік араласу болмаған жағдайда жиынтық сұраныстың өсуі
бағаның инфляциялық өсуіне алып келеді.
Біздің ойымызша, жұмыспен қамту және ұлттық өндірістің жоғары
деңгейіне демеу көрсету үшін мемлекеттің белсенді араласуы ұсынылады. Бұл
араласу қолда бар фискалдық және монетарлық саясат құралдарын жиынтық
сұранысқа әсер етуге қолдануы керек.
Неоклассиктердің пікірінше, ақша рыногында ақшаға тең баға ұсынатын
тепе-теңдік пайызы орнайтын болады. Бұл жағдайда жинақталған ақша саны
инвестицияланған ақша санына тең болады. Егер де жинақ қорының көлемі
инвестициядан асып кететін болса, онда пайыз деңгейі төмендейді де, жаңа
тепе-теңдік орнайтын болады.
Жинақтаулар мен инвестициялар теңдігі неоклассиктер ақша рыногына
кепіл болады деп санайды. Егерде тұтынушыларға құнттылығы үшін жоғары
пайыздар төленетін болса, онда олар жинақтау жүргізеді, және де пайыз
ставкасы неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым жинақ қорының көлемі де
жоғары болады. Аталмыш пайызды өндірістің дамуына жинақталған ақшаны
пайдаланатын инвестор-кәсіпкерлер төлейтін болады.
Егер жинақ қорының көлемі инвестициядан жоғары болатын болса, онда
өнімге жұмсалатын жалпы шығындардың азаюы оған деген бағаның төмендеуіне
алып келеді. Өнімге сұраныстың төмендеуі жағдайында бәсекелестер оның
бағасын төмендетеді, бұл жинақ қорлары жоқ тұлғаларға тауар сатып алуды
ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сондықтан да жинақ қоры өндіріспен және
жұмыспен қамтудың қысқаруына емес, баға төмендеуіне алып келеді. Сонымен
бірге тауарларға деген сұраныстың төмендеуі ресурстарға деген сұранысқа,
соның ішінде жұмыс күшіне деген сұранысты төмендетеді деп пайымдалады. Ал
бұл жалақының төмендеуіне алып келетін болғандықтан, сол – төмен ставка
бойынша жұмыс істеуге тілек білдіргендердің барлығы да жұмысты болады, яғни
жұмыссыздық болмайды.
Басқаша айтқанда, неоклассиктердің пікірі бойынша нарықтық механизм
пайыздың иілімді ставкалары, баға мен жалақы икемділігі арқылы шығындар мен
кірістерді сәйкестендіреді, өндірістің қажетті көлемін, толық жұмыспен
қамтуды және макроэкономикадағы тепе-теңдікті демеп тұрады.
Жалпы экономикалық тепе-теңдіктің кейнсиандық моделі классикалық
мектеп постулаттарынан айырмасы бар принциптерде құрылған. Кейнсиандық
моделде жетекші рөл IS-LM моделі шеңберінде құрылатын тиімді сұранысына
тиесілі болады.
Дж. Кейнстің тұжырымына сәйкес, өндірілген тауарлар мен қызмет саны
жиынтық шығындардың (немесе жиынтық сұраныстың) деңгейінде, яғни тауарлар
мен қызметтердің шығындарына тәуелділікте болады. Жиынтық шығындарының өте
маңызды бөлігі тұтынушылық, бұны жинақ қорымен қоса алғанда салық
төлегеннен кейінгі кіріске тең болады. Бұған сәйкес, аталмыш кіріс
тұтынушылықты ғана емес, сонымен бірге жинақ қорындай анықтап береді.
Сонымен қатар тұтыну және жинақ қоры көлемі тұтынушылық қарыздар, капитал
көлемі сияқты және т. б. факторларға тәуелді болады.
Инвестициялар жиынтық шығындардың құрамдас бөлігі болып табылады,
олардың көлемі екі факторға тәуелді: пайыздың шынайы ставкасына және таза
кіріс нормасына. Инвестицияларға жұмсалатын шығынның көлеміне негізгі
капиталды сатып алу, эксплуатациялау, оған қызмет көрсету шығындары жатады
және осы капиталдағы өзгерістерге, технологиялар және басқа да уақытша
факторлар әсер етеді.
Соныменен, жиынтық сұраныстың көлемін айқындайтын жоғарыда
көрсетілгендей тұтынушылық пен инвестицияға жұмсалатын шығындары тұрақты
болмайды. Бұл нарықтык макроэкономкада тұрақсыздық шақырады.
Дж. Кейнстің экономиканы теңгерімдеу үшін, оның тепе-теңдігін
қамтамасыз ету үшін тиімді сұраныс болуы керек деп есептейді. Тиімді
сұраныс тұтынушылық пен инвестицияларға деген шығындардан тұрады. Оған
демеу жасау үшін, сол сұраныстың инвестицияларының өсімімен байланыстыратын
мультипликатордың көмегімен жүргізу керек.
Жиынтық кірістегі тұтыну үлесінің төмендеуін адам табиғатына тән
жағдай деп есептей отыра, Дж. Кейнс инвестициялар сияқты жиынтық кіріс
компонентіне демеу жасап отыру керек деп атап көрсетеді. Мемлекет жеке
инвестицияларға салық, несие-ақша саясаты және мемлекеттік қаржы бөлу жолы
арқылы демеп отыруы керек. Осы жолмен тиімді сұраныстың кемшілігі қосымша
мемлекеттік сұраныспен жабылады, бұл макро-экономикалық тепе-теңдікке қол
жеткізуге жағдай жасайды.
Кейнсиандық моделдің негізгі ерекшелігі – ондағы экономиканың шынайы
және ақша секторларының өзара байланыста болып қалуында. Бұл байланыс ақша
сұранысының кейнсиандық түсіндіру ерекшелігінде болады, бұл ерекшелік
бойынша ақша байлық болып табылады және дербес құндылыққа ие, және де пайыз
ставкасының трансмиссиялық механизмі арқылы көрініс береді.
Жалпы экономикалық тепе-теңдікті кейнсиандық моделі ішіндегі барлық
рыноктар өзара байланысты болып табылатын, және де сол рыноктарды біреуінде
тепе-теңдік шартының өзгеруі басқа рыноктардағы тепе-теңдік
көрсеткіштерінің өзгеруіне және тұтастай алғандағы жалпы экономикалық тепе-
теңдік шарттарының өзгеруіне алып келетін біртұтас жүйе ретінде сипаттайды.
Кейнсиандық моделде баға иілімділігі болмайды, себебі, біріншіден,
қысқа мерзімде экономикалық субъектілер ақша қиялдауына ұшырағыш болып
келеді, бұдан басқа экономикада институтционалдық факторлардың (ұзақ
мерзімдік келісім-шарттар, монополизация және т.т.) әсерінен шынайы баға
иілімділігі болмайды.
Номиналды жалақының салыстырмалы түрдегі қатаңдығы ерекше мән болады.
Кейнс, қысқа мерзімде номиналды жалақы бекітілгенін атап көрсетті, себебі
ол ұзақ мерзімдік еңбек келісім-шарттарымен айқындалады, оның үстіне ол
егер өзгеретін болса, тек қана бір бағытқа қарай – экономикалық өркендеу
кезеңінде ғана жоғарылайды. Оның экономикалық құлдырау кезіндегі
төмендеуіне дамыған елдердегі үлкен беделге ие кәсіподақтар жол бермейді.
Осыларға байланысты еңбек рыногы жетілмеген және ондағы тепе-теңдік әдетте,
жұмыспен қамту толық емес жағдайда ғана орнайды.
Кейнсиандық моделдегі экономика осылайша тұрақсыз ішкі жүйесі бар жүйе
ретінде көрсетіледі, сондықтан да оның даму тұрақтылығын демеп отыру үшін
мемлекеттің белсенді араласуы қажет. Бұл араласу бірінші кезекте фискалдық
әдістермен жүргізілуі керек.
Мемлекет жиынтық және тиімді сұранысқа монетарлық саясат құралын
қолданып та әсер ете алады, алайда, кейнсиандықтардың пікірінше бұл
жағдайда мұндай әсер етудің тиімділігі көп төмен болады.
Жоғарыда ұсынылған моделдердің әрқайсысының шүбәсіз бағалы жақтары да
бар, сонымен қатар кемшіліктерге де ие. Экономикалық теорияның әрі қарайғы
дамуында классикалық, неоклассикалық және кейнсиандық моделдер бірігіп,
олардың кездесетін кемшіліктерді жоюға тырысудың бірқатар әрекеттері де
байқалды.
Біздің ойымызша, дамыған елдердің көпшілігінің ашық экономикаға
айналуы жағдайында макроэкономикалық тепе-теңдік инфляцияның минималды
мүмкін болуы деңгейі жағдайындағы толық жұмыспен қамтуды үміт етіп қана
қоймай, сонымен бірге сыртқы есептесулердің теңгерімделген жүйесін де
болжауды негізге алады. Ағымдағы операциялар теңгерімінің бейтепе-теңдік
күй жайы, төлем балансының үлкен көлемдегі және ұзақ уақыттағы тапшылығы,
ұлғайып келе жатқан сыртқы қарыз экономиканың ішкі жағдайына теріс әсер ете
отыра, экономикалық құлдырау, қаржы және валюталық дағдарыстарды шақыруы
мүмкін. Бұл ұлғайып келе жатқан ұлттық экономикалардың өзара тәуелділігі
жағдайында халықаралық экономикалық қатынастардың барлық жүйесін толқытуға
алып келуі мүмкін.
Сондықтан да ашық экономикада макроэкономикалық саясаттың мақсаты: бір
мезгілде ішкі де, сонымен қатар сыртқы да тепе-теңдікке қол жеткізу болады.
Бір мезгілде ішкі және сыртқы тепе-теңдікке қол жеткізу қазіргі заманғы
экономиканың макроэкономикалық реттеудің салмақты проблемасына айналуда.
Сыртқы тепе-теңдік экспорттық және импорттық операцияларының
аралығындағы қарым-қатынасқа, ресми есептесулердің теңгерілген төлем
баланстарына, валюталық курстың белгілі бір режиміндегі ағымдағы
операциялар теңгерімінің нөлдік сальдосына, елдің халықаралық инвестициялық
ұстанымдағы талаптар мен міндеттемелердің теңдігіне демеу көрсетуді
білдіруі мүмкін.
Ашық экономикадағы қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін
макроэкономикалық саясаттың бюджеттік-салықтық және кредиттік-ақшалық
саясаты сияқты дәстүрлі түрлерімен қатар, сыртқы сауда және валюта, сыртқы
қарызды басқару саясаты сияқты саясат түрлері де қолданылуы мүмкін. Бұдан
басқа, бюджеттік-салықтық және кредиттік-ақшалық саясаттың жабық
экономикада өзінің тиімділігін көрсеткен бір немесе басқа да шаралары ашық
экономикада көп жағдайда тиімсіз болып қалады.
Ашық экономикада экономиканың ішкі жағдайының сипатын беретін негізгі
макроэкономикалық өзгергіштердің арасындағы өзара байланыстары сыртқы
әлемде болып жатқан процестер арқылы жүзеге асатын болғандықтан,
айтарлықтай күрделенеді. Ал сыртқы сектор көрсеткіші болып табылатын
экономикалық өзгергіштер ішкі өзгергіштердің әсерінде болады. Мұның бәрі
көбейіп келе жатқан факторларды есепке алуды талап ететін макроэкономикалық
саясатты жүргізуді күрделендіре түседі.
Сыртқы тепе-теңдікті қамтамасыз ету капитал қозғалысының
мобилділігімен, яғни капитал қозғалысының әлемдік деңгейімен
салыстырғандағы өзгерістерге ішкі пайыздық ставканың өзгерісі ретіндегі
капитал ауысуы процесінің ширығуымен күрделенуі мүмкін.
Ішкі және сыртқы тепе-теңдікті қамтамасыз ету проблемасы тауарлық,
ақша және валюталық рыноктардың жұмысына жатады. Ішкі және сыртқы тепе-
теңдікке жету макроэкономикалық реттеудің маңызды проблемасы болып
табылады, кері жағдайда ішкі және сыртқы өзгергіштердің өзара әсер етуін,
және де олардың бір-біріне кері әсер етуін назарға алуға тікелей
қажеттілігін тудырады.
IS – LМ моделі – тауарлар мен қызметтер рыногын, ақша рыногы мен қаржы
активтері рыногын бір бүтінге біріктіретін базалық моделдің көрінісін
береді. Бұл пайыз ставкасын және табыстың деңгейін табуға мүмкіншілік
береді, осы кезде тауар және ақша рыноктары бір уақытта тепе-теңдікке
жетеді.
IS – LМ моделінде экономика екі секторға (немесе рынокқа) бөлінеді,
бұлар: өндірістік (шынайы) сектор және несие капиталының
агрегриацияланған рыногындағы істердің жағдайын көрсететін ақша секторы.
Бұл екі сектордың өзара ынтымақтастығы экономикадағы жиынтық сұраныс
деңгейі мен несиелік пайыз деңгейін анықтайды.
Аталмыш рыноктардағы бір мезгілдегі тепе-теңдіктің шарттарын
сипаттайтын модель (IS-LM моделі) 1-суретте көрсетілген.
Экономикалық тепе-теңдіктің жалғыз ғана Е нүктесі тауарлық рынок
шарттарын қанағаттандыратын, сонымен бірге ақша рыногы шарттарын да
қанағаттандыратын iE пайыз ставкасы мен YE кіріс деңгейін анықтайды.
Басқаша айтқанда, Е нүктесінде экономикалық жүйенің шынайы шығындары
жоспарланғанмен тең болады, ал шынайы ақша қаражатына деген сұраныс оған
деген ұсынысқа тең болады.
1-сурет - IS-LM моделіндегі тепе-теңдік
(Ескерту: автордың ұсынысы)
Практика көрсеткендей, тауар және ақша рыноктарындағы тепе-теңдікті
қалпына келтіру жылдамдығы түрліше болады. Егер ақша рыногында тепе-
теңдікке облигацияларды сатып алу және сату жәй операциялар арқылы қол
жеткізілетін болса, тауар рыногындағы тепе-теңдікті қалпына келтіру
фирмалардың өндіріс кестесін өзгертуін талап етеді, олар бұл шараларға
тауар қорының бір немесе басқа өзгерістері жағымды әсер ететініне көз
жеткізгеннен соң бара алады. Дамыған ақша рыногы жағдайында экономика
осылайша бұл рыноктағы (LM ирегінің бір нүктелерінің біреуінде) тепе-
теңдікке біршама тез қол жеткізеді, мұнан соң тауарлар рыногында (LM
ирегінің бойымен Е жалпы тепе-теңдік нүктесі бағытындағы қозғалыс) тепе-
теңдік баяуырақ орнай бастайды.
Ішкі және сыртқы тепе-теңдікке қол жеткізу үшін IS-LM моделіне төлем
теңгерімі функциясының кестесін (ВР ирегін) енгіземіз.
Бұл жағдайда сыртқы теңгерім экспорттың активтік сальдосы (сыртқы
сауда операцияларының ағымдағы есеп-шотының оң сальдосы) капиталдың таза
сыртқы ағынына (капитал қозғалысы есеп-шотыны теріс сальдосы) тең болған
жағдайда; немесе импорттың активтік сальдосы (сыртқы сауда операциялары
есеп-шотының теріс сальдосы) капиталдың таза салымдарына тең болған
жағдайда (капитал қозғалысы есеп-шотының оң сальдосы) мүмкін болады.
iz әлемдік пайыздық ставкасына тең і пайызының ішкі ставкасын
белгілегенде экономикада үш еселенген тепе-теңдік қамтамасыз етіледі.
Графикалық түрде оны 2-суретте көрсетілгендей, IS, LM және ВР иректерінің Y
= Y* және i = iz көрсеткіштеріне сәйкес келетін нүктеде қиысуы түрінде
көрсетуге болады.
2-сурет - Капитал мобилділігі жағдайындағы ашық экономикадағы
тепе-теңдік
(Ескерту: автордың ұсынысы)
Бұл жағдайда капиталдың толық мобилділігі жағдайы шартында ашық
экономикада үш еселенген тепе-теңдікті қамтамасыз ететін механизм жұмыс
істейді. Бұл валюталық курстың ағымдағы мәнін коррекциялау есебінен болады.
Кредиттік-ақшалық реттеу органының – Орталық банкінің ресми валюталық
резервіндегі өзгерістер ақша ұсынысына байланысты болады. Орталық банк
теңгерімдік есеп беруі активтерінде ішкі кредит пен ресми валюталық
резервтердің көлемінің көрінісі беріледі, ал пассивтерде ақша базасының
көлемі беріледі. Бұдан әрі, сараптама жүргізуді қарапайымдандыру мақсатында
шетел валюталық резервінің көлемі Орталық банкінің ресми валюталық
резервінің көлеміне дәл сәйкес келеді деп болжауға болады. Орталық банкінің
теңгерімдік есебінен келесі көрінеді:
ΔR + ΔDC=ΔДБ, (1)
ΔR – Орталық банкінің таза ресми валюталық резервіндегі өзгеріс;
ΔDC – үкіметке және коммерциялық банкілерге ұсынылатын ішкі кредиттегі
өзгеріс;
ΔДБ – ақша базасындағы өзгеріс.
Экономиканың сыртқы секторы есепшотындағы елдің ресми есептерінің
теңгерімі (ВР), іс жүзінде Отралық банкінің таза ресми валюталық
резервіндегі өзгерістердің көлемін көрсетеді.
BP = ΔR (2).
Елде ВР тапшылығы болатын болса, шетел валютасына деген сұраныс өседі
және ресми валюталық резервтер азаяды, себебі Орталық банк өз валютасын
шетелдік валютаға айырбастап сатып алуы керек.
Егер де ел ВР тапшылығын бастан кешіріп отырғандығының нәтижесінде
ресми валюталық резервтер ΔR көлеміне азаятын болса және ішкі кредит (DC)
өзгермейтін болса, онда ақша базасы тап сондай көлемге азаяды.
Алайда мұндай ақша базасының автоматты азаюының алдын алуға болатын
тәсіл бар. Орталық банк сыртқы есептердің бейтеңгерімдігін ақша ұсынысына
әсер ете алмайтындай етіп жоя алады немесе стерильдей алады. Стерильдеу
барысында Орталық банк DС-те сәйкес өзгерістер жүргізу арқылы ресми
валюталық өзгерістерді бейтараптандырады да, ресми валюталық резервтердегі
өзгерістерге қарамастан ақша базасы өзгеріссіз қалады.
Бұл төлем теңгерімі тапшылығы бар елде Орталық банк ресми валюталық
резервтерді жұмсайды дегенді білдіреді, бұл ақша базасының азаюына алып
келеді, бірақ та бір мезгілде ақша массасы бастапқы деңгейде қалуы үшін
немесе жоспарланған көлемге азаюы үшін ашық рыноктағы дисконт ставкасының
төмендеуі немесе резервтік жабу нормаларын төмендету операцияларын жүргізу
арқылы кеңейтуші ақша саясатын жүргізе отыра DC-ті көбейтеді. Стерильдеу
саясаты өзгеріссіз пайыз ставкасын немесе өзгеріссіз ақша массасының
көлемін демеуге бағытталған кредиттік-ақшалық саясатты жүзеге асырушы
елдерде басым болып келеді.
Ағымдағы операциялар есепшоты бойынша аталмыш кезеңде жүзеге асырылған
мәмілелердің сомалық сальдосы тек қана кездейсоқ жағдайда нөлдік болып
шығуы мүмкін. Бұл есепшот бойынша оң сальдо (NE 0) шетелдің ел алдындағы
міндеттемелерінің өсуін білдіреді, ал теріс сальдо (NE 0) ел шетел
алдында өзінің міндеттемелерін өсіргендігін көрсетеді. Бұл өзгерістер
капиталмен және қаржы құралдарымен операцияларды есепке алу кезінде
ескеріледі.
Капиталмен жүргізілетін операциялар сальдосының есепшоттары таза
капитал экспорты (NKE) деп аталады. NKE 0 болуы жағдайында елдің капиталы
таза сыртқа ағады (шығарылады), ал NKE 0 болуы жағдайында – оны таза
ішке құю (енгізу) жүреді.
Ағымдағы операциялар және капиталмен жүргізілетін операциялар
есепшотының сомалық сальдосы төлем теңгерімінң сальдосы (ZB) болып
табылады. Егер де NE NKE болса ел белсенді (артық) төлем теңгеріміне,
ал NE NKE болса пассивті (тапшылық) төлем теңгеріміне ие болады.
Төлем теңгерімінің тапшылығы деген, елдің тұрғындары сол мерзімде
түскен түсімге қарағанда, шетел азаматтарына көп төлегенді білдіреді.
Төлем теңгерімінің сальдосы келесі теңдеу түрінде көрінеді:
ZB = (E - Z) - (KE - KZ) = NE – NKE – ΔR
1-кестеден көріп отырғанымыздай, ағымдық операциялардың есеп-шоты,
2001 жылдан 2003 жыл аралығында, сонымен қатар 2005 және 2007 жылдарындағы
теріс сальдосы байқалады. 2005 жылы ағымдағы есеп-шоттың жалпы ішкі өнімге
(ЖІӨ) қатысты тапшылығы – 0,9% және 2006 жылы – 2,3% құрады. Таза
экспорттің жоғары бағамы кезінде тапшылықтың болуы халықаралық қызмет
бойынша шығындардың өскендігі және резидент еместерге инвестициялық
кірістерді төлегендігі болды.
Ағымдық есеп-шот 2004 және 2008 жылдары жақсы деңгейде болды, ол осы
жылдары тауарды экспортқа шығарумен байланысты еді.
Сыртқы сауда көрсеткіші төлем теңгерімінде аса маңызды орындардың
біріне ие болады, сол себепті де сауда теңгерімінің жайы төлем теңгерімінің
жайына жалпы үлкен әсер етеді.
Соңғы 15 жылдың ішінде Қазақстан біртіндеп бірізді түрде өзінің
әлемдік саудаға қатысуын тереңдете берді. Сыртқы сауда тауар айналымының,
экспорт пен импорттың жыл сайынғы көрсеткіштері 1999 жылдан кейін келесі
деңгейде толқып тұрды: сыртқы сауда айналымы – 2000 жылы 16,4 млрд.
доллардан 2004 жылы 33,9 млрд. долларға; 2005 жылы 46,3 млрд. доллардан
2008 жылы 110,5 млрд. долларға дейін жетті. Экспорт бойынша бұл көрсеткіш
тұрақты түрде өсті – 2000 жылы 9,3 млрд. доллардан 2008 жылы 72 млрд.
долларға дейін жетті. Импорт көрсеткіштері де 2000 жылы 7,1 млрд. доллардан
2008 жылы 38,5 млрд. долларға дейін өзгеріп тұрды.
Сыртқы сауда қызметінің айырмалық ерекшеліктеріне 2000 жылдан
басталған сыртқы сауданың оң сальдосын жатқызуымыз керек. Қарастырылған
кезең ішінде бұл көрсеткіш 2,2 млрд.-тан 33,5 млрд. АҚШ долларына дейін,
яғни 15 есеге дерлік өсті.
Қазақстанның салалық құрылымы бірнеше жылдар қатарынан іс жүзінде
өзгермей тұр, мұның себебі неғұрлым мол валюталық түсім түсіріп тұрған
тауарлар тізімінің өзгермеуінде болып тұр. Бұл тауарларға ең алдымен отын-
энергетикалық және металлургиялық кешен өнімдері жатады.
Бүгінгі күні Қазақстан алдында сервистехнологиялы экономиканы дамыту,
жоғары технологиялы өңдеу өндірістері үлесін өсіру міндеті тұр. Бұған
байланысты 2015 жылға қарай отандық экономиканың үшжарым есеге өсуіне алып
келетін ұлттық экономиканы диверсификациялауына бағыт алу керек, бірқатар
ірі мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру қажет.
Алтынвалюталық авуарлардың қозғалыс теңгерімі елдің қолында бар ресми
алтынвалюталық резервтердің өзгеруімен байланысты операциялардың, елдің
шетел банкілерінің алдындағы міндеттемелерінің өзгерісінің көрінісін
береді.
Ресми валюталық резервтердің өзгеруі ресми есептесулердің төлем
теңгерімін реттеу әдістері мен көздерінің бейнесін береді. Төлем
теңгерімінің тапшылығы дәлме-дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза
сатуына тең болады. Және де керісінше, төлем теңгерімінің оң сальдосы дәлме-
дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза сатып алуына тең болады.
Елдің ұзақ уақыт бойы төлем теңгерімін тапшылықпен теңгеріп жүргізе
алмайтыны айдан анық, себебі бұл жағдай ресми валюталық резервтердің
түгесілуіне алып келеді. Қалыптасқан жағдайдан шығудың бір ғана амалы –
төлем теңгерімін ұлттық валютаның айырбас курсын коррекциялау арқылы жүзеге
асырылатын макроэкономикалық реттеу болып табылады.
Қазақстан резиденттері мен басқалар арасындағы экономикалық мәмілелер
сол кезең ішінде (1 жыл) елдің төлемдік теңгерімінде айқындалады.
Қазақстанның ішкі экономикалық қызметіне сандық (ақшалай) және сапалық
(құрылымдық) сипаттама бере отырып, оның дүниежүзілік шаруашылығына қатысын
көрсетеді (1-кесте).
Кесте 1 - Қазақстанның төлем теңгерімі * млн. АҚШ долл.
Көрсеткіштер
Сондықтан да табиғи әлеуетті белсенді пайдалануды сақтай отыра,
Қазақстан дайын өнімдер үлесін, соның ішінде қайтып жаңалауға келмейтін
шикізаттарды, көп ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді шығаруды өсіруі
керек. Бұл ең алдымен, мұнайды – мұнай өнімдерімен, түсті және қоспалы
металдарды – жоғары сапалы конструкциялармен, материалдармен және т. б.
біртіндеп экспорттан ығыстыруды жүйелі жүргізу керек. Егер де бұл бағыт
стратегиялық бағытпен жүргізілетін болса, онда бұл республика
экономикасының бәсекелестікке төзімділігінің артуына алып келеді.
Қазақстанда ағымдағы шоттың негізгі бөлігін (45-50%-ға дейін) сауда
теңгерімі құрайды, ал сауда теңгерімі тұрақты түрде оң көрсеткішке
айналуда, және бұл теңгерім шикізат бағасының толқуына үлкен тәуелділікте.
Қазақстанның сауда теңгерімінің оң сальдосын ұстап тұруы өте позитивті
фактор болып табылады. Сауда теңгерімінің мәні ағымдағы шот бойынша төлем
теңгерімінің оң сальдосын қамтамасыз етуге маңызды үлес салуы қажет. Бұл
үшін алдағы онжылдықта экспорт құрылымында жоғары қосымша құнды тауарлар
үлесінің өсуі жөніндегі экономикалық саясат жүргізу қажет.
Қазақстанның бейфакторлық қызметтер рыногы тұрақты түрде өсіп келе
жатқан сыртқы сауда айналымымен сипатталады. Алайда қызметтер экспортының
жеткіліксіз дамымаған инфрақұрылымына байланысты халықаралық қызметтер
саласында экспорттық-импорттық операциялар бойынша тұрақты теріс сальдо
байқалуда.
2000-2007 жылдар аралығы бойынша қызметтер импорты экспорттан асып
түсуін жалғастырумен болды. Бейрезиденттер көрсеткен қызметтер көлемі 2006
жылмен салыстырғанда 32,1%-ға өсіп, 11,5 млрд. долл. көрсеткіштен асып
кетті, бұл халықаралық қызметтер саудасы айналымының 76%-ға жуығын құрады.
Қазақстандық рыноктың негізгі позицияларының теңгерімделмегендігі
Тасымалдар бабы бойынша пассивті сальдо жағдайында және Сапарлар және
Басқа да қызметтер баптарының теріс сальдосы жағдайында құралады.
Сауда теңгерімінің белсенді сальдосы жыл өткен сайын бейфакторлық
қызметтер пассивтеріне үлкен көлемде жұтылып кетуде. Бұл қызметтер экспорты
мен импорты бойынша халықаралық есептерде тепе-теңдікке қол жеткізу үшін
тауар экпортынан түсетін валюталық қаражат қосымша түрде тартылады дегенді
білдіреді.
Халықаралық бейфакторлық қызметтер бойынша экспорттық-импорттық
операциялардағы бейтеңгерімді жеңу үшін халықаралық қызметтер теңгерімі
бойынша теріс сальдо ЖІӨ-нің 0,6%-нан аспауы керек, бұл қазіргі кезде ЖІӨ-
нің 6 мен 9% аралығынды толқып тұр.
Бұл мақсатқа қол жету үшін қазақстандық жақтан бейрезиденттерге
көрсетілетін халықаралық қызметтер саласын кеңейту және дамыту есебінен
қамтамасыз етілуі тиіс.
Транзиттік тасымал саласында халықаралық ынтымақтастықты дамыту керек,
бұл ең алдымен өздерінің геосаяси жайына байланысты қазақстандық транзитке
ұмтылатын елдермен жүзеге асырылуы керек. Транзит валюталық қаржы
түсімдерін қамтамасыз етуде маңызды рөл ойнай алады.
1.2 Қазақстанның халықаралық инвестициялық ұстанымы
Қазақстан туризмді дамытуға арналған маңызды әлеуетке ие, және де
болашақта туризм халықаралық қызметтер саласындағы жетекші салалардың
біріне айналуы мүмкін. Бейрезиденттердің елдегі қонақ үйлерде тұруына,
тамақтануына, көңіл көтеруіне, сыйлықтар мен кәдесыйларды сатып алуға төлеу
түрінде туризмнен түсетін түсімдер ұлттық кірістің маңызды құрамдасына
айналуы мүмкін.
Кері сальдоның пайда болуына және Қазақстанның экспорттық-импорттық
операцияларындағы тепе-теңдіктің бұзылуына белгілі бір дисбаланс факторлық
табыстар бойынша баланс енгізеді. 1995-1997 жж. шетелдік инвестициялардың
жаппай тартылуына және көп емес көлемде капиталды экспорттау кері сальдоның
сақталуына алып келді де, содан соң өсуі болды.
Шетелдік міндеттемелерді өсіру оларға қызмет ету бойынша шығындардың
айрықша өсуімен түсіндіріледі. Сыртқы қарызды алуға қызмет етуге
шығындардан басқа факторлық қызмет көрсетулер теңгерілімінің кері
сальдосының өсуіне белгілі бір үлесті тікелей инвесторлардың табыстары
қосты.
Әлемдік тәжірибе шетелдік инвестордың нақты салымы әдеттегідей
болжанған инвестицияның барлық сомасының 25% аспайтын мөлшерді
құрайтындығын және бұдан былайғы инвестициялау қайта инвестицияланған
пайданың есебінен жүзеге асырылатындығын, яғни қаржылық шотта көрсетілген
тікелей инвестициялардың ағымы ағымдағы операциялар бойынша шығынның
артуымен сәйкестендірілетіндігін көрсетеді.
Бұған қоса өндірістің шетелдік факторларын пайдалану елімізде қажетті
түрде тиімді болған жоқ, бейрезиденттерге экономикаға тартылған қаржылық
және еңбек ресурстары бойынша төлемдердің өсімі резиденттер табыстарының
өсімін басып озды.
Табыс балансының тапшылығы абсолютті түрде де (2000 жылдағы 1,2
миллиард доллармен салыстырғанда 2007 жылы 10,9 миллиард долларға жетті),
салыстырмалы мөлшерде де тездетіп өсуде. Егер 2004 жылға дейін табыс
балансы тапшылығының ЖІӨ қатынасы 5,7 пайыздан аспаса, 2005 жылы 8,7
пайызды құрады, ал 2006 және 2007 жылдары 10 пайыздан асты.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Сыртқы экономикалық қызметінің жалпы мәселелері
1.1 Сыртқы сауда тауар айналымының, экспорт пен импорттың көрсеткіштері
1.2 Қазақстанның халықаралық инвестициялық ұстанымы
2 Экспорттық – импорттық операцияларды есепке алу, салық салу және
тиімділігін талдау.
2.1 Шетелдік валюта операцияларының есебі
2.2 Салық салу және тиімділігін талдау
2.3 Тауарлардың импорты бойынша жасалатын операциялардың есебі
2.4 Тауарлардың экспорты бойынша жасалатын операциялардың
есебі
3 Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық
операцияларының арасындағы теңгерімділікке жету мәселелері мен шешу жолдары
3.1 Толлингті операциялардың есебі
3.2 Экспорттық және импорттық операциялар нәтижесінде қаржы рыногын және
банк жүйесін тұрақтандыру
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Дүниежүзілік шаруашылық
байланыстары тереңдеген сайын тауар мен валюта-қаржы ағымдары қозғалысының
жаһандану процессі тауарлар мен қызмет көрсетулер экспорты мен импорты,
тартылған және шығарылған капиталдар, шетелдік инвестициялардан елге және
отандық тауар өндірушілердің шетелге табыстарының ағымдары мен жылыстауы
арасындағы тепе-теңдік жағдайына неғұрлым көп әсер етуде.
Сыртқы экономикалық қызметте теңгерімділікке қол жеткізуде экспорттық
және импорттық операциялар маңызды орынға ие және бұл операциялардың
арасындағы тепе-тең жағдайлардың қамтамасыз етілуімен қол жеткізіледі. Бұл
процесті реттеу үшін ақша-кредит, салықтық-бюджеттік және валюталық және
валюталық саясаттың түрлі құралдары қолданылады.
Қазақстанда экспорттық және импорттық операциялар арасындағы баланс
теріс сальдоға ие, бұл өз кезегінде ағымдағы операциялар шотының теріс
мәнінің қалыптасуына айрықша әсер етеді. Теңгерімсіздік бойынша мұндай
жағдай халықаралық қызмет көрсетулер бойынша операциялар балансының ағымды
теріс сальдосына, тартылған шетелдік капиталға табыстарды және халықаралық
несиелер бойынша төлемдерге байланысты. Экспорттық және импорттық
операциялар арасындағы теңгерімдіктің жоқтығы ағымдағы операциялар шоты
бойынша тапшылықты жабатын және мемлекеттің халықаралық өтімді қорларының
өсімін қамтамасыз ететін сыртқы қаржы ресурстарының ауқымды ағымымен
теңгерімді жағдайға келтіріледі.
Экспорттық және импорттық операциялар арасындағы, капиталды тарту және
шығару операциялары арасындағы теңгерімділікке қол жеткізумен байланысты
мәселелерді анықтау және игеру әлі жеткілікті түрде пысықталмаған, өйткені
бұл салада қандай да бір болмасын іргелі еңбек жарияланған жоқ. Сондықтан
сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операциялар
арасындағы теңгерімділікті қамтамасыз ету жолдарын зерттеу аса өзекті болып
табылады.
Мәселенің игерілгендік жағдайы. Экономикадағы сыртқы және ішкі
теңгерімділіктің теориялық, әдістемелік және практикалық аспектілерін
әзірлеуге, экспорттау және импорттау операцияларының арасындағы тепе-
теңдікке қол жеткізуге А. Смиттің, Д.Рикардоның, Дж. М. Кейнстің, Дж.Р.
Хикстің, М. Фридменнің, Э.Стиглицтің, Дж. Тобиннің, Ф.Модельянидің,
Р.Дорнбушаның, Э.Хекшердің, Б.Олиннің, Т.Рыбчинскийдің, П.Э.Самуэльсонның,
М. Портердің және басқалардың еңбектері арналған.
Бұл мәселелер әсіресе Л.Н. Абалкин, А.Киреев, Л.Н. Красавина, М.Пебро,
П.Кругман, А.Илларионов, Дж.Саке, С.М.Никитин, С.Пекур, В.Н.Шенаев және ТМД
елдерінің басқа да экономистері әдістемелік ұстаным жағынан аса мұқият
зерттеді.
Қазақстанда экспорттау және импорттау операциялары арасындағы
теңгерімділікке қол жеткізу елдің төлем балансының салмақты мәселелері
бойынша У.Баймұратов, А.К.Қошанов, О.Сәбден, Н.К.Нұрланова, А.Е.
Есентүгелов, Ш.Р.Әбділманова, Б.Д. Құсайнов, Н.Нұрсейіт, Р.У.Рахметова,
Е.С.Кәрібжанов, К.Ш.Дүйсенбаев, Б.К.Қазбеков, А.И.Оңдасынова, О.К.Есқараев,
Р.А.Қамшыбаев, Д.М.Мадиярова, У.А.Текенов, А.Д.Шелекбай және басқалар
сияқты қазақстандық экономистер жұмыс жасауда.
Сонымен қатар, сыртқы экономикалық қызметтегі теңгерімділікті кешенді
қамтамасыз ету мәселелері әзірге жеткілікті түрде зерттелген жоқ.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты елдің
сыртқы экономикалық қызметінің теңгерімді қызмет етуін теориялық-
әдістемелік негіздеу және валюталық режимнің ырықтану жағдайында және
халықаралық қаржы капиталының еркін ағымы мен жылыстауы жағдайларында
экспорттық және импорттық операциялар арасындағы теңгерімділікке қол
жеткізу бойынша реттеу әдістерін әзірлеу болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі мәселелер шешілді:
- ашық экономикадағы сыртқы экономикалық қызметтің теңгерімді қызмет
атқаруының теориялық-әдістемелік негіздерін зерттеу;
- ұлттық валютаның бағамын тұрақтандыруға әсер ету үшін монетарлық,
қазыналық және валюталық саясаттың құралдарын пайдалану мүмкіндіктерін
игеру, елдің ішіндегі және шетелдегі пайыздық мөлшерлеме мен инфляция
қарқыны арасындағы айырмашылықты төмендету;
- елдің сыртқы активтері мен міндеттемелері арасындағы
теңгерімсіздіктің пайда болуының, сыртқы экономикалық қарыздардың
жинақталуының, халықаралық есеп айырысулардағы баланстың бұзылуының негізгі
себептерін анықтау;
- экспорттау және импорттау операцияларын жүргізу кезінде, сыртқы және
ішкі көздер есебінен банктерді қорландыруды іске асыру кезінде туындайтын
мәселелерді ашу;
- елдің халықаралық инвестициялық ұстанымын және төлем балансын және
ұлттық валюта бағамын нығайту немесе әлсіреуінің әсер ету, валюталық
тәртіпті ырықтандыру, капитал қозғалысын шектеу және оның ағымын стерильдеу
әдістерін талдау;
- ипотекалық дағдарыс және өтімділік дағдарысы, елдің халықаралық
инвестициялық ұстанымындағы талаптары мен міндеттемелері арасындағы
теңгерімсіздік, ауқымды сыртқы қарыздың қалыптасу мәселелерін зерттеу;
- экспортты әртараптандыру, жоғары технологиялық өндірісті
қалыптастыру, мұнай табыстары және шикізат емес салалары үшін тартылатын
шетелдік инвестицияларды пайдалануды негіздеу;
- тартылатын және көрсетілетін халықаралық қызмет көрсетулер
арасындағы, пайдаланылған шетелдік капитал мен шетелдік активтерге салынған
отандық капиталдар арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізу шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі елдің сыртқы қаржы-экономикалық қызметі.
Зерттеу пәні экспорттау және импорттау операциялары арасындағы
теңгерімділікке қол жеткізу бойынша негізгі мәселелер болып тауарлар мен
қызмет көрсетулер экспорты мен импорты, шетелдік инвестициялардан және
шетелдік активтерге салынған отандық инвестициялардан капиталдың ағымдары
мен жылыстауы, елдің халықаралық инвестициялық ұстанымындағы талаптары мен
міндетемелері, ішкі және сыртқы қорландыру көздері табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеудің
әдістемелік негізін халықаралық есептеулерде, қаржы капиталының ағымы мен
жылыстауында тепе-теңдікке қол жеткізу, елдің төлем балансын салмақтандыру
сұрақтарын шешу мәселелерінде мамандандырылған жетекші шет елдердің және
отандық ғалымдардың жұмыстары құрайды. Зерттеудің теориялық негізі елдер
мен аймақтық шоғырланған бірлестіктер арасындағы әлемдік валюта жүйесінде
және халықаралық валюталық-қаржылық қатынастардағы құрылымдық және
институционалдық қайта құрылулар мәселелері қарастыралатын түрлі бағыттағы
және қазіргі экономикалық ғылым мектептерінің жағдайлары мен үлгілері
болды.
Зерттеудің ақпараттық негізі ҚР Ұлттық Банкінің мәліметтері, ҚР заң
және нормативтік актілері, Дүниежүзілік Банктің және басқа да халықаралық
қаржы институттарының нұсқаулары, Қазақстанның қолданбалы экономикалық
зерттеулерінің нәтижелері, ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері, жүйелі
басылымның материалдары болды. Шешілген мәселелерге қарай зерттеудің түрлі
әдістері пайдаланылды: логикалық және құрылымдық талдау, талдау және
синтездеу, салыстыру және қамту, динамикалық қатарларды бағалаудың
экономикалық-статистикалық әдістері, экономикалық-математикалық әдістер,
сарапшылық бағалау, әлеуметтік зерттеу нәтижелері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы валюталық тәртіптің ырықтану
жағдайы кезінде экспорттық және импорттық операциялар арасындағы
теңгерімділікке қол жеткізуі, экономикадағы үштік тепе-теңдікке қол
жеткізудің тұжырымдамалық ережелері, әлемдік қаржы дағдарысының
Қазақстанның қаржы жүйесіне және оның экономикасына тұтас әсер етуі
теориялық ғылыми негізделді.
Қорғауға шығарылатын негізгі жағдайлар:
- экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуіне қол жеткізудің классикалық
және неоклассикалық доктриналарының ережелері, үштік тепе-теңдікке қол
жеткізудің монетарлық және кейнсиандық үлгілерінің ережелері теориялық
негізделді;
- сыртқы экономикалық қызметтегі тепе-теңдікке қол жеткізуде ағымдағы
операциялардың теңгерімі жағдайы жүйелі негізделді.
- ипотекалық дағдарыстың, банк жүйесіндегі өтімділік дағдарысының,
халықаралық инвестициялық ұстанымдағы елдің талаптары мен міндеттемелері
арасындағы теңгерімсіздіктің пайда болу себептері анықталды;
- стресті активтерді секьюритизациялауды ұсынуы, Базель комитетімен
әзірленген банктік реттеу, қадағалау және бухгалтерлік есептеудің
халықаралық стандарттарына ауысуы негізделді;
- ұлттық валютаның ағымдағы бағамының өзгеруі, елдің ішіндегі және
шетелдегі инфляция қарқынының қатынасы, дүниежүзілік рыногтің ссудалық
капиталы мен ұлттық қаржы рыногының арасындағы пайыздық мөлшерлемелердің
айырмашылықтарының төлем теңгерімі ұсынылды.
1 Сыртқы экономикалық қызметінің жалпы мәселелері
1.1 Сыртқы сауда тауар айналымының, экспорт пен импорттың
көрсеткіштері
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпарттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымын, ұйымның нысанына, айрықшы ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпартсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге, оның сапасын
көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл
орайда, шаруаға қарсыздыққа, кәсіпорынның материалдық құндылықтары, ақша
қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және
тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айырықша
бағаламауға болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен 2- шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелеренің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Валюталық операциялар кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметімен
тікелей байланысты. Валюталық операциялардың бухгалтерлік есебі кейінгі
қосымшалар мен өзгерістермен қоса субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының Типтік жоспары негізінде
жүргізіледі.
Сыртқы экономикалық операциялар есебінің ерекшелігі есеп теңгемен де,
шетелдік валютамен де жүргізілуінен тұрады.
Кәсіпорындарда сыртқы экономикалық қызметтің жүргізілуіне байланысты
барлық операциялардың есебі шоттарда салыстырмалы түрде (теңгеде және
шетелдік валютада) жүргізіледі.
Оны мысалда қарайық.
Доллардың бағамы (ҚР ҰБ мәліметтері бойынша) операцияның басталған
кезінде 150 теңге, соңында 152 теңге болды делік.
1. Валюталық шоттан кассаға 200 доллар ақша түсті (валюталық шотта
айдың басындағы қалдық 1000 доллар).
2. Сейітовтің есебіне кассадан 200 доллар берілді.
3. Шығыстар туралы бекітілген есебіне сәйкес Сейітов тарапынан
материалдар сатып алу үшін 200 доллар жұмсалды.
4. Бағамдық айырма (пайда) анықталды. Шоттарда бұл операцияларды
жазамыз.
Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің негізгі түрлері тауарларды
экспорттау мен импорттау болып табылады. Тауарларды экспорттау - тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушының еліне жөнелту арқылы шетелдік
сатып алушыға салу; импорттау – тауарды сатып алушының еліне әкелу арқылы
шетелдік сатушыдан алу.
Сыртқы экономикалық мәміле контрактімен рәсімделеді, онда олардың
құқы, міндеттемесі және тараптардың жауапкершілігі көрсетіледі. Сондықтан
дұрыс рәсімдеу үшін Халықаралық сауда палатасының әзірленген халықаралық
сауда терминін (Инкотермс) пайдалануды ұсынады.
Инкотермстің барлық термині төрт базалық категорияға топтастырылған:
Топ Жабдықтаудың Франкировка жағдайы
шартты белгілері (тасымалдау шарттары)
Е EXW Завод франкосы
F FCA Еркін тасымалдаушы
FAS Еркін кеме бортының жағасына дейін
FOB әкелу
Еркін бортқа әкелу
C CFR Құны және фрахтысы
CIF Құны, сақтандыру және фрахтысы
CPT Тасымалдауға дейін төленген...
CIP Тасымалдау мен сақтандыру төлемі
жүкті тасымалдауға дейін төленген
D DAF Шекараға деәін жеткізілген
DES Кемеден жеткізілген
DEO Кеме тоқтайтын жерге дейін, яғни
айлаққа
DDU Дейін өткізілген (баж салығы
DDP қосылған)
Баж салығын төлемей жеткізілген
Баж салығын төлеп жеткізген
Е тобының шарты бойынша сатып алушы сатушының қоймасынан жөнелтуге
дайын тұрған тауарды алады. Ғ тобының шарты бойынша, сатып алушы
көрсетсен транспорттық құралына дейін тауарды сатушының өзі жеткізіп беруге
міндеттенген.
С тобының шарты бойынша сатушы тасымалдаушылармен шартқа отырады,
бірақ жүкті жөнелткеннен кейін пайда болатын шығыстарға және тауардың
бұзылуына (жоғалуына) жауап бермейді. Д тобының шарты бойынша сатушы
барлық тәуекелділіктерді және жүкті белгіленген жеріне дейін жеткізіп
берумен байланысты шығындарды өзіне алады.
СІҒ тауарды жеткізіп беру кезіндегі жағдайында сатушы жүктің әрбір
тоннасын сақтандырады, фрахтысын анықтайды, жүкті жөнелтетін портқа
жеткізіп, оны өз есебінен мерзіміне сәйес порт кемесіне тиейді және сатып
алушыға құжаттарын қоса береді. Сатушының міндетіне тауардың транспорттық
тәуекелділігі де кіреді.
Сөйтіп, CIF шарты кезінде сатып алушының жабдықтаушыға төлейтін
бағасының ішіне тауардың құны, фрахтысы және сақтандырулар кіреді.
DAF жағдайында экспорт үшін рұқсат етілген белгіленген орнына дейін
тауарды жеткізіп беру бойынша жауапкершілікті сатушы алады, ал сатып алушы
көрсетілген орында және көрсетілген уақытында тауарды қабылдап алуға
міндетті.
FAS – жабдықтау шартына сәйкес сатушы кеме бортына дейін тауарды өз
есебінен жеткізіп беруді мойнына алады, ал содан кейінгі шығыстарды (арту,
фрахт) сатып алушы алады. Транспорт құралына дейінгі тауардың бұзылуын және
басқа да шығыстарын сатушы өз мойнына алады.
ҒОВ - сату жағдайына сәйкес жабдықтаушының бағасына тауардың құнын,
кеме бортына арту және оған дейін жеткізу шығыстар, т.б. кіреді
Инкотермс ұсыныстық сипатта болады және оның белгілі бір бөлігін
немесе толық көлемін пайдаланылуы тараптардың келісіміне байланысты болып
келеді.
Қазақстан Республикасы аймағына әкелінетін және оның шекарасынан
шығарылатын барлық тауарлардың кедендік бақылаудан өтетіндігін көрсетеді.
Бұл кезде заңда қаралған кедендік төлемдер экспорттауға да, импорттауға да
салынады, оның құрамына мыналар кіреді:
кедендік баж салығы;
кедендік рәсімдеу үшін кедендік алымдар;
тауарды сақтауға алынатын кедендік алымдар;
шығарып салғаны үшін кедендік алымдар;
Қазақстан Республикасының кедендік органына лицензия бергені үшін
алынатын алым;
кеден ісін рәсімдеу бойынша машықтанған мамандық аттестатын бергені
үшін алым;
алдын ала қабылданатын шешімдер үшін төлем.
Бұл төлемдердің көбісінің мөлшерін кедендік тауар құнына тәуелді болып
келеді, олардың құрамына шет елдік валютамен есептелген тауардың нақты құны
және шетелдік төленген үстеме шығысы кіреді. Егер де үстеме шығысыны
жабдықтаушының өзі төлесе, онда ол тауардың нақты құнына бағаның бір
элементі ретінде болады және сатып алушы өтейді.
Кедендік төлемді есептеудің негізін тауардың кедендік құны құрайды,
тек кейбір арнайы кедендік төлемдерін, яғни, тауар бірлігі үшін белгіленген
мөлшерде есептелетіндерін қоспағанда.
Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан тысқары жерлерге
шығарылатын тауарлардың кедендік құны; шот-фактурада көретілген тауар
бағасына, сондай-ақ егер шот-фактураға енгізілмеген болса, онда мынадай
нақты шығындар: тауарды әуе айлағына, айлаққа немесе басқадай жерге дейін
жеткізіп беруге жұмсалған шығындар; тауарды Қазақстан Республикасының
кедендік аумағынан сыртқары жерлерге шығару шығындары; сатушының шығарған
шығындары; сақтандыру сомасы; комиссиялық және брокерлік сыйақылары; сондай-
ақ Сыртқы экономикалық қызметтің тауар номенклатурасына сәйкес
бағаланатын тауарлармен біртұтас нәрсе ретінде қаралмаса, контейнерлердің
немесе бірнеше рет қайталанып айналымда болатын ыдыс құндары негізінде
анықталады.
Қазақстан Республикасының кедендік аумағына сырттан әкелетін тауардың
кедендік құны мынадай әдістерді қолдану арқылы анықталады: сырттан
әкелелінетін тауарларға жасалған мәміле бойынша; ұқсас тауарларға жасалған
мәміле бағасы бойынша; біріңғай тауарларға жасалған мәміле бағасы бойынша;
құннан шегеру әдісімен; құнға қосу әдісімен; резервтік әдісімен жасалады.
Кедендік төлем мөлшерлері мынадай түрлерге бөлінеді:
Адволарлық – салық мөлшері салынатын тауарлардың кедендік құнына
процентпен есептеледі;
Ерекше - салық мөлшері салынатын тауарлар бірлігінің белгіленген
мөлшерімен есептелінеді;
Аралас – салық мөлшері жоғарыда аталған кедендік салық түрлерінің
екеуінеде үйлестіріледі.
Сыртқы экономикалық қызметте қолданатын негізгі құжаттар болып:
Техникалық құжаттаулар – техникалық төлқұжаты (паспорты), сызбасы,
жинау бойынша нұсқауы, монтаждау, басқару және жөндеуі, техниалық жағдайын
сипаттайтын құжат (спецификациясы) және т.б.
Тауарлы-ілеспе құжаттаулар тауар сапасының сертификаты, буып-түю
парағы; құрастырушы тізімдемесі (ведомосы) т.б.;
Транспорттық, экспедиорлық және сақтандыру құжаттаулары – теміржол
наклоднойы және оның көшірмесі (жүк түбіршегі, коносамент, автотранспорттық
наклоднойы т.б.), сақтандыру полисі немесе сертификаты;
Қойма құжаттары – экспорттау тауарына портта берілген қабылдау актісі,
тауардың сақтауға алынғаны туралы қойманың қолхаты, басқа да кепілдік
куәлігі т.б;
Есеп айырысу құжаттаулары – шот-фактурасы, аударм векселі (тратты);
Банкі құжаттаулары – валютаны аудару өтініші, инкассо тапсырмалары,
акредетив ашу туралы тапсырмалар, чектер, Қазақстан Республикасының кеден
депозитіне қаражатты аудару туралы тапсырмалары, есеп айырысу және
валюталық шоттар бойынша жасалған операциялардың көшірмесі;
Кедендік құжаттаулар – кедендік жүк декларациясы (КЖД), тауардың шығуы
(немесе шығарылған жері) туралы сертификаты, баж салығын төлегені туралы
анықтама, акциздер, алымдар;
Талап (шағым) құжаттаулары – шағымдық хат, сотқа немесе арбитражға
қойған талап арыз;
Бұзылған немесе кем шыққан жөнінде жасалған құжаттар – кем шыққанға
жасалған коммерциялық актілер, авария сертификаты.
Сыртқы экономикалық қызмет бойынша есеп айырысу шетелдік валюта
бойынша жүреді. Нақты мысалдарды қарастырмастан бұрын шетелдік валюта
бойынша жасалатын операцияларына тоқталамыз.
Макроэкономикалық тепе-теңдік проблемалары 1929-1933 жылдардағы Ұлы
экономикалық депрессия кезінен бері экономикалық теорияның басты мәселесі
болып келеді. Экономикадағы тұрақтылық жағдайы оның жалпы экономикалық тепе-
теңдік жағдайында жұмыс істеуіне байланысты болады. Тепе-теңдік
жағдайындағы айырбас пропорциясы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігіне қол
жеткізу арқылы жасалынады, және де рынок қатысушыларының бірде-біреуі
өзінің жоспарланған сатып алу және сату көлемін өзгертуге мүдделі емес. Л.
Вальрас моделі тұңғыш макроэкономикалық тепе-теңдік моделі болып табылады.
Оның моделі барлық рыноктарда толықтай тепе-теңдікті қамтамасыз етіп
тұратын тепе-тең баға негізінде құрылған. Вальрас моделінен келіп шығатын
аса маңызды қорытынды – егер экономикада өзара байланысты рыноктардан
тұратын, тепе-теңдік (n – 1) рыноктары арқылы қол жеткізілсе, бұл тепе-
теңдік басқа n-ші рыногында да автоматты түрде орнайтын болады.
Экономикалық әдебиеттерде макроэкономикалық тепе-теңдікке қол жеткізу
жағдайлары бір мағынада айтылуы жоқ екендігі, оның әртүрлі түсіндірілуі.
Бұл мәселені классикалық, неоклассикалық және кейнсиандық концепциялар
түрліше түсіндіреді.
Жалпы экономикалық тепе-теңдіктің классикалық моделі классикалық
концепцияның басты постулаттарына негізделеді. Классикалық мектеп
принциптеріне сәйкес экономика бір-бірінен тәуелсіз екі секторға бөлінеді:
ақша және шынайы экономика секторлары. Шынайы экономикада тауарлар мен
қызметтердің шынайы ағынының қозғалысы жүріп жатады. Ақша экономикасында
осы ақша ағындарға тікелей зиянын тигізбей, тек қана осы ақша айналымына
қызмет көрсететіп жатады.
Бұл моделде үш рынок қарастыралады: еңбек, капитал (құнды қағаздар)
және игіліктер. Бұл рыноктарда екі макроэкономикалық субъектілер өзара
ынтымақтастықпен әрекет жасайды: үй шаруашылығы және кәсіпкерлер.
Классикалық коцепцияда жинақ қоры пайыздық ставканың функциясы болып
табылады. Кірісті тұтыну мен жинақтауға бөлген кезде үй іші шаруашылықтары
жинақ деңгейін негізге алады.
Пайыз ставкасының жоғарылауы жоспарланған жинақ көлемін қайта қарауға
алып келеді, яғни тепе-теңдікті қамтамасыз ететін пайыздық ставка орнағанша
жоғарылау жағына және инвестицияларды төмендеу жағына қарай қайта қарауы.
Капитал рыногында жинақ қоры көлемінің инвестиция көлемінен асып кеткен
жағдайда бос кредиттік ресурстар пайда болады, бұл пайыз ставкасының тепе-
теңдік күй жағдайына дейін төмендеуіне алып келеді.
Игіліктер рыногында бейбаланстың пайда болуының әсері капитал
рыногында да көрінісін береді, сол капитал рыногында тепе-теңдікті қалпына
келтіруге мүмкіндік беретін орнатылған тұрақтандырғыш бар болғандықтан,
капитал рыногының тепе-теңдігін қалпына келтіру игіліктер рыногындағы тепе-
теңдіктің қалпына келуіне алып келеді.
Классикалық модельдегі жалпы экономикалық тепе-теңдік шарттарының
қалыптасуы өздігінен реттелу принципі бойынша, мемлекет жағынан кірісусіз
осылайша жүреді, мұны орнатылған үш тұрақтандырғыш қамтамасыз етеді:
иілімді бағалар, жалақының иілімді номиналды ставкасы және иілімді пайыз
ставкасы. Және де бұл жағдайда ақша және шынайы сектор бір-біріне тәуелсіз
болады.
Кейінгі зерттеулер былай деп көрсетті, жалпы экономикалық тепе-
теңдікті қамтамасыз ету үшін классикалық тұжырымдамаларды қолдану тиімді
емес, себебі мемлекеттік араласу болмаған жағдайда жиынтық сұраныстың өсуі
бағаның инфляциялық өсуіне алып келеді.
Біздің ойымызша, жұмыспен қамту және ұлттық өндірістің жоғары
деңгейіне демеу көрсету үшін мемлекеттің белсенді араласуы ұсынылады. Бұл
араласу қолда бар фискалдық және монетарлық саясат құралдарын жиынтық
сұранысқа әсер етуге қолдануы керек.
Неоклассиктердің пікірінше, ақша рыногында ақшаға тең баға ұсынатын
тепе-теңдік пайызы орнайтын болады. Бұл жағдайда жинақталған ақша саны
инвестицияланған ақша санына тең болады. Егер де жинақ қорының көлемі
инвестициядан асып кететін болса, онда пайыз деңгейі төмендейді де, жаңа
тепе-теңдік орнайтын болады.
Жинақтаулар мен инвестициялар теңдігі неоклассиктер ақша рыногына
кепіл болады деп санайды. Егерде тұтынушыларға құнттылығы үшін жоғары
пайыздар төленетін болса, онда олар жинақтау жүргізеді, және де пайыз
ставкасы неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым жинақ қорының көлемі де
жоғары болады. Аталмыш пайызды өндірістің дамуына жинақталған ақшаны
пайдаланатын инвестор-кәсіпкерлер төлейтін болады.
Егер жинақ қорының көлемі инвестициядан жоғары болатын болса, онда
өнімге жұмсалатын жалпы шығындардың азаюы оған деген бағаның төмендеуіне
алып келеді. Өнімге сұраныстың төмендеуі жағдайында бәсекелестер оның
бағасын төмендетеді, бұл жинақ қорлары жоқ тұлғаларға тауар сатып алуды
ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сондықтан да жинақ қоры өндіріспен және
жұмыспен қамтудың қысқаруына емес, баға төмендеуіне алып келеді. Сонымен
бірге тауарларға деген сұраныстың төмендеуі ресурстарға деген сұранысқа,
соның ішінде жұмыс күшіне деген сұранысты төмендетеді деп пайымдалады. Ал
бұл жалақының төмендеуіне алып келетін болғандықтан, сол – төмен ставка
бойынша жұмыс істеуге тілек білдіргендердің барлығы да жұмысты болады, яғни
жұмыссыздық болмайды.
Басқаша айтқанда, неоклассиктердің пікірі бойынша нарықтық механизм
пайыздың иілімді ставкалары, баға мен жалақы икемділігі арқылы шығындар мен
кірістерді сәйкестендіреді, өндірістің қажетті көлемін, толық жұмыспен
қамтуды және макроэкономикадағы тепе-теңдікті демеп тұрады.
Жалпы экономикалық тепе-теңдіктің кейнсиандық моделі классикалық
мектеп постулаттарынан айырмасы бар принциптерде құрылған. Кейнсиандық
моделде жетекші рөл IS-LM моделі шеңберінде құрылатын тиімді сұранысына
тиесілі болады.
Дж. Кейнстің тұжырымына сәйкес, өндірілген тауарлар мен қызмет саны
жиынтық шығындардың (немесе жиынтық сұраныстың) деңгейінде, яғни тауарлар
мен қызметтердің шығындарына тәуелділікте болады. Жиынтық шығындарының өте
маңызды бөлігі тұтынушылық, бұны жинақ қорымен қоса алғанда салық
төлегеннен кейінгі кіріске тең болады. Бұған сәйкес, аталмыш кіріс
тұтынушылықты ғана емес, сонымен бірге жинақ қорындай анықтап береді.
Сонымен қатар тұтыну және жинақ қоры көлемі тұтынушылық қарыздар, капитал
көлемі сияқты және т. б. факторларға тәуелді болады.
Инвестициялар жиынтық шығындардың құрамдас бөлігі болып табылады,
олардың көлемі екі факторға тәуелді: пайыздың шынайы ставкасына және таза
кіріс нормасына. Инвестицияларға жұмсалатын шығынның көлеміне негізгі
капиталды сатып алу, эксплуатациялау, оған қызмет көрсету шығындары жатады
және осы капиталдағы өзгерістерге, технологиялар және басқа да уақытша
факторлар әсер етеді.
Соныменен, жиынтық сұраныстың көлемін айқындайтын жоғарыда
көрсетілгендей тұтынушылық пен инвестицияға жұмсалатын шығындары тұрақты
болмайды. Бұл нарықтык макроэкономкада тұрақсыздық шақырады.
Дж. Кейнстің экономиканы теңгерімдеу үшін, оның тепе-теңдігін
қамтамасыз ету үшін тиімді сұраныс болуы керек деп есептейді. Тиімді
сұраныс тұтынушылық пен инвестицияларға деген шығындардан тұрады. Оған
демеу жасау үшін, сол сұраныстың инвестицияларының өсімімен байланыстыратын
мультипликатордың көмегімен жүргізу керек.
Жиынтық кірістегі тұтыну үлесінің төмендеуін адам табиғатына тән
жағдай деп есептей отыра, Дж. Кейнс инвестициялар сияқты жиынтық кіріс
компонентіне демеу жасап отыру керек деп атап көрсетеді. Мемлекет жеке
инвестицияларға салық, несие-ақша саясаты және мемлекеттік қаржы бөлу жолы
арқылы демеп отыруы керек. Осы жолмен тиімді сұраныстың кемшілігі қосымша
мемлекеттік сұраныспен жабылады, бұл макро-экономикалық тепе-теңдікке қол
жеткізуге жағдай жасайды.
Кейнсиандық моделдің негізгі ерекшелігі – ондағы экономиканың шынайы
және ақша секторларының өзара байланыста болып қалуында. Бұл байланыс ақша
сұранысының кейнсиандық түсіндіру ерекшелігінде болады, бұл ерекшелік
бойынша ақша байлық болып табылады және дербес құндылыққа ие, және де пайыз
ставкасының трансмиссиялық механизмі арқылы көрініс береді.
Жалпы экономикалық тепе-теңдікті кейнсиандық моделі ішіндегі барлық
рыноктар өзара байланысты болып табылатын, және де сол рыноктарды біреуінде
тепе-теңдік шартының өзгеруі басқа рыноктардағы тепе-теңдік
көрсеткіштерінің өзгеруіне және тұтастай алғандағы жалпы экономикалық тепе-
теңдік шарттарының өзгеруіне алып келетін біртұтас жүйе ретінде сипаттайды.
Кейнсиандық моделде баға иілімділігі болмайды, себебі, біріншіден,
қысқа мерзімде экономикалық субъектілер ақша қиялдауына ұшырағыш болып
келеді, бұдан басқа экономикада институтционалдық факторлардың (ұзақ
мерзімдік келісім-шарттар, монополизация және т.т.) әсерінен шынайы баға
иілімділігі болмайды.
Номиналды жалақының салыстырмалы түрдегі қатаңдығы ерекше мән болады.
Кейнс, қысқа мерзімде номиналды жалақы бекітілгенін атап көрсетті, себебі
ол ұзақ мерзімдік еңбек келісім-шарттарымен айқындалады, оның үстіне ол
егер өзгеретін болса, тек қана бір бағытқа қарай – экономикалық өркендеу
кезеңінде ғана жоғарылайды. Оның экономикалық құлдырау кезіндегі
төмендеуіне дамыған елдердегі үлкен беделге ие кәсіподақтар жол бермейді.
Осыларға байланысты еңбек рыногы жетілмеген және ондағы тепе-теңдік әдетте,
жұмыспен қамту толық емес жағдайда ғана орнайды.
Кейнсиандық моделдегі экономика осылайша тұрақсыз ішкі жүйесі бар жүйе
ретінде көрсетіледі, сондықтан да оның даму тұрақтылығын демеп отыру үшін
мемлекеттің белсенді араласуы қажет. Бұл араласу бірінші кезекте фискалдық
әдістермен жүргізілуі керек.
Мемлекет жиынтық және тиімді сұранысқа монетарлық саясат құралын
қолданып та әсер ете алады, алайда, кейнсиандықтардың пікірінше бұл
жағдайда мұндай әсер етудің тиімділігі көп төмен болады.
Жоғарыда ұсынылған моделдердің әрқайсысының шүбәсіз бағалы жақтары да
бар, сонымен қатар кемшіліктерге де ие. Экономикалық теорияның әрі қарайғы
дамуында классикалық, неоклассикалық және кейнсиандық моделдер бірігіп,
олардың кездесетін кемшіліктерді жоюға тырысудың бірқатар әрекеттері де
байқалды.
Біздің ойымызша, дамыған елдердің көпшілігінің ашық экономикаға
айналуы жағдайында макроэкономикалық тепе-теңдік инфляцияның минималды
мүмкін болуы деңгейі жағдайындағы толық жұмыспен қамтуды үміт етіп қана
қоймай, сонымен бірге сыртқы есептесулердің теңгерімделген жүйесін де
болжауды негізге алады. Ағымдағы операциялар теңгерімінің бейтепе-теңдік
күй жайы, төлем балансының үлкен көлемдегі және ұзақ уақыттағы тапшылығы,
ұлғайып келе жатқан сыртқы қарыз экономиканың ішкі жағдайына теріс әсер ете
отыра, экономикалық құлдырау, қаржы және валюталық дағдарыстарды шақыруы
мүмкін. Бұл ұлғайып келе жатқан ұлттық экономикалардың өзара тәуелділігі
жағдайында халықаралық экономикалық қатынастардың барлық жүйесін толқытуға
алып келуі мүмкін.
Сондықтан да ашық экономикада макроэкономикалық саясаттың мақсаты: бір
мезгілде ішкі де, сонымен қатар сыртқы да тепе-теңдікке қол жеткізу болады.
Бір мезгілде ішкі және сыртқы тепе-теңдікке қол жеткізу қазіргі заманғы
экономиканың макроэкономикалық реттеудің салмақты проблемасына айналуда.
Сыртқы тепе-теңдік экспорттық және импорттық операцияларының
аралығындағы қарым-қатынасқа, ресми есептесулердің теңгерілген төлем
баланстарына, валюталық курстың белгілі бір режиміндегі ағымдағы
операциялар теңгерімінің нөлдік сальдосына, елдің халықаралық инвестициялық
ұстанымдағы талаптар мен міндеттемелердің теңдігіне демеу көрсетуді
білдіруі мүмкін.
Ашық экономикадағы қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін
макроэкономикалық саясаттың бюджеттік-салықтық және кредиттік-ақшалық
саясаты сияқты дәстүрлі түрлерімен қатар, сыртқы сауда және валюта, сыртқы
қарызды басқару саясаты сияқты саясат түрлері де қолданылуы мүмкін. Бұдан
басқа, бюджеттік-салықтық және кредиттік-ақшалық саясаттың жабық
экономикада өзінің тиімділігін көрсеткен бір немесе басқа да шаралары ашық
экономикада көп жағдайда тиімсіз болып қалады.
Ашық экономикада экономиканың ішкі жағдайының сипатын беретін негізгі
макроэкономикалық өзгергіштердің арасындағы өзара байланыстары сыртқы
әлемде болып жатқан процестер арқылы жүзеге асатын болғандықтан,
айтарлықтай күрделенеді. Ал сыртқы сектор көрсеткіші болып табылатын
экономикалық өзгергіштер ішкі өзгергіштердің әсерінде болады. Мұның бәрі
көбейіп келе жатқан факторларды есепке алуды талап ететін макроэкономикалық
саясатты жүргізуді күрделендіре түседі.
Сыртқы тепе-теңдікті қамтамасыз ету капитал қозғалысының
мобилділігімен, яғни капитал қозғалысының әлемдік деңгейімен
салыстырғандағы өзгерістерге ішкі пайыздық ставканың өзгерісі ретіндегі
капитал ауысуы процесінің ширығуымен күрделенуі мүмкін.
Ішкі және сыртқы тепе-теңдікті қамтамасыз ету проблемасы тауарлық,
ақша және валюталық рыноктардың жұмысына жатады. Ішкі және сыртқы тепе-
теңдікке жету макроэкономикалық реттеудің маңызды проблемасы болып
табылады, кері жағдайда ішкі және сыртқы өзгергіштердің өзара әсер етуін,
және де олардың бір-біріне кері әсер етуін назарға алуға тікелей
қажеттілігін тудырады.
IS – LМ моделі – тауарлар мен қызметтер рыногын, ақша рыногы мен қаржы
активтері рыногын бір бүтінге біріктіретін базалық моделдің көрінісін
береді. Бұл пайыз ставкасын және табыстың деңгейін табуға мүмкіншілік
береді, осы кезде тауар және ақша рыноктары бір уақытта тепе-теңдікке
жетеді.
IS – LМ моделінде экономика екі секторға (немесе рынокқа) бөлінеді,
бұлар: өндірістік (шынайы) сектор және несие капиталының
агрегриацияланған рыногындағы істердің жағдайын көрсететін ақша секторы.
Бұл екі сектордың өзара ынтымақтастығы экономикадағы жиынтық сұраныс
деңгейі мен несиелік пайыз деңгейін анықтайды.
Аталмыш рыноктардағы бір мезгілдегі тепе-теңдіктің шарттарын
сипаттайтын модель (IS-LM моделі) 1-суретте көрсетілген.
Экономикалық тепе-теңдіктің жалғыз ғана Е нүктесі тауарлық рынок
шарттарын қанағаттандыратын, сонымен бірге ақша рыногы шарттарын да
қанағаттандыратын iE пайыз ставкасы мен YE кіріс деңгейін анықтайды.
Басқаша айтқанда, Е нүктесінде экономикалық жүйенің шынайы шығындары
жоспарланғанмен тең болады, ал шынайы ақша қаражатына деген сұраныс оған
деген ұсынысқа тең болады.
1-сурет - IS-LM моделіндегі тепе-теңдік
(Ескерту: автордың ұсынысы)
Практика көрсеткендей, тауар және ақша рыноктарындағы тепе-теңдікті
қалпына келтіру жылдамдығы түрліше болады. Егер ақша рыногында тепе-
теңдікке облигацияларды сатып алу және сату жәй операциялар арқылы қол
жеткізілетін болса, тауар рыногындағы тепе-теңдікті қалпына келтіру
фирмалардың өндіріс кестесін өзгертуін талап етеді, олар бұл шараларға
тауар қорының бір немесе басқа өзгерістері жағымды әсер ететініне көз
жеткізгеннен соң бара алады. Дамыған ақша рыногы жағдайында экономика
осылайша бұл рыноктағы (LM ирегінің бір нүктелерінің біреуінде) тепе-
теңдікке біршама тез қол жеткізеді, мұнан соң тауарлар рыногында (LM
ирегінің бойымен Е жалпы тепе-теңдік нүктесі бағытындағы қозғалыс) тепе-
теңдік баяуырақ орнай бастайды.
Ішкі және сыртқы тепе-теңдікке қол жеткізу үшін IS-LM моделіне төлем
теңгерімі функциясының кестесін (ВР ирегін) енгіземіз.
Бұл жағдайда сыртқы теңгерім экспорттың активтік сальдосы (сыртқы
сауда операцияларының ағымдағы есеп-шотының оң сальдосы) капиталдың таза
сыртқы ағынына (капитал қозғалысы есеп-шотыны теріс сальдосы) тең болған
жағдайда; немесе импорттың активтік сальдосы (сыртқы сауда операциялары
есеп-шотының теріс сальдосы) капиталдың таза салымдарына тең болған
жағдайда (капитал қозғалысы есеп-шотының оң сальдосы) мүмкін болады.
iz әлемдік пайыздық ставкасына тең і пайызының ішкі ставкасын
белгілегенде экономикада үш еселенген тепе-теңдік қамтамасыз етіледі.
Графикалық түрде оны 2-суретте көрсетілгендей, IS, LM және ВР иректерінің Y
= Y* және i = iz көрсеткіштеріне сәйкес келетін нүктеде қиысуы түрінде
көрсетуге болады.
2-сурет - Капитал мобилділігі жағдайындағы ашық экономикадағы
тепе-теңдік
(Ескерту: автордың ұсынысы)
Бұл жағдайда капиталдың толық мобилділігі жағдайы шартында ашық
экономикада үш еселенген тепе-теңдікті қамтамасыз ететін механизм жұмыс
істейді. Бұл валюталық курстың ағымдағы мәнін коррекциялау есебінен болады.
Кредиттік-ақшалық реттеу органының – Орталық банкінің ресми валюталық
резервіндегі өзгерістер ақша ұсынысына байланысты болады. Орталық банк
теңгерімдік есеп беруі активтерінде ішкі кредит пен ресми валюталық
резервтердің көлемінің көрінісі беріледі, ал пассивтерде ақша базасының
көлемі беріледі. Бұдан әрі, сараптама жүргізуді қарапайымдандыру мақсатында
шетел валюталық резервінің көлемі Орталық банкінің ресми валюталық
резервінің көлеміне дәл сәйкес келеді деп болжауға болады. Орталық банкінің
теңгерімдік есебінен келесі көрінеді:
ΔR + ΔDC=ΔДБ, (1)
ΔR – Орталық банкінің таза ресми валюталық резервіндегі өзгеріс;
ΔDC – үкіметке және коммерциялық банкілерге ұсынылатын ішкі кредиттегі
өзгеріс;
ΔДБ – ақша базасындағы өзгеріс.
Экономиканың сыртқы секторы есепшотындағы елдің ресми есептерінің
теңгерімі (ВР), іс жүзінде Отралық банкінің таза ресми валюталық
резервіндегі өзгерістердің көлемін көрсетеді.
BP = ΔR (2).
Елде ВР тапшылығы болатын болса, шетел валютасына деген сұраныс өседі
және ресми валюталық резервтер азаяды, себебі Орталық банк өз валютасын
шетелдік валютаға айырбастап сатып алуы керек.
Егер де ел ВР тапшылығын бастан кешіріп отырғандығының нәтижесінде
ресми валюталық резервтер ΔR көлеміне азаятын болса және ішкі кредит (DC)
өзгермейтін болса, онда ақша базасы тап сондай көлемге азаяды.
Алайда мұндай ақша базасының автоматты азаюының алдын алуға болатын
тәсіл бар. Орталық банк сыртқы есептердің бейтеңгерімдігін ақша ұсынысына
әсер ете алмайтындай етіп жоя алады немесе стерильдей алады. Стерильдеу
барысында Орталық банк DС-те сәйкес өзгерістер жүргізу арқылы ресми
валюталық өзгерістерді бейтараптандырады да, ресми валюталық резервтердегі
өзгерістерге қарамастан ақша базасы өзгеріссіз қалады.
Бұл төлем теңгерімі тапшылығы бар елде Орталық банк ресми валюталық
резервтерді жұмсайды дегенді білдіреді, бұл ақша базасының азаюына алып
келеді, бірақ та бір мезгілде ақша массасы бастапқы деңгейде қалуы үшін
немесе жоспарланған көлемге азаюы үшін ашық рыноктағы дисконт ставкасының
төмендеуі немесе резервтік жабу нормаларын төмендету операцияларын жүргізу
арқылы кеңейтуші ақша саясатын жүргізе отыра DC-ті көбейтеді. Стерильдеу
саясаты өзгеріссіз пайыз ставкасын немесе өзгеріссіз ақша массасының
көлемін демеуге бағытталған кредиттік-ақшалық саясатты жүзеге асырушы
елдерде басым болып келеді.
Ағымдағы операциялар есепшоты бойынша аталмыш кезеңде жүзеге асырылған
мәмілелердің сомалық сальдосы тек қана кездейсоқ жағдайда нөлдік болып
шығуы мүмкін. Бұл есепшот бойынша оң сальдо (NE 0) шетелдің ел алдындағы
міндеттемелерінің өсуін білдіреді, ал теріс сальдо (NE 0) ел шетел
алдында өзінің міндеттемелерін өсіргендігін көрсетеді. Бұл өзгерістер
капиталмен және қаржы құралдарымен операцияларды есепке алу кезінде
ескеріледі.
Капиталмен жүргізілетін операциялар сальдосының есепшоттары таза
капитал экспорты (NKE) деп аталады. NKE 0 болуы жағдайында елдің капиталы
таза сыртқа ағады (шығарылады), ал NKE 0 болуы жағдайында – оны таза
ішке құю (енгізу) жүреді.
Ағымдағы операциялар және капиталмен жүргізілетін операциялар
есепшотының сомалық сальдосы төлем теңгерімінң сальдосы (ZB) болып
табылады. Егер де NE NKE болса ел белсенді (артық) төлем теңгеріміне,
ал NE NKE болса пассивті (тапшылық) төлем теңгеріміне ие болады.
Төлем теңгерімінің тапшылығы деген, елдің тұрғындары сол мерзімде
түскен түсімге қарағанда, шетел азаматтарына көп төлегенді білдіреді.
Төлем теңгерімінің сальдосы келесі теңдеу түрінде көрінеді:
ZB = (E - Z) - (KE - KZ) = NE – NKE – ΔR
1-кестеден көріп отырғанымыздай, ағымдық операциялардың есеп-шоты,
2001 жылдан 2003 жыл аралығында, сонымен қатар 2005 және 2007 жылдарындағы
теріс сальдосы байқалады. 2005 жылы ағымдағы есеп-шоттың жалпы ішкі өнімге
(ЖІӨ) қатысты тапшылығы – 0,9% және 2006 жылы – 2,3% құрады. Таза
экспорттің жоғары бағамы кезінде тапшылықтың болуы халықаралық қызмет
бойынша шығындардың өскендігі және резидент еместерге инвестициялық
кірістерді төлегендігі болды.
Ағымдық есеп-шот 2004 және 2008 жылдары жақсы деңгейде болды, ол осы
жылдары тауарды экспортқа шығарумен байланысты еді.
Сыртқы сауда көрсеткіші төлем теңгерімінде аса маңызды орындардың
біріне ие болады, сол себепті де сауда теңгерімінің жайы төлем теңгерімінің
жайына жалпы үлкен әсер етеді.
Соңғы 15 жылдың ішінде Қазақстан біртіндеп бірізді түрде өзінің
әлемдік саудаға қатысуын тереңдете берді. Сыртқы сауда тауар айналымының,
экспорт пен импорттың жыл сайынғы көрсеткіштері 1999 жылдан кейін келесі
деңгейде толқып тұрды: сыртқы сауда айналымы – 2000 жылы 16,4 млрд.
доллардан 2004 жылы 33,9 млрд. долларға; 2005 жылы 46,3 млрд. доллардан
2008 жылы 110,5 млрд. долларға дейін жетті. Экспорт бойынша бұл көрсеткіш
тұрақты түрде өсті – 2000 жылы 9,3 млрд. доллардан 2008 жылы 72 млрд.
долларға дейін жетті. Импорт көрсеткіштері де 2000 жылы 7,1 млрд. доллардан
2008 жылы 38,5 млрд. долларға дейін өзгеріп тұрды.
Сыртқы сауда қызметінің айырмалық ерекшеліктеріне 2000 жылдан
басталған сыртқы сауданың оң сальдосын жатқызуымыз керек. Қарастырылған
кезең ішінде бұл көрсеткіш 2,2 млрд.-тан 33,5 млрд. АҚШ долларына дейін,
яғни 15 есеге дерлік өсті.
Қазақстанның салалық құрылымы бірнеше жылдар қатарынан іс жүзінде
өзгермей тұр, мұның себебі неғұрлым мол валюталық түсім түсіріп тұрған
тауарлар тізімінің өзгермеуінде болып тұр. Бұл тауарларға ең алдымен отын-
энергетикалық және металлургиялық кешен өнімдері жатады.
Бүгінгі күні Қазақстан алдында сервистехнологиялы экономиканы дамыту,
жоғары технологиялы өңдеу өндірістері үлесін өсіру міндеті тұр. Бұған
байланысты 2015 жылға қарай отандық экономиканың үшжарым есеге өсуіне алып
келетін ұлттық экономиканы диверсификациялауына бағыт алу керек, бірқатар
ірі мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру қажет.
Алтынвалюталық авуарлардың қозғалыс теңгерімі елдің қолында бар ресми
алтынвалюталық резервтердің өзгеруімен байланысты операциялардың, елдің
шетел банкілерінің алдындағы міндеттемелерінің өзгерісінің көрінісін
береді.
Ресми валюталық резервтердің өзгеруі ресми есептесулердің төлем
теңгерімін реттеу әдістері мен көздерінің бейнесін береді. Төлем
теңгерімінің тапшылығы дәлме-дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза
сатуына тең болады. Және де керісінше, төлем теңгерімінің оң сальдосы дәлме-
дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза сатып алуына тең болады.
Елдің ұзақ уақыт бойы төлем теңгерімін тапшылықпен теңгеріп жүргізе
алмайтыны айдан анық, себебі бұл жағдай ресми валюталық резервтердің
түгесілуіне алып келеді. Қалыптасқан жағдайдан шығудың бір ғана амалы –
төлем теңгерімін ұлттық валютаның айырбас курсын коррекциялау арқылы жүзеге
асырылатын макроэкономикалық реттеу болып табылады.
Қазақстан резиденттері мен басқалар арасындағы экономикалық мәмілелер
сол кезең ішінде (1 жыл) елдің төлемдік теңгерімінде айқындалады.
Қазақстанның ішкі экономикалық қызметіне сандық (ақшалай) және сапалық
(құрылымдық) сипаттама бере отырып, оның дүниежүзілік шаруашылығына қатысын
көрсетеді (1-кесте).
Кесте 1 - Қазақстанның төлем теңгерімі * млн. АҚШ долл.
Көрсеткіштер
Сондықтан да табиғи әлеуетті белсенді пайдалануды сақтай отыра,
Қазақстан дайын өнімдер үлесін, соның ішінде қайтып жаңалауға келмейтін
шикізаттарды, көп ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді шығаруды өсіруі
керек. Бұл ең алдымен, мұнайды – мұнай өнімдерімен, түсті және қоспалы
металдарды – жоғары сапалы конструкциялармен, материалдармен және т. б.
біртіндеп экспорттан ығыстыруды жүйелі жүргізу керек. Егер де бұл бағыт
стратегиялық бағытпен жүргізілетін болса, онда бұл республика
экономикасының бәсекелестікке төзімділігінің артуына алып келеді.
Қазақстанда ағымдағы шоттың негізгі бөлігін (45-50%-ға дейін) сауда
теңгерімі құрайды, ал сауда теңгерімі тұрақты түрде оң көрсеткішке
айналуда, және бұл теңгерім шикізат бағасының толқуына үлкен тәуелділікте.
Қазақстанның сауда теңгерімінің оң сальдосын ұстап тұруы өте позитивті
фактор болып табылады. Сауда теңгерімінің мәні ағымдағы шот бойынша төлем
теңгерімінің оң сальдосын қамтамасыз етуге маңызды үлес салуы қажет. Бұл
үшін алдағы онжылдықта экспорт құрылымында жоғары қосымша құнды тауарлар
үлесінің өсуі жөніндегі экономикалық саясат жүргізу қажет.
Қазақстанның бейфакторлық қызметтер рыногы тұрақты түрде өсіп келе
жатқан сыртқы сауда айналымымен сипатталады. Алайда қызметтер экспортының
жеткіліксіз дамымаған инфрақұрылымына байланысты халықаралық қызметтер
саласында экспорттық-импорттық операциялар бойынша тұрақты теріс сальдо
байқалуда.
2000-2007 жылдар аралығы бойынша қызметтер импорты экспорттан асып
түсуін жалғастырумен болды. Бейрезиденттер көрсеткен қызметтер көлемі 2006
жылмен салыстырғанда 32,1%-ға өсіп, 11,5 млрд. долл. көрсеткіштен асып
кетті, бұл халықаралық қызметтер саудасы айналымының 76%-ға жуығын құрады.
Қазақстандық рыноктың негізгі позицияларының теңгерімделмегендігі
Тасымалдар бабы бойынша пассивті сальдо жағдайында және Сапарлар және
Басқа да қызметтер баптарының теріс сальдосы жағдайында құралады.
Сауда теңгерімінің белсенді сальдосы жыл өткен сайын бейфакторлық
қызметтер пассивтеріне үлкен көлемде жұтылып кетуде. Бұл қызметтер экспорты
мен импорты бойынша халықаралық есептерде тепе-теңдікке қол жеткізу үшін
тауар экпортынан түсетін валюталық қаражат қосымша түрде тартылады дегенді
білдіреді.
Халықаралық бейфакторлық қызметтер бойынша экспорттық-импорттық
операциялардағы бейтеңгерімді жеңу үшін халықаралық қызметтер теңгерімі
бойынша теріс сальдо ЖІӨ-нің 0,6%-нан аспауы керек, бұл қазіргі кезде ЖІӨ-
нің 6 мен 9% аралығынды толқып тұр.
Бұл мақсатқа қол жету үшін қазақстандық жақтан бейрезиденттерге
көрсетілетін халықаралық қызметтер саласын кеңейту және дамыту есебінен
қамтамасыз етілуі тиіс.
Транзиттік тасымал саласында халықаралық ынтымақтастықты дамыту керек,
бұл ең алдымен өздерінің геосаяси жайына байланысты қазақстандық транзитке
ұмтылатын елдермен жүзеге асырылуы керек. Транзит валюталық қаржы
түсімдерін қамтамасыз етуде маңызды рөл ойнай алады.
1.2 Қазақстанның халықаралық инвестициялық ұстанымы
Қазақстан туризмді дамытуға арналған маңызды әлеуетке ие, және де
болашақта туризм халықаралық қызметтер саласындағы жетекші салалардың
біріне айналуы мүмкін. Бейрезиденттердің елдегі қонақ үйлерде тұруына,
тамақтануына, көңіл көтеруіне, сыйлықтар мен кәдесыйларды сатып алуға төлеу
түрінде туризмнен түсетін түсімдер ұлттық кірістің маңызды құрамдасына
айналуы мүмкін.
Кері сальдоның пайда болуына және Қазақстанның экспорттық-импорттық
операцияларындағы тепе-теңдіктің бұзылуына белгілі бір дисбаланс факторлық
табыстар бойынша баланс енгізеді. 1995-1997 жж. шетелдік инвестициялардың
жаппай тартылуына және көп емес көлемде капиталды экспорттау кері сальдоның
сақталуына алып келді де, содан соң өсуі болды.
Шетелдік міндеттемелерді өсіру оларға қызмет ету бойынша шығындардың
айрықша өсуімен түсіндіріледі. Сыртқы қарызды алуға қызмет етуге
шығындардан басқа факторлық қызмет көрсетулер теңгерілімінің кері
сальдосының өсуіне белгілі бір үлесті тікелей инвесторлардың табыстары
қосты.
Әлемдік тәжірибе шетелдік инвестордың нақты салымы әдеттегідей
болжанған инвестицияның барлық сомасының 25% аспайтын мөлшерді
құрайтындығын және бұдан былайғы инвестициялау қайта инвестицияланған
пайданың есебінен жүзеге асырылатындығын, яғни қаржылық шотта көрсетілген
тікелей инвестициялардың ағымы ағымдағы операциялар бойынша шығынның
артуымен сәйкестендірілетіндігін көрсетеді.
Бұған қоса өндірістің шетелдік факторларын пайдалану елімізде қажетті
түрде тиімді болған жоқ, бейрезиденттерге экономикаға тартылған қаржылық
және еңбек ресурстары бойынша төлемдердің өсімі резиденттер табыстарының
өсімін басып озды.
Табыс балансының тапшылығы абсолютті түрде де (2000 жылдағы 1,2
миллиард доллармен салыстырғанда 2007 жылы 10,9 миллиард долларға жетті),
салыстырмалы мөлшерде де тездетіп өсуде. Егер 2004 жылға дейін табыс
балансы тапшылығының ЖІӨ қатынасы 5,7 пайыздан аспаса, 2005 жылы 8,7
пайызды құрады, ал 2006 және 2007 жылдары 10 пайыздан асты.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz