Физикадан есептер шығару
Кіріспе
Қазіргі кезде шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік
бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған елдерде бұл идея
ұлттық қағидаға айналып отыр. Сондықтан халықаралық ұйымдар әлем елдерінің
бәсекеге қабілеттілігінің рейтингін анықтауға кірісті. Елбасы Н.Ә.Назарбаев
Қазақстанынның бәсекеге қабілетті 50 елдерінің қатарына кіру старатегиясы
атты жолдауында Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі деп атап өткен болатын. Қай заманда да өркениеттің дамуы
интеллектуалдық шығармашылық қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де
солай болып келеді.
Елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, оның мазмұнының түбегейлі
өзгеруі, оның дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі бүкіл оқу-әдістемелік
жүйеге, мұғалімдер алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойып отыр.
Физика пәнін оқытудың тиімділігін арттырудың жолдары өте көп. Соның бір
жолы ретінде оқытудың жаңа технологиясын енгізуді атап өтуге болады. Білім
беруді ұйымдастырудың дүниежүзілік тәжірибесінде көптеген оқыту
технологиялары жүзеге асырылуда.
Зерттеу жұмысының өзектілігі Физика пәнінің табиғатта алатын орны
ерекше. Есепті шығару белсенді танымдық процесс. Есепті дұрыс шығарудың
басты шарты оқушылардың физика заңдылықтары мен шамалары туралы білімі,
сондай – ақ өлшем бірліктері жайлы жеткілікті түсініктердің болуы.
Оқушылардың математикалық дайындықтары да маңызды болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы
-оқушылардың қызығушылығын арттыруда шығармашылық есептердің мүмкіндігі
анықталып, олардың классификациялануы іске асырылды;
-шығармашылық есептердің мазмұнына, құрылымына қойылатын талаптар мен
критерийлер жасалды;
-шығармашылық есептер арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың
әдістемесі жасалды;
-шығармашылық есептер арқылы оқушылардың физикаға қызығушылығын арттыру
әдістемесі тәжірибелік сынақтан өткізілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы бұл дипломық жобада ұсынылған
қозғалыс теориясы, оған есептер шығару туралы ақпарат алатын мұғалімге
көмекші құрал есебінде пайдалануға болады және Физика пәнін оқыту
әдістемесі курсында студенттерге пайдалы, әдіснамалық қосымша құрал
есебінде пайдалануға болады.
Дипломдық жобаның мақсаты қазіргі таңда физиканы оқытуда физикалық
заңдарды есептерді шығаруда қолдану және есеп шығара отырып оқушылардың
пәнге деген қызуғушылығын арттыру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті Механика және молекулалық физика
тарауларына есептер шығару жолдарын түсіндіру.
Зерттеу объектісі – егер оқушылардың физикаға қызығушылығын арттыру
шарты ретіндегі шығармашылық есептерді шығарудың әдістемесі жасалып, іске
асырылса, онда мектепте физиканы оқытудың тиімділігі артатын болады,
өйткені ондай есептер тұлғаның шығармашылық қабілеттіліктерінің дамуына
және пәнге қызығушылығының дамуына ықпал етеді.
Теориялық негізі физикадан есептер шығару жолдарының теориясын оқып
үйрену және оны қолдану.
Әдістемелік негізі физикадан есептер шығару әдістеріне тоқталу, оларды
физикадағы әр түрлі есептерді шығару барысында қолдану.
Практикалық база Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты,
Институттың ақпараттық кітапханалық кешені, қалалық кітапхана.
1. Физикадан есептер шығару
1. Эксперементтік есептер шығару әдістемесі
55555555555555555555555555555555555 55555555555555555555555555555555555 55555
55555555555555555555555555555555555 55555555555555555
Білімді игерудің нәтижелігі таным процесіне адамның әр түрлі сезім
мүшелерінің іске қосылуы және нақты заттар мен құбылыстарға бетпе-бет
келгенде оны сезіну, көре білу және қабылдау арқылы артады. Бұл жағдайда
физикалық эксперементтің маңызы зор.
Физика сабақтарында оқушылардың эксперементтік жұмыс дағдысын,
шығармашалақ қабілетін дамыту тұлғасын арттыруға болады.
Қабілеттілік дегеніміз дамудың нәтижесі болғандықтан, оның туа бітуі мүмкін
емес. Оқушы қабілеті дегеніміз, оның педагогикалық ықпал аясындағы білім
алу әрекеті. Жеке тұлғаны дамыту, оқыту оның шығармашылық қабілетінің
дамуына әсер етеді. Әрбір оқушы оқу материалын шығармашылық деңгейде игере
алады, яғни шығармашалық қабілетін дамытады. Бұл үшін оның шығармашылық
ойын дамыту негізінде оқуға, яғни өздігінен білім алуға үйрету қажет.
Сондықтан, ең алдымен оқушы даяр білімді мұғалімнің түсіндіруімен алатын
дәстүрлі оқыту практикасынан бас тарту керек. Бізде әлі күнге мектепте
сабақтаға белсенді бірде-бір тұлға – оқу материалын түсіндіруші мұғалім, ал
оқушының рөлі тыңдаумен, оқумен және оны білімді тексеру кезінде қайта
айтып берумен шектеледі. Шығармашылық үрдістегі басты мәселе – есептің
шартынан оның шешіміне барар жолдағы логикалық алшақтықты түйсік арқылы
жеңу. Толғандыратын мәселе (есеп, зертханалық жұмыс, эксперементтік
тапсырма, т.б.) оны толық билеп, күші мен назары соған ауады. Адам басқа
жұмыстармен шұғылданса да, оның сана түкпірінде осы мәселенің шешімі
қарастырылып жатады. Оның ұзақтығы шығармашылық қызметтің тәжірибесіне
байланысты. Бастапқыда оқушы есепті бір апта немесе одан да көп уақытта
шығаруы мүмкін. Ол оның сана түкпірінде жүреді. Ол есепті міндетті түрде
шығарады, тек ешкімнен көмек сұрамауы маңызды. Шығарамшылық қызметтен
тәжірибе жинақталған сайын есеп бұрынғыдан да тез шығарылатын болады.
Шығармашылық қабілеттерін арттырудаэксперементтік тапсырмаларды үйге
берудің маңызы ерекше. Эксперементті жүргізудің дидактикалық құрылымы
төмендегідей болуы мүмкін: демонстрациялық тәжірибелер, фронтальды
зертханалық жұмыстар, физикалық практикум, үй жағдайындағы тәжірибелер [1].
Мұғалімнің үйге эксперементтік тапсырмалар беруі сирек кездеседі.
Дегенмен, оқу процесінде дәл осы тәсілді қолданудың ерекше маңыздылығы,
біріншіден, үй жұмысының формасын түрлендіреде (кітапты оқыту, есеп
шығару), екінші оқушының алдына тек қана өздігінен эксперементтік тәжірибе
жасау арқылы ғана шешілетін мәселені қояды.
Үй тапсырмасына эксперементтік тапсырмалар беру оқушының мынадай
қабілеттерін және шеберліктерін дамытады.
Интеллектуалдық (салыстыру қабілеті, негізгіні ажыраты білу, зерттеу,
эксперемент нәтижелерін жазу және қорытындылау).
Пәндік (теорияны практикамен ұштастыру шеберлігі, физикалық білімдерін
құбылыстарға анализ жасауға қолдану, көптеген үй аспаптары мен құралдарының
жұмыс істеу принципін түсіндіру).
Ұйымдастыру-танымдық (құрал-жабдықтардың функционалдық міндеттерін
анықтай білу, техникалық құрылғылармен жұмыс істегенде техника қауыпсіздігі
мен пайдалану ережелерін сақтау).
Еңбек ету (қол құралдарымен жұмыс істеуді үйрену дағдысы, ұсталық,
т.б.) [1].
Физикалық эксперементтік тапсырмаларды үйге беру осы пәнге ерекше
қызығушылықты тудырады. Өйткені мұндай жергілікті табиғи және тұрмыстық
(техникалық) жағдайлар ескеріледі. Үйге берілетін эксперементтік
тапсырмалар жүйесі құрылған. Бұл жүйе төмендегідей бірқатар мәселелерді
шешуге бағытталған:
- Тәжірибелерді физикалық тұрғыдан қарастыру;
-Физикалық шамаларды өлшеу арқылы физикалық заңдар мен заңдылықтардағы
функционалдық тәуелділікті анықтау;
- Физикалық процестерді тұрмыстық техника көмегімен басқару мүмкіндігін
түсіндіі (тігін машинасындағы реостаттың және потенциометр – дыбыс
реттегіштің телевизордағы, магнитофондағы, радиоқабылдағыштағы міндетін
анықтау);
- Тұрмысқа қажетті техникалық құрылғылардың параметрлерін өлшеу және
есептеулер жүргізу (элекр құрылғыларының – үтіктің, электрплитасының қуатын
электр энергиясын есептегіш пен секундтық тілі бар сағат арқылы анықтау
және оны осы құралдың құжаттық көрсеткіштерімен салыстыру; егер олар сәйкес
келмесе себептерін түсіндіру);
- Техникалық білімдерін күнделікті еңбек тәжірибесінде қолдану (май
қабатымен жабылған суда картоп тезірек піседі. Мұны тәжірибе тексеріп,
құбылысты түсіндіру керек).
Физикалық құбылыстардың негізін ұғыну, түсініктерді, теорины игеру
процессі әр оқушыда бірдей жүрмейді. Оқыған материалды біреулер тез
игереді, енді біреулеріне ой қорытуына және есіне сақтауына көп уақыт
қажет. Үйде оқушылар әрқайсысы өз қарқынымен жұмыс істейді. Үй тапсырмасы
дұрыс ұйымдастырылса сабақ кезіндегі алған білімдерін бекітуге және
тереңдетуге көмектеседі.
Үйге берілген бақылаулар мен тәжірибелердідің қорытындылары,
есептердің шешімі, шығармашылық тапсырмалардың орындалуы оқушылардың үй
жұмыстарына арналған дәптерлеріне жазылады. Үй жұмысының қорытындылары
туралы мәліметтер жазу оқушыларды өз ойын сауатты және қысқаша жеткізуге
үйретеді. Сонымен қатар жазу мәдениеті, яғни белгілі жүйе, нақтылық және
реттілік қалыптасады. Үйдегі тәжірибелерді және бақылауларды баяндау
оқушыға көргенін терең ойлауға, негізгіні ажырата білуге үйретеді.
Эксперементтік есептерді шешу тәсілдері оларды шешудегі эксперементтік
жұмыстың қойылуына тәуелді. Мысалы, есепті шешу үшін барлық тексеру қажет
болса, онда есептің шешуін нұсқауларға сәйкес жазады.
Эксперементтік есептердің басқа түрлерінде есепті шешу және баяндау
қажет болады. Егер есепті шешу үшін қажетті шамалар тәжірибе нәтижесінде
алынса, онда эксперементті қою және өлшеу лер жүргізу маңызды.
Есеп түріндегі эксперементтік тапсырмаларды шешу және жазу келесі
элементтерден тұрады: есептің қойылуы, шарттарды анализдеу, өлшеулер
жүргізу, есептеулер, тәжірибеден тексеру.
Мысалы көрсетейік.
Есептің қойылуы Керекті құрал-жабдықтар: тік бұрышты қаңылтыр банка,
таразы, масштабты сызғыш, суы бар ыдыс, құм. Банканың вертикаль қалыпта
суда жүзуі үшін ішіне құм салады. Банканың суға батқандағы тереңдігін
анықтау керек.
Берілген есептің шартын сурет салып, астына сұрағын қою арқылы жазса
да болады. Сосын анализ жасайды, есепті шешу үшін қандай өлшеулер жүргізі
керектігін анықтайды.
Талдау Банкаға әсер ететін ауырлық күші және астынан әсер ететін кері
итеруші күш теңескенше банка суға бата береді. Бұл жағдайда Fa=P. Бірақ
Архимед күші денемен итерілген сұйқтық салмағына тең болғандықтан,
Fa=9,8Нкг*p*V, мұндағы V- Банканың батқан бөлігінің көлемі, p – судың
тығыздығы. Батқан бөлігінің көлемі табан ауданы мен бату тереңдігінің
көбейтіндісіне тең. Fa=9,8Нкг*p*h*S. Осыдан h=F9,8Нкг*p*h*S (1.) (1)
формуладағы құмы бар банканың салмағын білу керек. Судың тығыздығы мен
банканың табаның ауданы білу керек.
Өлшеулер Динамометрмен салмағын, ұзындығы мен енін сызғышпен өлшейміз.
Ауданын анықтаймыз. S=I*a. рсу=1 rсм3.
Есептеулер. Тығыздықтың салмақтың және ауданның мәндерін формулаға қойып,
бату тереңдігінің биіктігін (һ) анықтайды.
Тәжірибелік тексеру. Банканың вертикаль қабырғасына түсті сызықпен бату
тереңдігін белгілейді. Тәжірибе көрсеткедей, табылған мәнімен есептелген
биіктіктің мәні сәйкес келеді.
Эксперементтік есептерде тәжірибені қажет болғанда ғана қояды, кейбір
есептерді фронтальды тәжірибе қойылуы мүмкін.
Мысалы:
Сызғыштың көмегімен судың стакан түбіне түсіретін қысымын өлшеу.
Электр лампасының тұтынған тогының қуатын анықтау.
Тақырыбы және орындалу тәртібі фронтальдық зертханалық жұмыстарға (пара-
пар) сәйкес келетін, басқаша айтқанда, мақсаты және қойылуы бірдей, орындау
реті және эксперементте алынған нәтижені сараптау тәсілі ұқсас,
эксперементтік тапсырмаларға мысалдар келтірейік.
1.2 Физика есептерінің түрлері және
оларды шығарудың маңызы
Есепті шығару белсенді танымдық процесс. Есепті дұрыс шығарудың басты
шарты оқушылардың физика заңдылықтары мен шамалары туралы білімі, сондай -
ақ өлшем бірліктері жайлы жеткілікті түсініктердің болуы. Оқушылардың
математикалық дайындықтары да маңызды болып табылады.
Есеп жалпы құрылысына, қойылған сұрақтарға, шеу тәсілдеріне қарай
бірнеше түрге бөлінеді. Олар:
Ауызша сұрақ және сапалық есептер – құрылысы қарапайым ауызша жауап
беретіндей етіп құрастырылады. Бұл есептерді шешу үшін қарапайым
құбылыстардың заңдылықтарын білу керек. Ауызша есептер көп жағдайда,
графиктердің физикалық мағынасын анықтау, не сұлбалардың бөліктерін талдау
түрінде беріледі.
Мәселе есептер – бір не бірнеше оқиғаларды қамтитын, математикалық
түрде шешілетін проблемалық түрінде беріледі. Демек, есепті толық шешу үшін
математикалық түрлендірулер, есептеулер жүргізу керек. Мәселе, есептер,
әдетте, бірнеше заңдылықтарға бағынатын оқиғаларды қарастырады. Оны шығару
үшін келтірілген құбылыстарды талдап, бір – бірімен байланысын анықтап,
заңдарын жазып, проблемаға сай теңдеулер қорытып шығарып, ақырында
математикалық есептеулер орындау керек.
Эксперементтік есептер – құрылысы жағынан, шығару тәсілдері бойынша,
мәселе есептерге ұқсас, бірақ қажетті шамалар тәжірибе нәтижесінде алынады.
Оқушылар мұндай есептерді шығару үшін қойылған проблемаға байланысты
қажетті заңдылықтарды анықтап, өз күшімен тәжірибелер жүргізеді, өлшеулер
жасайды. Қажетті шамалар алынғаннан кейін, эксперименттік есеп мәселе
есепке айналады. Физиканы оқып үйренуде, оның мағынасын терең түсінуде,
эксперименттік есептер орындаудың мәні ерекше. Оқушылар құрал –
жабдықтармен танысып, өлшеулер жасау техникасын үйренеді, жаттығулар
орындайды да, физикалық құбылыстарды қолдан жасап, көзімен көреді. Тіпті
қарапайым тәжірибенің өзін оқушылар қызығып жасайтын болады. Тәжірибені
қорытындылауда заңдылықты табу, оны қайта ашумен бірдей. Мұндай жағдай
оқушыны қуантып қана қоймай, оның физика ғылымына деген ынтасын арттырады.
Қызықты есептер – табиғатта, өмірде кездесетін таң қаларлық
оқиғалардың табиғатын анықтауға негізделген. Бұл есептер талқыланып ауызша
шығарылады, тек кейде мәселе есепке айналады [22].
Физика есептерін шығару тәртібі
Есептің түріне, мазмұнына қарай ізделініп отырған мәселеге байланысты,
қойылған сұрауларға қарай оны шығарудың жолдары әр түрлі болуы мүмкін.
Дегенмен, әдістемелік тұрғыдан, физика есептерін шығарудың белгілі бір
ортақ тәсілдері бар.
• Есептің шартымен танысу. Бұл мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Себебі
сыныптың саналы, нәтижелі жұмыс істеуі, осы мәселеге байланысты.
Есептің шартын тәптіштеп оқып әрбір мәселені айқындап, қойған
сұрақтарды анықтап шығу керек.
• Есептің мазмұнын талқылау. Есептің шарты бойынша келтірілген
құбылыстардың, шамалардың физикалық мағынасын, заңдарын, бір – бірімен
байланыстылығын анықтау. Мұнда қосымша суреттер, графиктер сызу керек.
Кейбір елемей кетуге болатын жағдайларды анықтау – есептің шартын
жеңілдетеді.
• Есепті шығару. Есептің сұрауына жауап берудің жолдарын іздестіру.
Былайша айтқанда, есептің сұрауына жауап беретін физикалық
құбылыстардың тізбегін анықтау. Мұны сұраққа жауап беретін қарапайым
формуладан бастап, әрі қарай оның құрамындағы шамаларды есептің
шартымен байланыстыру, сөйтіп қорытынды формуланы алу. Мүмкіндігі
болса, бұл формуланы алгебралық түрде тауып, тек содан кейін есептің
сан мәндерін қойған жөн.
• Есептеу. Есептегі шамаларды формулаға қоюдан бұрын бір жүйеге келтіріп
алған жөн, бірақ кейбір жағдайда қорытынды формулаға есептің мәндерін
әр түрлі жүйеде қойып шығаруға болады. Мысалы, бөлшектің алымындағы
және бөліміндегі ұқсас шамаларды кез – келген жүйеде жаза беруге
болады.
• Есептің жауабын тексеру. Біріншіден, есептің жауабы шындыққа сәйкес
болу керек. Тек содан кейін оны жауабымен салыстыруға, тексеруге
болады. Есептің шартын оқудан бұрын оқушыларға есепті қай тақырыпқа
шығаратынымызды айтуымыз керек. Содан оқушылар есепке қажетті
формуланы оңай таба алады. Есепті талқылауда оқушылар құбылыстарды көз
алдына елестете алатындай жағдай туғызу керек. Бұл үшін түрлі көрнекті
құралдарды, қарапайым тәжірибелерді пайдалануға болады. Осы
оқиғалардың динамикасын беретін схемалық суреттер пайдаланған дұрыс.
Есепті шығаруда міндетті түрде қорытынды формула табу қажет емес.
Кейде бөлшектеп шығару қолайлы болады [1].
Жалпы есептерде берілетін шамаларды жазғанда, негізінен ХЖ – де өрнектеген
жөн. Мұнда ғалымдардың атымен аталатын өлшемдер бас әріптермен жазылады.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін өте үлкен, не кіші сандарды дәреже арқылы
жазған жөн.
1.3 Шығармашылық есептер шығару әдістемесі
Физика пәнінің мазмұны мен әдістемелік жүйесінің қоғам дамуының жаңа
кезеңдерінде құрылымы жағынан да, мазмұндық жағынан да үнемі жетілдіріліп
отырылуын отандық ғалымдардың да (С.Е. Ерматов, Қ.Жаңабергенов,
Т.К.Кенжебаев, А.Б.Мәженова, Д.М.Қазақбаева, У.Қ.Тоқбергенова, А.Қ.
Қаймолдина және т.б.), шетелдік ғалымдардың да (В.Г.Разумовский, Ю.И.Дик,
О.Ю.Овчинников, А.В.Усова, т.б.) бірқатар зерттеу еңбектерінен аңғарамыз.
А.Е.Әбілқасымова, Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.Н.Занков,
А.Н.Леонтьев, Э.М.Мамбетакунов, М.И.Махмутов, С.Л.Рубинштейн және т.б.
ғалымдар өмiрдiң өзгермелi жағдайларында еркiн бағдарлай алатын, алған
бiлiмiн толықтырып, дамытуға, сол арқылы өз мүмкiндiктерiн iске асыруға
және адамгершiлiк тұрғыда өзбетiнше дұрыс, жауапты шешiм қабылдауға
қабiлеттi тұлғаны іс-әрекет үстінде қалыптастыру мен дамытудың тиімді
жолдарын зерттеген.
Физика есептерінің мазмұны мен әдістемесі туралы (Р.И.Малафеев,
В.Г.Разумовский,) алғашқы еңбектерде сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың
техникалық шығармашылығын қалыптастырудың жолдары көрсетіліп, әдістемесі
жасалды. Соңғы жылдары мәселенің мән-жайы шығармашылық іс-әрекетті өндіріс
орындарындағы техникалық қондырғыларды мектептегі физика-техникалық
үйірмелерде модельдеп көрсету арқылы (В.П.Басаргин, В.Н.Косов,
А.П.Смыслов), физика сабағында олимпиадалық есептер шығарту және физикалық
есептерді өз бетінше көбірек орындату арқылы (Н.М.Евсеева, Л.М.Чечин
О.Ю.Овчинников,), оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру; оқушылардың
ғылыми ойлау қабілеттерін (Б.Е.Акитай, Н.М.Зверева, М.С.Слепцова),
компьютерлік техника негізінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттерін
белсендіру (Н.В. Разумовская Н. Керімбаев, М.Б.Шабад) жолдары
қарастырылған.
Біздің ғылыми және әдістемелік әдебиеттерге жасаған талдауымыз физиканы
оқыту әдістемесінің үнемі жетілдіріліп отыратынын көрсетті. Алайда,
қазіргі білім беру мен тәрбиелеу жүйесінде үнемі туындап отыратын жаңа
талаптарға сәйкес оқушылардың шығармашылығын, пәнге қызығушылығын
шығармашылық есептерді қолдану арқылы оқыту әдістемесінің теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан зерттелінуінің жеткіліксіз орын алып отырғандығы
байқалды. Физикалық шығармашылық есептерінің оқушылардың шығармашылық
потенциалын жүзеге асыру мен дамытудағы мән-мағынасының, маңыздылығының
сыры ашылмай, назардан тыс қалып отыруы; оқушылардың шығармашылық іс-
әрекеттерінің, көбінесе, сабақтан тыс уақыттарда, факультативтік сабақтарда
жетілдіру әдістемесінің басым болуы; физика сабақтарында оқушылардың
білімін шығармашылық есептер арқылы дамытуға арналған зерттеу жұмыстарының
жеткіліксіз қарастырылуы Шығармашылық есептер арқылы мектеп оқушыларының
физикаға қызығушылығын арттыру әдістемесі атты зерттеу тақырыбын
таңдауымызға негіз болды.
Физиканың табиғат заңдарын терең түсіндіруінің арқасында, ол ғылым
ретінде қоршаған ортаны жіті танып, жан-жақты көзқарастар қалыптастырған
адам баласының тыныс-тіршілігінің басқа да көптеген салаларына әсер етуде.
ТМД және шет елдер тәжірибесінде физика ғылымының орта мектепте пән ретінде
орны мен маңызын ғылыми-техникалық прогрестің келер онжылдықтағы
жетістіктеріне байланысты бағалау қабылданған. Мәселен, бұл жөнінде
халықаралық сарапшылардың болжамы мынандай: адам қызметінің барлық
сферасына компьютерлер енеді; миллиондаған мамандықтар лазерлер мен
роботтармен байланыста болады; адам қызмет сферасының кеңеюі (денсаулық
сақтау, гигиена, өндіріс, ауыр және жеңіл өнеркәсіп, күрделі индустриялық
әскери жабдықтар және т.б.) жаңа технологияларды енгізілуімен байланысты
болады.
Психологиялық-педагогикалық теорияларда қызығушылықты жіктеудің бірнеше
түрі бар: дүниеге деген қарым-қатынасының сипаты, мазмұны мен кеңдігі, күші
(белсенді, немқұрайлы), тұрақтылығының дәрежесі (тұрақты, тиянақсыз),
пайымдауы мен тереңдігінің дәрежесі бойынша және т.б.
Психолог ғалымдардың (В.В.Давыдов, Б.М.Теплов, П.М.Якобсон және
басқалары) еңбектерін салыстыра жүргізілген талдауға сүйене отырып, зерттеу
жұмысымызда қызығушылықтың психологиялық табиғатын, оқушының оқыту үдерісі
барысында өсіп келе жатқанын байқауға көмектесетін механизмдерін
қарастырдық. Төменде оқушының физикаға қызығушылығының артуында
шығармашылық есептердің алатын орны көрсетілген (сурет 1).
Сурет1.
Оқушының физикаға қызығушылығының артуында шығармашылық есептердің
алатын орны
Мектепте физиканы оқытудың күйіне талдау, білім саласында болып жатқан
өзгерістер мен жаңалықтарға қарамастан, оқушылардың басым көпшілігінің
физикаға қызығушылығы енжар, ал сабақтар әлі де орындаушылық бағытын
ұстануға бейімдейтін дәстүрлі әдістермен жүргізілетінін көрсетеді.
Қазіргі кезде мектепте физиканы оқыту үдерісінде дамыта оқыту теориясы
ерекше орын алады. Дамыта оқыту үдерісінде міндетті түрде жаңа өнім -
жаңа нәрсе алыну қажеттігі туралы ой жетекші болып табылады. Мұндағы
өнім − білім, білік, материалды объект немесе олардың біреуі болуы
мүмкін. Шығармашылық есептерге қойылатын талаптарды ескеретін болсақ, онда
оқыту үдерісіне іс-әрекеттік тұрғыдан келу қажеттігі туындайды. Мұнда
алынған өнімнің қасиеттерін іс-әрекеттің мақсатында көрсетілген
қасиеттерімен салыстырып, қасиеттер арасында өзгешеліктер болған жағдайда,
оның себептері айқындалады. Құбылыстың күнделікті өмірде, тұрмыста,
өндірісте және т.б. жерлерде қолдануын жан-жақты қарастырады.
Зерттеу жұмысында шығармашылық есептер арқылы физикаға қызығушылықты
арттыру осы дамыта оқыту идеясы негізінде жүзеге асырылды. Көбіне
орнындаушылық бағытын ұстанатын дәстүрлі және ойлау мектебі-дамыта оқыту
әдістерінің салыстырмалы көрінісі төмендегідей (1-кесте).
Кесте 1.
Дәстүрлі және дамыта оқыту әдістемелерінің салыстырмалы көрінісі
Жүйенің сипаты Дәстүрлі оқыту Дамыта оқыту
Оқыту мақсаты Білім, білік, Қабілетті дамыту
машықтардың берілуі
Интегративтік атауы Есте сақтау мектебі Ойлау мектебі,
жаңалықтар
практикасы
Педагогтың негізгі ұраны Маған қарап орында Қалай
орындайтыныңды
ойластыр
Мұғалімнің ролі Ақпаратты тасымалдаушы, Оқу үдерісін
білімді үгіттеуші, басқаруда оқушының
нормалар мен дәстүрлердііс-әрекетін
сақтаушы ұйымдастырушы,
кеңесші
Мұғалімнің функциясы Білімді беру Оқушыны өсіру
Мұғалім мен оқушының Монологты (мұғалім Диалогты
қарым – қатынасының стилітарапынан)
Оқыту әдісінің Ақпараттық Проблемалық –
басымдылығы ізденушілік
Сабақты ұйымдастыру Фронтальды, топтық Дара, топтық
формасы
Физикалық шығармашылық есептерін жалпы үш түрге бөлу қабылданған. Не
істеу керек? деген сұраққа жауап беретін зерттеушілік есептеріне және
Қалай істеу керек? (В.Г Разумовский., Р.И.Малафеев) деген сұраққа жауап
беретін құрастыру есептеріне. Одан кейінгі кезеңде шығармашылық есептерді
тапқырлық есептер тобына ажырату пайда болды (Г.С.Альтшуллер). Мұнда
физикалық эффектілердің үйлесімділігін пайдалана отырып, техникалық
шығармашылықтан теорияға көшу ұсынылады Одан кейін шығармашылық есептер
оқыту үдерісіне қатысты шығармашылық ұғымымен бірге қарастырылып,
толықтырылды.
В.Л. Данилов: Кез-келген шығармашылық есептің кілті болып табылатын
қандай да бір формула немесе схема болмайды. Дайын формуланың немесе
кілттің болуы есептің шығармашылығын, жалпы шығармашылық ойлауды жоққа
шығарған болар еді деген пайымдайды. Егер шығармашылық есепті шығару
үдерісі мұғалімнің ешбір басқаруынсыз жүргізілетін болса, онда
бейберекетсіз іс-әрекеттерді тудыратын, нәтижесінде есепті шығарудың
тәсілдерін іздеуден бас тартуға соқтыратын жағдай пайда болады. Ал мұндай
жағдайлардың жиі қайталануы оқушылардың қызығушылығын ғана емес, өздерінің
мүмкіндіктеріне деген сенімсіздіктерін туғызады.
Шығармашылық есептердің мазмұнымен және оларды орындау әдістемесімен
айналысып жүрген физик-әдіскерлердің (В.П. Басаргин О.Ю. Овчинников, Д.В.
Богоявленская, Н.Н. Тулькибаева, А.В. Усова) барлығына ортақ ой –
шығармашылық есептің нақты анықтамасы жоқ. Есептің бір оқушы үшін
шығармашылық, ал келесі бала үшін қарапайым болатынын үнемі есте ұстаған
жөн. Оқу-танымдық іс-әрекеттің арқасында ғана оқушы әлемді, табиғатты, оның
заңдарын танып білуінде жаңалықтар ашады, бірақ мұндағы айырмашылық − осы
жаңалықтардың субъективтік сипатта болуы. Осы орайда іс-әрекетті бағалаудың
критерийі ретінде жалпы жаңашылдықты емес, жаңашылдықтың тек білімге
қатыстылары ғана алынады.
Есепті шығаруында оқушының өзі үшін жаңа болып табылатын жаңашылдыққа
мұғалім үнемі назар аударып, оның іс-әрекетінің дұрыс ұйымдастырылуы мен
басқарылуына жауаптылықпен қарағаны жөн. Осы жерде, егер қарастырылып
отырған есептің шешімін шығармашылық деп қарастыратын болсақ, онда
физикадағы кез-келген есептің шығарылу нәтижесі шығармашылық болмай ма? –
деген сұрақтың тууы заңды. Осы сұраққа жауап беру үшін келесі есептерді
қарастырайық:
1) Изоляцияланған тұтқаға зарядталған металл шар бекітілген. Шариктің
зарядын өлшеу үшін ондағы барлық зарядты толығымен электрометрге беру
керек. Осыны тәжірибеде көрсетіңдер.
2) Қандай әдіспен зарядталған өткізгіштің барлық зарядын басқа өкізгішке
беруге болады?
Осы екі есептің шешімдерін шығармашылық деп қарастыруға бола ма? Егер
есептердің ұсынылып отырған шешімдерімен оқушы бұрыннан таныс болмаса, онда
бұл сұраққа нақты жауап беруге болар еді. Шындығында, шешімі бұрын белгісіз
болған кез-келген есептің (ол физикалық, математикалық, химиялық және т.б.
болсын) шешімінің табылуы адам шығармашылығының нәтижесі болмақ. Ал, бұл
шешімдердің бұған дейін белгілі болғандығынан ештеңе өзгермейді. Мұнда ең
басты мәселе − шығармашылықтың белгісі ретіндегі жаңашылдықтың оқушы үшін
субъективтік сипатта болуы.
Бірінші есептегі тапсырманы орындау оқушы үшін аса шығармашылық іс-
әрекетті қажет етпейді. Себебі, есептің шартында жасырын немесе белгісіз
жатқан физикалық заңдылық жоқ. Тапсырма әдеттегі іс-әрекеттер арқылы
орындалады.
Екінші есеп қарапайым жолмен берілсе де, тапсырманы орындау үшін
оқушыдан ақыл-ойдың және іс-әрекеттің кейбір амалдарын білуін қажет етеді.
Мысалы, оқушы электр зарядының бөліну заңдылығын және оны жүзеге асырудың
әдіс-тәсілдерін білуі тиіс. Оның үстіне есеп шартында керекті құралдар
аталмайды, оны оқушы өз пайымдауынша таңдап алады.
Зерттеу жұмысымыз физика курсының Электродинамика негіздері бөлімі
бойынша жүргізілді. Бұл бөлім келесі құрылымда (2-кесте) оқытылды:
электромагниттік өріс және электр заряды туралы түсінік; өріс пен заттың
электрлік және магниттік қасиеттерінің өзара әсері; ток заңдары мен электр
тізбегі; электродинамиканың негізгі техникалық қолданылулары.
Кесте 2.
Электродинамика негіздері бойынша шығармашылық есептердің мазмұндық
топтамасы
№ Есептер топтары Есептерде қарастырылатын объектілер мен
құбылыстар
1. Заттың түрлі құрылымдық Электромагниттік өріс, электр заряды,
формаларының ток заңдары
ерекшеліктерін
айқындайтын есептер
2. Физикалық құбылыс пен Өріс пен заттың қасиеттері, заттың
объектілердің белгілері электрлік және магниттік қасиеттері
мен мәндерін айқындайтын және олардың өзара
есептер әсерлері
3. Компьютерге бағдарланған Электр өрісінің кернеулігін;
есептер өткізгіштердің тізбектей және параллель
жалғануында жалпы кедергіні; электр
тогының энергиясының құнын есептеу; екі
шаманың тәуелділігін негіздеу және т.б.
Физикалық заңдарды Зарядтың сақталу заңы; тізбек бөлігі
меңгеруге бағытталған және толық тізбек үшін Ом заңы;
4. есептер Джоуль-Ленц заңы, Фарадей заңы, т.б.
5. Физикалық теорияның Электр, магнит өрісінің бар болуы;
негізгі қағидаларын электр өрісінің потенциалдылығы; электр
айқындайтын, физикалық тогының түрлі ортада таралуы;
құбылыс пен объектілердіңэлектролиз заңының техникалық қолданысы
қасиеттерін түсіндіретін және т.б.
және теорияның
пайдалануын тағайындайтын
есептер
6. Приборлардың құрылысы менЭлектр тізбегін құрастыру;
жұмыс істеу принципін электрөлшеуіш приборлар.
қарастыратын есептер
7. Зерттелетін құбылыс пен Электр зарядының бөлінгіштік қасиеті;
объектілерді бақылауды электр тогының жұмысы мен қуаты;
ұйымдастыруға бағытталғанөткізгіштердің тізбектей және параллель
есептер жалғануы; электр тогының түрлі әсерлері
және т.б.
Белгілі әдіскер Л.И Иванованың есепті шығаруға қатысты: ...есеп шығару
сабағы көбіне оқушылардың бірсарынды іс-әрекеттерін қалыптастырып, оларды
шаршатып жібереді... деген пікірі орынды. Бұл ойды Бүгінгі сабақта не
өттің? деген сұраққа көп жағдайда оқушының: Ештеңе де, тағы да есептер
шығардық деп жауап беруі растайды. Осыған орай сабақта әртүрлі
шығармашылық есептерді ұсыну сабақтың өне бойында оқушылардың
қызығушылығының жоғалмауына мүмкіндік береді.
Оқытуда абстракциялау немесе нақтылау арқылы, тұрмыстық терминдерді
физикалық түсініктермен алмастыру немесе керісінше, есеп мазмұнында
берілгендердің құрамын (жасырын, толық емес, берілгендерсіз) және есептің
шарты мен талабын өзгерту арқылы шығармашылық есептерді түрлі мазмұнда
ұсынуға болады. Мұндағы есептің қиындық дәрежесі айнымалы шама ретінде:
қиын деп саналатын есеп бір оқушы үшін оңай болса, керісінше, екінші оқушы
үшін қиын болуы мүмкін.
Физикалық шығармашылық есептердің мазмұнын құрастыруда келесі
критерийлер басшылыққа алынды:
-шығармашылық есептер мазмұнының оқу үдерісінде проблемалық, дамыта
оқыту принциптерін жүзеге асыратындай болып құрылуы;
-шығармашылық есептер мазмұнының оқу бағдарламасында берілген оқу
материалынан асып кетпеуі;
-шығармашылық есептерді шығару үшін оқу бағдарламасынан тыс жатқан
ұғымдардың және заңдылықтардың қажет болмауы;
-шығармашылық есептер мазмұнының бағдарлы болуы, яғни физикалық білімнің
өндірістегі, өнеркәсіптегі, техникадағы, табиғат құбылыстарындағы, үй-
тұрмысындағы орнын көрсету мен айқындау мақсатын көздеуі;
-шығармашылық есептер мазмұнының оқу материалының бірыңғай мазмұнымен
тұтас байланыста болуы әрі оқушының дара-тұлғалық, психологиялық және іс-
әрекеттік құрылымының ерекшеліктерін есепке алып іріктелуі;
-шығармашылық есептерді құрастыруда ғылым мен техника жетістіктері және
алдыңғы қатарлы озық тәжірибе нәтижелерінің ескерілуі;
-шығармашылық есептер мазмұнының ақыл-ой мен іс-әрекеттің түрлі
амалдарын меңгеруге мүмкіндік беруі.
Шығармашылық есептердің шығарылуына қажетті амалдарына тоқталайық.
Талдау. Бұндай біліктікті төмендегі тектес тапсырмалар қалыптастыра
алады:
-ұсынылып отырған объектілер немесе параметрлердің ішінен біреуін
таңдау;
-есептің құрамындағы негізгі ойды бөліп қарау, математикалық қорытынды
жасау, дәлелдеу, тарихи мәліметтерді атау және т.б.
-машиналардың, двигательдердің, беріліс механизмдерінің жұмыс жасау
принципін ажырата білу; ал электрлік схемаларда – ток көзін, электр
энергиясын тұтынатын құрылғыларды, өлшеуіш приборларды көрсету;
- есептің шартын талдау және “оқиғаға” қатысып отырған денелерді
көрсету, олардың әрқайсысының қандай күйде болатынын суреттеу;
- байқалып отырған физикалық үдерісте себеп пен салдарды көрсету;
-жұмыстың анағұрлым маңызды кезеңдерін көрсете отырып, зерттеу жоспарын
құру.
Жинақтау. Осындай біліктіктің қалыптасуына төмендегідей тапсырмалар
себебін тигізеді:
-құбылыстардың түрлі аспектілері қарастырылатын жеке тәжірибелерден
жалпы қорытынды жасау (мысалы, металдардың өткізгіштігінің температураға
байланыстылығы);
-түрлі есептерді шешу үшін әртүрлі оқу жағдайларын туғызу; немесе
реферат жазу.
Топтау. Бұл әдіс амалын орындауға мынандай тапсырмалар үйретеді:
-түрлі ақпараттық көзден алынған мәліметтерді, тұжырымдалар ішінен нақты
үдерістерді сипаттайтындарын таңдап алу керек (мысалы, тізбек бөлігі немесе
тұйықталған тізбек үшін Ом заңын таңдап алу);
-ұсынылып отырған физикалық жабдықтарды топтай білу -өлшеуіш приборларын
бір топқа, физикалық-техникалық қондырғыларды екінші топқа жатқызу;
-шығармашылық есептерді шығару нәтижесінде алынған физикалық заңдардың,
құбылыстардың, үдерістердің практикалық қолданылуын жан-жақты қарастыру
(табиғаттағы, адам өміріндегі, тұрмыстағы, өндіріс пен техникадағы
қолданыстарын);
Индукция. Бұл біліктік амалын мынандай тапсырмалар дамытады:
-бірнеше эксперименттер немесе бақылаулардан қорытынды жасау (мысалы,
қайсібір физикалық құбылыстардың немесе оның пайда болу шарттары туралы);
-бір проблема бойынша келтірілген фактілерден қорытынды жасау;
Дедукция. Осы біліктікті қалыптастыру үшін мынандай тапсырмаларды
орындаған пайдалы:
-теорияны пайдалана отырып, сөйлемді толықтыру (егер...), мысалы
электрондық теорияға сүйене отырып, дененің қандай күйде болатынын болжау;
-теория негізінде оқушының қайсыбір қойылған мәселе бойынша өз ойын
айтып, пікір таластыруы;
-шығармашылық есептердің берілу сипатына қарай оқушылардың түрлі
долбарлар мен болжамдар ұсынуы;
Жалпылау. Бұл біліктікті қалыптастыруға мынандай тапсырмаларды орындау
қажет болды:
-теорияның негізін (анықтама, ұғым, түсінік, идеалды модель және т.б.)
ядросын (постулаттар, заңдар, тұрақтылар), салдарын (формула-салдар,
практикалық қолдану және олардың байланысы) бөліп көрсете отырып, теорияның
құрылымдық сызбасын жасау;
-есепті шығарудың құрылымдық логикалық жүйесін құру, яғни тапсырманы
орындауда іс-әрекеттің тізбегін бастапқы жағдайдан шығарып түзу.
Оқушылар меңгеруіне тиісті практикалық біліктіктерге қатысты мына
фактіге назар аударған дұрыс: практикалық біліктіктің көптеген амалдары
жоғарыда аталған ой операцияларымен тікелей байланыста бірлесе өрбиді.
Мысалы, а) эксперименттің орындалуы; в) өтіп жатқан өзгерістерді қалай
тіркеу керектігі, яғни қай жерге қандай индикаторларды қою керектігі;
индукция: мәліметтерді таңдап алу барысында басқа операциялармен қоса
келесі амалдар орындалуы қажет: 1.Талдау а) тәжірибеде қандай компонентті
ауыстыру, ал қайсысын тұрақты қалдыру керектігі, б) себептердің және
салдарлардың қай жерде екендігін тағайындау үшін қорытынды тұжырымдау үшін;
синтез: ақпараттық немесе ауызша жауап даярлау және т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, есептердің мазмұнындағы қарама-
қайшылықтарды шешудің логикалық ізденісті тудыратыны (Э.М.Браверман,
А.С.Сиденко) жөніндегі ойды дамыта отырып, біз шығармашылық есептерді
келесі түрлерге ажыраттық. Логикалық-ізденушілік, зерттеушілік, құрастыру
және компьютерлік есептер. Мұнда логикалық есептерге шығарылуы үшін
логикалық операцияларды керек ететін есептерді жатқыздық. Шығармашылық
есептердің бұл түрі есептерді шығару үшін қажетті логикалық әдістерді
меңгеру қажеттілігі айқындайды. Өйткені шығармашылық есептерді шығару
кезінде ойлау үдерісінің логикалық және шығармашылық компоненттері
анағұрлым қарқынды дамитын болады. Ұсынып отырған шығармашылық есептердің
классификациялануы төмендегідей:
Логикалық-ізденушілік
1. Белгілі салдарлар бойынша себепті табу.
2. Белгілі себептер бойынша салдарды жобалау.
3. Қайсыбір физикалық заңдылықты, құбылысты алуға жетелейтін шарттарды
көрсету.
4. Өзгермелі шарттарда құбылыстың өту барысын болжау.
5.Құбылысты түсіндіруге арналған есептер.
6.Дәлелдеуге арналған есептер.
Зерттеушілік
1. Құбылыстарды бақылау мен талдау.
2. Құбылысты эмпирикалық түсіндіру.
3. Табиғат құбылыстарын теориялық түрде түсіндіру.
Құрастыру
1.Құрастыру идеясын ойлап табу.
2. Берілген схеманы жетілдіру.
3. Тәжірибені ойластыру және орындау.
4. Тәжірибенің жаңа нұсқасын ойлап табу.
Компьютерлік
1. Есептің алгоритмін құру.
2. Екі физикалық шаманың функционалдық тәуелділігін тағайындау.
Физикалық шығармашылық есептерің мазмұны оларды оқытудың кез-келген
кезеңінде пайдаланатындай етіп құрастырылды. Төменде осы кезеңдер туралы
тоқталып өтейік.
Қабылдау − бұл оқушының құбылыстар немесе нысаналарды толығымен өз
санасында сыртқы байланыстармен бірге бейнелеуімен сипатталатын білімді
меңгеру үдерісі. Оқушыны оқу материалын қабылдауға даярлау үшін оларды
нақты білімге ие болуға құштарлығын ояту керек. Бұл құштарлық шығармашылық
есептердің дұрыс қойылуы арқылы туындайды, мұғалім оқушының ақыл-ой
қызметін белсендіріп, жаңа материалды меңгеруге зерттеу тұрғысынан келуге
жетелейтін түрлі сұрақтар мен проблемалық ситуациялар тудырып отырады.
Пайымдау кезеңінде логикалық-ізденушілік есептері қолданылды. Есептердің
мазмұнында қамтылған сұрақтар арқылы оқушылардың іс-әрекеті оқу материалын
жіктеп меңгеруге бағытталады. Пайымдау аналитикалық-синтетикалық іс-
әрекеттермен байланысты, құбылыстардың өзара байланысының себеп-салдарын
түсінуге үйретеді.
Білімді бекіту кезеңінде пайдаланатын есептер білімді түсінуге
негізделген бекіту үдерісіне сай болады. Түсіну, есте сақтау − білімнің
толық, мықты меңгерілуіне себептеседі. Ал бұл өз кезегінде бұрынғы білімді
анағұрлым терең, жаңа қырынан түсінуге және пайдалануға мүмкіндік береді.
Осы кезеңде пайдаланатын шығармашылық есептер білімді кеңейтуге, біліктік
пен машық-дағдыларды байытуға бағытталғаны жөн.
Білімді практикада қолдану кезеңі оқыту үдерісінде жетекші орынға ие,
себебі оқушылардың есеп-тапсырмаларды орындаудағы жан-жақты іс-әрекеттері
үлкен ақыл-ой қызметі арқылы жүзеге асады. Шығармашылық есептер алған
білімді шығармашылықпен қолдануға және сол арқылы олардың қолдану аясын
кеңейтуге мүмкіндік береді. 3-кестеде осы есептердің оқыту кезеңдеріне сай
мақсатты берілуін қарастырамыз.
Кесте 3.
Түрлі шығармашылық есептердің енгізілу мақсаттары
Оқыту Логикалық-ізденушіліЗерттеушілік Құрастыру Компьютерлік
үдерісік
нің
кезеңде
рі
ҚабылдаПроблемалық Жаңа, әлі Меңгерілген оқуОқу
у ситуацияларды белгісіз материалынын материалын
туғызу. Жеке-дара, құбылыстар мен практикалық еске түсіру,
нақты құбылыстарды үдерістерді маңызын көрсетуқайталау
қабылдау негізінде бақылауды
жалпыны, маңыздысын ұйымдастыру
табу
ПайымдаОқу материалын Теориялық және Есептің Алгоритмін
у анағұрлым терең эмпирикалық талабына сай құру
түсіну, ой зерттеулер практикалық машық-дағдыла
операцияларын негізінде амалдарға рның
пайдалану: анализ, құбылыстың тоқталу дамытылуы
синтез, жалпылау, мәнділігін
т.б. түсіну
БіліктіТабиғаттағы Зерттеу Құрастырушылық Қолданбалы
к пен құбылыстар мен біліктіктері менбіліктіктері программамен
машықтазаңдылықтарды машық мен жұмыс
рды түсіндіруде біліктікдағдылардың машық-дағдыларджасаудың
игеру пен машық- қалыптасуы ың қалыптасуы машық-дағдыла
дағдылардың рдың
қолдануы қалыптасуы
Бекіту Түсінуге негізделгенАлынған мен Практикалық Білімнің
оқу материалын есте теориялық және жұмыстардың жан-жақты
сақтау, бұрынғы тәжірибелік байытылуы қалыптасуы,
білімге анағұрлым расталынуы тереңдеуі
тереңдеп бойлау
ҚолдануАлынған білімнің шығармашылықпен қолдануы
Мұнда басқарушы әрекеттер мен басқарушы операциялар құрамына кіретін
әрбір операция танымдық амалдармен шектеседі.
Әртүрлі логикалық ой операциялары мен іс-әрекеттің түрлі амалдарына
үйретуде оқушылар бойында ізденушілік, тапқырлық қабілеттері қалыптасып,
физикалық түсініктердің мазмұны тереңдейді. Есептердің қолайлы іріктеліп,
таңдалып алынуы оқушыларды әртүрлі физикалық құбылыстар мен заңдылықтар
арасындағы логикалық байланысты ойлап табуға итермелейді, оқу материалын
көзсіз жаттап алудан сақтандырады, физикалық ситуацияларды талдау
біліктілігін қалыптастырады және есептерді шешудің түрлі амалдарын
бойларына сіңіреді.
1.Есептің мазмұнында физикалық фактінің бар болуына байланысты мысалдар
келтірілді: электр энергиясының бар болуы, оның күнделікті тұрмыста
тұтынылуы; электр жабдықтарының пайдалануы және электр шығынын
тағайындалған тариф негізінде төленетіні.
2.Осы деректерге орай сабақта нақты проблема қойылады:
Оқу кабинетінде тұтынатын 9 электр шамының түрлі уақытта жануына
байланысты электр энергиясының шығынын есептеу. Электр энергиясының
шығынының неге тәуелді екенін тағайындау. (Немесе, есепті бірдей уақытта 9
шам жанғандағы энергияның шығынын 12, 18 шам жанғандағы шығынмен
салыстырыңдар деп күрделендіріп отыруға да болады).
3. Осы мәселені шешуде оқушылар бірнеше болжамдар айтады, мәселен,
шамдардың жану ұзақтығына орай көбірек құн төлейміз, электр энергиясының
шығыны шамдардың қуатының мәніне байланысты болады, практикалық түрде бұл
шығынды үйде қойылған есептегіш арқылы таба салған оңай және т.б.
4.Оқушылардың болжамдарының ішінен ең дұрысы таңдалып алынады:
Шамдардың электр энергиясының шығыны уақыттың артуына байланысты сызықтық
түрде артады.
5.Оқушылар арнайы программа арқылы ЭЕМ-да уақыттың түрлі мәндерінде
орындалған есептеу амалдарын орындайды. Бұл үшін Excel программасында жұыс
жасайды. Есептеуге қажетті формулалар мен шамаларды таңдап алғаннан соң,
төмендегідей есептеулерді орындайды, тағайындайды.
G=2B*2D*2E*2F
G=3B*3D*3E*3F
G=4B*4D*4E*4F
G=5B*5D*G =6B*6D*6E*6F
Enter
Оқушылар есептеулер нәтижесінде алынған келесі шамалар бойынша
тәуелділік графигін салады.
Кесте 3 бойынша есептеулер нәтижесінде алынған мәліметтер
Уақыт, сағат 4 6 8 10 12 14
Энергия шығыны, тг 19,1 28,6 38,2 43,7 52,1 66,9
6. Бұл кезеңде оқушылар алынған нәтиже бойынша физикалық заңдылықты
тағайындап, негіздейді. Бұл тәуелділік графигі токтың, электр энергиясының
шығыны уақыттың өсуіне қарай артатынын көрсетеді. Пайда болған түзу сызық
осы сызықтық тәуелділікті сипаттайды
Бекіту кезеңінде Экранда пайда болған график қандай заңдылықты
көрсетіп тұр?, Бұл заңдылықтан қандай қорытынды жасаймыз?, Алынған
нәтижелер бойынша қандай маңызды қорытынды жасауымызға болады? деген
сұрақтарға оқушылардың берген жауаптары арқылы сабақ бекітіледі.
Оқушылардың жауаптары келесідей болуы мүмкін: Күнделікті тұрмыста біз
электр энергиясын ысыраптап пайдаланбауымыз керек, яғни электржабдықтарын
тек мақсатты түрде пайдаланылған жөн, Егер әрқайсымыз осы айтылғандарды
ұстансақ электр энергиясын әжептеуір үнемдеген болар едік, экономикалық
жағдайдың, жалпы энергия тапшылығының жақсаруына үлес қосар едік.
Кесте 4.
Оқушылардың стандарт және шығармашылық есептерді шығаруында меңгеруге
тиісті амалдар мазмұны
Амалдар мазмұны
Стандарт есептер Шығармашылық есептер
Есептің берілгенін жазу. 1.Есептің нысаны мен құбылыстарды
Есептің шарты мен талабын көрсету. көрсету
Есептеу формуласын жазу. 2.Есептің берілген сипаттамаларын
Есепті жалпы түрде шығару. көрсету.
Белгісіз шаманы табу. 3.Есептің шартын көрсету.
Атаулармен жұмыс. 4.Физикалық құбылысты негіздеу.
Есептің жауабын көрсету. 5.Есепті шығарудың болжамын ұсыну.
6.Қажетті суреттерді, сызбаларды
орындау.
7.Есепті шығарудың нақты тәсілін
көрсету.
8.Есептің мазмұнына, объектілерге
талдау жасау.
9.Есеп нәтижесін логикалық өңдеу.
10.Тапсырманың экспериментте орыналуы,
жұмыс жоспарын белгілеу.
11.Құбылыстың, объектінің практикалық
қолданысын тағайындау.
12.Есептің алгоритмін құрастыру.
13. Физикалық шамалардың функционалдық
тәуелділігін
графикалық тәсілмен тағайындау.
Теориялық зерттеу және тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері
бізге келесі қорытындылар жасауға мүмкіндік берді:
1. Зерттеу мәселелеріне қатысты әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық және жаратылыстану-ғылыми әдебиеттерге жасалған талдау
нәтижесінде оқыту үдерісінде оқушылардың қызығушылығы, шығармашылық
есеп, шығармашылық іс-әрекет ұғымдарының мәндік және мағыналық
сипаттамасын ашып беруге; олардың өзара ара-қатынасын зерттеуге,
шығармашылық есептерді орындауда теориялық және практикалық біліктерді
қалыптастырудың мазмұндық құрылымын жасауға, оның өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік туды.
2. Шығармашылық есептердің ойлау үдерісінің логикалық және шығармашылық
компоненттері анағұрлым қарқынды дамитын түрлеріне ажыратылуы:
- оқушыларды ой операциялары мен іс-әрекеттің түрлі амалдарына үйретуге
- оқушылар бойында ізденушілік, тапқырлық қабілеттерінің қалыптасуына
- оқушылардың физикалық түсініктердің мазмұнына терең бойлауына
- оқушыларды әртүрлі физикалық құбылыстар мен заңдылықтар арасындағы
логикалық байланысты ойлап табуға итермелеуге
- оқу материалын көзсіз жаттап алудан сақтандыруға
- физикалық ситуацияларды талдау біліктілігін қалыптастыруға
- есептерді шешудің түрлі амалдарын бойларына сіңірулеріне
себептесетінін көрсетті.
3. Зерттеу барысында шығармашылық есептерді жалпыланған біліктіктер
арқылы орындаудың теориялық және оқу алгоритімдік құрылымының анализі
есепті шығару жалпы төрт әрекеттен тұратынын көрсетті:
- есепті түсіну, қабылдау;
- шығару процесін жоспарлау;
- шығару процесін жүзеге асыру;
- шығару нәтижесін талдау мен бақылау.
Бұл әрекеттер өз кезегінде оқу әрекеттері тәсілдері мен логикалық
операциялар (анализ, синтез, қорытындылау, нақтылау, анықтау және т.б.)
қамтылған танымдық әрекеттерге жіктеледі
4. Физикалық шығармашылық есептердің мазмұнын құрастыруда басшылыққа
алынған талаптар мен критерийлер физика курсының Электродинамика
негіздері бойынша жасалған шығармашылық есептердің мазмұндық
ерекшеліктерін, оқушылардың шығармашылық есептерді шығаруына қажетті іс-
әрекет құрылымын, оқушылардың қызығушылығын арттыру физикалық білімінің
негізгі көрсеткіштерінің бірі − білімді меңгеруінде түйсінетін мотивтері
арқылы танымдық қажеттілік тұрғысынан туындайтынын ескере отырып құрылды.
5. Физика курсының Электродинамика негіздері бойынша жасалған
шығармашылық есептердің топтамасы оқушылардың есептерді шығаруларына
қажетті амалдарды меңгерту мақсатында дайындалған дидактикалық
материалдарды даярлауға және оларды сабақта тиімді пайдалануға жәрдемдесті.
6.Физикалық білімді меңгеру және шығармашылық есептерді орындаудағы
біліктер амалдары мен қимылдарын игеру, белсенді оқыту формаларын
пайдалану, өмірде және күнделікті тұрмыста оқушылардың іс-әрекеттерінде
қолдану сияқты шарттармен қамтамасыз етілетіндігі тәжірибелік эксперимент
арқылы дәлелденді.
7. Оқушылардың физикаға қызығушылығын арттыру мақсатында пайдаланған
шығармашылық есептер физиканы оқыту үдерісінде қолданылатын жаттығулар
жүйесін, есептер жинақтары мен дидактикалық оқу құралдары мазмұндарын,
сонымен қатар, мектеп реформасы тұрғысынан оқу үдерісін жетілдіруде
пайдалануға болады.
Қорыта келгенде, зерттеуiмiздiң ғылыми болжамы тәжiрибелік-
эксперименттiк жұмыс барысында дәлелдендi және жүргiзiлген зерттеу
жұмысының мақсаты мен мiндеттерiне сәйкес нәтижелер алынды.
2. Механика және молекулалық физика бөлімдеріне есептер шығару
2.1 Механика
Механика – физиканың материя қозғалысының ең қарапайым түрін –
механикалық қозғалысты, яғни денелердің кеңістіктегі уақыт бойынша өтетін
қозғалысын зерттейтін бөлімі.
Механика - денелер қозғалысының қарапайым типі – механикалық
қозғалыс не орын ауыстыру туралы ғылым. Қозғалыс дегеніміз кең философиялық
мағынада алғанда жалпы өзгеріс, кез келген өзгеріс, кез келген процесс
(физикалық, химиялық, бтологиялық, қоғамдық). Механикалық қозғалыс кезінде
берілген дененің қалпы (орны) басқа бір денемен салыстырғанда өзгкріп
отырады. Осы мағынада алғанда механикалық қозғалыс – салыстырмалы қозғалыс.
Берілген дененің қозғалысы туралы сөз еткенде оның басқа бір денемен, санақ
денесімен, санақ системаларымен, координаталар системаларымен салыстыра
отырып айтуға болады. Егерде табтғатта тек бір ғана дене болған болса, онда
ол дененің қозғалысын әңгіме ету ақылға симаған болар еді. Бііз осыдан
қозғалысты көз алдымызға елестеткен кезде, өзіміз санақ денесі болып
табылар едік. Екінші бір мысал алайық: біз вагонның терезесңнен көрші жолда
вагонның солдан оңға қарай қозғалып бара жатқанын көреміз, бірақ та
шындығында біздің вагонымыз оңнан солға қарай қозғалып бара жатыр, ал көрші
вагон қозғалмай тұр деп тұжырымдаймыз. Мұнда шындығында деген сөз шартты
түрде қозғалмайды деп алып отырған Жермен салыстырғандағы қозғалысты
білдіріп отыр. Бұдвн былай механикалық қозғалыс дегеннің орнына жай ғана
қозғалыс деп айтатын боламыз [2].
Механиканың бөлімдері. Денелердің қозғалысы олардың өз ара
механикалық әсерлеріне – күштерге байланысты. Механика мынадай бөлімдерден
тұрады: кинематика, статика және динамика.
Кинематика – денелердің қозғалысын, осы қозғалыс себептерін
қарастырмай зерттейді.
Динамика – денелердің қозғалыс заңдылықтарын және осы қозғалысты
тудыратын немесе өзгертетін себептерді зерттейді.
Динамикада денелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі кезде шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік
бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған елдерде бұл идея
ұлттық қағидаға айналып отыр. Сондықтан халықаралық ұйымдар әлем елдерінің
бәсекеге қабілеттілігінің рейтингін анықтауға кірісті. Елбасы Н.Ә.Назарбаев
Қазақстанынның бәсекеге қабілетті 50 елдерінің қатарына кіру старатегиясы
атты жолдауында Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі деп атап өткен болатын. Қай заманда да өркениеттің дамуы
интеллектуалдық шығармашылық қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де
солай болып келеді.
Елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, оның мазмұнының түбегейлі
өзгеруі, оның дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі бүкіл оқу-әдістемелік
жүйеге, мұғалімдер алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойып отыр.
Физика пәнін оқытудың тиімділігін арттырудың жолдары өте көп. Соның бір
жолы ретінде оқытудың жаңа технологиясын енгізуді атап өтуге болады. Білім
беруді ұйымдастырудың дүниежүзілік тәжірибесінде көптеген оқыту
технологиялары жүзеге асырылуда.
Зерттеу жұмысының өзектілігі Физика пәнінің табиғатта алатын орны
ерекше. Есепті шығару белсенді танымдық процесс. Есепті дұрыс шығарудың
басты шарты оқушылардың физика заңдылықтары мен шамалары туралы білімі,
сондай – ақ өлшем бірліктері жайлы жеткілікті түсініктердің болуы.
Оқушылардың математикалық дайындықтары да маңызды болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы
-оқушылардың қызығушылығын арттыруда шығармашылық есептердің мүмкіндігі
анықталып, олардың классификациялануы іске асырылды;
-шығармашылық есептердің мазмұнына, құрылымына қойылатын талаптар мен
критерийлер жасалды;
-шығармашылық есептер арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың
әдістемесі жасалды;
-шығармашылық есептер арқылы оқушылардың физикаға қызығушылығын арттыру
әдістемесі тәжірибелік сынақтан өткізілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы бұл дипломық жобада ұсынылған
қозғалыс теориясы, оған есептер шығару туралы ақпарат алатын мұғалімге
көмекші құрал есебінде пайдалануға болады және Физика пәнін оқыту
әдістемесі курсында студенттерге пайдалы, әдіснамалық қосымша құрал
есебінде пайдалануға болады.
Дипломдық жобаның мақсаты қазіргі таңда физиканы оқытуда физикалық
заңдарды есептерді шығаруда қолдану және есеп шығара отырып оқушылардың
пәнге деген қызуғушылығын арттыру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті Механика және молекулалық физика
тарауларына есептер шығару жолдарын түсіндіру.
Зерттеу объектісі – егер оқушылардың физикаға қызығушылығын арттыру
шарты ретіндегі шығармашылық есептерді шығарудың әдістемесі жасалып, іске
асырылса, онда мектепте физиканы оқытудың тиімділігі артатын болады,
өйткені ондай есептер тұлғаның шығармашылық қабілеттіліктерінің дамуына
және пәнге қызығушылығының дамуына ықпал етеді.
Теориялық негізі физикадан есептер шығару жолдарының теориясын оқып
үйрену және оны қолдану.
Әдістемелік негізі физикадан есептер шығару әдістеріне тоқталу, оларды
физикадағы әр түрлі есептерді шығару барысында қолдану.
Практикалық база Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты,
Институттың ақпараттық кітапханалық кешені, қалалық кітапхана.
1. Физикадан есептер шығару
1. Эксперементтік есептер шығару әдістемесі
55555555555555555555555555555555555 55555555555555555555555555555555555 55555
55555555555555555555555555555555555 55555555555555555
Білімді игерудің нәтижелігі таным процесіне адамның әр түрлі сезім
мүшелерінің іске қосылуы және нақты заттар мен құбылыстарға бетпе-бет
келгенде оны сезіну, көре білу және қабылдау арқылы артады. Бұл жағдайда
физикалық эксперементтің маңызы зор.
Физика сабақтарында оқушылардың эксперементтік жұмыс дағдысын,
шығармашалақ қабілетін дамыту тұлғасын арттыруға болады.
Қабілеттілік дегеніміз дамудың нәтижесі болғандықтан, оның туа бітуі мүмкін
емес. Оқушы қабілеті дегеніміз, оның педагогикалық ықпал аясындағы білім
алу әрекеті. Жеке тұлғаны дамыту, оқыту оның шығармашылық қабілетінің
дамуына әсер етеді. Әрбір оқушы оқу материалын шығармашылық деңгейде игере
алады, яғни шығармашалық қабілетін дамытады. Бұл үшін оның шығармашылық
ойын дамыту негізінде оқуға, яғни өздігінен білім алуға үйрету қажет.
Сондықтан, ең алдымен оқушы даяр білімді мұғалімнің түсіндіруімен алатын
дәстүрлі оқыту практикасынан бас тарту керек. Бізде әлі күнге мектепте
сабақтаға белсенді бірде-бір тұлға – оқу материалын түсіндіруші мұғалім, ал
оқушының рөлі тыңдаумен, оқумен және оны білімді тексеру кезінде қайта
айтып берумен шектеледі. Шығармашылық үрдістегі басты мәселе – есептің
шартынан оның шешіміне барар жолдағы логикалық алшақтықты түйсік арқылы
жеңу. Толғандыратын мәселе (есеп, зертханалық жұмыс, эксперементтік
тапсырма, т.б.) оны толық билеп, күші мен назары соған ауады. Адам басқа
жұмыстармен шұғылданса да, оның сана түкпірінде осы мәселенің шешімі
қарастырылып жатады. Оның ұзақтығы шығармашылық қызметтің тәжірибесіне
байланысты. Бастапқыда оқушы есепті бір апта немесе одан да көп уақытта
шығаруы мүмкін. Ол оның сана түкпірінде жүреді. Ол есепті міндетті түрде
шығарады, тек ешкімнен көмек сұрамауы маңызды. Шығарамшылық қызметтен
тәжірибе жинақталған сайын есеп бұрынғыдан да тез шығарылатын болады.
Шығармашылық қабілеттерін арттырудаэксперементтік тапсырмаларды үйге
берудің маңызы ерекше. Эксперементті жүргізудің дидактикалық құрылымы
төмендегідей болуы мүмкін: демонстрациялық тәжірибелер, фронтальды
зертханалық жұмыстар, физикалық практикум, үй жағдайындағы тәжірибелер [1].
Мұғалімнің үйге эксперементтік тапсырмалар беруі сирек кездеседі.
Дегенмен, оқу процесінде дәл осы тәсілді қолданудың ерекше маңыздылығы,
біріншіден, үй жұмысының формасын түрлендіреде (кітапты оқыту, есеп
шығару), екінші оқушының алдына тек қана өздігінен эксперементтік тәжірибе
жасау арқылы ғана шешілетін мәселені қояды.
Үй тапсырмасына эксперементтік тапсырмалар беру оқушының мынадай
қабілеттерін және шеберліктерін дамытады.
Интеллектуалдық (салыстыру қабілеті, негізгіні ажыраты білу, зерттеу,
эксперемент нәтижелерін жазу және қорытындылау).
Пәндік (теорияны практикамен ұштастыру шеберлігі, физикалық білімдерін
құбылыстарға анализ жасауға қолдану, көптеген үй аспаптары мен құралдарының
жұмыс істеу принципін түсіндіру).
Ұйымдастыру-танымдық (құрал-жабдықтардың функционалдық міндеттерін
анықтай білу, техникалық құрылғылармен жұмыс істегенде техника қауыпсіздігі
мен пайдалану ережелерін сақтау).
Еңбек ету (қол құралдарымен жұмыс істеуді үйрену дағдысы, ұсталық,
т.б.) [1].
Физикалық эксперементтік тапсырмаларды үйге беру осы пәнге ерекше
қызығушылықты тудырады. Өйткені мұндай жергілікті табиғи және тұрмыстық
(техникалық) жағдайлар ескеріледі. Үйге берілетін эксперементтік
тапсырмалар жүйесі құрылған. Бұл жүйе төмендегідей бірқатар мәселелерді
шешуге бағытталған:
- Тәжірибелерді физикалық тұрғыдан қарастыру;
-Физикалық шамаларды өлшеу арқылы физикалық заңдар мен заңдылықтардағы
функционалдық тәуелділікті анықтау;
- Физикалық процестерді тұрмыстық техника көмегімен басқару мүмкіндігін
түсіндіі (тігін машинасындағы реостаттың және потенциометр – дыбыс
реттегіштің телевизордағы, магнитофондағы, радиоқабылдағыштағы міндетін
анықтау);
- Тұрмысқа қажетті техникалық құрылғылардың параметрлерін өлшеу және
есептеулер жүргізу (элекр құрылғыларының – үтіктің, электрплитасының қуатын
электр энергиясын есептегіш пен секундтық тілі бар сағат арқылы анықтау
және оны осы құралдың құжаттық көрсеткіштерімен салыстыру; егер олар сәйкес
келмесе себептерін түсіндіру);
- Техникалық білімдерін күнделікті еңбек тәжірибесінде қолдану (май
қабатымен жабылған суда картоп тезірек піседі. Мұны тәжірибе тексеріп,
құбылысты түсіндіру керек).
Физикалық құбылыстардың негізін ұғыну, түсініктерді, теорины игеру
процессі әр оқушыда бірдей жүрмейді. Оқыған материалды біреулер тез
игереді, енді біреулеріне ой қорытуына және есіне сақтауына көп уақыт
қажет. Үйде оқушылар әрқайсысы өз қарқынымен жұмыс істейді. Үй тапсырмасы
дұрыс ұйымдастырылса сабақ кезіндегі алған білімдерін бекітуге және
тереңдетуге көмектеседі.
Үйге берілген бақылаулар мен тәжірибелердідің қорытындылары,
есептердің шешімі, шығармашылық тапсырмалардың орындалуы оқушылардың үй
жұмыстарына арналған дәптерлеріне жазылады. Үй жұмысының қорытындылары
туралы мәліметтер жазу оқушыларды өз ойын сауатты және қысқаша жеткізуге
үйретеді. Сонымен қатар жазу мәдениеті, яғни белгілі жүйе, нақтылық және
реттілік қалыптасады. Үйдегі тәжірибелерді және бақылауларды баяндау
оқушыға көргенін терең ойлауға, негізгіні ажырата білуге үйретеді.
Эксперементтік есептерді шешу тәсілдері оларды шешудегі эксперементтік
жұмыстың қойылуына тәуелді. Мысалы, есепті шешу үшін барлық тексеру қажет
болса, онда есептің шешуін нұсқауларға сәйкес жазады.
Эксперементтік есептердің басқа түрлерінде есепті шешу және баяндау
қажет болады. Егер есепті шешу үшін қажетті шамалар тәжірибе нәтижесінде
алынса, онда эксперементті қою және өлшеу лер жүргізу маңызды.
Есеп түріндегі эксперементтік тапсырмаларды шешу және жазу келесі
элементтерден тұрады: есептің қойылуы, шарттарды анализдеу, өлшеулер
жүргізу, есептеулер, тәжірибеден тексеру.
Мысалы көрсетейік.
Есептің қойылуы Керекті құрал-жабдықтар: тік бұрышты қаңылтыр банка,
таразы, масштабты сызғыш, суы бар ыдыс, құм. Банканың вертикаль қалыпта
суда жүзуі үшін ішіне құм салады. Банканың суға батқандағы тереңдігін
анықтау керек.
Берілген есептің шартын сурет салып, астына сұрағын қою арқылы жазса
да болады. Сосын анализ жасайды, есепті шешу үшін қандай өлшеулер жүргізі
керектігін анықтайды.
Талдау Банкаға әсер ететін ауырлық күші және астынан әсер ететін кері
итеруші күш теңескенше банка суға бата береді. Бұл жағдайда Fa=P. Бірақ
Архимед күші денемен итерілген сұйқтық салмағына тең болғандықтан,
Fa=9,8Нкг*p*V, мұндағы V- Банканың батқан бөлігінің көлемі, p – судың
тығыздығы. Батқан бөлігінің көлемі табан ауданы мен бату тереңдігінің
көбейтіндісіне тең. Fa=9,8Нкг*p*h*S. Осыдан h=F9,8Нкг*p*h*S (1.) (1)
формуладағы құмы бар банканың салмағын білу керек. Судың тығыздығы мен
банканың табаның ауданы білу керек.
Өлшеулер Динамометрмен салмағын, ұзындығы мен енін сызғышпен өлшейміз.
Ауданын анықтаймыз. S=I*a. рсу=1 rсм3.
Есептеулер. Тығыздықтың салмақтың және ауданның мәндерін формулаға қойып,
бату тереңдігінің биіктігін (һ) анықтайды.
Тәжірибелік тексеру. Банканың вертикаль қабырғасына түсті сызықпен бату
тереңдігін белгілейді. Тәжірибе көрсеткедей, табылған мәнімен есептелген
биіктіктің мәні сәйкес келеді.
Эксперементтік есептерде тәжірибені қажет болғанда ғана қояды, кейбір
есептерді фронтальды тәжірибе қойылуы мүмкін.
Мысалы:
Сызғыштың көмегімен судың стакан түбіне түсіретін қысымын өлшеу.
Электр лампасының тұтынған тогының қуатын анықтау.
Тақырыбы және орындалу тәртібі фронтальдық зертханалық жұмыстарға (пара-
пар) сәйкес келетін, басқаша айтқанда, мақсаты және қойылуы бірдей, орындау
реті және эксперементте алынған нәтижені сараптау тәсілі ұқсас,
эксперементтік тапсырмаларға мысалдар келтірейік.
1.2 Физика есептерінің түрлері және
оларды шығарудың маңызы
Есепті шығару белсенді танымдық процесс. Есепті дұрыс шығарудың басты
шарты оқушылардың физика заңдылықтары мен шамалары туралы білімі, сондай -
ақ өлшем бірліктері жайлы жеткілікті түсініктердің болуы. Оқушылардың
математикалық дайындықтары да маңызды болып табылады.
Есеп жалпы құрылысына, қойылған сұрақтарға, шеу тәсілдеріне қарай
бірнеше түрге бөлінеді. Олар:
Ауызша сұрақ және сапалық есептер – құрылысы қарапайым ауызша жауап
беретіндей етіп құрастырылады. Бұл есептерді шешу үшін қарапайым
құбылыстардың заңдылықтарын білу керек. Ауызша есептер көп жағдайда,
графиктердің физикалық мағынасын анықтау, не сұлбалардың бөліктерін талдау
түрінде беріледі.
Мәселе есептер – бір не бірнеше оқиғаларды қамтитын, математикалық
түрде шешілетін проблемалық түрінде беріледі. Демек, есепті толық шешу үшін
математикалық түрлендірулер, есептеулер жүргізу керек. Мәселе, есептер,
әдетте, бірнеше заңдылықтарға бағынатын оқиғаларды қарастырады. Оны шығару
үшін келтірілген құбылыстарды талдап, бір – бірімен байланысын анықтап,
заңдарын жазып, проблемаға сай теңдеулер қорытып шығарып, ақырында
математикалық есептеулер орындау керек.
Эксперементтік есептер – құрылысы жағынан, шығару тәсілдері бойынша,
мәселе есептерге ұқсас, бірақ қажетті шамалар тәжірибе нәтижесінде алынады.
Оқушылар мұндай есептерді шығару үшін қойылған проблемаға байланысты
қажетті заңдылықтарды анықтап, өз күшімен тәжірибелер жүргізеді, өлшеулер
жасайды. Қажетті шамалар алынғаннан кейін, эксперименттік есеп мәселе
есепке айналады. Физиканы оқып үйренуде, оның мағынасын терең түсінуде,
эксперименттік есептер орындаудың мәні ерекше. Оқушылар құрал –
жабдықтармен танысып, өлшеулер жасау техникасын үйренеді, жаттығулар
орындайды да, физикалық құбылыстарды қолдан жасап, көзімен көреді. Тіпті
қарапайым тәжірибенің өзін оқушылар қызығып жасайтын болады. Тәжірибені
қорытындылауда заңдылықты табу, оны қайта ашумен бірдей. Мұндай жағдай
оқушыны қуантып қана қоймай, оның физика ғылымына деген ынтасын арттырады.
Қызықты есептер – табиғатта, өмірде кездесетін таң қаларлық
оқиғалардың табиғатын анықтауға негізделген. Бұл есептер талқыланып ауызша
шығарылады, тек кейде мәселе есепке айналады [22].
Физика есептерін шығару тәртібі
Есептің түріне, мазмұнына қарай ізделініп отырған мәселеге байланысты,
қойылған сұрауларға қарай оны шығарудың жолдары әр түрлі болуы мүмкін.
Дегенмен, әдістемелік тұрғыдан, физика есептерін шығарудың белгілі бір
ортақ тәсілдері бар.
• Есептің шартымен танысу. Бұл мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Себебі
сыныптың саналы, нәтижелі жұмыс істеуі, осы мәселеге байланысты.
Есептің шартын тәптіштеп оқып әрбір мәселені айқындап, қойған
сұрақтарды анықтап шығу керек.
• Есептің мазмұнын талқылау. Есептің шарты бойынша келтірілген
құбылыстардың, шамалардың физикалық мағынасын, заңдарын, бір – бірімен
байланыстылығын анықтау. Мұнда қосымша суреттер, графиктер сызу керек.
Кейбір елемей кетуге болатын жағдайларды анықтау – есептің шартын
жеңілдетеді.
• Есепті шығару. Есептің сұрауына жауап берудің жолдарын іздестіру.
Былайша айтқанда, есептің сұрауына жауап беретін физикалық
құбылыстардың тізбегін анықтау. Мұны сұраққа жауап беретін қарапайым
формуладан бастап, әрі қарай оның құрамындағы шамаларды есептің
шартымен байланыстыру, сөйтіп қорытынды формуланы алу. Мүмкіндігі
болса, бұл формуланы алгебралық түрде тауып, тек содан кейін есептің
сан мәндерін қойған жөн.
• Есептеу. Есептегі шамаларды формулаға қоюдан бұрын бір жүйеге келтіріп
алған жөн, бірақ кейбір жағдайда қорытынды формулаға есептің мәндерін
әр түрлі жүйеде қойып шығаруға болады. Мысалы, бөлшектің алымындағы
және бөліміндегі ұқсас шамаларды кез – келген жүйеде жаза беруге
болады.
• Есептің жауабын тексеру. Біріншіден, есептің жауабы шындыққа сәйкес
болу керек. Тек содан кейін оны жауабымен салыстыруға, тексеруге
болады. Есептің шартын оқудан бұрын оқушыларға есепті қай тақырыпқа
шығаратынымызды айтуымыз керек. Содан оқушылар есепке қажетті
формуланы оңай таба алады. Есепті талқылауда оқушылар құбылыстарды көз
алдына елестете алатындай жағдай туғызу керек. Бұл үшін түрлі көрнекті
құралдарды, қарапайым тәжірибелерді пайдалануға болады. Осы
оқиғалардың динамикасын беретін схемалық суреттер пайдаланған дұрыс.
Есепті шығаруда міндетті түрде қорытынды формула табу қажет емес.
Кейде бөлшектеп шығару қолайлы болады [1].
Жалпы есептерде берілетін шамаларды жазғанда, негізінен ХЖ – де өрнектеген
жөн. Мұнда ғалымдардың атымен аталатын өлшемдер бас әріптермен жазылады.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін өте үлкен, не кіші сандарды дәреже арқылы
жазған жөн.
1.3 Шығармашылық есептер шығару әдістемесі
Физика пәнінің мазмұны мен әдістемелік жүйесінің қоғам дамуының жаңа
кезеңдерінде құрылымы жағынан да, мазмұндық жағынан да үнемі жетілдіріліп
отырылуын отандық ғалымдардың да (С.Е. Ерматов, Қ.Жаңабергенов,
Т.К.Кенжебаев, А.Б.Мәженова, Д.М.Қазақбаева, У.Қ.Тоқбергенова, А.Қ.
Қаймолдина және т.б.), шетелдік ғалымдардың да (В.Г.Разумовский, Ю.И.Дик,
О.Ю.Овчинников, А.В.Усова, т.б.) бірқатар зерттеу еңбектерінен аңғарамыз.
А.Е.Әбілқасымова, Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.Н.Занков,
А.Н.Леонтьев, Э.М.Мамбетакунов, М.И.Махмутов, С.Л.Рубинштейн және т.б.
ғалымдар өмiрдiң өзгермелi жағдайларында еркiн бағдарлай алатын, алған
бiлiмiн толықтырып, дамытуға, сол арқылы өз мүмкiндiктерiн iске асыруға
және адамгершiлiк тұрғыда өзбетiнше дұрыс, жауапты шешiм қабылдауға
қабiлеттi тұлғаны іс-әрекет үстінде қалыптастыру мен дамытудың тиімді
жолдарын зерттеген.
Физика есептерінің мазмұны мен әдістемесі туралы (Р.И.Малафеев,
В.Г.Разумовский,) алғашқы еңбектерде сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың
техникалық шығармашылығын қалыптастырудың жолдары көрсетіліп, әдістемесі
жасалды. Соңғы жылдары мәселенің мән-жайы шығармашылық іс-әрекетті өндіріс
орындарындағы техникалық қондырғыларды мектептегі физика-техникалық
үйірмелерде модельдеп көрсету арқылы (В.П.Басаргин, В.Н.Косов,
А.П.Смыслов), физика сабағында олимпиадалық есептер шығарту және физикалық
есептерді өз бетінше көбірек орындату арқылы (Н.М.Евсеева, Л.М.Чечин
О.Ю.Овчинников,), оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру; оқушылардың
ғылыми ойлау қабілеттерін (Б.Е.Акитай, Н.М.Зверева, М.С.Слепцова),
компьютерлік техника негізінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттерін
белсендіру (Н.В. Разумовская Н. Керімбаев, М.Б.Шабад) жолдары
қарастырылған.
Біздің ғылыми және әдістемелік әдебиеттерге жасаған талдауымыз физиканы
оқыту әдістемесінің үнемі жетілдіріліп отыратынын көрсетті. Алайда,
қазіргі білім беру мен тәрбиелеу жүйесінде үнемі туындап отыратын жаңа
талаптарға сәйкес оқушылардың шығармашылығын, пәнге қызығушылығын
шығармашылық есептерді қолдану арқылы оқыту әдістемесінің теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан зерттелінуінің жеткіліксіз орын алып отырғандығы
байқалды. Физикалық шығармашылық есептерінің оқушылардың шығармашылық
потенциалын жүзеге асыру мен дамытудағы мән-мағынасының, маңыздылығының
сыры ашылмай, назардан тыс қалып отыруы; оқушылардың шығармашылық іс-
әрекеттерінің, көбінесе, сабақтан тыс уақыттарда, факультативтік сабақтарда
жетілдіру әдістемесінің басым болуы; физика сабақтарында оқушылардың
білімін шығармашылық есептер арқылы дамытуға арналған зерттеу жұмыстарының
жеткіліксіз қарастырылуы Шығармашылық есептер арқылы мектеп оқушыларының
физикаға қызығушылығын арттыру әдістемесі атты зерттеу тақырыбын
таңдауымызға негіз болды.
Физиканың табиғат заңдарын терең түсіндіруінің арқасында, ол ғылым
ретінде қоршаған ортаны жіті танып, жан-жақты көзқарастар қалыптастырған
адам баласының тыныс-тіршілігінің басқа да көптеген салаларына әсер етуде.
ТМД және шет елдер тәжірибесінде физика ғылымының орта мектепте пән ретінде
орны мен маңызын ғылыми-техникалық прогрестің келер онжылдықтағы
жетістіктеріне байланысты бағалау қабылданған. Мәселен, бұл жөнінде
халықаралық сарапшылардың болжамы мынандай: адам қызметінің барлық
сферасына компьютерлер енеді; миллиондаған мамандықтар лазерлер мен
роботтармен байланыста болады; адам қызмет сферасының кеңеюі (денсаулық
сақтау, гигиена, өндіріс, ауыр және жеңіл өнеркәсіп, күрделі индустриялық
әскери жабдықтар және т.б.) жаңа технологияларды енгізілуімен байланысты
болады.
Психологиялық-педагогикалық теорияларда қызығушылықты жіктеудің бірнеше
түрі бар: дүниеге деген қарым-қатынасының сипаты, мазмұны мен кеңдігі, күші
(белсенді, немқұрайлы), тұрақтылығының дәрежесі (тұрақты, тиянақсыз),
пайымдауы мен тереңдігінің дәрежесі бойынша және т.б.
Психолог ғалымдардың (В.В.Давыдов, Б.М.Теплов, П.М.Якобсон және
басқалары) еңбектерін салыстыра жүргізілген талдауға сүйене отырып, зерттеу
жұмысымызда қызығушылықтың психологиялық табиғатын, оқушының оқыту үдерісі
барысында өсіп келе жатқанын байқауға көмектесетін механизмдерін
қарастырдық. Төменде оқушының физикаға қызығушылығының артуында
шығармашылық есептердің алатын орны көрсетілген (сурет 1).
Сурет1.
Оқушының физикаға қызығушылығының артуында шығармашылық есептердің
алатын орны
Мектепте физиканы оқытудың күйіне талдау, білім саласында болып жатқан
өзгерістер мен жаңалықтарға қарамастан, оқушылардың басым көпшілігінің
физикаға қызығушылығы енжар, ал сабақтар әлі де орындаушылық бағытын
ұстануға бейімдейтін дәстүрлі әдістермен жүргізілетінін көрсетеді.
Қазіргі кезде мектепте физиканы оқыту үдерісінде дамыта оқыту теориясы
ерекше орын алады. Дамыта оқыту үдерісінде міндетті түрде жаңа өнім -
жаңа нәрсе алыну қажеттігі туралы ой жетекші болып табылады. Мұндағы
өнім − білім, білік, материалды объект немесе олардың біреуі болуы
мүмкін. Шығармашылық есептерге қойылатын талаптарды ескеретін болсақ, онда
оқыту үдерісіне іс-әрекеттік тұрғыдан келу қажеттігі туындайды. Мұнда
алынған өнімнің қасиеттерін іс-әрекеттің мақсатында көрсетілген
қасиеттерімен салыстырып, қасиеттер арасында өзгешеліктер болған жағдайда,
оның себептері айқындалады. Құбылыстың күнделікті өмірде, тұрмыста,
өндірісте және т.б. жерлерде қолдануын жан-жақты қарастырады.
Зерттеу жұмысында шығармашылық есептер арқылы физикаға қызығушылықты
арттыру осы дамыта оқыту идеясы негізінде жүзеге асырылды. Көбіне
орнындаушылық бағытын ұстанатын дәстүрлі және ойлау мектебі-дамыта оқыту
әдістерінің салыстырмалы көрінісі төмендегідей (1-кесте).
Кесте 1.
Дәстүрлі және дамыта оқыту әдістемелерінің салыстырмалы көрінісі
Жүйенің сипаты Дәстүрлі оқыту Дамыта оқыту
Оқыту мақсаты Білім, білік, Қабілетті дамыту
машықтардың берілуі
Интегративтік атауы Есте сақтау мектебі Ойлау мектебі,
жаңалықтар
практикасы
Педагогтың негізгі ұраны Маған қарап орында Қалай
орындайтыныңды
ойластыр
Мұғалімнің ролі Ақпаратты тасымалдаушы, Оқу үдерісін
білімді үгіттеуші, басқаруда оқушының
нормалар мен дәстүрлердііс-әрекетін
сақтаушы ұйымдастырушы,
кеңесші
Мұғалімнің функциясы Білімді беру Оқушыны өсіру
Мұғалім мен оқушының Монологты (мұғалім Диалогты
қарым – қатынасының стилітарапынан)
Оқыту әдісінің Ақпараттық Проблемалық –
басымдылығы ізденушілік
Сабақты ұйымдастыру Фронтальды, топтық Дара, топтық
формасы
Физикалық шығармашылық есептерін жалпы үш түрге бөлу қабылданған. Не
істеу керек? деген сұраққа жауап беретін зерттеушілік есептеріне және
Қалай істеу керек? (В.Г Разумовский., Р.И.Малафеев) деген сұраққа жауап
беретін құрастыру есептеріне. Одан кейінгі кезеңде шығармашылық есептерді
тапқырлық есептер тобына ажырату пайда болды (Г.С.Альтшуллер). Мұнда
физикалық эффектілердің үйлесімділігін пайдалана отырып, техникалық
шығармашылықтан теорияға көшу ұсынылады Одан кейін шығармашылық есептер
оқыту үдерісіне қатысты шығармашылық ұғымымен бірге қарастырылып,
толықтырылды.
В.Л. Данилов: Кез-келген шығармашылық есептің кілті болып табылатын
қандай да бір формула немесе схема болмайды. Дайын формуланың немесе
кілттің болуы есептің шығармашылығын, жалпы шығармашылық ойлауды жоққа
шығарған болар еді деген пайымдайды. Егер шығармашылық есепті шығару
үдерісі мұғалімнің ешбір басқаруынсыз жүргізілетін болса, онда
бейберекетсіз іс-әрекеттерді тудыратын, нәтижесінде есепті шығарудың
тәсілдерін іздеуден бас тартуға соқтыратын жағдай пайда болады. Ал мұндай
жағдайлардың жиі қайталануы оқушылардың қызығушылығын ғана емес, өздерінің
мүмкіндіктеріне деген сенімсіздіктерін туғызады.
Шығармашылық есептердің мазмұнымен және оларды орындау әдістемесімен
айналысып жүрген физик-әдіскерлердің (В.П. Басаргин О.Ю. Овчинников, Д.В.
Богоявленская, Н.Н. Тулькибаева, А.В. Усова) барлығына ортақ ой –
шығармашылық есептің нақты анықтамасы жоқ. Есептің бір оқушы үшін
шығармашылық, ал келесі бала үшін қарапайым болатынын үнемі есте ұстаған
жөн. Оқу-танымдық іс-әрекеттің арқасында ғана оқушы әлемді, табиғатты, оның
заңдарын танып білуінде жаңалықтар ашады, бірақ мұндағы айырмашылық − осы
жаңалықтардың субъективтік сипатта болуы. Осы орайда іс-әрекетті бағалаудың
критерийі ретінде жалпы жаңашылдықты емес, жаңашылдықтың тек білімге
қатыстылары ғана алынады.
Есепті шығаруында оқушының өзі үшін жаңа болып табылатын жаңашылдыққа
мұғалім үнемі назар аударып, оның іс-әрекетінің дұрыс ұйымдастырылуы мен
басқарылуына жауаптылықпен қарағаны жөн. Осы жерде, егер қарастырылып
отырған есептің шешімін шығармашылық деп қарастыратын болсақ, онда
физикадағы кез-келген есептің шығарылу нәтижесі шығармашылық болмай ма? –
деген сұрақтың тууы заңды. Осы сұраққа жауап беру үшін келесі есептерді
қарастырайық:
1) Изоляцияланған тұтқаға зарядталған металл шар бекітілген. Шариктің
зарядын өлшеу үшін ондағы барлық зарядты толығымен электрометрге беру
керек. Осыны тәжірибеде көрсетіңдер.
2) Қандай әдіспен зарядталған өткізгіштің барлық зарядын басқа өкізгішке
беруге болады?
Осы екі есептің шешімдерін шығармашылық деп қарастыруға бола ма? Егер
есептердің ұсынылып отырған шешімдерімен оқушы бұрыннан таныс болмаса, онда
бұл сұраққа нақты жауап беруге болар еді. Шындығында, шешімі бұрын белгісіз
болған кез-келген есептің (ол физикалық, математикалық, химиялық және т.б.
болсын) шешімінің табылуы адам шығармашылығының нәтижесі болмақ. Ал, бұл
шешімдердің бұған дейін белгілі болғандығынан ештеңе өзгермейді. Мұнда ең
басты мәселе − шығармашылықтың белгісі ретіндегі жаңашылдықтың оқушы үшін
субъективтік сипатта болуы.
Бірінші есептегі тапсырманы орындау оқушы үшін аса шығармашылық іс-
әрекетті қажет етпейді. Себебі, есептің шартында жасырын немесе белгісіз
жатқан физикалық заңдылық жоқ. Тапсырма әдеттегі іс-әрекеттер арқылы
орындалады.
Екінші есеп қарапайым жолмен берілсе де, тапсырманы орындау үшін
оқушыдан ақыл-ойдың және іс-әрекеттің кейбір амалдарын білуін қажет етеді.
Мысалы, оқушы электр зарядының бөліну заңдылығын және оны жүзеге асырудың
әдіс-тәсілдерін білуі тиіс. Оның үстіне есеп шартында керекті құралдар
аталмайды, оны оқушы өз пайымдауынша таңдап алады.
Зерттеу жұмысымыз физика курсының Электродинамика негіздері бөлімі
бойынша жүргізілді. Бұл бөлім келесі құрылымда (2-кесте) оқытылды:
электромагниттік өріс және электр заряды туралы түсінік; өріс пен заттың
электрлік және магниттік қасиеттерінің өзара әсері; ток заңдары мен электр
тізбегі; электродинамиканың негізгі техникалық қолданылулары.
Кесте 2.
Электродинамика негіздері бойынша шығармашылық есептердің мазмұндық
топтамасы
№ Есептер топтары Есептерде қарастырылатын объектілер мен
құбылыстар
1. Заттың түрлі құрылымдық Электромагниттік өріс, электр заряды,
формаларының ток заңдары
ерекшеліктерін
айқындайтын есептер
2. Физикалық құбылыс пен Өріс пен заттың қасиеттері, заттың
объектілердің белгілері электрлік және магниттік қасиеттері
мен мәндерін айқындайтын және олардың өзара
есептер әсерлері
3. Компьютерге бағдарланған Электр өрісінің кернеулігін;
есептер өткізгіштердің тізбектей және параллель
жалғануында жалпы кедергіні; электр
тогының энергиясының құнын есептеу; екі
шаманың тәуелділігін негіздеу және т.б.
Физикалық заңдарды Зарядтың сақталу заңы; тізбек бөлігі
меңгеруге бағытталған және толық тізбек үшін Ом заңы;
4. есептер Джоуль-Ленц заңы, Фарадей заңы, т.б.
5. Физикалық теорияның Электр, магнит өрісінің бар болуы;
негізгі қағидаларын электр өрісінің потенциалдылығы; электр
айқындайтын, физикалық тогының түрлі ортада таралуы;
құбылыс пен объектілердіңэлектролиз заңының техникалық қолданысы
қасиеттерін түсіндіретін және т.б.
және теорияның
пайдалануын тағайындайтын
есептер
6. Приборлардың құрылысы менЭлектр тізбегін құрастыру;
жұмыс істеу принципін электрөлшеуіш приборлар.
қарастыратын есептер
7. Зерттелетін құбылыс пен Электр зарядының бөлінгіштік қасиеті;
объектілерді бақылауды электр тогының жұмысы мен қуаты;
ұйымдастыруға бағытталғанөткізгіштердің тізбектей және параллель
есептер жалғануы; электр тогының түрлі әсерлері
және т.б.
Белгілі әдіскер Л.И Иванованың есепті шығаруға қатысты: ...есеп шығару
сабағы көбіне оқушылардың бірсарынды іс-әрекеттерін қалыптастырып, оларды
шаршатып жібереді... деген пікірі орынды. Бұл ойды Бүгінгі сабақта не
өттің? деген сұраққа көп жағдайда оқушының: Ештеңе де, тағы да есептер
шығардық деп жауап беруі растайды. Осыған орай сабақта әртүрлі
шығармашылық есептерді ұсыну сабақтың өне бойында оқушылардың
қызығушылығының жоғалмауына мүмкіндік береді.
Оқытуда абстракциялау немесе нақтылау арқылы, тұрмыстық терминдерді
физикалық түсініктермен алмастыру немесе керісінше, есеп мазмұнында
берілгендердің құрамын (жасырын, толық емес, берілгендерсіз) және есептің
шарты мен талабын өзгерту арқылы шығармашылық есептерді түрлі мазмұнда
ұсынуға болады. Мұндағы есептің қиындық дәрежесі айнымалы шама ретінде:
қиын деп саналатын есеп бір оқушы үшін оңай болса, керісінше, екінші оқушы
үшін қиын болуы мүмкін.
Физикалық шығармашылық есептердің мазмұнын құрастыруда келесі
критерийлер басшылыққа алынды:
-шығармашылық есептер мазмұнының оқу үдерісінде проблемалық, дамыта
оқыту принциптерін жүзеге асыратындай болып құрылуы;
-шығармашылық есептер мазмұнының оқу бағдарламасында берілген оқу
материалынан асып кетпеуі;
-шығармашылық есептерді шығару үшін оқу бағдарламасынан тыс жатқан
ұғымдардың және заңдылықтардың қажет болмауы;
-шығармашылық есептер мазмұнының бағдарлы болуы, яғни физикалық білімнің
өндірістегі, өнеркәсіптегі, техникадағы, табиғат құбылыстарындағы, үй-
тұрмысындағы орнын көрсету мен айқындау мақсатын көздеуі;
-шығармашылық есептер мазмұнының оқу материалының бірыңғай мазмұнымен
тұтас байланыста болуы әрі оқушының дара-тұлғалық, психологиялық және іс-
әрекеттік құрылымының ерекшеліктерін есепке алып іріктелуі;
-шығармашылық есептерді құрастыруда ғылым мен техника жетістіктері және
алдыңғы қатарлы озық тәжірибе нәтижелерінің ескерілуі;
-шығармашылық есептер мазмұнының ақыл-ой мен іс-әрекеттің түрлі
амалдарын меңгеруге мүмкіндік беруі.
Шығармашылық есептердің шығарылуына қажетті амалдарына тоқталайық.
Талдау. Бұндай біліктікті төмендегі тектес тапсырмалар қалыптастыра
алады:
-ұсынылып отырған объектілер немесе параметрлердің ішінен біреуін
таңдау;
-есептің құрамындағы негізгі ойды бөліп қарау, математикалық қорытынды
жасау, дәлелдеу, тарихи мәліметтерді атау және т.б.
-машиналардың, двигательдердің, беріліс механизмдерінің жұмыс жасау
принципін ажырата білу; ал электрлік схемаларда – ток көзін, электр
энергиясын тұтынатын құрылғыларды, өлшеуіш приборларды көрсету;
- есептің шартын талдау және “оқиғаға” қатысып отырған денелерді
көрсету, олардың әрқайсысының қандай күйде болатынын суреттеу;
- байқалып отырған физикалық үдерісте себеп пен салдарды көрсету;
-жұмыстың анағұрлым маңызды кезеңдерін көрсете отырып, зерттеу жоспарын
құру.
Жинақтау. Осындай біліктіктің қалыптасуына төмендегідей тапсырмалар
себебін тигізеді:
-құбылыстардың түрлі аспектілері қарастырылатын жеке тәжірибелерден
жалпы қорытынды жасау (мысалы, металдардың өткізгіштігінің температураға
байланыстылығы);
-түрлі есептерді шешу үшін әртүрлі оқу жағдайларын туғызу; немесе
реферат жазу.
Топтау. Бұл әдіс амалын орындауға мынандай тапсырмалар үйретеді:
-түрлі ақпараттық көзден алынған мәліметтерді, тұжырымдалар ішінен нақты
үдерістерді сипаттайтындарын таңдап алу керек (мысалы, тізбек бөлігі немесе
тұйықталған тізбек үшін Ом заңын таңдап алу);
-ұсынылып отырған физикалық жабдықтарды топтай білу -өлшеуіш приборларын
бір топқа, физикалық-техникалық қондырғыларды екінші топқа жатқызу;
-шығармашылық есептерді шығару нәтижесінде алынған физикалық заңдардың,
құбылыстардың, үдерістердің практикалық қолданылуын жан-жақты қарастыру
(табиғаттағы, адам өміріндегі, тұрмыстағы, өндіріс пен техникадағы
қолданыстарын);
Индукция. Бұл біліктік амалын мынандай тапсырмалар дамытады:
-бірнеше эксперименттер немесе бақылаулардан қорытынды жасау (мысалы,
қайсібір физикалық құбылыстардың немесе оның пайда болу шарттары туралы);
-бір проблема бойынша келтірілген фактілерден қорытынды жасау;
Дедукция. Осы біліктікті қалыптастыру үшін мынандай тапсырмаларды
орындаған пайдалы:
-теорияны пайдалана отырып, сөйлемді толықтыру (егер...), мысалы
электрондық теорияға сүйене отырып, дененің қандай күйде болатынын болжау;
-теория негізінде оқушының қайсыбір қойылған мәселе бойынша өз ойын
айтып, пікір таластыруы;
-шығармашылық есептердің берілу сипатына қарай оқушылардың түрлі
долбарлар мен болжамдар ұсынуы;
Жалпылау. Бұл біліктікті қалыптастыруға мынандай тапсырмаларды орындау
қажет болды:
-теорияның негізін (анықтама, ұғым, түсінік, идеалды модель және т.б.)
ядросын (постулаттар, заңдар, тұрақтылар), салдарын (формула-салдар,
практикалық қолдану және олардың байланысы) бөліп көрсете отырып, теорияның
құрылымдық сызбасын жасау;
-есепті шығарудың құрылымдық логикалық жүйесін құру, яғни тапсырманы
орындауда іс-әрекеттің тізбегін бастапқы жағдайдан шығарып түзу.
Оқушылар меңгеруіне тиісті практикалық біліктіктерге қатысты мына
фактіге назар аударған дұрыс: практикалық біліктіктің көптеген амалдары
жоғарыда аталған ой операцияларымен тікелей байланыста бірлесе өрбиді.
Мысалы, а) эксперименттің орындалуы; в) өтіп жатқан өзгерістерді қалай
тіркеу керектігі, яғни қай жерге қандай индикаторларды қою керектігі;
индукция: мәліметтерді таңдап алу барысында басқа операциялармен қоса
келесі амалдар орындалуы қажет: 1.Талдау а) тәжірибеде қандай компонентті
ауыстыру, ал қайсысын тұрақты қалдыру керектігі, б) себептердің және
салдарлардың қай жерде екендігін тағайындау үшін қорытынды тұжырымдау үшін;
синтез: ақпараттық немесе ауызша жауап даярлау және т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, есептердің мазмұнындағы қарама-
қайшылықтарды шешудің логикалық ізденісті тудыратыны (Э.М.Браверман,
А.С.Сиденко) жөніндегі ойды дамыта отырып, біз шығармашылық есептерді
келесі түрлерге ажыраттық. Логикалық-ізденушілік, зерттеушілік, құрастыру
және компьютерлік есептер. Мұнда логикалық есептерге шығарылуы үшін
логикалық операцияларды керек ететін есептерді жатқыздық. Шығармашылық
есептердің бұл түрі есептерді шығару үшін қажетті логикалық әдістерді
меңгеру қажеттілігі айқындайды. Өйткені шығармашылық есептерді шығару
кезінде ойлау үдерісінің логикалық және шығармашылық компоненттері
анағұрлым қарқынды дамитын болады. Ұсынып отырған шығармашылық есептердің
классификациялануы төмендегідей:
Логикалық-ізденушілік
1. Белгілі салдарлар бойынша себепті табу.
2. Белгілі себептер бойынша салдарды жобалау.
3. Қайсыбір физикалық заңдылықты, құбылысты алуға жетелейтін шарттарды
көрсету.
4. Өзгермелі шарттарда құбылыстың өту барысын болжау.
5.Құбылысты түсіндіруге арналған есептер.
6.Дәлелдеуге арналған есептер.
Зерттеушілік
1. Құбылыстарды бақылау мен талдау.
2. Құбылысты эмпирикалық түсіндіру.
3. Табиғат құбылыстарын теориялық түрде түсіндіру.
Құрастыру
1.Құрастыру идеясын ойлап табу.
2. Берілген схеманы жетілдіру.
3. Тәжірибені ойластыру және орындау.
4. Тәжірибенің жаңа нұсқасын ойлап табу.
Компьютерлік
1. Есептің алгоритмін құру.
2. Екі физикалық шаманың функционалдық тәуелділігін тағайындау.
Физикалық шығармашылық есептерің мазмұны оларды оқытудың кез-келген
кезеңінде пайдаланатындай етіп құрастырылды. Төменде осы кезеңдер туралы
тоқталып өтейік.
Қабылдау − бұл оқушының құбылыстар немесе нысаналарды толығымен өз
санасында сыртқы байланыстармен бірге бейнелеуімен сипатталатын білімді
меңгеру үдерісі. Оқушыны оқу материалын қабылдауға даярлау үшін оларды
нақты білімге ие болуға құштарлығын ояту керек. Бұл құштарлық шығармашылық
есептердің дұрыс қойылуы арқылы туындайды, мұғалім оқушының ақыл-ой
қызметін белсендіріп, жаңа материалды меңгеруге зерттеу тұрғысынан келуге
жетелейтін түрлі сұрақтар мен проблемалық ситуациялар тудырып отырады.
Пайымдау кезеңінде логикалық-ізденушілік есептері қолданылды. Есептердің
мазмұнында қамтылған сұрақтар арқылы оқушылардың іс-әрекеті оқу материалын
жіктеп меңгеруге бағытталады. Пайымдау аналитикалық-синтетикалық іс-
әрекеттермен байланысты, құбылыстардың өзара байланысының себеп-салдарын
түсінуге үйретеді.
Білімді бекіту кезеңінде пайдаланатын есептер білімді түсінуге
негізделген бекіту үдерісіне сай болады. Түсіну, есте сақтау − білімнің
толық, мықты меңгерілуіне себептеседі. Ал бұл өз кезегінде бұрынғы білімді
анағұрлым терең, жаңа қырынан түсінуге және пайдалануға мүмкіндік береді.
Осы кезеңде пайдаланатын шығармашылық есептер білімді кеңейтуге, біліктік
пен машық-дағдыларды байытуға бағытталғаны жөн.
Білімді практикада қолдану кезеңі оқыту үдерісінде жетекші орынға ие,
себебі оқушылардың есеп-тапсырмаларды орындаудағы жан-жақты іс-әрекеттері
үлкен ақыл-ой қызметі арқылы жүзеге асады. Шығармашылық есептер алған
білімді шығармашылықпен қолдануға және сол арқылы олардың қолдану аясын
кеңейтуге мүмкіндік береді. 3-кестеде осы есептердің оқыту кезеңдеріне сай
мақсатты берілуін қарастырамыз.
Кесте 3.
Түрлі шығармашылық есептердің енгізілу мақсаттары
Оқыту Логикалық-ізденушіліЗерттеушілік Құрастыру Компьютерлік
үдерісік
нің
кезеңде
рі
ҚабылдаПроблемалық Жаңа, әлі Меңгерілген оқуОқу
у ситуацияларды белгісіз материалынын материалын
туғызу. Жеке-дара, құбылыстар мен практикалық еске түсіру,
нақты құбылыстарды үдерістерді маңызын көрсетуқайталау
қабылдау негізінде бақылауды
жалпыны, маңыздысын ұйымдастыру
табу
ПайымдаОқу материалын Теориялық және Есептің Алгоритмін
у анағұрлым терең эмпирикалық талабына сай құру
түсіну, ой зерттеулер практикалық машық-дағдыла
операцияларын негізінде амалдарға рның
пайдалану: анализ, құбылыстың тоқталу дамытылуы
синтез, жалпылау, мәнділігін
т.б. түсіну
БіліктіТабиғаттағы Зерттеу Құрастырушылық Қолданбалы
к пен құбылыстар мен біліктіктері менбіліктіктері программамен
машықтазаңдылықтарды машық мен жұмыс
рды түсіндіруде біліктікдағдылардың машық-дағдыларджасаудың
игеру пен машық- қалыптасуы ың қалыптасуы машық-дағдыла
дағдылардың рдың
қолдануы қалыптасуы
Бекіту Түсінуге негізделгенАлынған мен Практикалық Білімнің
оқу материалын есте теориялық және жұмыстардың жан-жақты
сақтау, бұрынғы тәжірибелік байытылуы қалыптасуы,
білімге анағұрлым расталынуы тереңдеуі
тереңдеп бойлау
ҚолдануАлынған білімнің шығармашылықпен қолдануы
Мұнда басқарушы әрекеттер мен басқарушы операциялар құрамына кіретін
әрбір операция танымдық амалдармен шектеседі.
Әртүрлі логикалық ой операциялары мен іс-әрекеттің түрлі амалдарына
үйретуде оқушылар бойында ізденушілік, тапқырлық қабілеттері қалыптасып,
физикалық түсініктердің мазмұны тереңдейді. Есептердің қолайлы іріктеліп,
таңдалып алынуы оқушыларды әртүрлі физикалық құбылыстар мен заңдылықтар
арасындағы логикалық байланысты ойлап табуға итермелейді, оқу материалын
көзсіз жаттап алудан сақтандырады, физикалық ситуацияларды талдау
біліктілігін қалыптастырады және есептерді шешудің түрлі амалдарын
бойларына сіңіреді.
1.Есептің мазмұнында физикалық фактінің бар болуына байланысты мысалдар
келтірілді: электр энергиясының бар болуы, оның күнделікті тұрмыста
тұтынылуы; электр жабдықтарының пайдалануы және электр шығынын
тағайындалған тариф негізінде төленетіні.
2.Осы деректерге орай сабақта нақты проблема қойылады:
Оқу кабинетінде тұтынатын 9 электр шамының түрлі уақытта жануына
байланысты электр энергиясының шығынын есептеу. Электр энергиясының
шығынының неге тәуелді екенін тағайындау. (Немесе, есепті бірдей уақытта 9
шам жанғандағы энергияның шығынын 12, 18 шам жанғандағы шығынмен
салыстырыңдар деп күрделендіріп отыруға да болады).
3. Осы мәселені шешуде оқушылар бірнеше болжамдар айтады, мәселен,
шамдардың жану ұзақтығына орай көбірек құн төлейміз, электр энергиясының
шығыны шамдардың қуатының мәніне байланысты болады, практикалық түрде бұл
шығынды үйде қойылған есептегіш арқылы таба салған оңай және т.б.
4.Оқушылардың болжамдарының ішінен ең дұрысы таңдалып алынады:
Шамдардың электр энергиясының шығыны уақыттың артуына байланысты сызықтық
түрде артады.
5.Оқушылар арнайы программа арқылы ЭЕМ-да уақыттың түрлі мәндерінде
орындалған есептеу амалдарын орындайды. Бұл үшін Excel программасында жұыс
жасайды. Есептеуге қажетті формулалар мен шамаларды таңдап алғаннан соң,
төмендегідей есептеулерді орындайды, тағайындайды.
G=2B*2D*2E*2F
G=3B*3D*3E*3F
G=4B*4D*4E*4F
G=5B*5D*G =6B*6D*6E*6F
Enter
Оқушылар есептеулер нәтижесінде алынған келесі шамалар бойынша
тәуелділік графигін салады.
Кесте 3 бойынша есептеулер нәтижесінде алынған мәліметтер
Уақыт, сағат 4 6 8 10 12 14
Энергия шығыны, тг 19,1 28,6 38,2 43,7 52,1 66,9
6. Бұл кезеңде оқушылар алынған нәтиже бойынша физикалық заңдылықты
тағайындап, негіздейді. Бұл тәуелділік графигі токтың, электр энергиясының
шығыны уақыттың өсуіне қарай артатынын көрсетеді. Пайда болған түзу сызық
осы сызықтық тәуелділікті сипаттайды
Бекіту кезеңінде Экранда пайда болған график қандай заңдылықты
көрсетіп тұр?, Бұл заңдылықтан қандай қорытынды жасаймыз?, Алынған
нәтижелер бойынша қандай маңызды қорытынды жасауымызға болады? деген
сұрақтарға оқушылардың берген жауаптары арқылы сабақ бекітіледі.
Оқушылардың жауаптары келесідей болуы мүмкін: Күнделікті тұрмыста біз
электр энергиясын ысыраптап пайдаланбауымыз керек, яғни электржабдықтарын
тек мақсатты түрде пайдаланылған жөн, Егер әрқайсымыз осы айтылғандарды
ұстансақ электр энергиясын әжептеуір үнемдеген болар едік, экономикалық
жағдайдың, жалпы энергия тапшылығының жақсаруына үлес қосар едік.
Кесте 4.
Оқушылардың стандарт және шығармашылық есептерді шығаруында меңгеруге
тиісті амалдар мазмұны
Амалдар мазмұны
Стандарт есептер Шығармашылық есептер
Есептің берілгенін жазу. 1.Есептің нысаны мен құбылыстарды
Есептің шарты мен талабын көрсету. көрсету
Есептеу формуласын жазу. 2.Есептің берілген сипаттамаларын
Есепті жалпы түрде шығару. көрсету.
Белгісіз шаманы табу. 3.Есептің шартын көрсету.
Атаулармен жұмыс. 4.Физикалық құбылысты негіздеу.
Есептің жауабын көрсету. 5.Есепті шығарудың болжамын ұсыну.
6.Қажетті суреттерді, сызбаларды
орындау.
7.Есепті шығарудың нақты тәсілін
көрсету.
8.Есептің мазмұнына, объектілерге
талдау жасау.
9.Есеп нәтижесін логикалық өңдеу.
10.Тапсырманың экспериментте орыналуы,
жұмыс жоспарын белгілеу.
11.Құбылыстың, объектінің практикалық
қолданысын тағайындау.
12.Есептің алгоритмін құрастыру.
13. Физикалық шамалардың функционалдық
тәуелділігін
графикалық тәсілмен тағайындау.
Теориялық зерттеу және тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері
бізге келесі қорытындылар жасауға мүмкіндік берді:
1. Зерттеу мәселелеріне қатысты әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық және жаратылыстану-ғылыми әдебиеттерге жасалған талдау
нәтижесінде оқыту үдерісінде оқушылардың қызығушылығы, шығармашылық
есеп, шығармашылық іс-әрекет ұғымдарының мәндік және мағыналық
сипаттамасын ашып беруге; олардың өзара ара-қатынасын зерттеуге,
шығармашылық есептерді орындауда теориялық және практикалық біліктерді
қалыптастырудың мазмұндық құрылымын жасауға, оның өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік туды.
2. Шығармашылық есептердің ойлау үдерісінің логикалық және шығармашылық
компоненттері анағұрлым қарқынды дамитын түрлеріне ажыратылуы:
- оқушыларды ой операциялары мен іс-әрекеттің түрлі амалдарына үйретуге
- оқушылар бойында ізденушілік, тапқырлық қабілеттерінің қалыптасуына
- оқушылардың физикалық түсініктердің мазмұнына терең бойлауына
- оқушыларды әртүрлі физикалық құбылыстар мен заңдылықтар арасындағы
логикалық байланысты ойлап табуға итермелеуге
- оқу материалын көзсіз жаттап алудан сақтандыруға
- физикалық ситуацияларды талдау біліктілігін қалыптастыруға
- есептерді шешудің түрлі амалдарын бойларына сіңірулеріне
себептесетінін көрсетті.
3. Зерттеу барысында шығармашылық есептерді жалпыланған біліктіктер
арқылы орындаудың теориялық және оқу алгоритімдік құрылымының анализі
есепті шығару жалпы төрт әрекеттен тұратынын көрсетті:
- есепті түсіну, қабылдау;
- шығару процесін жоспарлау;
- шығару процесін жүзеге асыру;
- шығару нәтижесін талдау мен бақылау.
Бұл әрекеттер өз кезегінде оқу әрекеттері тәсілдері мен логикалық
операциялар (анализ, синтез, қорытындылау, нақтылау, анықтау және т.б.)
қамтылған танымдық әрекеттерге жіктеледі
4. Физикалық шығармашылық есептердің мазмұнын құрастыруда басшылыққа
алынған талаптар мен критерийлер физика курсының Электродинамика
негіздері бойынша жасалған шығармашылық есептердің мазмұндық
ерекшеліктерін, оқушылардың шығармашылық есептерді шығаруына қажетті іс-
әрекет құрылымын, оқушылардың қызығушылығын арттыру физикалық білімінің
негізгі көрсеткіштерінің бірі − білімді меңгеруінде түйсінетін мотивтері
арқылы танымдық қажеттілік тұрғысынан туындайтынын ескере отырып құрылды.
5. Физика курсының Электродинамика негіздері бойынша жасалған
шығармашылық есептердің топтамасы оқушылардың есептерді шығаруларына
қажетті амалдарды меңгерту мақсатында дайындалған дидактикалық
материалдарды даярлауға және оларды сабақта тиімді пайдалануға жәрдемдесті.
6.Физикалық білімді меңгеру және шығармашылық есептерді орындаудағы
біліктер амалдары мен қимылдарын игеру, белсенді оқыту формаларын
пайдалану, өмірде және күнделікті тұрмыста оқушылардың іс-әрекеттерінде
қолдану сияқты шарттармен қамтамасыз етілетіндігі тәжірибелік эксперимент
арқылы дәлелденді.
7. Оқушылардың физикаға қызығушылығын арттыру мақсатында пайдаланған
шығармашылық есептер физиканы оқыту үдерісінде қолданылатын жаттығулар
жүйесін, есептер жинақтары мен дидактикалық оқу құралдары мазмұндарын,
сонымен қатар, мектеп реформасы тұрғысынан оқу үдерісін жетілдіруде
пайдалануға болады.
Қорыта келгенде, зерттеуiмiздiң ғылыми болжамы тәжiрибелік-
эксперименттiк жұмыс барысында дәлелдендi және жүргiзiлген зерттеу
жұмысының мақсаты мен мiндеттерiне сәйкес нәтижелер алынды.
2. Механика және молекулалық физика бөлімдеріне есептер шығару
2.1 Механика
Механика – физиканың материя қозғалысының ең қарапайым түрін –
механикалық қозғалысты, яғни денелердің кеңістіктегі уақыт бойынша өтетін
қозғалысын зерттейтін бөлімі.
Механика - денелер қозғалысының қарапайым типі – механикалық
қозғалыс не орын ауыстыру туралы ғылым. Қозғалыс дегеніміз кең философиялық
мағынада алғанда жалпы өзгеріс, кез келген өзгеріс, кез келген процесс
(физикалық, химиялық, бтологиялық, қоғамдық). Механикалық қозғалыс кезінде
берілген дененің қалпы (орны) басқа бір денемен салыстырғанда өзгкріп
отырады. Осы мағынада алғанда механикалық қозғалыс – салыстырмалы қозғалыс.
Берілген дененің қозғалысы туралы сөз еткенде оның басқа бір денемен, санақ
денесімен, санақ системаларымен, координаталар системаларымен салыстыра
отырып айтуға болады. Егерде табтғатта тек бір ғана дене болған болса, онда
ол дененің қозғалысын әңгіме ету ақылға симаған болар еді. Бііз осыдан
қозғалысты көз алдымызға елестеткен кезде, өзіміз санақ денесі болып
табылар едік. Екінші бір мысал алайық: біз вагонның терезесңнен көрші жолда
вагонның солдан оңға қарай қозғалып бара жатқанын көреміз, бірақ та
шындығында біздің вагонымыз оңнан солға қарай қозғалып бара жатыр, ал көрші
вагон қозғалмай тұр деп тұжырымдаймыз. Мұнда шындығында деген сөз шартты
түрде қозғалмайды деп алып отырған Жермен салыстырғандағы қозғалысты
білдіріп отыр. Бұдвн былай механикалық қозғалыс дегеннің орнына жай ғана
қозғалыс деп айтатын боламыз [2].
Механиканың бөлімдері. Денелердің қозғалысы олардың өз ара
механикалық әсерлеріне – күштерге байланысты. Механика мынадай бөлімдерден
тұрады: кинематика, статика және динамика.
Кинематика – денелердің қозғалысын, осы қозғалыс себептерін
қарастырмай зерттейді.
Динамика – денелердің қозғалыс заңдылықтарын және осы қозғалысты
тудыратын немесе өзгертетін себептерді зерттейді.
Динамикада денелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz