Қазақ балаларының орыс тілін үйренуі туралы мәселе жөнінде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Алтынсарин қазақ мектептері үшін мұралімнің маңызы мен оны дайындау туралы
мәселеге орасан зөр көңіл бөлгеи. Біздің жұмысымызда, — деп жазды
Алтынсарин, — қырғыз мектептерінің бүкіл болашағы, қөбінесе қазір басталып
отырған іске байланысты,— сол себепті мен қазір дүниеде жақсы мұғалімді
бәрінен де жоғары бағалаймын. Халық мектептері үшін мұгалім бәрін шешеді1,
Орскіде ашылғаы казақтарра арналған мұралімдер мектебі оның қол тумасы
еді. Бұл мектепті 1886 жылы 12 мұғалім тұңғыш рет бітіріп шықты.
Халық училищелерінің инспекторы болған кезінде ол өзін мұғалімдердің
ағасы, досы деп санап, оларды жұмысқа шебер жұмылдыра білді: Мұғалім
балалармен істес болады; егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім
шәкірттерді кінәламай, олардың көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін-өзі
кінәлауға тиіс. Мұғалім балалармен сәйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей,
сабырлылықпен сөйлесуге тиіс: шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді-
қолданбастан әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру керек2.
Алтынсариннің пікірінше,; педагогикалық жұмыстағы ен, шешуші нәрсе:
мұғалімніқ ең жақсы оқыту әдістерін таба білуіиде, балалармен дұрыс сөйлесе
білуінде. Үлгілі жолға қойылран, дұрыс тәртібі бар жаңа типті мектеп
оқушыларды қызықтырып, оларды мәдеииетке, жұмысқа және ой еңбегіне
үйретуге тиіс, олардың білімге және орыс тілін білуге ынтасын мейлінше арт-
тырура тиіс.
Қазақ мектептеріне байланысты дидактикалық міндеттерді қоя білу және
орындау саласында Алтынсарин үлкен табысқа жетті. Ол мектепте ұйымшылдық
және тәртіп орнатып, оқу процесінде қатаң режим және оқушылар арасында
тәртіп болуын талап етті. Алтынсариннің мұғалімиіқ міндеттері туралы
нұсқаулары — оларға қалай окыту керектігі, оқушылармен болатын байланыс,
олардың қалай оқу керектігі — оның өз заманындағы методиканы терең және жан-
жақты білгенін көрсетеді. Ауызша әңгіменің ойлау мен жазбаша жаттығулардың
көптеген әдістері туралы түсіндірмесінде ол балалардыд әрбір еңбегінің құр
босқа ойсыз жаттаура жұмсалмай, мағыналы және жүйелі болуы керек екенін
жазды. Әрі карай ол балаларды тәрбиелеуде үстіртін және мардымсыз-
түсініктердің, шалағайлықтың болмауы керек екенін ескертті. Ол нашар оқыту
мен нашар қарым-қатынас балалардың басын қатырып, шатастыратыныы, ал
керісінше, балалар сергек, олармеи қарым-қатынас неғұрлым жақсы,
оқушылардың көңіл-күйіне әсер нерұрлым көп болса, сабақ солғұрлым табысты
болатынын нақтылы мысалдар арқылы түсіндірді.
Алтынсарин қандайда болмасын оқулықтардың құнды жақтарын меңгеріп,
оларды қазақ мектептерінде пайдалануға бар күшін салды. Қазақтың тұңғыш
педагогтарының бірі болран ол Ушинскийдің кітаптарын өте жоғары бағалады.
Оның Балалар әлемін алғаш рет баспадан шыққан кезінде-ақ, ол оны өзінің
оқытушылық жұмысында пайдалануға асықты. Оның пікірі бо-йынша бұл оқулық
әсіресе орыс емес балаларды оқытуға арналған деп тапты.
Оқу методтары мен балаларды оқыту тәсілдерін Ы. Алтынсарин
мұғалімдерге олардың кең тәрбиелік мағынасында түсіндіретін:
а) оқыту методтары — балалардың жүре келе мектепке, сабаққа, кейіннен
ғылымға, өз бетімен білім алура құмарлапдыратын (ынталандыратын,
ықыластандыратын) жол;
ә) сабақта балалардық ойлау қабілетін арттыратын жаттығулар қажет,
мысалы, әңгіме, түсіндіру арқылы оқыту методы. Бұл көрнекілік заттарды және
өмір фактілерін пайдалануға көмегін тигізеді: заттарды және құбылыстарды
суреттеу, олардың қасиеттерін салыстыру, әр түрлі қорытындылар жасау.
Сондықтан да балаларда дұрыс ойлау қабілеті қалыптаса бастайды.
Сол заманның жағдайында, қазақ даласында, жапан түзде алдыңғы қатарлы
орыс мектептерінің үлгісімен бірінші рет, халық мектебі ашылған кезде, ол
орыс білімінен, орыстың алдыңғы қатарлы мектебімен берік байланыс жасараыда
ғана халықтық тіршілік тілегіне жауап берерлік мектеп бола алды.
Қазақ жастары үшін орыс оқу орындарына түсу орыстың бай мәдениеті мен
ғылымым меңгеру — орыстың тілі мен әдебиетін білгенде рапа мүмкін еді.
Осындай пікірді Алтынсарии да, Абай Құнанбаев та айтқан болатын. Орыс
мектебі, орыстың ғылымы мен техникасы — бүкіл болашағымыздың кілті міне
осында.
Абай Кұнанбаевтың бұл сөздері Алтынсарин ашқан мектептерде оқыту тілі
туралы мәселені шешуде анықтағаң формула болды. Абай Құнанбаев пен
Алтынсарин жастар үшін өз ана тілін білуі және сонымен қатар орыс тілін
меқгеруді де қажет деп санады.
Алтынсарин бастауыш мектепте және екі класты училищелерде сабақтьщ екі
тілде жүргізілуін ойластырды. Барлық оқу жылдарында оның жасаған
хрестоматиялары бойынша орыс тілімеп қатар қазақ тілі де оқылуға тиіс.
Қазақтан шыққан мұғалімдер оқыту кезінде қазақ тілінің құралы етіп
орысшадан қазақшаға және керісінше аудару арқылы пайдалануы керек.
Мектепте қазақ тілІ мен орыс тілін қатар оқытуды ұсынған Алтынсарин
өзі қазақ балаларына орыс тілі мен ана тілін қатар оқыта отырып, үш-төрт
айдық ішінде айтарлықтай жақсы табыстарға ие болды. Егер орысша сөйлеу,
орысша жазу және оқу оның өзінен асқан шеберлікті, қажырлылықты талап етсе,
бұл міндетті орындауда ол баланың соңынан қалмау керек деп есептеді, ал
ана тілін оқытуда ол оқушыға өз бетімен жұмыс істсуге срік беруге болады
деді.
Оның жеке ескертулерінен (теориялық оқытумен тым әуестенбей, істі
оқушылардың табыстарына, қабілеттілігіне қарай жүргізу) біз мынандай
қорытынды шығарамыз: ана тіліп меңгеру, сауаттану, өзге тілді үйренумен
салыстырғанда, оқушы үшін едәуір оңай міндет. Сонымен қатар көбінесе орыс-
қазақ мектептеріне сегіз жастан емес, едәуір кешірек, кейде 15— 17 жастағы-
лар түсетінін ескерте кету керек, кейбір оқушылар мектепке келгеннің өзінде-
ақ сауатты болатын.
Алтынсариннің мектебінде ана тілін үйрену әжептәуір жоғары дәрежеде
басталды. Балаларға неғұрлым түсінікті заттарды таныстырудың, осы заттарды
қарапайым түрде суреттеудің қажеті болған жоқ. Алтынсариннін, оқулығы
неғұрлым қиыи мазмүнды суреттеулер мен баяндаулардан басталады.
Балаларға оку үшін ана тілінде қарапайым, қызықты, көңілді
әңгімелерді, ертектерді, мысалдарды, өлеңдерді ұсына отырып, Алтынсарин
оларды осылар арқылы қызықтырды, Алтынсариннін хрестоматиясы тақырыптарынын
байлырымен және жанрлардың әр алуандығынан кезге түсетін.
Балаларды ана тлінде оқытуда Алтынсарин белгілі мөлшерде Л. Н.
Толстойдың методикалық көзқарастарын ұстады, сөйтіп, ана тілінде оқуға және
жазуға үйретудің дайындық сатысында көп тоқтау қажетсіз деп санады. Мұндай
дайындық оқушыларда өзінен-өзі пайда болады, оқушылар өздері ең жақсы жол
іздел табады.
Әрине, баланың рухани күші мен мүмкіншіліктеріне тым сенушілікпен
келісуге болмайды, оның салдарынан ана тілі қажетті системалы жаттығулар
жүйесінсіз және грамматикалық формалар системасыз оқытылады. Тіл сезімін
дамыту, оқушылардық мектеп қабырғасына келгендегі сөз қорын әрі қарай
байыту, әрине оқытушының баскаруымен сабақ пен жаттығудың әбден ойланран
системасын талап етеді.
Ол халыққа арналран кітаптардың араб алфавитімен басылуы мүмкіншілігін
теріске шырарған жоқ. Айта кететін бір жай, сол замандағы мектептерде
оқушылар шариғат (дін) негіздерін өтуге мәжбүр болды, соған байланысты араб
жазуын менгеруде қажет еді, бірақ, мұның өзі мұғалімнің міндетіне
кірмейтіп.
0рыс тілін оқыту жөнінде Алтынсарин, өзінің замандастары, грузин,
армян, татар, чуваш мектептерінің алдықғы қатарлы қайраткерлері сияқты, тек
ана тілін толық меқгергеннен кейін, мүмкін деп есептеді. Бұл мәселе
жөнінде Ушинский және балалардың ана тіліне үлкен құрметпен қарайтын
алдыңғы қатарлы орыс қайраткерлерінің бәрі дәл осындай көзқараста болған
еді.
Балалардың үйде сөйлейтін сөзімен оқыта бастайды, — деп жазды
Ушинский, — бұл, күман жоқ ақылға сыйымды іс, сонымен қатар мұның
адамгершілік мәні де аз емес. Оның пікірінше өзге тілді үйрету,
балалардық бойына ана тілініқ әбден сіңіскені байқалғанша ешбір
басталмауға тиіс
Орыс тілін алғашқы оқытудың методикасын Алтынсариы өзінің Қазақ
мектептерінде орыс тілін окыту жөніндегі оқу құралында баяндаған (ол
Орынбор қаласында 1897 жылы басылып шыққан). Қазіргі кезге дейін өз кұнын
жоймаған Алтынсариннің оқытушыларға арналған құралынан негізгі методикалық
нұсқауларын келтіріп өтейік:
Орысша бірде-бір сөз білмейтін қырғыз балалары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.