Экономикалық теорияның функциясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе

1 Экономиканың негізгі элементтері және түсініктері, шығындар, өндірістік
мүмкіншіліктер
1. Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасуы
2. Экономиканың негізгі элементтері

1. Экономикалық заңдар: олардың объективті сипаты және пайдалану механизмі
2.1 Экономикалық категориялар мен заңдар
2.2 Экономикалық заңдардың объективтік сипаты
2.3 Экономикалық теорияның функциясы

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Адамзат қоғамын, оның негізі экономиканы зерттейтін ғылым саласы —
экономиялық теория. Бұл теорияның даму сатылары сауатты азаматтардың
баршасын да қызықтыратыны, ынталандыратыны сөзсіз. Өйткені қазіргі дәуірде
экономика мәселелерінен мағлұмат алмаған адам өзін білімді маман қатарына
жатқызбақ тұрсын, күнделікті өмірге қажет сауалдарға да жауап бере алмайды.
Экономика мен саясат тығыз байланысты. 1985 жылдан бастап бұрынғы кеңес
елінде түбірлі әлеуметтік-экономикалық сапалы өзгерістердің болуы халықтың,
жеке ұлттардың қоғамдық сана-сезімін жандандырьіп олардың эконокикалық ой-
пікірлерінің жаңаша қалыптасуына жол ашты.
Ғылым догма емес дегенді басшылыққа алсақ, саяси экономия пәнінің
орнына экономиялық теорияның жалпы негіздері деп оқу процесін жалғастыру
қазіргі кезеңнің, қоғамдық дамудын ұзақ мерзімге арналған бағытын ескеруге,
онымен бірге әлемдік экономикалық ой-пікірдін тиімді, елеулі деген үлгісін
пайдалануға байланысты. Біздің ойымызша, тәуелсіз алған Қазақстанның
ерекшеліктеріне сай өзінің экономиялық теориясы болу керек. Әрине,
тәуелдікке ие болған ел, әлемдік елдер қауымынан, бұрын Кеңес Одағы
құрамындағы елдерден оқшау болмақ емес, керісінше, экономикалық интеграция,
халықаралық еңбек бөлінісі артықшылықтарын пайдалануы қажет. Кеңес Одағында
Шығыс Еуропадағы социалистік елдерде қайта құру кезінде кең көлемді
экономикалық дағдарыс басталды да, оның көрінісі қоғамдық өмірдің салаларын
қамтыды. Осы мерзімнен бастап экономикалық ой-пікірдің дамуына көңіл
бөлсек, 1985 жылы басталған қайта құру процесінің алғашқы 4-5 жылында
әкімшілдік социализм моделі орнына социализмді онан әрі жетілдіру қажет
деген ұран басшылыққа алынған саясат жүргізілді. Бұл саясат арқылы
экономикалық даму процесін іске асыру мүмкін болмаған соң, экономиканы
дағдарыстан шығарудың басқа жолы ізделді. 1991 жылдың соңында Кеңес
Одағының ыдырауына байланысты бұрынғы одақтас республикалар, оның ішінде
Қазақстан да ілгері дамудын, дағдарыстан жедел шығудың амалын іздей
бастады. Осы қиын-қыстау кезеңде Республика Президентінің стратегиясы
жарияланды. Бұл стратегия бойынша Қазақстан Республикасы алдағы 15-20 жыл
мөлшерінде экономикасы дамыған елдер қатарына қосылуды, демократиялық
құқықты мемлекет болуды көздеп отыр. Осы ізгі мақсатты жүзеге асырудың
шешуші кепілі экономиканы өркендету, ендірістің тиімділігін арттыру, сол
сияқты металл-машина жасау, отын-энергетика, халық тұтынатын өнеркәсіп
бұйымдарын көбейту. Экономикалық өркендеудің бірден-бір даму жолы тауар-
ақша қатынастарын кеңінен дамыту, сауда қатынастарын жетілдіру, рынок
инфрақұрылымын қалыптастыру. Ондаған жылдар адамдар санасына сіңіп қалған
социализм саяси экономиясы оқулықтарында тауар-ақша қатынастары женінде
шындыққа сәйкес келмейтін қағида дәріптеліп келгені белгілі. Бұл қағида
бойынша социализмде капиталистік елдерде кең тараған рынок қатынастары
болмайды, бұл жағдайда бір орталықтан басқаратын өндіріс құрал-жабдықтары
мен тұтыну заттарын жоспарлау, бөлу процесі іске асуға тиіс деген ұғым
берік неғұрлым кең қолдану. Экономикасы тиімді дамыған елдер осы
қатынастарды жан-жақты пайдаланып келеді.

1 Экономиканың негізгі элементтері және түсініктері, шығындар, өндірістік
мүмкіншіліктер
1. Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасуы

Әлемде сан алуан халықтар еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара
байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді. Адам
өміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету,
еңбек нәтижесін тұтыну, өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-
жалғыз күн көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардың табиғи ортада
хайуанаттардан бөлініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы
тұңғыш экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды
аулауы деуге болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі
дүниедегі экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай,
Үндістан, Греция, (Ксенсфэнт, Платон, Аристотель т. б.) ойшылдарының
еңбектерінде қарастырылды. Мәселен, Аристотель тауар құны деген ұғымға
тоқталып, оның айырбас қатынастарынан шығатынын байқаған. Бірақ ерте
дүниеде, орта ғасырларда экономикалық ой-пікір ғылым болып қалыптаспады.
Оның себебі ол заманда тауар-ақша, рынок, сауда дамымады, шаруашылық
негізінен тұйық натуралды — заттай жүргізілді.
Экономикалық ой-пікірлердің ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда,
өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды. Бұл кезең негізінен
Еуропада XVI— XVII ғасырларды камтиды. Ал Ресейде тауар-ақша қаты-настары
1861 жылғы реформадан сон дамыды. Қазақстани елінде XIX ғасырдың соңы, XX
ғасырдың басында сауда капиталы, тауар-ақша айналымы, халықаралық рынок,
еңбек бөлінісіне қамту процесі бірте-бірте жанданған. Еліміздің Солтүстік,
Батыс аймақтары Ресеймен тауар айналысына басым қатынаста болса, Оңтүстік
Шығыс, Орталық аудандарға Орта Азия, Қытай т. б. елдердің саудагерлері жиі
келе бастады. Тарихтағы белгілі "Жібек жолы" осының айғағы. Тауар-ақша
қатыңасының экономикада үстемдік етуін белгілі ақын Шортанбай төмендегіше
суреттеген еді:
Мініп көрер күші жоқ,
Сауып ішер сүті жоқ,
Ақша деген мал шықты.
Бұдан, ақынның натуралдық тұйық шаруашылықты көксеуімен бірге, тауар-
ақша қатынасының алғашқы қадамдарын бейнелегенін байқаймыз.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты —
меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сөзі сауда, пайда табу)
қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы
тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу,
сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда
капиталының мүддесін қорғаған. Меркантелистер рынок экономикасы теориясы
мен практикасыиың негізін қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым
кеп болса, қоғамнын байлығы да мол болады деген ұғымды басшылыққа алды.
Әрине, сауда капиталы тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі
саудағерлер, көпестер ақшасы көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардын
қатарына қосылып, қоғамға қажет тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады.
Сауда капиталының қызметі айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы
экономиканы ілгері бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам
байлығын, адамдардың әл-ауқатын көтеретін күш емес. Бұның себебі айналыс,
айырбас саласында тек қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен
айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші қолға өткенде ешбір жаңа
тауар, жаңа құн жасалмайды. Демек, меркантелистер теориясы ғылыми
дәлелденбеген, ол халық шаруашылығын толық қамтитын ілім болған жоқ.
Меркантелистердің осы осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық байлық,
саудада емес, өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А.
Тюрго т. б. өндіріс қатарына тек ауыл шаруашылығын жатқызды. Олардың
пікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері,
сондықтан өсімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды
дәріптеп, Ф.Кенэ тұнғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты "Экономикалық
кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.
Ф. Кенэнің "Экономикалық кестесі" қоғамдық өндірістің ұдайы даму
процесін зерттеуге арналған, өз заманындағы даналықпен болжалған ғылыми
тұжырымдамалар қатарына жатады. Физиократтардың өндіріске көңіл аударуы
экономикалық ой-пікірдегі күрделі жаңалық, алға басу. Бірақ олардың
өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық шаруашылығының басқа
салаларын өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады. Оны буржауазиялық саяси
экономиканың көрнекті өкілдері У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, С. Сисмонди
еңбектері айқын көрсетті. Қоғам байлығы жалпы өндіріс салаларында пайда
болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің материалдық
игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын байланыс, халыққа
Қызмет көрсету салаларында да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды
деген қағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік
өндірістік қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық
буржуазиялық саяси экономиянмң басты табысы еңбек құн теориясының негізін
қалады.
Осы ой-пікірдін қалыптасуы сауда және карыз-өсімқорлық капиталына
қарсы өндірістік капиталдың қоғамдағы ерекше рөлін атап көрсеткен ғылыми
қағида болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік саяси экономия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасып, XX ғасырдың алғашқы
ширегінде В.И. Лениннің еңбектерінде дамыды. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған
қарама-карсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды.
Марксшілер капиталистік қоғамды дәріптеуші барлық экономикалық теорияларға
сын көзбен қарады. Оның себебі капиталистік экономикалық қатынастарда
негізінен екі тап: біріншісі, үстемдік жасайтын буржуазия болса, екіншісі,
пролетариат — қаналушы тап өмір сүреді. Олардың арасында антогонистік
бітіспес қайшылық бар. Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық еңбекші
қауымды капиталистік қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс
орнатуы қажет. Тарихта 70 жылдан астам кеңес елінде, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде, Кубада
социалистік революция басталып, социализмнің көбінесе кеңестік моделі
(үлгісі) жүзеге асырылды. Сонымен бірге XX гасырдың екінші жартысынан
бастап капиталистік дүниеде де елеулі өзгерістер болды. Бір топ дамыған
елдер (АҚШ, Жапония, ФРГ, Англия, Канада, Италия), соңғы жылдары Оңтүстік
Корея, Сингапур, Гон-конг сияқты елдер қазіргі заманғы ғылыми-техникалық
революцияға бейімделіп, әлемдік озық тәжірибені дұрыс пайдалану нәтижесінде
қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттырып келеді. Бұл елдерде
еңбек жағдайын жақсарту, жұмысшылардың тұрмыс дәрежесін көтеру, олардың
кәсіпорындарды басқаруға, демократияны дамытуға қатысуы сияқты жаңалықтар
Ресейдегі Қазан төңкерісінің әсерінен деуге болады. Себебі социалистік
қоғамның міндеті, оның ұсынған ұрандары капиталистік елдерге әсерін
тигізбей қойған жоқ. Капиталистер дүниедегі өзгерістерді ескеріп,
жұмысшыларға қолайлы жағдай туғызу жолдарын іздеді. Әриие, еңбекакының
өсуі, тұрғын үй, әлеуметтік қорғау мәселелерін шешу алдымен жұмысшы табының
еңбек өнімділігіне, өндірісте жаңа техника, технологияны енгізуге
байланысты екені айқын. Қазіргі ілгері дамыған елдерде еңбек өнімділігі
дәрежесі, еңбектің интенсивтілігі өте жоғары екені белгілі. Мәселен, ФРГ-де
бұрынғы ГДР-мен салыстырғанда еңбек өнімділігі дәрежесі 2 есе жоғары болды.
Сол сияқты Оңтүстік Корея, Жапония, Сингапурда жұмысшылар 10—12 сағат
қажырлы еңбек ететіні құпия емес. Капиталистік дамыған елдердің артта
қалған, бұрын отарлық тәуелділікте болған халықтардың еңбегін арзан
пайдаланудан түсірген пайдасын айтпасқа болмайды. Ресейдегі 1917 жылғы
Қазан төңкерісі экономикалық жағынан мешеу қалған елде жүзеге асырылды.
Қазақ халқының көшпелі тұрмыс салты, экономикалық укладтары жетілмеді,
соның салдарынан дүниежүзілік мәдениет пен ғылымнан шектеліп қалды.
Қазан теңкерісінің қазақ жеріне тарауына байланысты озат елдің
пролетариатының көмегімен капитализмге соқпай, социализмге өту теориясы
қолданылды. Ұрандарында бәрі де адам үшін, адамның игілігі үшін деген сөз
жазылған социализмнің әкімшілдік жүйесі кеңес халқын дүниежүзілік ғылыми-
техникалық прогрестен шетте қалдырып, үлкен дағдарысқа ұшыратты. Бұл өте
өкінішті және қынжылтатын жағдай. Әңгіме ауыртпалық пен дағдарыс туралы
сөзді қайталай беруде емес, керісінше, осы дағдарыстан тезірек шығу
жолдарын анықтау, халықаралық еңбек бөлінісіне неғұрлым ұйымдасқандықпен
өтуде болып отыр. Әр халықтың егемен ел болғысы келетіні табиғи талап деп
карасақ, соңғы уақытта басқа республикалар тәрізді Қазақстанның өз алдына
мемлекет болып әлемдік кеңістіктен, Біріккен Ұлттар Ұйымынан орын алуы
тарихи маңызы зор оқиға. Экономикалық тәуелсіздік болмайынша саяси
тәуелсіздіктің де баянды болуы қиын. Қоғамдық еңбек бөлінісінің
артықшылықтарын неғұрлым тиімді пайдалану, өз экономикаынан құрылымын
жетілдіру, сыртқы сауда, айырбас қатынастарының заңдылықтарын меңгеру
қажет. Қазақта "сауда сақал сипағанша" деген мақал бар, сондықтан
халықаралық сауда-саттықтың, дүниежүзілік рыноктың тәртібін мұқият
зерттеудің, бәсекелік күрестің ұтылмас жолын меңгерудің маңызы арта бермек.
Ежелден саудаға шорқақ қазақтың алдында рынок теориясы мен тәжірибесін
жедел және жан-жақты игеру міндеті тұр. Қазіргі жоғары оқу орындарында
барлық мамандыққа оқып жүрген студент жастардың экономикалық теория
негіздерін үйрену арқылы практикалық мәселелерді тезірек дұрыс шешуіне
болады. Республикамызда дарынды, шет тілдерді білетін жастар аз емес,
олардың бір тобы АҚШ-та, Англияда, Францияда, Германия, Оңтүстік Корея,
Жапония, Түркия сияқты елдерде бизнес, маркетинг, менеджмент, банк жүйесі,
финанс-валюта, баска да қалыптасқан қазіргі заманғы рыноктық
инфрақұрылымның заңдылықтарын үйренуде. Бұл прогрессивті бағыт одан әрі
дами бермек.
Қазіргі экономикалық ғылым ерекше дағдарысқа ұшырап отыр. Бұл
дағдарыстың себептері көп, оның негізін экономика, саясат, идеология т. б.
қоғамдық өмір саласында байқаймыз. Қазіргі таңдағы көкейтесті проблемалар
еңбекші қауымның еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартуға, адамдардың
күнделікті қажеттерін өтеуге керек тауар қорларын молайтуға, әсіресе азық-
түлік мәселесін шешуге келіп тіреледі. Экономикалық ғылым адамдар қажетін
өтеу жолдарының заңдылықтарын зерттейді. Осы ғылымнын объективті заңдары
еңбекшілердің, бүкіл халықтың мүдделеріне қызмет ететіні белгілі.
Экономикалық ілім қоғамдық өндірісті, адамдар арасында әлеуметтік-
экономикалық қатынастарды зерттейтіндіктен ол қоғамдағы барлық өмірге,
күнделікті тұрмысқа, адамдардың еңбек ету жағдайына байланысты сан алуан
мәселелерге көңіл аударуға тиіс. Ал қоғамдык қатынастардың негізі —
өндірістік қатынастар. Оның құрамына жалпы алғанда тікелей өндіріс,
айырбас, бөлу, тұтыну қатынастары кіреді, оларды қайталап үздіксіз өндіру
немесе ұдайы өндіріс қатынастарын дамытып, жетілдіру аса маңызды. Қазіргі
кезеңде ерекше шешімін күтіп отырған мәселе 70 жылдан аса тарихи орын алған
кеңестік экономикаға саяси экономикалық талдау жасау, сол арқылы бұрынғы
және қазіргі рыноктық бағыт ұстап отырған елдердегі әлеуметтік-экономикалық
қатынастарды зерттеу.

2. Экономиканың негізгі элементтері
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың
ерекше өмір сүретін орыны. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын,
элементін экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория –
оның негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте
дәуірдегі Вавилон, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде
кездеседі.
Байлыққа ие болу және тұтынымды қанағаттандыру жайлы ойлануды
Аристотель (384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді. Экономиканың
біздің ғ.д. негізгі мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті үй
шаруашылығы, өнер, сауда арқылы баю болды. Байлық және ақшаны иемденуде
алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ. Егер экономика табиғи себептермен
қамтамасыз етілсе, хремасстика табиғат заңдарымен үйлеспей тұрғандайәсер
қалдырды.
Хремасстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Экономика
терминін экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзінің кітабын
Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленушінің үй
шаруашылығын басқару жөніндегі нұсқаулары жазылған. Ерте дәуірде көпшілік
елдерде кең тараған ғылымның аты, грек тіліндегі шаруашылық және басқару
сөзінен алынып, француз экономисі Антуан Маккретьен оны (1575-1622жж)
Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекітті. Сонымен, XVII ғасырдан
қазіргі кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты.
А. Макретьен хандар мен жеке билеушілерге мемлекеттік мүлікті қалай
басқару керектігі туралы кеңес берді. Саяси экономия трактатының аты
соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап экономика ғылымының пәні
туралы әр түрлі ойлар мен анықтамалар айтыла бастады.
Экономикалық ғылым басқа қоғамдық ғылым сияқты әр түрлі және күрделі
қоғамдық шындықтың бір қырын қамтып зерттейді. Осы негізде, белгілі
көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы көзқарасты қарастырады.
Альфред Маршаллдың басты негізгі түсіндіруі молшылықтың материалдық
жағдайын жасау мен пайдалануға негізделген.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым заңдар, заңдылықтар негізінде
экономикалық процестерді түсіндіретін және айқындайтын материалдық игілік
жасау және пайдалану үрдісін анықтайтын маңызды әлеуметтік институт.
Экономикалық ғылым - білім жиыны, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық
идеологиясының негізгі құрамы және экономикалық ойлауды қалыптастырушы.
Экономикалық ғылымның негізгі бөлігіне мыналар кіреді: экономикалық теория,
шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде экономикадағы табиғи процестерді
реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені реттеу, қоғам мен индивидумның
қажетін қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәнін және әдісін зерттеу экономикалық теориямен
ұқсас.
Дүниежүзіндегі экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты
ғылым дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен экономикалық теорияның оқу
пәні ретіндегі (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан
айырмашылығы: шаруашылық және адамдар тәртібін, әрекеттерді нақты, тұрақты
дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды
бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты
заңдар мен заңдылықтарды ашу, даму үрдісін ұзарту, қоғамның мақсатына жету
тәсілдері мен әдістеріне болжам жасайды. Басқалай айтқанда, экономикалық
ғылым әр уақытта динамикалы.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндеріне нақтылы
анықтама берсек, мынадай жағдайды анықтауға болады:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
олардың өндірістегі тәртібін, тауар айырбастау және қызмет жағдайында
шектелген ресурстарды пайдалану тәсілін, материалдық және материалдық емес
игілікті өндіру оларды бөлу және тұтынуды реттейді.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді
біріктіреді.
Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын әр түрлі шаруашылық
деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі
– үй шаруашылығы, жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
1.1 кесте

Макроэкономикада елдің экономикасы біртұтас зерттеледі.
Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, экономикалық
өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау
инфляция мен жұмыссыздықты реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру,
халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің
немесе халық шаруашылығы салаларының ӘӨК, аймақтық экономика т.б. жұмыстары
мен заңдарын зерттейді.
Біріншіден, экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
өндірістегі тәртіпті, тауар мен қызметті айырбастау кезіндегі, шектеулі
ресурстарды пайдалану тәсілін, материалдық және материалдық емес өнімдерді
қоғам мүшелерінің пайдалануын зерттейді.
Екінші: саяси экономияның зерттейтін объектісі – шектеулі ресурстар
жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну
кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынасты қарастырады.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге
байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын,
экономикалық процесс пен құбылыстың негізін қарастырады (1.2кесте).
1.2 кесте

Экономикалық теория пәні мен саясиэкономия пәні ұқсас. Дегенмен,
экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады. Яғни
адамдардың мінез-құлқын, таптар мен таптардың материалдық, материалдық емес
игіліктермен байланысты қатынастарын қарастырса, ал саяси экономия
материалдық игілікті талдаумен шектеледі.
Үшінші: шаруашылықты басқару, жүргізу ережесін сақтауды, сонымен
қатар саяси проблемаларды да қарастырады. Мысалы, мемлекет жұмыссыздарға
төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін аналарға көмектесе ме, конверсиялауға
дауыс бере ме және басқалар.
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге
биржалар көп, ақшаны банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Ресурстардың шектеулі болуымен байланысты оларды пайдалану баламалы
жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауарды мысалға ала отырып,
қарастырған зеңбіректер мен май өндірістерін қарастырайық.
Бірінші вариант: қоғамның барлық ресурсы май өндірісін өндіруге
бағытталған, бұл 5 млн. кг майды максимум өндірістің ресурстық-
технологиялық жағдайына байланысты өндіруге болады.
Екінші вариант: 15 мың зеңбірек шығаруға бағыт-талған. Бірінші,
екінші варианттарды қолдануға болмайды.
Үшінші вариант: қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін
азайтады.
Балама мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.
1.3 кесте

Мүмкіндік Зеңбірек, мың Май, млн. тн
тг.
А 15 0
В 14 1
С 12 2
Д 9 3
Е 5 4
F 0 5

Өндірістік мүмкіншіліктің көлбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде
трансформация, бұл экономика толық жұмыс істеген кезде баламалы болады.
Өндірістің техникалық-экономикалық жағдайына қарай ресурстарды бөлу
арқылы өндіруге мүмкіндік бар. Ресурстар толық жұмыс істеген кезінде
байланыс болады, барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына байланысты,
көлбеу трансформацияланады. Кез келген нүкте көлбеуге парето тиімділік
жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе, не өндірістік
комбинациясында жұмыссыздық болса, оны 4 нүктесінде деп болжасақ, май мен
зеңбірек көлбеуде жатпайды. Бұл жағдай мынаны ескертеді: егер қолда бар
қосымша ресурстарды пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін
шығаруды молайтамыз. Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса,
онда қоғам бір мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуінің өндірістік айырмашылы-ғын білу, артық
экономикадағы трансформациялық көлбеудің жоғарғы деңгейге көтерілуі
техникалық жаңалықтар ашуға, қазба байлықтарының жаңа қорын табуға және
т.б. мүмкіндік береді. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (қаржылық және
нақты секторларды инвестициялау мен тұтыну) (жеке). Қорлануды көбейту (жаңа
зауыттар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғамның бірнеше
жылдан кейін көлбеу трансформация сатысына көтерілуіне мүмкіндік береді.

Экономикалық заңды қалай түсіндіруге болады?
Бұл – экономикалық ұғым ретінде қалыптасқан құбылыстардың себеп-
салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға
жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті
фактілерді топтастырып, жинақтап қорыту қажет. Бұл индуктивті әдіс, яғни
жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен жүргізіледі.

1. Экономикалық заңдар: олардың объективті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.