Дене жаттығуларының мәні
КІРІСПЕ
Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына
сай
әрі озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секілді
жауапты
міндеттер жүктеп отыр. Бұл міндеттерді абыроймен орындау үшін ұстаздар
қауымы дене тәрбиесі негіздерінің бірі – ұлттық
ойындарымызды
пайдалануы қажет. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы
болып табылады. Ол – сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге
әзірлеу, қажетін өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Бұлар
туралы
көрнекті педагог В.А.Сухомлинский ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін оятады дей келіп, былай
деп
жазды. Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы
мүмкін де емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес,
ол
арқылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып айналасындағы
дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын, білуге
құштарлық
пен еліктеудің маздап жанар оты. Бұл пікірге қарсы дау айту
қиын.
Халық педагогикасындағы ұлттық ойындар тек денені ғана
емес,
ойдың жаттықтырушысы да болып табылады. Халық өзін қоршаған дүниенің
қыры мен сырын егжей-тегжейлі білуді баланың санасына ойын арқылы
жастайынан сіңіре білуді көздеген.
Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені, бала ойынсыз
өспек емес,
жан-жақты дамымақ емес, мамандандырылған педагогтардың жетекшілігі
өте қажет.
Тақырыптың өзектілігі: Егеменді Қазақстанның
ұлттық
мектептерінде тәлім-тәрбие жұмыстарын жаңаша құру, оның ішінде дене
тәрбиесі мәселесіне халықтық ойындарды кеңінен пайдалану қазіргі күннің
талабына айналып отыр. Бұл 1996ж. Тәрбие тұжырымдамасында
... дені сау, ар-ожданы биік ... ұрпақ тәрбиелеу міндетін алдымызға
қойды.
Білім заңында( 2007.) бұл істің өркендеуі қарастырылған.
Сондықтан
дене тәрбиесінде халықтық ойындарды пайдаланып, насихаттау ісі бүгінгі
күннің көкейкесті мәселелерінің біріне айналды. Осыдан
дипломдық
жұмысымыздың тақырыбының өзектілігі туындайды.
Тақырыптың болжамы: Қазір ұлттық мектептерде оқу-
тәрбие
мәселесін халықтық педагогиканың негізінде құру міндеті қойылып отыр.
Осыған байланысты дене тәрбиесі үшін халық ойындары мол материал
болуға тиісті және осы дене тәрбиесінде әсерлі, қызғылықты
өткізуге
кең жол ашуға тиісті. Оқушылардың дене тәрбиесін халықтық ойындар
арқылы дамыту, қалыптастыру жолдары зерттелінсе, белгіленсе, ол
бүгінгі
күннің баға жетпес маңыздылығына ие болу сөзсіз.
Зерттеу объектісі: дене тәрбиесіне байланысты
жүргізілетін
ұлттық ойындардың түрлері.
Зерттеу пәні: мектептердегі дене тәрбиесінің әдістемесі
Міндеттері: 1) Дене тәрбиесі туралы зерттеушілердің
мақсатын,
еңбектерін жинап, қорыту. 2) Халық ойындарын жинақтау. 3) Жинақталған
ұлттық ойындарды мектептегі бала жасына, жынысына сәйкес анықтап,
саралау. 4) Дене тәрбиесі сабағында ойындарды жүргізу тәсілдерін, түрлерін
айқындау.
5) Халық ойындарын тәрбие жұмыстарында пайдалану жолдарын нақтылау.
Мақсаттары: Оқушылардың денесін тәрбиелеу ісіне
ұлттық
ойындарды пайдаланудағы көптүрлілікті айқындау, оларды талдап, саралау.
Осы көрсетілген міндеттерді шешу барысында мынадай
ғылыми
әдістерді пайдаландым: анализ, синтез, абстракция.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: осы жұмыс болашақ
мектеп
мұғалімдері үшін де қажетті әдістемелік нұсқау бола
алатындығында.
Зерттеу материалдары институттағы педагогикалық
практиканың
қорытындысында есеп беру арқылы апробациядан өтті. Диплом жұмысына
жұмысына негіз болған Е.Сағындықовтың, Р.Қоянбаевтың, Е.Уаңбаевтың
еңбектері мен ғылыми журналдардың материалдары.
Диплом жұмысының негізгі құрылымы: кіріспеден,
негізгі және
практикалық бөлімдермен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, халық
ойындарын бүгінгі
педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп, дене тәрбиесінде ретті
қолдана
білсек, онда ол баланың ақыл-ой, санасының жан-жақты дамуының
бір
көрінісі деп атап көрсетуге болады.
Жалпы, ойын - адамзаттың бүкіл тарихи
дамуымен ілесіп,
өзгеріп отырады. Ұлттық ойынның мән-мағынасын, мәдениет мұраларын
зерттеуші тарихшылар,этнографтар, психологтар зерттеген. Жалпы ойынның
шығуы сыйқыршылық-табынушылық әдетімен немесе организмнің
тұрмысынан болатын биологиялық қажетсінумен байланысты
еңбек
процесінен туады.
Голланд зоопсихологы Ф.Бейтемдейк ойынның
негізінде
инстинктің емес, оның әр жағында болатын бастапқы, жалпы енгізу жатады
дейді. Австрия дәрігері З.Фридтің психоаналитикалық
концепциясында
ойынды өмірден ығыстырылған тілек деп қарайды. Совет психологиясы
ойынды әлеуметтік-тарихи құбылыс деп қарайды.
Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский ойын баланың
алдынан
өмір есігін ашып оның шығармашылық қабілетін оятады дей келіп, былай
деп жазады: Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы
мүмкін де емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес,
ол
арқылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып айналасындағы
дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз- ұшқын технологиясы ретінде
қолдануға болады. Балалар ойыны да, үлкендер ойыны да мәнді тұлғаның
мәнді әрекеті ретінде қарастырылады. Адам өзінің және
басқалардың
ойынының нәтижесін бақылай, талдай, қорытындылай отырып, оны өзінің
жақсы да жаман да істерін ұтымды қолдануға машықтанады.
Ұлттық спортымызға оң бетбұрыс жасап жатқан қазіргі
кезеңде
әр іс- әрекетімізді ортаазиялық, тіпті дүниежүзілік деңгейге лайық
етуіміз
керек. Ұлтымыздың қанына тән, салт-дәстүрімен бірге сақталып келген сан
ғасырлық тарихы бар қимыл-қозғалыс және ақыл-ой
ойындарының
ерекшелігін, маңызын ұрпаққа жеткізу - әрбір азаматтың борышы. Жерде
жатқан жұмыртқа, аспанда ұшқан құс болар дегендей, келешек ұрпаққа
ұлтымызда, салт санамызда, дәстүрімізде, спорттық ойындарымызда ерекше
тәрбиелік, парасаттылық аспектілер мол екенін дәлелдеуіміз керек.
Қазақ халқының әдет-ғұрыптары негізінде дамыған
алуан түрлі
ұлттық ойындары көшпелі өмірге, дала табиғатына сай дами берді.
Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік (қой, сиыр,
жылқы, түйе)
маңызды орын алды. Мал өсіруді кәсіп еткен халықтың тарихи
даму
ерекшеліктері, той-думан, қуанышы да, реніші де осы малмен байланысты
болды. Осындай экономикалық құрылыстың негізінде төрт түліктің қасиеті
қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, мәдениет пен өнердің, соның
ішінде ұлт ойындарының дамуына да негіз болды. Келе-келе негізгі
бас
кейіпкерлері осы төрт түлік болған ұлт ойындары дүниеге келді.
Хайуанаттар жайындағы ұлттық ойындар балаларға тәрбиелік
әсер
етіп, олардың көңілін сергек етіп өсіреді. Қиын қыстау жерлерде жол
тауып,
тапқырлықпен, ептілікпен өз есесін қайтаруға үйретеді.
Қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын баланың жеке
басын
тәрбиелеудің, олардың адамгершілік қасиеттерін:адалдығын,шыншылдығын,
ұстамдылығын, тәртіптілігін, жолдастық сезімін дамытудың бағалы құралы
ретінде пайдалана аламыз.
Әр түрлі дене тәрбиесі жаттығуларының ішінде
ойынның
артықшылығы оның ерекше тартымдылығынан, балалардың күшін
жұмылдыратын, қуаныш пен қанағат сезіміне бөлейтін әсерлілігінен,
ірі
бұлшық еттердің ( жүгіру, секіру, лақтыру) айтарлықтай бөлігінің жұмысына
көмектесетін қозғағыштық қызметінен, қимылдың қарқыны мен күш-қуатын
балалардың өздерінің реттей білу мүмкіндігінен, жеке бастаманың
және
батылдық, тәртіп, тапқырлық, т.б. психологиялық қасиеттерді дамытуынан
деуге болады.[11]
Қимыл-қозғалыс ойындары тірек-қимыл аппаратын дамыту
және
жетілдіру жолымен ағзаны күшейтуге көмектеседі. Ұлттық
ойындар
балаларды әдептілікке, ұқыптылыққа, тәртіпке, әрекетті жинақтауға
және
жоспарлауға үйретеді. Ұлттық қозғалмалы ойындарымыз баланың ақыл-
ойын, қиялын, есте сақтағыштығын, тапқырлығын дамытуға көмектеседі.
Ұлтымыздың қимыл-қозғалыс ойындары өзінің мазмұны
мен
көлемі жағынан эстетикалық әрекетке жатады. Балалардың жалпы жігерлілігі
ойын қимылын көріктендіріп, қимылдарды неғұрлым жоғары сапалы
орындаудан көрінеді және олардың қимылының өзінен рахаттану сезімін
туғызады. Сан алуан шеңберге, қатар сапқа, тізбек сапқа тұру,
қозғалу
қимыл дәлдігін, сұлу дене бітімін, жинақтылықты талап етеді
және
балалардың эстетикалық сезімін дамытады.
Ұлт ойындары – ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен
бүгінді
Байланыстыратын баға жетпес байлығымыз. Ойын баланың алдынан өмірдің
есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өмірімен ұштаса
береді. Сондықтан да, ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында
қолданса,келешек ұрпақтармен сабақтастыру керек.Ұлттық спорт ойындарын
жастар арасында насихаттау мақсатында мына мәселелерді
жүзеге
асыруымыз қажет:
- Қазақстан – 2030 стратегиясының басты бағыты – салауатты өмір
салтын насихаттауды пәрменді жүргізу ;
- Дене тәрбиесі мен спортты дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған
мемелекеттік бағдарламасының әлі де шешім таппай тұрған
тұстарын
жүзеге асыру;
- Ұлтымыздың спорттық ойындарын халқымызға, болашақ
ұрпаққа
кеңінен тарату;
- Ұлтымызға жат қылықтардан жастарды аулақ салу;
- Жастардың ана тіліне деген сүйісеншілігін ояту;
- Жастардың дене, рухани, ақыл-ой деңгейлерін жетілдіріп,
қалыптастыратын шаралардың ауқымын кеңейту.
І. Дене тәрбиесі жайлы
1.1. Дене тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері
Дене тәрбиесінің пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесі
халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгілі бір мақсатты шешуге бағытталды
Ол мінез-құлық, өндіріс деңгейі, адам санасы сияқты факторларға
негізделді.
Қоғамдық жағдайлардың өзгеріп отыруы дене тәрбиесі жүйесіне
де
өзгерістер әкеледі. Ал дене тәрбиесінің мақсаттары мен міндеттерінің
өзгеруі
денені шынықтыруға арналған жаттығу түрлерін көбейтеді.
Күнделікті
тұрмыс-тіршілікке керекті қимыл-қозғалыстарға, әскери
дайындыққа
қажетті және спорт түріне айналған күрделі жаттығулар келіп
қосылады.
Сөйтіп, уақыт өткен сайын адам өз денесін жетілдірудің мол мүмкіндіктерін
біліп, дене жаттығуларымен арнайы шұғылдану жүйесі
қалыптасты.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен
тәрбие беру
саласының бірден бір тармағы. Оқу –жаттығу жұмыстары арқылы шәкірттің
ерекше қабілетін ескере отырып, соған қажетті табиғи қасиеттерді дамытуға
мүмкіндік жасауға дене шынықтыру сабағы бағыттайды.
Президенттік,
ұлттық сынамалар арқылы қортынды жасай отырып дене қабілеті
мен
орташа деңгейін белгілейді. Жекелеген оқушылардың табиғи мүмкіндігін
ашатындай жаттығуларды жоспарлайды. Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың
дене тәрбиесінің негізі мектепте қаланады. Бұл жүйе дене тәрбиесі
сабағы,
сыныптан, мектептен тыс жаттығулар мен жалпыға ортақ
көпшіліктік
сауықтыру шаралары арқылы кешенді түрде жүзеге асырылады. Оқушының
дене тәрбиесіне қатысты аса қажетті әдет-дағдысын
қалыптастырып,
ынтасын оятады. Сондықтан спорт сүйетін оқушының шеберін шыңдауды
бастауыш сыныптан жаттықтыру арқылы олардың қызығушылығын
арттыруға болады.
Қазір мектепте оқушының жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы,
таза
ауада болатын уақыты өте аз. Сол себепті балалардың қозғалыс белсенділігі
50 пайызға дейін кемиді де, бұл организмнің дұрыс өсіп-жетілуіне
кері
әсерін тигізеді. Яғни бұл – қозғалыс белсенділігін азайтуға болмайды
деген сөз.
Мектепте ұйымдастырылатын дене шынықтыру-
сауықтыру
жұмыстарының ең алғашқысы – күнделікті өткізілетін сабаққа дейінгі
бой
жазу жаттығулары. Осы жаттығуларды орындау нәтижесінде организм
алдағы іске дайындалады: жұмыс қабілеті артады, партада шаршамай дұрыс
отыруға қол жеткізеді. Ал сергіту сәттерінің жаттығулары, саяхат-жорықтар,
басқа да көпшілік шаралар дене тәрбиесінің міндеттерін өтейді.
Дене тәрбиесі жүйесінде денсаулықты нығайтуға және
спортпен
шұғылданып, болашақта жоғары нәтижелерге жету үшін табиғи орта қажет
болады.
Жақсы оқу үшін, басқа да ой-әрекеттері нәтижелі болу үшін
сабақтан
тыс кездері де дене шынықтырумен шұғылдану қажет. Міндетті
түрде
орындалатын күн сайынғы таңертеңгі бой жазу жаттығуларына
қоса
арнаулы дене жаттығуларын орындаған жөн. Қимыл-
қозғалыс
жаттығуларымен жүйелі түрде айналысу және спорттың
жекелеген
түрлерімен шұғылдану адамның қозғалыс қабілеттерін
жетілдіріп,
денсаулығын нығайтып, ақыл-ойының өсуіне көмектеседі.
Дене тәрбиесінде шешілуге тиісті барлық міндеттер үш
бағытта
жүргізіледі: 1) сауықтыру, 2) тәрбиелеу, 3) білім беру.
Сауықтыру міндеті денсаулықты арттыруға, денені жетілдіруге,
адам
организмін бір қалыпты дамытуға бағытталады. Бұл міндеттің
негізгі
көрсеткіші – адамның денсаулығын жақсартып, қалыптастыру және денені
дамыту.
Дененің дамуы дегеніміз - өмірде адам организмінің
қызметі мен
формаларының өзгеріп, жетіліп отыруы.
Жас ұрпақтың дене қуатын дамыту үшін, үлкен өмірге,
еңбек
етуге,Отан қорғауға дайындау үшін, олардың мектепте оқыған кезеңдерінде
мынадай негізгі міндеттерді орындауымыз керек:
1. Денсаулықтарын нығайту, мүсін түзулігін қалыптастыру, ағзаларын
дамыту және шынықтыру.
2. Негізгі қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастыру, оларды әртүрлі
өмір жағдайында қолдана білу шеберлігіне үйрету.
3. Жігер-күш, дене қуаты қасиеттерін дамыту, жеке және қоғамдық
гигиена дағдыларына үйрету.
4. Қимыл сапаларын жетілдіру, дене құрлысын дұрыс қалыптастыру.
5. Өз денелерін дұрыс ұстап, жаттығуларды тез, әдемі, тиімді
жасауға үйрету.
6. Жаттығуларды ынталанып жасауға, спорт түрлеріне әуесқойлығын
арттыру.
Барлық міндеттерді орындаудың негізгі амалы дене
тәрбиесі
жаттығулары мен теориялық білім. Ол амалдар дене тәрбиесі сабағында, оқу
күні ішіндегі дене тәрбиесі-сауықтыру шараларында (сабаққа
дейінгі
гимнастика, ұзақ үзілістегі қозғалмалы ойындар мен дене
жаттығулары,
сергектік сәттер) және сабақтан тыс уақыттардағы сыныптан тыс жұмыстар
кезінде орындалады.
Дене тәрбиесі үрдісі күрделі, әржақты және мектептің
басқа оқу
тәрбие жұмыстарымен өте тығыз байланысты болғандықтан, ол терең ой
толғаныстарын, көлемді білімділікті керек етеді. Дене тәрбиесі
міндеттерін
дұрыс түсінген мұғалім жеке оқушылардың таңдап алған спорт түрлерінен
жоғарғы жетістіктерге жетуін ғана емес, барлық
оқушылардың
денсаулықтарын нығайту, қозғалыс ептілігі мен дағдыларын қалыптастыру
арқылы оларды үлкен өмірге дайындайды. Мұғалім оқушыларды тұрақты,
жүйелі дене жаттығуларымен шұғылдануға үйретеді. .[16]
Осы барлық міндеттерді дұрыс бағдарлау, ұйымдастыру,
орындау
үшін мақсатты түрде жақсы, шебер жоспарлай білу қажет.
Дұрыс
ойластырылған барлық жұмыстар келісілген жоспар, жүйелі,
тиянақты
жұмыс тудырады.
Жалпы білім беретін мектептердегі жоспарлау құжаттары: жалпы
дене
тәрбиесі және спорт жұмыстары жоспары және дене тәрбиесі сабақтарының
жоспары деп екіге бөлінеді.
Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы
жылдық жоспары
Оны дене тәрбиесі мұғалімі оқу жылының
басталуына дейін
құрастырады. Жалпы жылдық жоспар мынадай бөлімдерге
бөлінеді:
1. Ұйымдастыру жұмыстары.
2. Оқу жұмыстары.
3. Күн тәртібіндегі дене тәрбиесі сауықтыру шаралары.
4. Сабақтан тыс уақыттардағы спорттық көпшілік жұмыстары.
5. Үгіт-насихат жұмыстары.
6. Дәрігерлік бақылау және тазалық тексерулер.
7. Шаруашылық жұмыстары.
2. Дене жаттығуларының мәні
Адам өзінің күнделікті тіршілігінде, еңбек барысында толып
жатқан
әрекеттер мен әр түрлі қозғалыстар жасайды. Осының бәрі
дененің
кейбір жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне өзіндік әсер
етеді.
Кей жағдайда мұндай ықпалдар теріс болуы да мүмкін. Бір
бағыттағы
артық қозғалыстың әсерінен дененің бір мүшесі шаршап,
немесе
деформацияға, яғни ағзаның қалыпты формаларының өзгеруіне
әкеліп
соғады. Сондықтан да күнделікті тіршілікте болатын бір бағытта
ғана
жүргізілетін дене қозғалыстары мен әрекеттерінің бәрін бірдей
дене
тәрбиесінің құралы деуге болмайды.
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен
тығыз
байланысты. Демек денені жүйелеп шынықтыру мен
денсаулықты
қалыптастыру адамның ой санасының жетілуі мен
шығармашылық
күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс
ұйымдастырылған
жұмысты орындағанда ғана дамып, нығайып жетіледі.
Саналы түрде орындалатын жаттығулар денсаулыққа,
мінез-
құлықтың, белгілі бір мүсіннің қалыптасуына қалай әсер етеді
деген
сұраққа жауап берместен бұрын ең алдымен аз да болса адам
ағзасының
жұмыс істеуі жүйесімен құрлысы жайында бірер сөз айта кеткеніміз
жөн.
Жалпы білім беретін мектеп бітіретін жасөспірімдер
мектеп
бағдарламасына сай адам дене құрылысымен танысады. Адамның барлық
ағзасының іш құрылысының әрекеті өзара байланысты. Демек,
қандай
да болсын жеке мүшелеріне түскен ауыртпашылық бүкіл денеге әсерін
тигізеді.
Адамның қимыл-әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан
басталады.
Алғашқы тіршіліктің бастамасы таңертеңгілік бой жазу
жаттығулары.
Бала спорттың қай түрімен шұғылданса да өзінің жас ерекшелігі
мен
ағзаның құрлысы, құбылысынан хабары болуы керек.Осы негізде нақтылы
спортпен шұғылдану үшін жоғарыдағы жағдайлардың бәрін
ескере
отырып, болашақта нәтиже көрсететіндей спорттың түрін таңдап
алған
жөн. Мәселен, гимнастика, суда жүзу тәріздес спорт
түрлерімен
шұғылдануды жасырақ кезден бастаған абзал.
15. жастағы жасөспірімдердің мінез-құлқы мен сана-сезімінде
әлі
де болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің
спортпен
шұғылданудағы әрекетін өз санасының қажетті деп, белгілі бір
жүйеде
бақылап та отырмайды. Жасөспірімдер спорттың қандай түріне
қабілеті
бар екенін жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап,
ақылдасып
барып, содан кейін ғана жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа
дейінгі
ұлдарға қарағанда қыз балалардың дене жағынан даму процесі
тез
болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы жаттығуларға
басқа да
балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу түрлеріне
қатысып,
шеберліктерін шындағаны дұрыс. Әр оқушының әуелі спорттың
қай
түрінен бейім екендігі мектеп бағдарламасының талабын
орындағанда
ғана байқалады.
Таңертеңгілік бой жазу жатығуларын қанша уақыт
аралығында
орындауға болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім
уақытын
өзінше пайдаланады. Бір оқушы жиырма минут кетірсе, екіншісі 30-
40
минут жасайды.[28] Сондықтан таңертеңгілік бой жазу
жаттығуларын
өткізу - әркімнің өз қалауы бойынша жүргізіледі. Дегенмен де
15-20
минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын далада өткізген
дұрыс. Бұл
жылдың жылы маусымында ғана емес, қыс мезгілінде де қатаң сақталуы
тиіс. Жаттығу керіп- созылудан басталуы тиіс, олардың
түрлері үй
жағдайында басқаша да, далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын дұрыс орындалуын
қадағалап
бақылап отырулары керек.
Бала далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын жерге
жеткенше
алғашқы кезде тез жүріп, бара-бара жылдамдықты үдете түседі.
5-10
минут уақыт жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай,
керіліп созылу
жаттығулары басталады. Кеудені кере дем алып, иық, кеуде,
белді
қозғайтын жаттығулар орындайды да, содан әрі қарай
күрделендіре
береді.
Республикамыздағы 50-ден астам спорт түрі дамыған.
Солардың
бір түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды
алсақ, баскетбол, волейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі
дұрыс
құрылса ғана нәтиже береді. .[37] Ол шұғылданушыны әр
уақытта
қызықтырып, ынталандырып отырады. Ал, керісінше
болса ол
шұғылданушыны қызықтырмайды. Содан барып бала спортты тастап
кетуге мәжбүр болады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының
шама
шарқына, жас мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана
жақсы
спортшы шығара алады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта
жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға
жататындар
өзімізге жақсы таныс ауа, су және күн сәулелері. Бұндай табиғи
ортаны
жүйелі пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық.
Жүгірген
секірген кезде адамның бұлшық еттері мен ішкі
құрылыстарының
жұмыс істеу алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі.Осы кезде дем
алу
процесі де тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта
тұрған
қалыптан 15-20 есе артық көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі
үзбей
өткізілетін жаттығулардың арқасында жаттыққан спортшы алқынуды
сезбестен ұзақ уақыт жүгіре де, жүзе де, күресе де
алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете
алмай
қалады. Мұның аты - тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық
болған
адамның ағзасы жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза
ауада
өткізген жөн. Бұдан шығатын қорытынды – ағзаны жаттықтыру ең әуелі
ауамен дем алудан басталады.
Ал суға шомылу денсаулық пен дене шынықтыру үшін маңызды.
Көпшілікке арналған су қоймаларында шомылуға болады. Суға
түсетін
жердің жағасын құмайттау, жел соқпайтын, күн көзі жақсы түсетін
жер
болған жөн.
Күнге қыздырыну да адам ағзасы үшін баға жетпейтін өте
қажетті
табиғи құрал. Күн ваннасын алудың жөні осы деп, шомылып шығып тырп
етпей жағада жатып алуға да болмайды. Мұндай жағдайда оның пайдасынан
зияны басым.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты
таңертеңгі
тоғыздар шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс
ауа
сағат төрттен алтыға дейін және орайына қарай басқа да
уақытты
пайдалануға болады.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі
жаттығуларының
гигиенасы маңызды орын алады. Гигиена – денсаулықтың кепілі. Мектеп
мұғалімдеріне балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген.
Сондықтан олар сабақ өткізбес бұрын оқушылар отырған
орнының
гигиеналық талаптарға сай болуына назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың
жаттығулар
орындағанда дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды.
Дұрыс терең дем алудың ашық алаң мен жабық
орындарда
шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір ескеретін
жайт –
шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Спортпен
шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған,
буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды. .[10]
1.3. Дене тәрбиесіндегі қимыл-қозғалыс
ойындарының рөлі
Қимыл-қозғалыс жаттығуларын жасау және спорт
түрлерімен
шұғылдану адамның қозғалыс қабілетін жетілдіріп, ақыл-ойын
өсіруге
көмектеседі.
Егер оқушы жыл мезгілдерінің өзгеруіне қарай
өзіне лайықты
қимыл-қозғалыс жаттығуларын таңдап алып, оларды тұрақты орындап
отырса, ол икемді, күшті, төзімді болып шығады. Қимыл-
қозғалыс
жаттығулары мен спорт түрлері адамның денсаулығын да
жақсартады.
Дені сау, күшті, төзімді бала сабағын да жақсы оқиды. Мұндай
балалар
еліміздің келешегін жалғастыратын жігерлі, білімді азамат болып
өседі.
Дене тәрбиесі сабақтарында оқушылардың қозғалу
белсенділігін
ақыл-ой, іс әрекетіне сәйкес жүзеге асырудың негізгі
педагогикалық
талаптары қарастырылған. Сабақтың нәтижелі болуы түрлі жаттығуларды
дұрыс іріктеп ала білуге, олардың кезектесіп өтуіне және
гигиеналық
жағдайды сақтауға байланысты. Дене жаттығулары бұл саналы
түрде
орындалатын қимылдар және қозғалтқыш әрекеттер. Дене жаттығулары
бұлшық ет жүйесін, қан айналымын және тыныс алу мүшелерін дамытады,
буын сүйектерін қозғалмалы етеді, жалпы жұмыс қабілетін
жақсартады.
Дене жаттығулары бүкіл организмнің дамуына, жетілуіне қолайлы ықпал
жасайды.
Ойын балалар өмірінде үлкен орын алады. Дене
тәрбиесінде
қозғалыс ойындары оқушылардың ептілік дағдыларын жетілдіреді.
Мұндай ойындар оқушыларды жылдамдыққа, төзімдікке тәрбиелейді.
Дене тәрбиесінде оқу бағдарламасына сәйкес спорттық ойындар: футбол,
баскетбол, волейбол, қол добы, теннис пайдаланылады. Оқушылар әрбір
ойынның тәсілдерін зерттеп үйренеді.
Қазақ халқы материаллдық мұраларға қоса мәдени
қазыналарға
да аса бай халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына
ұлт
ойындары да жатады. Бүгінгі замандастарымыз бен
болашақ
ұрпақтарыңыздың олардың оқып үйреніп, өздерінің кім
екендіктеріне
барлау жасауына, ата - бабаларының психологиялық болмысы мен ойлау
жүйелеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарына саралап, жете білулеріне
дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткен мен бүгінгіні
байланыстыра
білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына ұлт ойындары
септігін тигізеді. Ұлт ойындары халықтың әлеуметтік
экономикалық
жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді. Олай
дейтініміз,
ойындардың көпшілігі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып
ойнала
беретіндігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың
психологиялық
ерекшеліктеріне де байланысты. Ойын барысында бала өзінің
назарын
қимылды орындау әдісіне емес, мақсатқа жетуге аударады.
Балалар ойын арқылы шынығып өзінің
бойындағы табиғи
дарынын шыңдай түседі. Қимыл қозғалыс ойнында бала назар
аудару
және бұлшық еттің ширығу дәрежесін реттеуді
үйренеді. Бұл
бақылағыштыққа, тапқырлыққа тәрбиелеуге, қоршаған ортадағы жағдайдың
өзгеруіне қарап, бағдар белгілеу, қалыптасқан жағдайдан жол тауып шығу,
батылдық, ептілік, мақсатқа жетудің өзіндік әдісін таңдау
қабілетін
қалыптастыруға көмектеседі. Қимыл қозғалыс ойындары өзінің мазмұны
мен формасы жағынан эстетикалық әрекет болып табылады. Балалардың
бұрын игерген қимыл дағдыларын тірек ететін әр алуан
ойын
қимылдары оларға қолайлы дәлдікпен қалыптылықтан, ептіліктен ерекше
мәнерліліктен көрінеді. Қимыл қозғалыс ойындарының
саңғырлы
тәрбиелік маңызы, олардың мектеп жасындағы балалар үшін ыңғайлылығы,
ойындардың көңілді, балаларды өзіне тартатын әрекет саласын
туғызады,
Қимыл қозғалыс балалардың игеріп үлгірген қимылы
дағдыларын
жетілдіру және дене қабілетін қалыптастыру ретінде қызмет
етеді.
Спорттық ойындар нышандары бар ойындар балалар қимыл қозғалыс
ойындарын өз бетінше ұйымдастыра білетін кезде жүргізіледі.
Спорттық
ойындар нышандары бар қимыл қозғалыс ойындарына
қарағанда
балалардың жинақылықты, ұйымшылдықты, бақылағыштықты, айқын
қолайлы қимыл техникасын ұшқыр қимыл сезімін көбірек талап
етеді.
Мысалы, Ақ серек көк серек, Айгөлек, Соқыр теке, Орамал тастау,
Жаяу жарыс, Әуе таяқ, Тең көтеру, Арқан тарту, Ұшты-ұшты
спорттық ойындар нышандары бар ойындар қатарына жатады. .[25]
Оқушыларды ұлттық рухта тәрбиелеу
мақсатында дене
шынықтыру пәні барысында қазақтың ұлттық ойындарын жиі қолдану
керек. Сабақтан тыс уақыттарда ұлттық ойындардан асық, көкпар,
күш
сынасу, бәйге, арқан тарту ойындарын ойнауға болады. Тәуелсіз
елімізге
білімді, саналы, парасатты адамды тәрбиелеу үшін ұшқыр ойлы, тәні
таза,
денсаулығы мықты, адал да терең білімді, жоғары талғамды
шәкірт
тәрбиелеу басты міндет болып табылады.
ІІ. Ұлттық ойындардың дене тәрбиесі пәніндегі маңызы
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жеделдеуі
халық
шаруашылығына қажетті сапалы да жоғарғы білімді, белсенді, дене және
ақыл-ой еңбегіне қабілетті мамандарды даярлауда және
олардың
денсаулығын сақтауда дене тәрбиесі маңызды роль атқарады.
Қазіргі
таңдағы ғылыми-техникалық жүйенің тұрақты дамуы жағдайында оқушы-
жастар ағымдағы ақпаратты қабылдап. Еліміздегі
денешынықтыру
қозғалысының басты бағытын анықтай алады. Дене тәрбиесі
арқылы
әрбір адам жастайынан денсаулығын сақтап, салауатты өмір
сүру
бағытында үлкен нәтижеге жете алады. Мысалы, студенттің өсіп-
жетілуі,
жан-жақты дамуы жоғарғы оқу орнына арналған дене
тәрбиесінің
бағдарламасында қойылған талаптар толық көлемде іске
асырылғанда,
сабақта және сабақтан тыс уақытта ұлттық спорт түрлері мен
ойын
түрлерін дұрыс пайдаланғанда және мамандырылған қолданбалы дене
тәрбиесінің мүмкіншіліктерін шебер қолданғанда ғана мүмкін
болады.
Қазіргі кезеңдегі ұлттық спорт түрлері мен ойындарының
негізгі
мақсаты дене тәрбиесін жетілдіру және дамыту.
Ойын – тарихи құбылыс. Ұлттық ойын ұлт
тарихына, оның
мәдениетіне жетелейтін соқпақ сияқты. Ұлттық ойында халық дәстүрі мен
салт-санасынан туындаған ұлтқа тән ой-өріс, сапа, дене
тәрбиесінің
қажетті деп саналатын түрлері көрініс табады. Мысалы,
батылдық,
төзімділік, сабырлық, көздемпаздық, мергендік, шапшандық т.б.
сияқты
сапаларды тәрбиелеуге бағышталған. Қазақ ұлтының дене
тәрбиесінің
формалары мен тәсілдерін қазіргі кездегі педагогикалық тәрбие
ісінің
негізіне кеңінен пайдалану мәселесі әр кезеңде де сөз болады деуге
болады.
Бұл мәселемен шұғылданған зерттеушіліер де бар. Қазақтың
ұлттық
ойындарының тарихын республикамыздағы дене шынықтыру мен спорт
тарихын байланыстырып, жарыстыра қарастырған М.Т.Тәнекеев, Б.Төтенаев
сияқты зерттеуші ғалымдардың еңбектерін айтуға болады. Сондай-
ақ
қазақтың ұлттық ойындарын жинап, құрастырып, оны
өткізудің,
пайдаланудың әдістемелік жолдарын құрастыратын
Ә.Бүркібаев,
А.Молдағаримов еңбектері де ойындарды дене тәрбиесі
сабақтарында
пайдалануға мүмкіндік береді. Ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің жалпы
мектептегі, бала бақшасындағы, жоғарғы оқу орындағы дене
тәрбиесі
жүйесіндегі маңызына, оның формалары мен түрлеріне арналған бірнеше
еңбектерді, Е.Сағындықовтың, Ж.Төлегеновтың,
Ж.Хайдаровтың,
М.Тұрыскелдинаның, Қ,Құлановтың, т.б. кандидаттық диссертацияларын
атап көрсетуге болады.Дене тәрбиесі сабақтарында түрлі ұлттық ойындарды
пайдаланудың тиімділігі мен оны пайдаланудың жолдары туралы жекелеген
мақалалар мен әдістемелік нұсқаулар баспадан жарық көрді.
Қазақтың ұлттық спорт түрлері мен ойындарының
мазмұны,
формалары мен түрлері жан-жақты тәрбиені қамтиды.
Мұнда жасөспірімдерді шымыр да шапшаң етіп тәрбиелеумен
бірге
көптеген этикалық мәндегі мінез-құлықты тәрбиелеуге, қалыптастыруға,
дамытуға да зор мүмкіншілік бар.
Республикамыздың қазіргі қоғамдық- әлеуметтік дамуы
ұлттық
спорт түрлері мен ойынды өз деңгейінде дамыту ісін заман
талабына
сай қарастыруды қажет етеді. Ұлттық спорт түрлері мен
ойындарының
мәдени де, рухани да мүмкіншіліктері мол. Қазіргі заманға сай
салауатты
өмір салтын қалыптастыруға, денсаулықты шынықтыруға тигізетін пайдасы
зор. Мысалы, қазіргі кезде жаңғырған Наурыз мерекесі ұмыт болған ұлттық
ойындар мен сайыстар түрлерін жандандыра түсуге зор ықпалын
тигізіп
және оларды халық арасында кеңінен насихаттауға жол ашып беріп отыр.
Ұлттық спорт түрлері мен ойындары
мектептерде, оқу
Орындарында түрлі формада қайта жаңғыртылуда. Дене
тәрбиесі
сабақтарында және сабақтан тыс уақытта олардың түрлерін пайдалануды
іс тәжірибеге енгізу керек.
Ойын – үлкен қазына, тарихы тереңде жатыр,
ұлттық ойын
мазмұны мен формасы жағынан әр алуан. Бірақ ұлттық дәстүр,
салт-
санадан туындайтын, солардың көрінісі ретінде қалыптасқан ұлттық ойындар
командалық және командалық емес болып бөлінеді. Кейбір
ойындар
сабақтың дайындық бөліміне үлкен пайдасын тигізсе, кейбір
ойындар
негізгі қорытынды бөлімдерінде пайдаланылады. Ойынның
тәрбиелік
мәні зор. Далада еркін өскен қазақ халқы қажырлылықты, шыдамдылықты,
жолдастық көмекке келуді, тез шешім алуды т.б. көптеген
саналық
қасиеттерді тәрбиелеуге ойынның қосар үлесін ертеден-ақ білген,
соған
икемделген. Ойындар адамның табиғи мүмкіншіліктерін
арттыруға,
жасөспірімдерді шапшаң жүру, жүгіру, нысана көздеу, ату, күш сынасу
т.б.
сияқты сапаларды жетілдіруге көмегін тигізеді.
Ұлттық ойындарды өткізудің өзіне тән ережесі, шарттары
болады.
Ойынға қатысушылар арасындағы қарым-қатынастар осы ережелерге сай
реттеледі. Әр ойында ойнаушыларға ережеге сай әр түрлі
шарттар
қойылады. .[17]
2.1. Оқушыларды ұлттық рухта тәрбиелеу
Қазақ халқының дене тәрбиесіне, оны шынықтыруға,
ептілікке,
денсаулықты, көңіл-күйді көтеруге арналған осы кездегі дене тәрбиесі
мен
спорт нышаны ерте заманда-ақ халық кәдесіне жараған. Қазақ халқы дене
тәрбиесін, оның ішінде спортты дамытуға көңіл бөлгені
байқалады.
Ежелден садақ тарту, бәйге, сайыс, күрес, аударыспақ сияқты
спорт
түрлерімен айналысқан қазақ халқы басқа да спорт түрлерімен
айналысу
арқылы өздерінің рухани байлықтарын жетілдіріп, толықтырып отырған.
Қай заманның болмасын өзіне тән экономикалық, саяси
әлеуметтік
және идеологиялық ерекшеліктері болады. Сол сияқты бүгінгі
күннің
ұрпақ тәрбиесіне деген өз талабы мен ерекшеліктері бар.
Халқымыздың
терең де мағыналы дана сөзі Тауына қарай аңы, заманына қарай
заңы
деп жауап айтқан. Қазіргі таңда егеменді ел болып, өз
шаңырағын
көтеріп, туын тіккелі бері ана тілін, салт-дәстүрін қайта
жаңғыртуда.
Жаңарған елге жаңа тіл Заңы және тұжырымдамалар мен бағдарламалар
тәрбие жүйесіне жаңа көзқарастағы ұрпақ тәрбиелеуді талап
етуде.
Мәселен, осы жөнінде Республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2030
Бағдарламасында Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-
ауқаты барлық қазақстандықтардың өмір сүру жағдайларын білім
мен
мүмкіндіктерін ұдайы жақсарту деп атап көрсетеді.
Дене шынықтыру оқушыларды жан-жақты үйлесімді
дамытып
жетілдіреді, денсаулығын сақтап нығайтады. Дене мүсінінің
сұлулығын
қалыптастырып, қимыл қозғалыс қабілеттерінің негізін салып,
оларды
белсенді болуға, елін қорғауға дайындайды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана
тәрбиелеу
құралы емес, ол бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін
ұлттың
азаматын тәрбиелеп, үлгі берерліктей әлеуметтік орта моделін
жасаушы
ретінде күрделі қызмет атқарған. Ұлттық ойын арқылы жеке
тұлғалар
қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған. Сол арқылы өмірге жолдама
алып, ел ішінде танымал адамдарға айналған. Қазіргідей арнайы
оқу
орындары болмаған кезде ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек
ойын-сауықтарда бәсекеге түсіп жеңімпаз атанып, жүлде алу үшін
ғана
емес, ата жолын қуып өзінен бұрынғы дәстүрлерді жалғастырып,
өз
жұртында бар өнерді игеріп, ел қорғауға жарайтын батыл да
өжет ,
шапшаң ұрпақтарды тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген. .[5]
Ұлттық ойын элементтерін дене шынықтыру
сабағында
пайдалану оқушылардың білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын
оқушы санасына жақындатады. Ал оқушылардың табиғи
жағдайда
өткізілетін туристік іс-әрекетінде ұлттық ойындарын пайдалану
тәрбие
жұмысында оларды қызықтырып, еліктіре түседі.
Ұлттық ойындар оқушылардың іс-әрекеттерінің
мазмұнын
байытып, нақтылаудың нәтижесінде оқушылардың белсенділігін жетілдіріп,
жұмыс қабілеттерін жақсартады, туристік жорықтар барысында туындайтын
табиғи қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік
туғызады.
Ұлттық ойындардың бүгінгі мектептегі және мектептен
тыс оқу
тәрбие жұмысына, оқушылар арасында қызығушылыққа ие болу – қазіргі
заманның негіздері бар талаптарының бірі. Ұлттық ойын
құрамаларын
сабақтың барысында пайдалану - оқушылардың білімді қабылдау қабілетін
нақтылап, мазмұнын оқушы санасына еннгізеді. Балалар ұлттық ойындар
арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі.
Ұлттық қозғалыс ойындарын үйреніп, игеру кезінде
кәсіби
педагогикалық тәсілдерді қолданып, тиісті дайындықтар жүргізілу
керек.
Дене шынықтыру сабағы алдына қойылатын мақсаттарды оқушылардың
есіне міндетті түрде жеткізу керек. Ұлттық қозғалмалы
ойындар ,
денешынықтыру жаттығулары мен спорт түрлері бойынша жарыстарда
пайдаланатын ережелер мен талаптар туралы мағлұмат беру керек.
Қазақ халқының ұлт ойындарында ұрпақ қамын
ойлаған, бір
жүйеге келтіріп өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия
философияны
түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. .[ 35]
Халқымыздың ұлт ойындары негізінен алғанда үш
жүйеден
тұрады: ойын-сауық, дене шынықтыру, спорт және ой шыңдау.
Бала ойынға алдымен үйренуші, көруші, өсе келе соған
белсенді
қатынасушы, келесі кезеңде үйретуші, жаттықтырушы, жанкүйер ретінде
қатынасады.
Тәуелсіздік алған уақыттан бері ұлттық
ойындардың барлық
түрлері дамуына жол ашылды. Оқу бағдарламаларына жас ерекшелігіне сай
ұлттық ойындар енгізілді.
Ұлттық ойындарды насихаттауда ауылда, ауданда,
облыста,
республикада ірі жарыстар өтіп жүр.
Халықтың рухани бай қазынасының бірі, бірден-бір тәрбие
құралы
- халық ойындары. Ұлт ойындары - халық педагогикасының негізгі
бір
Саласы ретінде оқушыларға жан-жақты білім беруде, олардың
өмір
тәжірибелерін кеңейтуге, дүниені танып- білу қабілеттерін
жетілдіре
түсуіне көмектесетін аса қажетті тәрбие құралдарының бірі болып табылады.
2.2 Ұлттық ойындардың тарихы, түрі , мазмұны мен ережелері
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең
зерттеп
алмайынша алға баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау – ғылым
ғылым жетістіктерін игерумен қатар, оның одан да ары алға басуына үлкен
мүмкіншіліктер туғызады. Дәл осындай жағдай қазақтың
ұлттық
ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек. Халықтың ұлттық
жәнс спорттық ойындарының да өзіндік тарихидаму жолдары,қалыптастыру
кезеңдері, тәрбиелік маңызы - халықтың саяси әлеуметтік-экономикалық
дамуының негізі болады. Қазіргі кездегі тарих ғылымдарының
дәлелдеуі
бойынша күні бүгінге дейін бізге жеткен ұлт ойындарының
қалыптасу
кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек
Қазақстан
жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Содан
бері біздерге жетіп, ойнап жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр
түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие, тағы
басқалары
шамамен алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында деректер
бар. Бұл жайында ағылшын ғалымы Э.Маккей ...бұл ойындардың барлығы
дерлікАзия елдерінде тайпалық одақтардың арасында тарағанға ұқсайды[24]
дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко Поло
да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған сапарында
көрген
Қызбөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың пайда
болған кезінен яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы
жайлы
ескертеді. [ 40]
Жаратылыста дене мүсінінің қалыптасуы барлық
адамдардікі
бірдей бола бермеген. Алайда, алғашқы адамдардың табиғатпен күрестегі
әлсіздігі, аң аулауда кейде сәтті, кейде сәтсіз болатындығы және
мүсінді
-күштілердің нәзіктеріне қарағанда табиғат кесепатын,
зардабын аз
тартатындығы осының бәрі жеке бастың мүсін ерекшеліктерінде болды.
Осыдан келе жаратылыстағы кесек тұлғаның табиғат апатына
қарсы
тұрудағы рөлін адамзат сол кезде-ақ ұқты.
Бұл құбылыс бірте-бірте дами келіп саналы түрде
кесек тұлға
жасаудың бағытын қарастырып, жеке бастың өз бетінше мүсін
немесе
денесін шынықтыру жүйесін тудырды. Мұндай жүйеленген дене шынықтыру
одан әрі дамып, қалыптасу барысында әр түрлі ойындар мен
дене
жаттығуларын тудырды. Осыдан барып тайпалардың аңға шығардағы
жасаған дайындық жаттығулары кезінде Қарагие ойыны туды. Бұл
ойынға ең алдымен шыдамдық керек, екіншіден мергендік керек,
оған
қоса көздеген затқа дәл тигізе білу үшін қол күші керек, өйткені
сырық
жас ырғайдан немесе қайыңнан кесіліп дайындалады.
Ойнаушылар бас киімдерін шешіп ортаға
тастайды. Ойын
жүргізуші көмбеден қашықтығы 25-30 адымдай жерге апарып арасы мен
биіктігін аршын етіп белгіленген сызықтың бойына бас киімдердің
саны
қанша болса сонша қазық қағады. Қалғандары көмбеде тұрып әр ойыншы
қолындағы сырығымен өзінің бас киімін атып алуы керек.
Ойынның шарты бойынша ойынды кез келген бала ойнай
алмайды.
Себебі бұл ойынға ең әуелі шыдамдылық керек, ойынға қатысқаннан кейін
өз бас киіміңді атып алмайынша кетпейсің, өз еркімен бас киімді
алуға
басқа ойнаушылар рұқсат етпейді. Екіншіден, мергендік керек, оған
қоса
көздеген затқа дәл тигізе білу үшін қол күш керек.
Сырық неғұрлым ұзын да салмақты болса лақтырғанда
соншалықты
алысқа ұшады да жерге ұшымен қадалады. Сол себепті нәзік балалар ойнай
алмайды.Әр ойыншы өздерінің сырықтарын дайындаған кезде, ұзындығы
4. аршын таяқты кесіп алады да жуан ұшын отқа қыздырып кептіреді.
Олай істеуі сырық нысанаға дәл тиген жағдайда үнемі ұшымен
жерге
қадалатын болғандықтан мұжылмас үшін істеледі. Келе-келе сырықтың
ұшына жез, одан кейін темір кигізіліп, бас киім орнына басқа
заттар
ілінетін болды.
Бұл сияқты бала кезінде ойнаған ойындардың арқасында
көшпелі
тайпалардың әскерлерінің соғыста мықты да төзімді, найза
лақтырған
мерген де кесек, батыр тұлғалы болып келуі жекпе-жек келген жаулардың
қай-қайсысына болса да оңайшылықпен берілмеген. Сондықтан
басқа
тайпалардың сақтарды жаулап алу мақсатында жасаған жорықтарына
олардың үнемі тойтарыс беріп отырғандығын және кезіндегі
парсы
тайпаларының Кир (558-529ж.б.э.д.), Дарий 1 (518 ж.б.э.д.) секілді
қолбасшы
патшаларының бастары сақ тайпалары әскерлерінің қанжығасында кеткенін
біздер тарихтан жақсы білеміз. Мәселен Гомердің дүние жүзіне
әйгілі
Илиада мен Одиссея поэмалары да осындай тарихтардың куәсі болған.
Спартаның Тиндерей патшасының дүниедегі ең сұлу таңғажайып қызын
күйеуге бермек болған хабарды естіп, Спарта қаласына жан-жақтан атағы
асқан жас жігіттер, батырлардың ұлдары, ханзадалар мен
жауынгерлер
ағылып келіп жатты. Олар өздерінің қыршын жастығына
қарамастан
әрқайсысы ерекше күшімен, ерлігімен болмаса әскери тапқырлығымен
танылғандар болатын-ды.
Бір шақта ойынға қатысушылар аула бұрышына жиналып
қалды.
Әрқайсысының сол қолында сығымдай ұстаған бір-бір буда келте
найза.
Іле жас жігіттер кезегімен алға шыға бастады; олардың үйреншікті
әдетпен
лақтырған шолақ найзалары қоршауды бойлай ағып барып тас тақталардың
үстіне сыңғырлай түсіп жатты. Басқалары болса құлаш жарысын дуылдаса
әңгімелеумен болды. .[18]
Баршамызға белгілі тарихи уақиға Трояның қоршауға
алған кезін
біздің дәуірімізден бұрынғы 1200 жылдар шамасында деген жорамал бар.
Осыған қарағанда біздің ғалымдардың дәлелдеуінде Қарагие ойынының
шығу тегі арыда жатқандығы анық.
Ендігі жерде, аңшылық кәсіп алғашқы адамдар арасында
садақ пен
жебені ойлап табудан басталды делінген, сондықтан мұндай тәсілдер жабайы
хайуандарды аулауды жеңілдетті. Садақ, оның кермесі мен оғы –
деді
Ф.Энгельс,- сол кездің өзінде-ақ ең күрделі қару болып алды, бұл
қаруды
ойлап шығару , ұзақ уақыт жинаған тәжірибенің, өткір ақыл, ой
күшінің
болғандығын көрсетеді, олай болса жұрттың сонымен қатар толып жатқан
басқа да өнерлерді білгендігін көрсетеді. [30]
Аң аулауға қолайлы жерді іздеген адамдардың жеке
топтары
Қазақстанның территориясына жайыла қоныс теуіп, Алтай, Тянь-Шань
тауларының бөктерлерін меңгерген. Демек, кезіндегі аңшылық
кәсіптің
негізінде дүниеге келген садақ, күні бүгінге дейін өзінің
халық өнері
үшін құндылығын жойған жоқ. Көшпелі қазақ тайпалары арасында кезінде
қанша өнердің болғандығы әлі де беймәлім. Келе-келе мал шаруашылығы
дамығаннан кейін аңшылық, баяғыдай халықтың күнделікті тұрмыстағы
кәсібі болмай, демалыс уақытын өткізетін көңіл ашар ойын-
сауығына
айналды. Осының негізінде келіп спорттық және тәрбиелік
маңызын
жоймаған бүркіт салу, жамбы ату, ит жүгірту –құс салу
сияқты
халық ойындары да қалыптасты.
Ұлт ойындары ертеден-ақ жалпыэтнографиялық әдет-
ғұрыптармен
бірге дамып жетіліп, ендігі жерде өз аллдына бір бөлек зерттеуді
керек
ететін – қазақ этнографиясының бір бұтағы.
Қазақстан жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыста
дамыған: аң
аулау, таяқ жүгірту, садақ ату, қақпатас, қарагие ойындары болды.
Келесі
дәуірлерде қайталау-жаттығу нәтижесінде бұл ойындар: аң аулау-
бүркіт
салу немесе құс салу, садақ ату- жамбы ату, қақпатас – бестас,
қарагие –
найза лақтыру болып, тағысы тағы аттары өзгеріп мазмұндары сақталып
қалды. Басқасын қойғанда, күні бүгінгі бәрімізге әйгілі ақсүйек ойынының
бірнеше аттары бар екендігі анықталды. Мәселен әйгілі ғалым-
этнограф
Ә.Диваевтың еңбегінде орда делінген де, орыс дәрігері Е.Покровскийдің
еңбегінде тоқтышақ делінсе, А.Алектровтың еңбегінде ақсүйек
деп
аталынған. Бұл еңбектерде әртүрлі аталғанымен ойынның
мазмұны
өзгермеген.
Ертедегі Қазақстан жеріндегі рулардың қалыптасу
кезеңдері,
этнографиясы, ойын-сауықтары , мәдениеті тағы басқалары жайындағы
деректер ХІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы Орта Азия мен қазақ жерлерінде болған
Европа саяхатшыларының еңбектерінде жинақталған.
Әсіресе Қазақстанның елі мен жері жайында
көптеген ғылыми
еңбектер қалдырған Европа саяхатшыларының ең алғашқылары Плано
Карпини, Вильгельм Рубрук және Марко Поло сияқтылары
болды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жайындағы деректемелерді
қағаз
Бетіне түсіргендердің бірі Венеция саяхатшысы Марко Поло болды.
Ол
өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының
мерекелі тойларында болып, ойын-сауықтарын көріп, көптеген
ұлт
ойындарына талдау жасап, шығу тарихына, қалыптасу дәуірлеріне
де
болжам айтқан.
ХІХ ғасырда қазақ халқының әдет-ғұрпын, ойын-
сауықтарын, ұлт
ойындарын зерттеуде еңбектер жазған тек басқа ұлттардың өкілдері
ғана
емес, сондай-ақ жергілікті көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары
да
өз халқының өмірін оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айналысқан. Солардың
ең алғашқыларының бірі Ешмұхамед Букин болған. Ол дене тәрбиесінің
тұңғыш ұстазы[33]Е.Букин Физическое и умственное воспитание у киргиз
атты еңбегінде жергілікті мамандар арасынан бірінші болып гимнастика
деген терминге ғылыми негізде түсініктеме береді, демек адам
баласы
үшін дене шынықтырудың маңызын, оның жасөспірімдер үшін ғана емес,
ересектер үшін де қандай роль атқаратындығын баяндайды.
Жергілікті
мамандар ішінде ұлт ойындарын жинастырып, қағаз бетіне
түсірушілер
барған сайын көбейе береді.
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің
заманымызға
дейінгі ХІІ-ІХ ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі көшпелі
тайпалардың
құрылу дәуірі - өйткені ойындардың қай-қайсысы болмасын, қай кезеңде
дамымасын, олар тек өндірістік қарым-қатынастың
қалыптасуына
негізделген. Кезіндегі өндіріс күштерінің құралына пайдалануға икемделген
тас, ағаш, сүйек, т.б. табиғи заттар осы дәуірдегі
қалыптасқан ұлт
ойындарына да сол өндіріс құралдарының материалдары қолданылды.
Мәселен, күні бүгінге дейін мәнін жоймаған асық ойындарына
кез-
келген сүйек емес, жануарлардың асықтарын икемдеді, бес тас
ойнына
кез келген тастар емес, ұстағанда қолға сиятындай, домалақ
тастар,
қарагие ойынына қолға түскен ағащ емес, тек қайың мен ырғайдың бірі,
тіпті табылмағанда талды пайдаланған.
Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана
керектігімен
дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысы
мен
көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір
түрі
ретінде дамыды. Мәселен, әртүрлі қозғалмалы ойындар мен асық ойындары
тайпалық одақтарда ересектер арасында дамыды да, кейін келе
жас
өспірімдерде қалды. .[29]
Себебі үлкендерден көргенін бала да, күн ұзақ далада, үй
ауласында
ермек етеді. Адамзаттың дүниеге келген күнінен бастап ақыл ой қабілетінің
ортаға, өмірге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін, белгілі бір
жүйеге келтіретін осы балалар мен жас өспірімдер ойындары, сондықтан
да ойын бала еңбегі, баланың уақытымен ғана санасады. Мұндай пікірді
қостаған орыс ғалымы Е.А.Покровский де,- ойын кезіндегі бала жұмысы-
деді.
Көшпелі қазақ тайпаларының арасында ұлт мәдениетінің бір
саласы
ретінде қалыптасқан ұлт ойындары әлеуметтік – экономикалық жағдайдың
өзгеруіне байланысты өзгеріп дами береді.
Алғашқы мемлекеттік бірлестік кезінде дамыған халық
ойындары
жас өспірімдердің бір ортада өмір сүруіне және өзара қарым-
қатынас
жасауға себепкер болғандықтан бұл кезеңде қалыптасқан
ойындардың
көпшілігі түнде, далада ойнайтын ойындар қалыптасты. Біздерге
белгілі
малмен жүрген көшпелі руларда киіз үйден басқа жайдың болмағандығына,
тек ашық алаңдарда ғана ойнайтын ойындар дами берді.
Мысалы, ақсүйек, алтыбақан, айгөлек, арқантартыс, соқыртеке,
түйе-
түйе, белбеу тастау, қасқұлақ, тиын салу, ақбайпақ, ақшамшық,
ақсерек-
көксерек, көрші, шалма, шертпек, инемді тап, айдап сал, қарамырза,
тағы
басқа ойындар. Осы ойындар күні бүгінге дейін мәнін жоймаған. .[ 20]
Алғашқы феодалдық қатынас кезіндегі қалыптасқан
ұлт
ойындарындағы болған кезеңді өзгеріс, бірінші рет топқа
(командаға)
бөлініп ойнайтын ойындар туа бастады.Ондай ойындардың алғашқыларының
бірі күні бүгінге дейін мәнін жоймаған ақсүйек ойыны.
Ақсүйек ойыны. Бұл ойынды түнде, ай жарығымен
ойнайды.
Әдетте ойынды жақын екі ауылдың жас өспірімдері өзара
келісімдері
бойынша белгіленген, ойынға қолайлы жерде, ауыл сыртында
өткізеді.
Ойыншылар жиналғаннан кейін екі жақтың келісім шарты бойынша екі
топтың бірінің ойын бастаушысы ақсүйекті (әдетте ойынға ірі
қараның
кепкен топайын қолданған) ойнаушылардың барлығын теріс
қаратып
қойып, бар шамасымен 40-50 адым жерге лақтырады. Содан
барлық
ойнаушылар ақсүйекті іздеуге кіріседі, екі топтың ойын
басқарушылары
көмбеде қалады. Ойын түнде, шөптесін жерде ойналатын болғандықтан
ойнаушылар ақсүйекті еңкейіп, көбінесе қолдарымен шөпті ашып жүріп
іздейді. Ал топайды тапқан ойыншы оны қарсыластарына
көрсетпей
сездірмеуге тырысады. Қарсыластар тобынан біреуі біліп қойса, олар тартып
алуға тырысады, топаймен жүрген ойыншы басқаларға бермей, топайды
көмбеге бұрын әкелуге тырысады. Ал қарсыластардың топайды тартып
алатындай жағдай туып қалса, онда өз тобынан кез-келген
ойыншыға
беруге тырысады. Осылайша ойынның шарты бойынша ақсүйекті қай
топтың ойыншылары көмбеге бұрын жеткізіп, өзінің ойын жүргізушісіне
берсе сол топтың ұтқаны болып есептелінеді. Мұндай жағдайда
жеңіс
алған топ ақсүйекті қайта лақтырады, ойын жалғаса береді. Бұл ойын
жас
өспірімдердің жүгіріп, күш көрсетіп ойнайтын ойыны
болғандықтан,
өкпенің жұмыс қабілетін арттырып, дененің барлық мүшесін шынықтырып,
баланы жүйріктікке, шапшаңдыққа, батылдыққа тәрбиелейді. Сондай-ақ
қараңғыда жол табуға көзді жаттықтырады, төңіректі дұрыс
бағдарлай
білуге үйретеді. Жас организмнің дұрыс шынығуын, сұлу мүсінді, сымбатты
тұлға болып өсуін реттейді.
Ұлт ойындарының келесі бір даму кезеңі ХҮ ғасыр, яғни
Қазақстан
жерінде алғашқы хандықтардың қалыптасу дәуірі. Бұл қазақ халқының ұлт
ойындарының дамуының жаңа бір сатысы болды. Бұл кезеңдегі ойындардың
көбіне қоғамдық құрылыстың ерекщелігіне қарай жеке адамның
рөлі
арқау болып, таптық элементтер араласты. Ұлттық ойындар арқылы үстем
тап өз мүддесін, өз идеологиясын өткізгісі келсе, халық, еңбекші тап
соған
қарсы өз дегенін айтуға тырысты. Олардың қоғам құрылысына
деген
көзқарастарын бейнелейтін элементтер әсіресе асық ойындарында көбірек
көрсетілген.
Жалпы қазақ жастары кейін келе асықты өңдеп,
Қазақстан
территориясының барлық жерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына
сай
әрі озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секілді
жауапты
міндеттер жүктеп отыр. Бұл міндеттерді абыроймен орындау үшін ұстаздар
қауымы дене тәрбиесі негіздерінің бірі – ұлттық
ойындарымызды
пайдалануы қажет. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы
болып табылады. Ол – сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге
әзірлеу, қажетін өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Бұлар
туралы
көрнекті педагог В.А.Сухомлинский ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін оятады дей келіп, былай
деп
жазды. Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы
мүмкін де емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес,
ол
арқылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып айналасындағы
дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын, білуге
құштарлық
пен еліктеудің маздап жанар оты. Бұл пікірге қарсы дау айту
қиын.
Халық педагогикасындағы ұлттық ойындар тек денені ғана
емес,
ойдың жаттықтырушысы да болып табылады. Халық өзін қоршаған дүниенің
қыры мен сырын егжей-тегжейлі білуді баланың санасына ойын арқылы
жастайынан сіңіре білуді көздеген.
Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені, бала ойынсыз
өспек емес,
жан-жақты дамымақ емес, мамандандырылған педагогтардың жетекшілігі
өте қажет.
Тақырыптың өзектілігі: Егеменді Қазақстанның
ұлттық
мектептерінде тәлім-тәрбие жұмыстарын жаңаша құру, оның ішінде дене
тәрбиесі мәселесіне халықтық ойындарды кеңінен пайдалану қазіргі күннің
талабына айналып отыр. Бұл 1996ж. Тәрбие тұжырымдамасында
... дені сау, ар-ожданы биік ... ұрпақ тәрбиелеу міндетін алдымызға
қойды.
Білім заңында( 2007.) бұл істің өркендеуі қарастырылған.
Сондықтан
дене тәрбиесінде халықтық ойындарды пайдаланып, насихаттау ісі бүгінгі
күннің көкейкесті мәселелерінің біріне айналды. Осыдан
дипломдық
жұмысымыздың тақырыбының өзектілігі туындайды.
Тақырыптың болжамы: Қазір ұлттық мектептерде оқу-
тәрбие
мәселесін халықтық педагогиканың негізінде құру міндеті қойылып отыр.
Осыған байланысты дене тәрбиесі үшін халық ойындары мол материал
болуға тиісті және осы дене тәрбиесінде әсерлі, қызғылықты
өткізуге
кең жол ашуға тиісті. Оқушылардың дене тәрбиесін халықтық ойындар
арқылы дамыту, қалыптастыру жолдары зерттелінсе, белгіленсе, ол
бүгінгі
күннің баға жетпес маңыздылығына ие болу сөзсіз.
Зерттеу объектісі: дене тәрбиесіне байланысты
жүргізілетін
ұлттық ойындардың түрлері.
Зерттеу пәні: мектептердегі дене тәрбиесінің әдістемесі
Міндеттері: 1) Дене тәрбиесі туралы зерттеушілердің
мақсатын,
еңбектерін жинап, қорыту. 2) Халық ойындарын жинақтау. 3) Жинақталған
ұлттық ойындарды мектептегі бала жасына, жынысына сәйкес анықтап,
саралау. 4) Дене тәрбиесі сабағында ойындарды жүргізу тәсілдерін, түрлерін
айқындау.
5) Халық ойындарын тәрбие жұмыстарында пайдалану жолдарын нақтылау.
Мақсаттары: Оқушылардың денесін тәрбиелеу ісіне
ұлттық
ойындарды пайдаланудағы көптүрлілікті айқындау, оларды талдап, саралау.
Осы көрсетілген міндеттерді шешу барысында мынадай
ғылыми
әдістерді пайдаландым: анализ, синтез, абстракция.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: осы жұмыс болашақ
мектеп
мұғалімдері үшін де қажетті әдістемелік нұсқау бола
алатындығында.
Зерттеу материалдары институттағы педагогикалық
практиканың
қорытындысында есеп беру арқылы апробациядан өтті. Диплом жұмысына
жұмысына негіз болған Е.Сағындықовтың, Р.Қоянбаевтың, Е.Уаңбаевтың
еңбектері мен ғылыми журналдардың материалдары.
Диплом жұмысының негізгі құрылымы: кіріспеден,
негізгі және
практикалық бөлімдермен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, халық
ойындарын бүгінгі
педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп, дене тәрбиесінде ретті
қолдана
білсек, онда ол баланың ақыл-ой, санасының жан-жақты дамуының
бір
көрінісі деп атап көрсетуге болады.
Жалпы, ойын - адамзаттың бүкіл тарихи
дамуымен ілесіп,
өзгеріп отырады. Ұлттық ойынның мән-мағынасын, мәдениет мұраларын
зерттеуші тарихшылар,этнографтар, психологтар зерттеген. Жалпы ойынның
шығуы сыйқыршылық-табынушылық әдетімен немесе организмнің
тұрмысынан болатын биологиялық қажетсінумен байланысты
еңбек
процесінен туады.
Голланд зоопсихологы Ф.Бейтемдейк ойынның
негізінде
инстинктің емес, оның әр жағында болатын бастапқы, жалпы енгізу жатады
дейді. Австрия дәрігері З.Фридтің психоаналитикалық
концепциясында
ойынды өмірден ығыстырылған тілек деп қарайды. Совет психологиясы
ойынды әлеуметтік-тарихи құбылыс деп қарайды.
Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский ойын баланың
алдынан
өмір есігін ашып оның шығармашылық қабілетін оятады дей келіп, былай
деп жазады: Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы
мүмкін де емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес,
ол
арқылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып айналасындағы
дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз- ұшқын технологиясы ретінде
қолдануға болады. Балалар ойыны да, үлкендер ойыны да мәнді тұлғаның
мәнді әрекеті ретінде қарастырылады. Адам өзінің және
басқалардың
ойынының нәтижесін бақылай, талдай, қорытындылай отырып, оны өзінің
жақсы да жаман да істерін ұтымды қолдануға машықтанады.
Ұлттық спортымызға оң бетбұрыс жасап жатқан қазіргі
кезеңде
әр іс- әрекетімізді ортаазиялық, тіпті дүниежүзілік деңгейге лайық
етуіміз
керек. Ұлтымыздың қанына тән, салт-дәстүрімен бірге сақталып келген сан
ғасырлық тарихы бар қимыл-қозғалыс және ақыл-ой
ойындарының
ерекшелігін, маңызын ұрпаққа жеткізу - әрбір азаматтың борышы. Жерде
жатқан жұмыртқа, аспанда ұшқан құс болар дегендей, келешек ұрпаққа
ұлтымызда, салт санамызда, дәстүрімізде, спорттық ойындарымызда ерекше
тәрбиелік, парасаттылық аспектілер мол екенін дәлелдеуіміз керек.
Қазақ халқының әдет-ғұрыптары негізінде дамыған
алуан түрлі
ұлттық ойындары көшпелі өмірге, дала табиғатына сай дами берді.
Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік (қой, сиыр,
жылқы, түйе)
маңызды орын алды. Мал өсіруді кәсіп еткен халықтың тарихи
даму
ерекшеліктері, той-думан, қуанышы да, реніші де осы малмен байланысты
болды. Осындай экономикалық құрылыстың негізінде төрт түліктің қасиеті
қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, мәдениет пен өнердің, соның
ішінде ұлт ойындарының дамуына да негіз болды. Келе-келе негізгі
бас
кейіпкерлері осы төрт түлік болған ұлт ойындары дүниеге келді.
Хайуанаттар жайындағы ұлттық ойындар балаларға тәрбиелік
әсер
етіп, олардың көңілін сергек етіп өсіреді. Қиын қыстау жерлерде жол
тауып,
тапқырлықпен, ептілікпен өз есесін қайтаруға үйретеді.
Қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын баланың жеке
басын
тәрбиелеудің, олардың адамгершілік қасиеттерін:адалдығын,шыншылдығын,
ұстамдылығын, тәртіптілігін, жолдастық сезімін дамытудың бағалы құралы
ретінде пайдалана аламыз.
Әр түрлі дене тәрбиесі жаттығуларының ішінде
ойынның
артықшылығы оның ерекше тартымдылығынан, балалардың күшін
жұмылдыратын, қуаныш пен қанағат сезіміне бөлейтін әсерлілігінен,
ірі
бұлшық еттердің ( жүгіру, секіру, лақтыру) айтарлықтай бөлігінің жұмысына
көмектесетін қозғағыштық қызметінен, қимылдың қарқыны мен күш-қуатын
балалардың өздерінің реттей білу мүмкіндігінен, жеке бастаманың
және
батылдық, тәртіп, тапқырлық, т.б. психологиялық қасиеттерді дамытуынан
деуге болады.[11]
Қимыл-қозғалыс ойындары тірек-қимыл аппаратын дамыту
және
жетілдіру жолымен ағзаны күшейтуге көмектеседі. Ұлттық
ойындар
балаларды әдептілікке, ұқыптылыққа, тәртіпке, әрекетті жинақтауға
және
жоспарлауға үйретеді. Ұлттық қозғалмалы ойындарымыз баланың ақыл-
ойын, қиялын, есте сақтағыштығын, тапқырлығын дамытуға көмектеседі.
Ұлтымыздың қимыл-қозғалыс ойындары өзінің мазмұны
мен
көлемі жағынан эстетикалық әрекетке жатады. Балалардың жалпы жігерлілігі
ойын қимылын көріктендіріп, қимылдарды неғұрлым жоғары сапалы
орындаудан көрінеді және олардың қимылының өзінен рахаттану сезімін
туғызады. Сан алуан шеңберге, қатар сапқа, тізбек сапқа тұру,
қозғалу
қимыл дәлдігін, сұлу дене бітімін, жинақтылықты талап етеді
және
балалардың эстетикалық сезімін дамытады.
Ұлт ойындары – ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен
бүгінді
Байланыстыратын баға жетпес байлығымыз. Ойын баланың алдынан өмірдің
есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өмірімен ұштаса
береді. Сондықтан да, ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында
қолданса,келешек ұрпақтармен сабақтастыру керек.Ұлттық спорт ойындарын
жастар арасында насихаттау мақсатында мына мәселелерді
жүзеге
асыруымыз қажет:
- Қазақстан – 2030 стратегиясының басты бағыты – салауатты өмір
салтын насихаттауды пәрменді жүргізу ;
- Дене тәрбиесі мен спортты дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған
мемелекеттік бағдарламасының әлі де шешім таппай тұрған
тұстарын
жүзеге асыру;
- Ұлтымыздың спорттық ойындарын халқымызға, болашақ
ұрпаққа
кеңінен тарату;
- Ұлтымызға жат қылықтардан жастарды аулақ салу;
- Жастардың ана тіліне деген сүйісеншілігін ояту;
- Жастардың дене, рухани, ақыл-ой деңгейлерін жетілдіріп,
қалыптастыратын шаралардың ауқымын кеңейту.
І. Дене тәрбиесі жайлы
1.1. Дене тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері
Дене тәрбиесінің пайда болуы мен бастапқы даму дәрежесі
халықтың
тұрмысы мен санасына байланысты белгілі бір мақсатты шешуге бағытталды
Ол мінез-құлық, өндіріс деңгейі, адам санасы сияқты факторларға
негізделді.
Қоғамдық жағдайлардың өзгеріп отыруы дене тәрбиесі жүйесіне
де
өзгерістер әкеледі. Ал дене тәрбиесінің мақсаттары мен міндеттерінің
өзгеруі
денені шынықтыруға арналған жаттығу түрлерін көбейтеді.
Күнделікті
тұрмыс-тіршілікке керекті қимыл-қозғалыстарға, әскери
дайындыққа
қажетті және спорт түріне айналған күрделі жаттығулар келіп
қосылады.
Сөйтіп, уақыт өткен сайын адам өз денесін жетілдірудің мол мүмкіндіктерін
біліп, дене жаттығуларымен арнайы шұғылдану жүйесі
қалыптасты.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен
тәрбие беру
саласының бірден бір тармағы. Оқу –жаттығу жұмыстары арқылы шәкірттің
ерекше қабілетін ескере отырып, соған қажетті табиғи қасиеттерді дамытуға
мүмкіндік жасауға дене шынықтыру сабағы бағыттайды.
Президенттік,
ұлттық сынамалар арқылы қортынды жасай отырып дене қабілеті
мен
орташа деңгейін белгілейді. Жекелеген оқушылардың табиғи мүмкіндігін
ашатындай жаттығуларды жоспарлайды. Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың
дене тәрбиесінің негізі мектепте қаланады. Бұл жүйе дене тәрбиесі
сабағы,
сыныптан, мектептен тыс жаттығулар мен жалпыға ортақ
көпшіліктік
сауықтыру шаралары арқылы кешенді түрде жүзеге асырылады. Оқушының
дене тәрбиесіне қатысты аса қажетті әдет-дағдысын
қалыптастырып,
ынтасын оятады. Сондықтан спорт сүйетін оқушының шеберін шыңдауды
бастауыш сыныптан жаттықтыру арқылы олардың қызығушылығын
арттыруға болады.
Қазір мектепте оқушының жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы,
таза
ауада болатын уақыты өте аз. Сол себепті балалардың қозғалыс белсенділігі
50 пайызға дейін кемиді де, бұл организмнің дұрыс өсіп-жетілуіне
кері
әсерін тигізеді. Яғни бұл – қозғалыс белсенділігін азайтуға болмайды
деген сөз.
Мектепте ұйымдастырылатын дене шынықтыру-
сауықтыру
жұмыстарының ең алғашқысы – күнделікті өткізілетін сабаққа дейінгі
бой
жазу жаттығулары. Осы жаттығуларды орындау нәтижесінде организм
алдағы іске дайындалады: жұмыс қабілеті артады, партада шаршамай дұрыс
отыруға қол жеткізеді. Ал сергіту сәттерінің жаттығулары, саяхат-жорықтар,
басқа да көпшілік шаралар дене тәрбиесінің міндеттерін өтейді.
Дене тәрбиесі жүйесінде денсаулықты нығайтуға және
спортпен
шұғылданып, болашақта жоғары нәтижелерге жету үшін табиғи орта қажет
болады.
Жақсы оқу үшін, басқа да ой-әрекеттері нәтижелі болу үшін
сабақтан
тыс кездері де дене шынықтырумен шұғылдану қажет. Міндетті
түрде
орындалатын күн сайынғы таңертеңгі бой жазу жаттығуларына
қоса
арнаулы дене жаттығуларын орындаған жөн. Қимыл-
қозғалыс
жаттығуларымен жүйелі түрде айналысу және спорттың
жекелеген
түрлерімен шұғылдану адамның қозғалыс қабілеттерін
жетілдіріп,
денсаулығын нығайтып, ақыл-ойының өсуіне көмектеседі.
Дене тәрбиесінде шешілуге тиісті барлық міндеттер үш
бағытта
жүргізіледі: 1) сауықтыру, 2) тәрбиелеу, 3) білім беру.
Сауықтыру міндеті денсаулықты арттыруға, денені жетілдіруге,
адам
организмін бір қалыпты дамытуға бағытталады. Бұл міндеттің
негізгі
көрсеткіші – адамның денсаулығын жақсартып, қалыптастыру және денені
дамыту.
Дененің дамуы дегеніміз - өмірде адам организмінің
қызметі мен
формаларының өзгеріп, жетіліп отыруы.
Жас ұрпақтың дене қуатын дамыту үшін, үлкен өмірге,
еңбек
етуге,Отан қорғауға дайындау үшін, олардың мектепте оқыған кезеңдерінде
мынадай негізгі міндеттерді орындауымыз керек:
1. Денсаулықтарын нығайту, мүсін түзулігін қалыптастыру, ағзаларын
дамыту және шынықтыру.
2. Негізгі қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастыру, оларды әртүрлі
өмір жағдайында қолдана білу шеберлігіне үйрету.
3. Жігер-күш, дене қуаты қасиеттерін дамыту, жеке және қоғамдық
гигиена дағдыларына үйрету.
4. Қимыл сапаларын жетілдіру, дене құрлысын дұрыс қалыптастыру.
5. Өз денелерін дұрыс ұстап, жаттығуларды тез, әдемі, тиімді
жасауға үйрету.
6. Жаттығуларды ынталанып жасауға, спорт түрлеріне әуесқойлығын
арттыру.
Барлық міндеттерді орындаудың негізгі амалы дене
тәрбиесі
жаттығулары мен теориялық білім. Ол амалдар дене тәрбиесі сабағында, оқу
күні ішіндегі дене тәрбиесі-сауықтыру шараларында (сабаққа
дейінгі
гимнастика, ұзақ үзілістегі қозғалмалы ойындар мен дене
жаттығулары,
сергектік сәттер) және сабақтан тыс уақыттардағы сыныптан тыс жұмыстар
кезінде орындалады.
Дене тәрбиесі үрдісі күрделі, әржақты және мектептің
басқа оқу
тәрбие жұмыстарымен өте тығыз байланысты болғандықтан, ол терең ой
толғаныстарын, көлемді білімділікті керек етеді. Дене тәрбиесі
міндеттерін
дұрыс түсінген мұғалім жеке оқушылардың таңдап алған спорт түрлерінен
жоғарғы жетістіктерге жетуін ғана емес, барлық
оқушылардың
денсаулықтарын нығайту, қозғалыс ептілігі мен дағдыларын қалыптастыру
арқылы оларды үлкен өмірге дайындайды. Мұғалім оқушыларды тұрақты,
жүйелі дене жаттығуларымен шұғылдануға үйретеді. .[16]
Осы барлық міндеттерді дұрыс бағдарлау, ұйымдастыру,
орындау
үшін мақсатты түрде жақсы, шебер жоспарлай білу қажет.
Дұрыс
ойластырылған барлық жұмыстар келісілген жоспар, жүйелі,
тиянақты
жұмыс тудырады.
Жалпы білім беретін мектептердегі жоспарлау құжаттары: жалпы
дене
тәрбиесі және спорт жұмыстары жоспары және дене тәрбиесі сабақтарының
жоспары деп екіге бөлінеді.
Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы
жылдық жоспары
Оны дене тәрбиесі мұғалімі оқу жылының
басталуына дейін
құрастырады. Жалпы жылдық жоспар мынадай бөлімдерге
бөлінеді:
1. Ұйымдастыру жұмыстары.
2. Оқу жұмыстары.
3. Күн тәртібіндегі дене тәрбиесі сауықтыру шаралары.
4. Сабақтан тыс уақыттардағы спорттық көпшілік жұмыстары.
5. Үгіт-насихат жұмыстары.
6. Дәрігерлік бақылау және тазалық тексерулер.
7. Шаруашылық жұмыстары.
2. Дене жаттығуларының мәні
Адам өзінің күнделікті тіршілігінде, еңбек барысында толып
жатқан
әрекеттер мен әр түрлі қозғалыстар жасайды. Осының бәрі
дененің
кейбір жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне өзіндік әсер
етеді.
Кей жағдайда мұндай ықпалдар теріс болуы да мүмкін. Бір
бағыттағы
артық қозғалыстың әсерінен дененің бір мүшесі шаршап,
немесе
деформацияға, яғни ағзаның қалыпты формаларының өзгеруіне
әкеліп
соғады. Сондықтан да күнделікті тіршілікте болатын бір бағытта
ғана
жүргізілетін дене қозғалыстары мен әрекеттерінің бәрін бірдей
дене
тәрбиесінің құралы деуге болмайды.
Адамның жеке басының қасиеттері дененің қалыптасуымен
тығыз
байланысты. Демек денені жүйелеп шынықтыру мен
денсаулықты
қалыптастыру адамның ой санасының жетілуі мен
шығармашылық
күштерінің дамуының негізі.
Ағза шамасы келетін жаттығуды және дұрыс
ұйымдастырылған
жұмысты орындағанда ғана дамып, нығайып жетіледі.
Саналы түрде орындалатын жаттығулар денсаулыққа,
мінез-
құлықтың, белгілі бір мүсіннің қалыптасуына қалай әсер етеді
деген
сұраққа жауап берместен бұрын ең алдымен аз да болса адам
ағзасының
жұмыс істеуі жүйесімен құрлысы жайында бірер сөз айта кеткеніміз
жөн.
Жалпы білім беретін мектеп бітіретін жасөспірімдер
мектеп
бағдарламасына сай адам дене құрылысымен танысады. Адамның барлық
ағзасының іш құрылысының әрекеті өзара байланысты. Демек,
қандай
да болсын жеке мүшелеріне түскен ауыртпашылық бүкіл денеге әсерін
тигізеді.
Адамның қимыл-әрекеті таңертең ұйқыдан оянудан
басталады.
Алғашқы тіршіліктің бастамасы таңертеңгілік бой жазу
жаттығулары.
Бала спорттың қай түрімен шұғылданса да өзінің жас ерекшелігі
мен
ағзаның құрлысы, құбылысынан хабары болуы керек.Осы негізде нақтылы
спортпен шұғылдану үшін жоғарыдағы жағдайлардың бәрін
ескере
отырып, болашақта нәтиже көрсететіндей спорттың түрін таңдап
алған
жөн. Мәселен, гимнастика, суда жүзу тәріздес спорт
түрлерімен
шұғылдануды жасырақ кезден бастаған абзал.
15. жастағы жасөспірімдердің мінез-құлқы мен сана-сезімінде
әлі
де болса тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің
спортпен
шұғылданудағы әрекетін өз санасының қажетті деп, белгілі бір
жүйеде
бақылап та отырмайды. Жасөспірімдер спорттың қандай түріне
қабілеті
бар екенін жаттықтырушылар мен мұғалімдерден сұрап,
ақылдасып
барып, содан кейін ғана жаттығуды бастауы керек. 14-15 жасқа
дейінгі
ұлдарға қарағанда қыз балалардың дене жағынан даму процесі
тез
болады. Осы кезде олар спорт қоғамындағы жаттығуларға
басқа да
балалар спорт мектептеріндегі әр түрлі жаттығу түрлеріне
қатысып,
шеберліктерін шындағаны дұрыс. Әр оқушының әуелі спорттың
қай
түрінен бейім екендігі мектеп бағдарламасының талабын
орындағанда
ғана байқалады.
Таңертеңгілік бой жазу жатығуларын қанша уақыт
аралығында
орындауға болатынын дәл кесіп айту қиын. Себебі, әркім
уақытын
өзінше пайдаланады. Бір оқушы жиырма минут кетірсе, екіншісі 30-
40
минут жасайды.[28] Сондықтан таңертеңгілік бой жазу
жаттығуларын
өткізу - әркімнің өз қалауы бойынша жүргізіледі. Дегенмен де
15-20
минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын далада өткізген
дұрыс. Бұл
жылдың жылы маусымында ғана емес, қыс мезгілінде де қатаң сақталуы
тиіс. Жаттығу керіп- созылудан басталуы тиіс, олардың
түрлері үй
жағдайында басқаша да, далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының
таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын дұрыс орындалуын
қадағалап
бақылап отырулары керек.
Бала далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын жерге
жеткенше
алғашқы кезде тез жүріп, бара-бара жылдамдықты үдете түседі.
5-10
минут уақыт жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай,
керіліп созылу
жаттығулары басталады. Кеудені кере дем алып, иық, кеуде,
белді
қозғайтын жаттығулар орындайды да, содан әрі қарай
күрделендіре
береді.
Республикамыздағы 50-ден астам спорт түрі дамыған.
Солардың
бір түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Ал спорттық ойындарды
алсақ, баскетбол, волейбол, футбол т.б. жаттығулар кестесі
дұрыс
құрылса ғана нәтиже береді. .[37] Ол шұғылданушыны әр
уақытта
қызықтырып, ынталандырып отырады. Ал, керісінше
болса ол
шұғылданушыны қызықтырмайды. Содан барып бала спортты тастап
кетуге мәжбүр болады.
Жаттығудың ойдағыдай болуы көбіне жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі ғылыми жүйеге негіздеп, жаттығушының
шама
шарқына, жас мөлшеріне қарай ынталандырып отырса ғана
жақсы
спортшы шығара алады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта
жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін табиғи орта да қажет. Оларға
жататындар
өзімізге жақсы таныс ауа, су және күн сәулелері. Бұндай табиғи
ортаны
жүйелі пайдаланудың денсаулық үшін үлкен маңызы бар.
Ең әуелі ауаның адам ағзасына тиетін әсерін алайық.
Жүгірген
секірген кезде адамның бұлшық еттері мен ішкі
құрылыстарының
жұмыс істеу алғашқы қалыптан әлде қайда тездетіледі.Осы кезде дем
алу
процесі де тездетіледі, ағза ауаны бастапқы тыныштықта
тұрған
қалыптан 15-20 есе артық көлемде қажет етеді. Осылайша үнемі
үзбей
өткізілетін жаттығулардың арқасында жаттыққан спортшы алқынуды
сезбестен ұзақ уақыт жүгіре де, жүзе де, күресе де
алады. Ал
жаттықпағандар алғашқы кезден-ақ алқынып, өзінің дегеніне жете
алмай
қалады. Мұның аты - тез шаршау. Демалу жүйесінде қиындық
болған
адамның ағзасы жаттығуларын мүмкіндік болғанша далада, таза
ауада
өткізген жөн. Бұдан шығатын қорытынды – ағзаны жаттықтыру ең әуелі
ауамен дем алудан басталады.
Ал суға шомылу денсаулық пен дене шынықтыру үшін маңызды.
Көпшілікке арналған су қоймаларында шомылуға болады. Суға
түсетін
жердің жағасын құмайттау, жел соқпайтын, күн көзі жақсы түсетін
жер
болған жөн.
Күнге қыздырыну да адам ағзасы үшін баға жетпейтін өте
қажетті
табиғи құрал. Күн ваннасын алудың жөні осы деп, шомылып шығып тырп
етпей жағада жатып алуға да болмайды. Мұндай жағдайда оның пайдасынан
зияны басым.
Тәуліктің күнге қыздырынып, суға түсетін уақыты
таңертеңгі
тоғыздар шамасынан он екіге дейін болғаны жөн. Содан кейін түс
ауа
сағат төрттен алтыға дейін және орайына қарай басқа да
уақытты
пайдалануға болады.
Спортшылардың өмірінде дене тәрбиесі
жаттығуларының
гигиенасы маңызды орын алады. Гигиена – денсаулықтың кепілі. Мектеп
мұғалімдеріне балалар денсаулығы үшін аса үлкен жауаптылық жүктеген.
Сондықтан олар сабақ өткізбес бұрын оқушылар отырған
орнының
гигиеналық талаптарға сай болуына назар аударғаны орынды.
Ал дене тәрбиесі сабағында мұғалім оқушылардың
жаттығулар
орындағанда дем алысының дұрыс та бірқалыпты болуын бақылайды.
Дұрыс терең дем алудың ашық алаң мен жабық
орындарда
шұғылданушылар үшін орны ерекше. Тағы бір ескеретін
жайт –
шұғылданушылардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Спортпен
шұғылдана бастаған бүлдіршіндердің сүйегі қата қоймаған,
буындары
дұрыс бекімегендіктен, жаттығуды жасына, шама-шарқына қарай шамалап
орындайды. .[10]
1.3. Дене тәрбиесіндегі қимыл-қозғалыс
ойындарының рөлі
Қимыл-қозғалыс жаттығуларын жасау және спорт
түрлерімен
шұғылдану адамның қозғалыс қабілетін жетілдіріп, ақыл-ойын
өсіруге
көмектеседі.
Егер оқушы жыл мезгілдерінің өзгеруіне қарай
өзіне лайықты
қимыл-қозғалыс жаттығуларын таңдап алып, оларды тұрақты орындап
отырса, ол икемді, күшті, төзімді болып шығады. Қимыл-
қозғалыс
жаттығулары мен спорт түрлері адамның денсаулығын да
жақсартады.
Дені сау, күшті, төзімді бала сабағын да жақсы оқиды. Мұндай
балалар
еліміздің келешегін жалғастыратын жігерлі, білімді азамат болып
өседі.
Дене тәрбиесі сабақтарында оқушылардың қозғалу
белсенділігін
ақыл-ой, іс әрекетіне сәйкес жүзеге асырудың негізгі
педагогикалық
талаптары қарастырылған. Сабақтың нәтижелі болуы түрлі жаттығуларды
дұрыс іріктеп ала білуге, олардың кезектесіп өтуіне және
гигиеналық
жағдайды сақтауға байланысты. Дене жаттығулары бұл саналы
түрде
орындалатын қимылдар және қозғалтқыш әрекеттер. Дене жаттығулары
бұлшық ет жүйесін, қан айналымын және тыныс алу мүшелерін дамытады,
буын сүйектерін қозғалмалы етеді, жалпы жұмыс қабілетін
жақсартады.
Дене жаттығулары бүкіл организмнің дамуына, жетілуіне қолайлы ықпал
жасайды.
Ойын балалар өмірінде үлкен орын алады. Дене
тәрбиесінде
қозғалыс ойындары оқушылардың ептілік дағдыларын жетілдіреді.
Мұндай ойындар оқушыларды жылдамдыққа, төзімдікке тәрбиелейді.
Дене тәрбиесінде оқу бағдарламасына сәйкес спорттық ойындар: футбол,
баскетбол, волейбол, қол добы, теннис пайдаланылады. Оқушылар әрбір
ойынның тәсілдерін зерттеп үйренеді.
Қазақ халқы материаллдық мұраларға қоса мәдени
қазыналарға
да аса бай халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына
ұлт
ойындары да жатады. Бүгінгі замандастарымыз бен
болашақ
ұрпақтарыңыздың олардың оқып үйреніп, өздерінің кім
екендіктеріне
барлау жасауына, ата - бабаларының психологиялық болмысы мен ойлау
жүйелеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарына саралап, жете білулеріне
дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткен мен бүгінгіні
байланыстыра
білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына ұлт ойындары
септігін тигізеді. Ұлт ойындары халықтың әлеуметтік
экономикалық
жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді. Олай
дейтініміз,
ойындардың көпшілігі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып
ойнала
беретіндігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың
психологиялық
ерекшеліктеріне де байланысты. Ойын барысында бала өзінің
назарын
қимылды орындау әдісіне емес, мақсатқа жетуге аударады.
Балалар ойын арқылы шынығып өзінің
бойындағы табиғи
дарынын шыңдай түседі. Қимыл қозғалыс ойнында бала назар
аудару
және бұлшық еттің ширығу дәрежесін реттеуді
үйренеді. Бұл
бақылағыштыққа, тапқырлыққа тәрбиелеуге, қоршаған ортадағы жағдайдың
өзгеруіне қарап, бағдар белгілеу, қалыптасқан жағдайдан жол тауып шығу,
батылдық, ептілік, мақсатқа жетудің өзіндік әдісін таңдау
қабілетін
қалыптастыруға көмектеседі. Қимыл қозғалыс ойындары өзінің мазмұны
мен формасы жағынан эстетикалық әрекет болып табылады. Балалардың
бұрын игерген қимыл дағдыларын тірек ететін әр алуан
ойын
қимылдары оларға қолайлы дәлдікпен қалыптылықтан, ептіліктен ерекше
мәнерліліктен көрінеді. Қимыл қозғалыс ойындарының
саңғырлы
тәрбиелік маңызы, олардың мектеп жасындағы балалар үшін ыңғайлылығы,
ойындардың көңілді, балаларды өзіне тартатын әрекет саласын
туғызады,
Қимыл қозғалыс балалардың игеріп үлгірген қимылы
дағдыларын
жетілдіру және дене қабілетін қалыптастыру ретінде қызмет
етеді.
Спорттық ойындар нышандары бар ойындар балалар қимыл қозғалыс
ойындарын өз бетінше ұйымдастыра білетін кезде жүргізіледі.
Спорттық
ойындар нышандары бар қимыл қозғалыс ойындарына
қарағанда
балалардың жинақылықты, ұйымшылдықты, бақылағыштықты, айқын
қолайлы қимыл техникасын ұшқыр қимыл сезімін көбірек талап
етеді.
Мысалы, Ақ серек көк серек, Айгөлек, Соқыр теке, Орамал тастау,
Жаяу жарыс, Әуе таяқ, Тең көтеру, Арқан тарту, Ұшты-ұшты
спорттық ойындар нышандары бар ойындар қатарына жатады. .[25]
Оқушыларды ұлттық рухта тәрбиелеу
мақсатында дене
шынықтыру пәні барысында қазақтың ұлттық ойындарын жиі қолдану
керек. Сабақтан тыс уақыттарда ұлттық ойындардан асық, көкпар,
күш
сынасу, бәйге, арқан тарту ойындарын ойнауға болады. Тәуелсіз
елімізге
білімді, саналы, парасатты адамды тәрбиелеу үшін ұшқыр ойлы, тәні
таза,
денсаулығы мықты, адал да терең білімді, жоғары талғамды
шәкірт
тәрбиелеу басты міндет болып табылады.
ІІ. Ұлттық ойындардың дене тәрбиесі пәніндегі маңызы
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жеделдеуі
халық
шаруашылығына қажетті сапалы да жоғарғы білімді, белсенді, дене және
ақыл-ой еңбегіне қабілетті мамандарды даярлауда және
олардың
денсаулығын сақтауда дене тәрбиесі маңызды роль атқарады.
Қазіргі
таңдағы ғылыми-техникалық жүйенің тұрақты дамуы жағдайында оқушы-
жастар ағымдағы ақпаратты қабылдап. Еліміздегі
денешынықтыру
қозғалысының басты бағытын анықтай алады. Дене тәрбиесі
арқылы
әрбір адам жастайынан денсаулығын сақтап, салауатты өмір
сүру
бағытында үлкен нәтижеге жете алады. Мысалы, студенттің өсіп-
жетілуі,
жан-жақты дамуы жоғарғы оқу орнына арналған дене
тәрбиесінің
бағдарламасында қойылған талаптар толық көлемде іске
асырылғанда,
сабақта және сабақтан тыс уақытта ұлттық спорт түрлері мен
ойын
түрлерін дұрыс пайдаланғанда және мамандырылған қолданбалы дене
тәрбиесінің мүмкіншіліктерін шебер қолданғанда ғана мүмкін
болады.
Қазіргі кезеңдегі ұлттық спорт түрлері мен ойындарының
негізгі
мақсаты дене тәрбиесін жетілдіру және дамыту.
Ойын – тарихи құбылыс. Ұлттық ойын ұлт
тарихына, оның
мәдениетіне жетелейтін соқпақ сияқты. Ұлттық ойында халық дәстүрі мен
салт-санасынан туындаған ұлтқа тән ой-өріс, сапа, дене
тәрбиесінің
қажетті деп саналатын түрлері көрініс табады. Мысалы,
батылдық,
төзімділік, сабырлық, көздемпаздық, мергендік, шапшандық т.б.
сияқты
сапаларды тәрбиелеуге бағышталған. Қазақ ұлтының дене
тәрбиесінің
формалары мен тәсілдерін қазіргі кездегі педагогикалық тәрбие
ісінің
негізіне кеңінен пайдалану мәселесі әр кезеңде де сөз болады деуге
болады.
Бұл мәселемен шұғылданған зерттеушіліер де бар. Қазақтың
ұлттық
ойындарының тарихын республикамыздағы дене шынықтыру мен спорт
тарихын байланыстырып, жарыстыра қарастырған М.Т.Тәнекеев, Б.Төтенаев
сияқты зерттеуші ғалымдардың еңбектерін айтуға болады. Сондай-
ақ
қазақтың ұлттық ойындарын жинап, құрастырып, оны
өткізудің,
пайдаланудың әдістемелік жолдарын құрастыратын
Ә.Бүркібаев,
А.Молдағаримов еңбектері де ойындарды дене тәрбиесі
сабақтарында
пайдалануға мүмкіндік береді. Ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің жалпы
мектептегі, бала бақшасындағы, жоғарғы оқу орындағы дене
тәрбиесі
жүйесіндегі маңызына, оның формалары мен түрлеріне арналған бірнеше
еңбектерді, Е.Сағындықовтың, Ж.Төлегеновтың,
Ж.Хайдаровтың,
М.Тұрыскелдинаның, Қ,Құлановтың, т.б. кандидаттық диссертацияларын
атап көрсетуге болады.Дене тәрбиесі сабақтарында түрлі ұлттық ойындарды
пайдаланудың тиімділігі мен оны пайдаланудың жолдары туралы жекелеген
мақалалар мен әдістемелік нұсқаулар баспадан жарық көрді.
Қазақтың ұлттық спорт түрлері мен ойындарының
мазмұны,
формалары мен түрлері жан-жақты тәрбиені қамтиды.
Мұнда жасөспірімдерді шымыр да шапшаң етіп тәрбиелеумен
бірге
көптеген этикалық мәндегі мінез-құлықты тәрбиелеуге, қалыптастыруға,
дамытуға да зор мүмкіншілік бар.
Республикамыздың қазіргі қоғамдық- әлеуметтік дамуы
ұлттық
спорт түрлері мен ойынды өз деңгейінде дамыту ісін заман
талабына
сай қарастыруды қажет етеді. Ұлттық спорт түрлері мен
ойындарының
мәдени де, рухани да мүмкіншіліктері мол. Қазіргі заманға сай
салауатты
өмір салтын қалыптастыруға, денсаулықты шынықтыруға тигізетін пайдасы
зор. Мысалы, қазіргі кезде жаңғырған Наурыз мерекесі ұмыт болған ұлттық
ойындар мен сайыстар түрлерін жандандыра түсуге зор ықпалын
тигізіп
және оларды халық арасында кеңінен насихаттауға жол ашып беріп отыр.
Ұлттық спорт түрлері мен ойындары
мектептерде, оқу
Орындарында түрлі формада қайта жаңғыртылуда. Дене
тәрбиесі
сабақтарында және сабақтан тыс уақытта олардың түрлерін пайдалануды
іс тәжірибеге енгізу керек.
Ойын – үлкен қазына, тарихы тереңде жатыр,
ұлттық ойын
мазмұны мен формасы жағынан әр алуан. Бірақ ұлттық дәстүр,
салт-
санадан туындайтын, солардың көрінісі ретінде қалыптасқан ұлттық ойындар
командалық және командалық емес болып бөлінеді. Кейбір
ойындар
сабақтың дайындық бөліміне үлкен пайдасын тигізсе, кейбір
ойындар
негізгі қорытынды бөлімдерінде пайдаланылады. Ойынның
тәрбиелік
мәні зор. Далада еркін өскен қазақ халқы қажырлылықты, шыдамдылықты,
жолдастық көмекке келуді, тез шешім алуды т.б. көптеген
саналық
қасиеттерді тәрбиелеуге ойынның қосар үлесін ертеден-ақ білген,
соған
икемделген. Ойындар адамның табиғи мүмкіншіліктерін
арттыруға,
жасөспірімдерді шапшаң жүру, жүгіру, нысана көздеу, ату, күш сынасу
т.б.
сияқты сапаларды жетілдіруге көмегін тигізеді.
Ұлттық ойындарды өткізудің өзіне тән ережесі, шарттары
болады.
Ойынға қатысушылар арасындағы қарым-қатынастар осы ережелерге сай
реттеледі. Әр ойында ойнаушыларға ережеге сай әр түрлі
шарттар
қойылады. .[17]
2.1. Оқушыларды ұлттық рухта тәрбиелеу
Қазақ халқының дене тәрбиесіне, оны шынықтыруға,
ептілікке,
денсаулықты, көңіл-күйді көтеруге арналған осы кездегі дене тәрбиесі
мен
спорт нышаны ерте заманда-ақ халық кәдесіне жараған. Қазақ халқы дене
тәрбиесін, оның ішінде спортты дамытуға көңіл бөлгені
байқалады.
Ежелден садақ тарту, бәйге, сайыс, күрес, аударыспақ сияқты
спорт
түрлерімен айналысқан қазақ халқы басқа да спорт түрлерімен
айналысу
арқылы өздерінің рухани байлықтарын жетілдіріп, толықтырып отырған.
Қай заманның болмасын өзіне тән экономикалық, саяси
әлеуметтік
және идеологиялық ерекшеліктері болады. Сол сияқты бүгінгі
күннің
ұрпақ тәрбиесіне деген өз талабы мен ерекшеліктері бар.
Халқымыздың
терең де мағыналы дана сөзі Тауына қарай аңы, заманына қарай
заңы
деп жауап айтқан. Қазіргі таңда егеменді ел болып, өз
шаңырағын
көтеріп, туын тіккелі бері ана тілін, салт-дәстүрін қайта
жаңғыртуда.
Жаңарған елге жаңа тіл Заңы және тұжырымдамалар мен бағдарламалар
тәрбие жүйесіне жаңа көзқарастағы ұрпақ тәрбиелеуді талап
етуде.
Мәселен, осы жөнінде Республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2030
Бағдарламасында Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-
ауқаты барлық қазақстандықтардың өмір сүру жағдайларын білім
мен
мүмкіндіктерін ұдайы жақсарту деп атап көрсетеді.
Дене шынықтыру оқушыларды жан-жақты үйлесімді
дамытып
жетілдіреді, денсаулығын сақтап нығайтады. Дене мүсінінің
сұлулығын
қалыптастырып, қимыл қозғалыс қабілеттерінің негізін салып,
оларды
белсенді болуға, елін қорғауға дайындайды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана
тәрбиелеу
құралы емес, ол бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін
ұлттың
азаматын тәрбиелеп, үлгі берерліктей әлеуметтік орта моделін
жасаушы
ретінде күрделі қызмет атқарған. Ұлттық ойын арқылы жеке
тұлғалар
қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған. Сол арқылы өмірге жолдама
алып, ел ішінде танымал адамдарға айналған. Қазіргідей арнайы
оқу
орындары болмаған кезде ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек
ойын-сауықтарда бәсекеге түсіп жеңімпаз атанып, жүлде алу үшін
ғана
емес, ата жолын қуып өзінен бұрынғы дәстүрлерді жалғастырып,
өз
жұртында бар өнерді игеріп, ел қорғауға жарайтын батыл да
өжет ,
шапшаң ұрпақтарды тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген. .[5]
Ұлттық ойын элементтерін дене шынықтыру
сабағында
пайдалану оқушылардың білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын
оқушы санасына жақындатады. Ал оқушылардың табиғи
жағдайда
өткізілетін туристік іс-әрекетінде ұлттық ойындарын пайдалану
тәрбие
жұмысында оларды қызықтырып, еліктіре түседі.
Ұлттық ойындар оқушылардың іс-әрекеттерінің
мазмұнын
байытып, нақтылаудың нәтижесінде оқушылардың белсенділігін жетілдіріп,
жұмыс қабілеттерін жақсартады, туристік жорықтар барысында туындайтын
табиғи қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік
туғызады.
Ұлттық ойындардың бүгінгі мектептегі және мектептен
тыс оқу
тәрбие жұмысына, оқушылар арасында қызығушылыққа ие болу – қазіргі
заманның негіздері бар талаптарының бірі. Ұлттық ойын
құрамаларын
сабақтың барысында пайдалану - оқушылардың білімді қабылдау қабілетін
нақтылап, мазмұнын оқушы санасына еннгізеді. Балалар ұлттық ойындар
арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі.
Ұлттық қозғалыс ойындарын үйреніп, игеру кезінде
кәсіби
педагогикалық тәсілдерді қолданып, тиісті дайындықтар жүргізілу
керек.
Дене шынықтыру сабағы алдына қойылатын мақсаттарды оқушылардың
есіне міндетті түрде жеткізу керек. Ұлттық қозғалмалы
ойындар ,
денешынықтыру жаттығулары мен спорт түрлері бойынша жарыстарда
пайдаланатын ережелер мен талаптар туралы мағлұмат беру керек.
Қазақ халқының ұлт ойындарында ұрпақ қамын
ойлаған, бір
жүйеге келтіріп өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия
философияны
түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. .[ 35]
Халқымыздың ұлт ойындары негізінен алғанда үш
жүйеден
тұрады: ойын-сауық, дене шынықтыру, спорт және ой шыңдау.
Бала ойынға алдымен үйренуші, көруші, өсе келе соған
белсенді
қатынасушы, келесі кезеңде үйретуші, жаттықтырушы, жанкүйер ретінде
қатынасады.
Тәуелсіздік алған уақыттан бері ұлттық
ойындардың барлық
түрлері дамуына жол ашылды. Оқу бағдарламаларына жас ерекшелігіне сай
ұлттық ойындар енгізілді.
Ұлттық ойындарды насихаттауда ауылда, ауданда,
облыста,
республикада ірі жарыстар өтіп жүр.
Халықтың рухани бай қазынасының бірі, бірден-бір тәрбие
құралы
- халық ойындары. Ұлт ойындары - халық педагогикасының негізгі
бір
Саласы ретінде оқушыларға жан-жақты білім беруде, олардың
өмір
тәжірибелерін кеңейтуге, дүниені танып- білу қабілеттерін
жетілдіре
түсуіне көмектесетін аса қажетті тәрбие құралдарының бірі болып табылады.
2.2 Ұлттық ойындардың тарихы, түрі , мазмұны мен ережелері
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең
зерттеп
алмайынша алға баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау – ғылым
ғылым жетістіктерін игерумен қатар, оның одан да ары алға басуына үлкен
мүмкіншіліктер туғызады. Дәл осындай жағдай қазақтың
ұлттық
ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек. Халықтың ұлттық
жәнс спорттық ойындарының да өзіндік тарихидаму жолдары,қалыптастыру
кезеңдері, тәрбиелік маңызы - халықтың саяси әлеуметтік-экономикалық
дамуының негізі болады. Қазіргі кездегі тарих ғылымдарының
дәлелдеуі
бойынша күні бүгінге дейін бізге жеткен ұлт ойындарының
қалыптасу
кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек
Қазақстан
жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Содан
бері біздерге жетіп, ойнап жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр
түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие, тағы
басқалары
шамамен алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында деректер
бар. Бұл жайында ағылшын ғалымы Э.Маккей ...бұл ойындардың барлығы
дерлікАзия елдерінде тайпалық одақтардың арасында тарағанға ұқсайды[24]
дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко Поло
да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған сапарында
көрген
Қызбөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың пайда
болған кезінен яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы
жайлы
ескертеді. [ 40]
Жаратылыста дене мүсінінің қалыптасуы барлық
адамдардікі
бірдей бола бермеген. Алайда, алғашқы адамдардың табиғатпен күрестегі
әлсіздігі, аң аулауда кейде сәтті, кейде сәтсіз болатындығы және
мүсінді
-күштілердің нәзіктеріне қарағанда табиғат кесепатын,
зардабын аз
тартатындығы осының бәрі жеке бастың мүсін ерекшеліктерінде болды.
Осыдан келе жаратылыстағы кесек тұлғаның табиғат апатына
қарсы
тұрудағы рөлін адамзат сол кезде-ақ ұқты.
Бұл құбылыс бірте-бірте дами келіп саналы түрде
кесек тұлға
жасаудың бағытын қарастырып, жеке бастың өз бетінше мүсін
немесе
денесін шынықтыру жүйесін тудырды. Мұндай жүйеленген дене шынықтыру
одан әрі дамып, қалыптасу барысында әр түрлі ойындар мен
дене
жаттығуларын тудырды. Осыдан барып тайпалардың аңға шығардағы
жасаған дайындық жаттығулары кезінде Қарагие ойыны туды. Бұл
ойынға ең алдымен шыдамдық керек, екіншіден мергендік керек,
оған
қоса көздеген затқа дәл тигізе білу үшін қол күші керек, өйткені
сырық
жас ырғайдан немесе қайыңнан кесіліп дайындалады.
Ойнаушылар бас киімдерін шешіп ортаға
тастайды. Ойын
жүргізуші көмбеден қашықтығы 25-30 адымдай жерге апарып арасы мен
биіктігін аршын етіп белгіленген сызықтың бойына бас киімдердің
саны
қанша болса сонша қазық қағады. Қалғандары көмбеде тұрып әр ойыншы
қолындағы сырығымен өзінің бас киімін атып алуы керек.
Ойынның шарты бойынша ойынды кез келген бала ойнай
алмайды.
Себебі бұл ойынға ең әуелі шыдамдылық керек, ойынға қатысқаннан кейін
өз бас киіміңді атып алмайынша кетпейсің, өз еркімен бас киімді
алуға
басқа ойнаушылар рұқсат етпейді. Екіншіден, мергендік керек, оған
қоса
көздеген затқа дәл тигізе білу үшін қол күш керек.
Сырық неғұрлым ұзын да салмақты болса лақтырғанда
соншалықты
алысқа ұшады да жерге ұшымен қадалады. Сол себепті нәзік балалар ойнай
алмайды.Әр ойыншы өздерінің сырықтарын дайындаған кезде, ұзындығы
4. аршын таяқты кесіп алады да жуан ұшын отқа қыздырып кептіреді.
Олай істеуі сырық нысанаға дәл тиген жағдайда үнемі ұшымен
жерге
қадалатын болғандықтан мұжылмас үшін істеледі. Келе-келе сырықтың
ұшына жез, одан кейін темір кигізіліп, бас киім орнына басқа
заттар
ілінетін болды.
Бұл сияқты бала кезінде ойнаған ойындардың арқасында
көшпелі
тайпалардың әскерлерінің соғыста мықты да төзімді, найза
лақтырған
мерген де кесек, батыр тұлғалы болып келуі жекпе-жек келген жаулардың
қай-қайсысына болса да оңайшылықпен берілмеген. Сондықтан
басқа
тайпалардың сақтарды жаулап алу мақсатында жасаған жорықтарына
олардың үнемі тойтарыс беріп отырғандығын және кезіндегі
парсы
тайпаларының Кир (558-529ж.б.э.д.), Дарий 1 (518 ж.б.э.д.) секілді
қолбасшы
патшаларының бастары сақ тайпалары әскерлерінің қанжығасында кеткенін
біздер тарихтан жақсы білеміз. Мәселен Гомердің дүние жүзіне
әйгілі
Илиада мен Одиссея поэмалары да осындай тарихтардың куәсі болған.
Спартаның Тиндерей патшасының дүниедегі ең сұлу таңғажайып қызын
күйеуге бермек болған хабарды естіп, Спарта қаласына жан-жақтан атағы
асқан жас жігіттер, батырлардың ұлдары, ханзадалар мен
жауынгерлер
ағылып келіп жатты. Олар өздерінің қыршын жастығына
қарамастан
әрқайсысы ерекше күшімен, ерлігімен болмаса әскери тапқырлығымен
танылғандар болатын-ды.
Бір шақта ойынға қатысушылар аула бұрышына жиналып
қалды.
Әрқайсысының сол қолында сығымдай ұстаған бір-бір буда келте
найза.
Іле жас жігіттер кезегімен алға шыға бастады; олардың үйреншікті
әдетпен
лақтырған шолақ найзалары қоршауды бойлай ағып барып тас тақталардың
үстіне сыңғырлай түсіп жатты. Басқалары болса құлаш жарысын дуылдаса
әңгімелеумен болды. .[18]
Баршамызға белгілі тарихи уақиға Трояның қоршауға
алған кезін
біздің дәуірімізден бұрынғы 1200 жылдар шамасында деген жорамал бар.
Осыған қарағанда біздің ғалымдардың дәлелдеуінде Қарагие ойынының
шығу тегі арыда жатқандығы анық.
Ендігі жерде, аңшылық кәсіп алғашқы адамдар арасында
садақ пен
жебені ойлап табудан басталды делінген, сондықтан мұндай тәсілдер жабайы
хайуандарды аулауды жеңілдетті. Садақ, оның кермесі мен оғы –
деді
Ф.Энгельс,- сол кездің өзінде-ақ ең күрделі қару болып алды, бұл
қаруды
ойлап шығару , ұзақ уақыт жинаған тәжірибенің, өткір ақыл, ой
күшінің
болғандығын көрсетеді, олай болса жұрттың сонымен қатар толып жатқан
басқа да өнерлерді білгендігін көрсетеді. [30]
Аң аулауға қолайлы жерді іздеген адамдардың жеке
топтары
Қазақстанның территориясына жайыла қоныс теуіп, Алтай, Тянь-Шань
тауларының бөктерлерін меңгерген. Демек, кезіндегі аңшылық
кәсіптің
негізінде дүниеге келген садақ, күні бүгінге дейін өзінің
халық өнері
үшін құндылығын жойған жоқ. Көшпелі қазақ тайпалары арасында кезінде
қанша өнердің болғандығы әлі де беймәлім. Келе-келе мал шаруашылығы
дамығаннан кейін аңшылық, баяғыдай халықтың күнделікті тұрмыстағы
кәсібі болмай, демалыс уақытын өткізетін көңіл ашар ойын-
сауығына
айналды. Осының негізінде келіп спорттық және тәрбиелік
маңызын
жоймаған бүркіт салу, жамбы ату, ит жүгірту –құс салу
сияқты
халық ойындары да қалыптасты.
Ұлт ойындары ертеден-ақ жалпыэтнографиялық әдет-
ғұрыптармен
бірге дамып жетіліп, ендігі жерде өз аллдына бір бөлек зерттеуді
керек
ететін – қазақ этнографиясының бір бұтағы.
Қазақстан жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыста
дамыған: аң
аулау, таяқ жүгірту, садақ ату, қақпатас, қарагие ойындары болды.
Келесі
дәуірлерде қайталау-жаттығу нәтижесінде бұл ойындар: аң аулау-
бүркіт
салу немесе құс салу, садақ ату- жамбы ату, қақпатас – бестас,
қарагие –
найза лақтыру болып, тағысы тағы аттары өзгеріп мазмұндары сақталып
қалды. Басқасын қойғанда, күні бүгінгі бәрімізге әйгілі ақсүйек ойынының
бірнеше аттары бар екендігі анықталды. Мәселен әйгілі ғалым-
этнограф
Ә.Диваевтың еңбегінде орда делінген де, орыс дәрігері Е.Покровскийдің
еңбегінде тоқтышақ делінсе, А.Алектровтың еңбегінде ақсүйек
деп
аталынған. Бұл еңбектерде әртүрлі аталғанымен ойынның
мазмұны
өзгермеген.
Ертедегі Қазақстан жеріндегі рулардың қалыптасу
кезеңдері,
этнографиясы, ойын-сауықтары , мәдениеті тағы басқалары жайындағы
деректер ХІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы Орта Азия мен қазақ жерлерінде болған
Европа саяхатшыларының еңбектерінде жинақталған.
Әсіресе Қазақстанның елі мен жері жайында
көптеген ғылыми
еңбектер қалдырған Европа саяхатшыларының ең алғашқылары Плано
Карпини, Вильгельм Рубрук және Марко Поло сияқтылары
болды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жайындағы деректемелерді
қағаз
Бетіне түсіргендердің бірі Венеция саяхатшысы Марко Поло болды.
Ол
өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының
мерекелі тойларында болып, ойын-сауықтарын көріп, көптеген
ұлт
ойындарына талдау жасап, шығу тарихына, қалыптасу дәуірлеріне
де
болжам айтқан.
ХІХ ғасырда қазақ халқының әдет-ғұрпын, ойын-
сауықтарын, ұлт
ойындарын зерттеуде еңбектер жазған тек басқа ұлттардың өкілдері
ғана
емес, сондай-ақ жергілікті көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары
да
өз халқының өмірін оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айналысқан. Солардың
ең алғашқыларының бірі Ешмұхамед Букин болған. Ол дене тәрбиесінің
тұңғыш ұстазы[33]Е.Букин Физическое и умственное воспитание у киргиз
атты еңбегінде жергілікті мамандар арасынан бірінші болып гимнастика
деген терминге ғылыми негізде түсініктеме береді, демек адам
баласы
үшін дене шынықтырудың маңызын, оның жасөспірімдер үшін ғана емес,
ересектер үшін де қандай роль атқаратындығын баяндайды.
Жергілікті
мамандар ішінде ұлт ойындарын жинастырып, қағаз бетіне
түсірушілер
барған сайын көбейе береді.
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің
заманымызға
дейінгі ХІІ-ІХ ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі көшпелі
тайпалардың
құрылу дәуірі - өйткені ойындардың қай-қайсысы болмасын, қай кезеңде
дамымасын, олар тек өндірістік қарым-қатынастың
қалыптасуына
негізделген. Кезіндегі өндіріс күштерінің құралына пайдалануға икемделген
тас, ағаш, сүйек, т.б. табиғи заттар осы дәуірдегі
қалыптасқан ұлт
ойындарына да сол өндіріс құралдарының материалдары қолданылды.
Мәселен, күні бүгінге дейін мәнін жоймаған асық ойындарына
кез-
келген сүйек емес, жануарлардың асықтарын икемдеді, бес тас
ойнына
кез келген тастар емес, ұстағанда қолға сиятындай, домалақ
тастар,
қарагие ойынына қолға түскен ағащ емес, тек қайың мен ырғайдың бірі,
тіпті табылмағанда талды пайдаланған.
Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана
керектігімен
дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысы
мен
көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір
түрі
ретінде дамыды. Мәселен, әртүрлі қозғалмалы ойындар мен асық ойындары
тайпалық одақтарда ересектер арасында дамыды да, кейін келе
жас
өспірімдерде қалды. .[29]
Себебі үлкендерден көргенін бала да, күн ұзақ далада, үй
ауласында
ермек етеді. Адамзаттың дүниеге келген күнінен бастап ақыл ой қабілетінің
ортаға, өмірге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін, белгілі бір
жүйеге келтіретін осы балалар мен жас өспірімдер ойындары, сондықтан
да ойын бала еңбегі, баланың уақытымен ғана санасады. Мұндай пікірді
қостаған орыс ғалымы Е.А.Покровский де,- ойын кезіндегі бала жұмысы-
деді.
Көшпелі қазақ тайпаларының арасында ұлт мәдениетінің бір
саласы
ретінде қалыптасқан ұлт ойындары әлеуметтік – экономикалық жағдайдың
өзгеруіне байланысты өзгеріп дами береді.
Алғашқы мемлекеттік бірлестік кезінде дамыған халық
ойындары
жас өспірімдердің бір ортада өмір сүруіне және өзара қарым-
қатынас
жасауға себепкер болғандықтан бұл кезеңде қалыптасқан
ойындардың
көпшілігі түнде, далада ойнайтын ойындар қалыптасты. Біздерге
белгілі
малмен жүрген көшпелі руларда киіз үйден басқа жайдың болмағандығына,
тек ашық алаңдарда ғана ойнайтын ойындар дами берді.
Мысалы, ақсүйек, алтыбақан, айгөлек, арқантартыс, соқыртеке,
түйе-
түйе, белбеу тастау, қасқұлақ, тиын салу, ақбайпақ, ақшамшық,
ақсерек-
көксерек, көрші, шалма, шертпек, инемді тап, айдап сал, қарамырза,
тағы
басқа ойындар. Осы ойындар күні бүгінге дейін мәнін жоймаған. .[ 20]
Алғашқы феодалдық қатынас кезіндегі қалыптасқан
ұлт
ойындарындағы болған кезеңді өзгеріс, бірінші рет топқа
(командаға)
бөлініп ойнайтын ойындар туа бастады.Ондай ойындардың алғашқыларының
бірі күні бүгінге дейін мәнін жоймаған ақсүйек ойыны.
Ақсүйек ойыны. Бұл ойынды түнде, ай жарығымен
ойнайды.
Әдетте ойынды жақын екі ауылдың жас өспірімдері өзара
келісімдері
бойынша белгіленген, ойынға қолайлы жерде, ауыл сыртында
өткізеді.
Ойыншылар жиналғаннан кейін екі жақтың келісім шарты бойынша екі
топтың бірінің ойын бастаушысы ақсүйекті (әдетте ойынға ірі
қараның
кепкен топайын қолданған) ойнаушылардың барлығын теріс
қаратып
қойып, бар шамасымен 40-50 адым жерге лақтырады. Содан
барлық
ойнаушылар ақсүйекті іздеуге кіріседі, екі топтың ойын
басқарушылары
көмбеде қалады. Ойын түнде, шөптесін жерде ойналатын болғандықтан
ойнаушылар ақсүйекті еңкейіп, көбінесе қолдарымен шөпті ашып жүріп
іздейді. Ал топайды тапқан ойыншы оны қарсыластарына
көрсетпей
сездірмеуге тырысады. Қарсыластар тобынан біреуі біліп қойса, олар тартып
алуға тырысады, топаймен жүрген ойыншы басқаларға бермей, топайды
көмбеге бұрын әкелуге тырысады. Ал қарсыластардың топайды тартып
алатындай жағдай туып қалса, онда өз тобынан кез-келген
ойыншыға
беруге тырысады. Осылайша ойынның шарты бойынша ақсүйекті қай
топтың ойыншылары көмбеге бұрын жеткізіп, өзінің ойын жүргізушісіне
берсе сол топтың ұтқаны болып есептелінеді. Мұндай жағдайда
жеңіс
алған топ ақсүйекті қайта лақтырады, ойын жалғаса береді. Бұл ойын
жас
өспірімдердің жүгіріп, күш көрсетіп ойнайтын ойыны
болғандықтан,
өкпенің жұмыс қабілетін арттырып, дененің барлық мүшесін шынықтырып,
баланы жүйріктікке, шапшаңдыққа, батылдыққа тәрбиелейді. Сондай-ақ
қараңғыда жол табуға көзді жаттықтырады, төңіректі дұрыс
бағдарлай
білуге үйретеді. Жас организмнің дұрыс шынығуын, сұлу мүсінді, сымбатты
тұлға болып өсуін реттейді.
Ұлт ойындарының келесі бір даму кезеңі ХҮ ғасыр, яғни
Қазақстан
жерінде алғашқы хандықтардың қалыптасу дәуірі. Бұл қазақ халқының ұлт
ойындарының дамуының жаңа бір сатысы болды. Бұл кезеңдегі ойындардың
көбіне қоғамдық құрылыстың ерекщелігіне қарай жеке адамның
рөлі
арқау болып, таптық элементтер араласты. Ұлттық ойындар арқылы үстем
тап өз мүддесін, өз идеологиясын өткізгісі келсе, халық, еңбекші тап
соған
қарсы өз дегенін айтуға тырысты. Олардың қоғам құрылысына
деген
көзқарастарын бейнелейтін элементтер әсіресе асық ойындарында көбірек
көрсетілген.
Жалпы қазақ жастары кейін келе асықты өңдеп,
Қазақстан
территориясының барлық жерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz