Глобальды жүйе
2.2 ДӘРІСТІК САБАҚ КОНСПЕКТІЛЕРІ
1 – Дәріс. Дәріс тақырыбы: ИНФОРМАТИКАҒА КІРІСПЕ
1.1 Негізгі түсініктер: сигналдар мен деректер, деректер мен әдістер,
аппараттық қамтама, программалық қамтама, ақпарат, ақпарат саны,
ақпаратты өңдеу, файлдар мен файлдық құрылым. Информатика пәні мен
есептері. Дерек тасымалдағыштар. Деректермен жүргізілетін операциялар.
Ақпаратты кодтау.
Дәріс конспектілері:
Деректер – тіркелген сигналдар.
Ақпарат– бұл мәліметтердің өзара әрекеттесуі мен олардың әдістеріне
адеккватты өнім.
“Информатика” – термині (франц. іnformatіque) француз сөзінің
іnformatіon
(ақпарат) және automatіque (автоматика) шыққан және сөзбе – сөз
аударғанда “ақпараттық автоматика”.
Инфоpматика — Бұл компьютерлік техниканы қолдануға негізделген пән,
ақпараттың жалпы қасиеттері мен құрылымын оқытады, сондай-ақ оны құру
әдістері мен заңдылықтарын, сақтау, іздеу, өзгерту, беру және адам
қызметтерінің әртүрлі орталарында қолдануына негізделген.
Аппараттық қамтама – аппараттық конфигурация құратын, техникалық
құралдар комплексі.
Ал программалық құралдарға Software (тікелей — “жұмсақ заттар”) сөзі өте
қоллайлы таңдалған (дәлірек айтқанда - құрылған), ол программалық
қамтаманың және машинаның өзінің әттүрлілігін көрсетеді сонымен қатар
программалық қамтаманың модификациясын, бейімділігін, даму мүмкіншіліктерін
де көрсетеді.
Программалық қамтама — Бұл компьютерлермен қолданылатын барлық
программалардың біріккен түрі, сондай – ақ әрекеттердің оларды құру мен
қолдану бойынша барлық аймағы.
“Ақпарат” - термині латынның “іnformatіo” сөзінен шыққан, яғни
түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымдарын білдіреді.
Ақпарат – бұл жалпы және терең түсінікте айтылған, яғни оны бір сөзбен
түсіндіруге болмайды. Бұл сөзге әртүрлі мағынадағы техникадағы, ғылымдағы
және тұрмыстық жағдайдағы мәндер салынады.
Ақпарат — қоршаған ортаның обьектері мен құбылыстары , олардың
параметрлері, қасиеттері және күйлері жайлы деректер, олардың өміршеңдігі
мен жұмысы процесінде қабылданатын ақпараттық жүйелер (тірі организмдер,
басқарылатын машиналар және т.б.).
Компьютерлік өңдеу кезінде ақпарат деп компьютерге түсінікті түрде беру
үшін, тізбектелген символдық белгілеулер (әріп, цифра, кодталған грфикалық
бейнелер мен дыбыстар және т.с.с.) жиынтығын айтамыз. Әрбір бұл тізбекте
жаңадан кездесетін символ ақпараттық көлемін үлкейтеді.
Ақпарат әртүрлі формада болуы мүмкін:
• мәтін, сурет, , фотобейне түрінде;
• дыбыстық немесе жарық арқылы берілетін сигналдар түрінде;
• радиотолқын түрінде;
• электрлік немесе нервтік импульстар түрінде;
• магниттік жазбалар түрінде;
• мимика немесе дене қимылы түрінде;
• дәмдік сезіну немесе иіс түрінде;
• хромосома түрінде, организмдердің қасиеттері мен нышандары мұраға
қалдырылу арқылы беріледі.
Мысал ретінде “Война и мир” романының мәтінінде , Рафаэля фрескасында
немесе адамның генетикалық кодында қандай көлемде ақпарат бар? Бұл сұраққа
ғылым жауап бермейді және қәзір бере қоймайды .
Ақпарат көлемін обьективті өлшеуге бола ма? Ақпарат теориясындағы
керекті қорытынды бұл шығу деректері:
Әртүрлі топтағы деректерде болатын ақпарат көлемін салыстыру үшін ондағы
символдардың санын, сапасын өсіре отырып үлкен шартарды орындауға болады.
Ақпараттың бірлігі түрінде бір бит алынған (ағыл. bіt — bіnary, dіgіt —
екілік сан).
Ақпарат теориясында бит — екі әртүрлі мағынадағы деректерді айыру үшін
ақпарат саны. Ал есептеу техникасында бит деп машина ішінде берілетін
деректер мен командаларда қолданылатын “0” немесе “1” белгілерін сақтау
үшін керек , жадының ең кіші бөлігін айтамыз.
Бит — өлшеудің ең кіші бірлігі. Практика жүзінде одан үлкен бірліктер
қолданылады ол — байт, ол сегіз бит. Кез – келген компьютер
клавиатурасындағы 256 алфабит символдары осы сегіз битпен кодталған
(256=28).
Кеңінен қолданылатын байттан де үлкен ақпарат бірлігінің түрлері:
• 1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт = 210 байт,
• 1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт = 220 байт,
• 1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт = 230 байт.
Кейінгі кезде өңделетін ақпарат көлемінің өсу ретіне байланысты
келесідегідей де бірліктер қолданылады:
• 1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт = 240 байт,
• 1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт = 250 байт.
Ақпаратты өңдеу – кейбір алгоритмдерді орындау арқылы бір ақпараттық
обьектілерді екінші ақпараттық обьектілерден алу.
Өңдеу ақпараттармен орындалатын және ақпараттың әртүрлілігі мен
көлемінің өсуіне негізделген негізгі операциялардың бірі болып табылады.
Ақпаратты өңдеу құралдары — адаммен құрылған құралдар мен жүйелер, және
бірінші кезекте, компьютер — ақапартты өңдеу үшін арналған универсалды
машина.
Компьютерлер ақпаратты кейбір аргоритмдерді орындау арқылы өңдейді.
Файл – бұл өз аты бар, тізбектей алынған байттар саны.
Файловая структура – бұл файлдарды сақтау үшін ұйымдастырылған
иерархиялық құрылым.
1.2 Санау жүйелері. Екілік кодтармен жүргізілетін операциялар. Бір
санау жүйесінен екінші санау жүйесіне ауысу.
Дәріс конспектілері:
Санау жүйелері— сан деп аталатын, символдар көмегімен бейнеленетін
атаулар тәртібінің жиынтығы. Санау жүйелері позициялық және позициялық
емес болып екіге бөлінеді. Позициялық емес санау жүйесіне мысал — рим
сандары: бірнеше сандар негізгі болып алынған (мысалы, І, V, X), ал
қалғандары осы негізгі сандарды қосу арқылы алынады ( VІ, VІІ сияқты)
немесе алу ( ІV, ІX сияқты). Ал позициялық санау жүйелеріне екілік, ондық,
сегіздік, оналтылық сандар жатады. Мұндағы кез – келген сан сәйкес
алфабиттің цифрлары арқылы жазылады, және де әрбір санның мәні осы тізбекте
орын алатын, оның орнына тәуелді (позициясына). Мысалы, ондық санау
жүйесінде жасалған, 555 жазбасында, 5 саны ғана қолданылған, бірақ оның
орын алу ретіне байланысты ол әртүрлі сандық мәнге ие бола алады — 5
бірлік, 5 ондық немесе 5 жүздік. Сондықтан теңдік дұрыс (астынғы индекстер
санның қандай санау жүйесінде жазылғанын көрсетеді):
555,510 =5-102 +5-101 +5-100 +5-10-1;
11,012 =1*21+1*20+1*2-1+1*2-2
Екілік санау жүйесінде қосу. Алдын – ала қаралып кеткен ойлардан кейін
екілік санау жүйесіндегі бірразрядты сандарды арифметикалық қосу ережесінің
орындалу ретін жазайық:
0+0=0; 1+0=1; 0+1=1; 1+1=10.
Демек, аса толу болғанда, үлкен разрядқа ауысу кезінде белгілі есте
сақтауды пайдалана отырып, келесіні аламыз:
11101010011,111 +1111100101,011+101100111001,010
Екілік санау жүйесінде алу. Алу амалы қосу амалының керісіншесі
болғандықтан бірразрядты сандардың арифметиаклық алынуының ережесін екілік
санау жүйесінде жазамыз:
0-0=0; 1-0=1; 1-1=0; 10-1=1.
Осы ережені қолдана отырып, кез – келген жоғарыда келтірілген қосындыны
алынған қосылғыштарды қолдана отырып, алумен тексеруге болады. Бұдан,
қандай – да бір разрядтағы нөлден бірді алу үшін, қарыз алу” яғни жетпей
тұрған санды көшілес үлкен разрядтардан алу қажет (сондай - ақ, ондық санау
жүйесіндегідей үлкен санды кіші саннан алу сияқты).
Екілік санау жүйесінде көбейту. Бірразрядты екілік сандарды көбейту
ережелері ең анығырағы:
0.0=0; 1-0=0; 0-1=0; 1-1=1.
Яғни, екі көпразрядты екілік санды көбейту процесін оларды баған бойынша
жазу арқылы келесі нәтижені аламыз:
1011,01
х 101,11
101101
101101
101101
101101
1000000,1011
Ескерту, бұл есепті шешу кезінде әрбір разрядта төрт разрядты екілік
санның қосындысын табу керек болды. Бұдан екілік санау жүйесіндегі келесі
жағдайларды да ескердік
1 +1 +1 =10+1 = 11;
1+141+1=11+1 =100.
Екілік санау жүйесінде бөлу бұл да көбейту мен алуды қолдана отырып
ондық сандардағыдай іске асырылады:
Ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне өту
1210 санының екілік санау жүйесінде ұсынылуын табу керек болсын. Келесі
түрде көрсетеміз: 12 – ден бастап әрбір дара алынғанды 2 ге ауыстыратындай
жүйенің негізіне бөлеміз. Аламыз.
Одан кейін, соңғы дарадан бастап (біздің жағдайда ол әрқашан 1-ге тең
болады), барлық қалдықтарды ескере отырып, үлкен разрядқа жазылатын екілік
көрсетілуді қалыптастырамыз. Қорытындысында келесі жауапты аламыз: 1210 ==
11002.
Екілік санау жүйесінен ондық санау жүйесіне өту. Бұл өту — жоғарыда
көрсетілгенге қарама – қарсы. Бұны орындау жеңіл, яғни екілік санау
жүйесінің позициясына негізделе отырып жасаймыз. Екілік санның заңды
жазылуы негіздерін дәрежелеу қосындысы түрінде, Яғни екіні дәрежелеу
түрінде көрсетілген. Осындай жазба жасау арқылы, алынған қосындының ондық
мәндерін санау керек:
1000001001,1012 = (1 • 29 + 0 • 28 + 0 • 27 + 0 • 26 + 0 • 25 +
+0•24+1•23+0•22+0•21+1•20+1•2-14-0• 2-2+1.2-з)10 = (512 + 8 + 1 + 1.2+
18)10= (521 + 58)10= (521,625)10.
(Ескерту, берілген екілік жазбаның ұзындығына қарамастан, 2 санының
дәрежесін керек кезде қол астынан табылмайтын, калькуляторсыз оңай
есептеуге болады. Шындығында, белгілі, 25 = 32; 28 = 256; 210 = 1024. Яғни
белгілі санды екіге бөлу немесе көбейту оңайырақ.
2 – Дәріс. Дәріс тақырыбы: ҚАЗІРГІ ЗАМАН КОМПЬЮТЕРЛЕРІНІҢ АППАРАТТЫҚ
ҚҰРАЛДАРЫ
2.1 Компьютер. Құрудың магистральды-модульдік принципі. Архитектура
түсінігі. Компьютер құрылымы, негізгі желілердің тағайындалуы.
Дәріс конспектілері:
Компьютер — бұл әмбебаб автоматтандырылған электронды құрылғы
(көпфункционалы), ақпаратты беру мен өңдеу және жинақтау үшін керек.
Компьютердің негізгі блоктары: процессор, жады, сыртқы құрылғылар,
Компьютера архитертурасы ретінде деректерді өңдеу процесінде анықталған
уақыт интервалымен берілетін оның логикалық ұйымдастырылуы, құрылымы,
ресурсы, яғни, есептеу жүйесінің құралдары түсіндіріледі. Қәзіргі
компьютерлердің архитектурасында магистралъды модульдық принцип болуы
тиісті (сур.1).
Магистраль (жүйелік шина) — бұл қызметші сигналдар мен жады адресациясы,
сондай – ақ деректерді беруге арналған орталық процессор, негізгі жады мен
сыртқы құрылғылар арасын байланыстыратын электронды сызықтар жиынтығы.
Модульды принциптің арқасында пайдаланушы өзі компьютер кешенін керекті
конфигурациямен жасап алуына болады да керек кезінде оны модернизациялайды.
Жүйелік блоктың негізгі бөліктері мен магистраль конструктивті түрде
жүйелік платада орналасады. Компьютерлердің көп бөлігінің жүйелік платасы
болады, олар негізгі желілерден тұрадыдағы олардың элементтерінің
байланысы; мысалға алатын болсақ жинақтағыштың приводтарымен, дисплеймен
және көптеген басқа да сыртқы апаратттар шиналардан паралель беріледі.
Процессор жұмысының негізгі режимдарына қолданылған құрылғылар беріледі.
Яғни бұл жағдайда болған элементтер баспа платаларында орналасады, олар
арнайы ажыратылған кеңейтілген орындарға қойылады. Ол орындар жүйелі
платада арнайы қарастырылған. Бұл қосымша платаларды негізгі жүйелік
платаны – материндік, ал қосымша платаларды – дочерендік деп атайды.
Дочериндік платаларда орындалатын функциялардан құралады, жиі
контроллерлер немесе адаптерлер деп атайды, ол дочериндік платаның өзін
кеңейтілген плата дейміз. Сол себепті тікелей материндік платада орналасқан
компьютердің магистралының бөлек модульдеріне қосылатын, функциялық
деңгейде контроллердің көмегімен жүзеге асырылады, ол программалық жүйеге
асырылуы драйверлердің көмегімен жасалады. Контроллер процессордан келетін
сигналды қабылдап, оны дешифрлейді, яғни сәйкес құрылығы осы сигналды дұрыс
қабылдап, дұрыс жауап қайтара алуы үшін. Процессор оның орындалуына жауапты
емес, оған сәйкесінше контроллер жауап береді, содықтан ауыстырылатын
сыртқы құрылғыларды және олардың модульдерының жиынтығын таңдау әркімнің өз
еркінде. Сыртқы құрылғылардың көп бөліктері сырттан, жүйелік блоктық
корпусында ажырайтын сәйкесінше контроллердің шығыс порттары арқылы оңай
іске қосылады. (Сыртқы құрылғыларды перефиринді құрылғылар деп те атайды,
яғни олар ЭЕМ-мен сыртқы әлем арасындағы байланысты жүзеге асырады).
Ақпарат алмасудың магистралды шиналы принципі жүйенеің модульді
ұйымдастырылуына әкеп тіреледі. Процессор арифметикалық және логикалық
операцияларды, жадымен байланысты және сыртқы құрылғылар жұмысын
келістіруді және басқаруды орындайды.
Компьютердің жеке құрылымдардың арасындағы ақпарат алмасу, магистрал,
құратын, үш көп разрядты шиналар көп проводты сымдар байланысы арқылы
орындалады. Олар деректер шинасы, адрестер шинасы, басқару шинасы
модульдерімен байланысады. Шинаның разряды деректер беру шинасының
биттерінің санымен анықталады: олар:
• Жедел жадыдан деректерді жазуоқу (жедел есте сақтау құрылғысы) – ОЗУ.
(ЖСҚ);
• Сыртқы сақтау құрылғыларынан деректерді жазуоқу. ВУЗ (СЕСҚ);
• Енгізу құрылғысынан деректерді оқу;
• Шығару құрылғысына деректерді аудару.
Дерек алмасу кезіндегі абонент таңдауды процессор атқарады, яғни
қарастырылған құрылғының адрес кодын қалыптастырады, ал ЖСҚ үшін жады
ұяшығының адрес кодын қалыптастырады. Адрес коды, адрестік шина арқылы
беріледі, және де бұл сигналдар процессордан құрылғыларға бір бағытта ғана
беріледі (бір бағытталған шина).
Басқару шиналары арқылы ақпарат алмасу сипаттамасын анықтайтын
сигналдар, құрылғылардың өз-ара әсерін синхролизациялайтын ақпарат алмасуға
қатынасатын сигналдар беріледі.
2. Компьютерлер процессоры. Негізгі сипаттамалары (адрестік аймағы,
разрядтағы және т.б.).
Процессор — бұл компьютердің негізгі құрылғысы. Ол микросхемалар
корпусының арнайы қатынасына шығарылған адрес, деректер және басқару
шиналар көмегімен сыртқы құрылғыларға қатынасады және жедел жадыда
орналасқан программа командаларын орындайды. Процессордың міндетті
компоненттеріне арифметика-логикалық (орындалатын) құрылғы (АЛУ) – АЛҚ және
басқару құрылығылары (УУ) – БҚ – жатады. Процессормен орындалатын
командалар: арифметикалық әрекеттер, логикалық операциялар, басқарудың
берілуі (шартты және шартсыз). Деректердің жадының бір орнынан келесі
орынға ауыстырылуы және ЭЕМ-нің әртүрлі құрылғыларының байланысын
координациялауды қарастырады. Процесстормен өңделетін командалардың төрт
этапы бөліп айтуға болады: таңдау, қайта кодтау, орындау және нәтижені
жазу. Жағдайға байланысты бірінші команда орындалып жатқанда, екіншісі
қайта кодталады, үшіншісі таңдалады т.с.с.
Төртінші деңгейдегі орталық процессорының функцияларын микропроцессор
(МП) - өте үлкен литегралды схема (СБИС) - ӨӨНС орындайды, ол 0,1 см2-тан
кем, ауданда біріккен шарттыпроводниктік кристалда таратылған. Компьютердің
жүйелік платада орналасқан МП моделін білу үшін, командалардың құрал-
жабдықтарының қай класқа жататындығын білу керек. Микропроцессорлардың
келесі сипаттамаларын айта кетуге болады:
• Ақпаратты өңдеудің тактілік жиілігі,
• разрядтылығы,
• жүйелік шинаның интерфейстерімен;
• адрестік аймағымен (жады адресациясымен).
Процессор разрядтылығы – процессорымен бір уақытта өңделетін биттерінің
саны, яғни, МП негізгі өнімділік факторлары ішкі биттер разрядының санымен
анықталады. Процессор 8, 16, 32 және 64 разрядты болуы мүмкін. Компьютер
процессорыменен бірлік уақыт ішінде өңделетін ақпараттардың көлемі, жылдам
орындалуымен бірге разрядтылығыменен сипатталады.
Адрестік аймағы (жады адресациясы). Процессор функцияларының бірінің
құрамына мәліметтер алмасу, және олардың сыртқы құрылғылар мен жедел
жадыдағы алмасуды ұйымдастыруы жатады. Бұл кезде процессор құрылғы жадын
қалыптастырады, ал ЖСҚ (ОЗУ) үшін жады ұяшығының адресін қалыптастырады.
Адрес коды адрестің шинамен беріледі. Микропроцессормен жедел жадыда
физикалық адресациялайтын көлем оның адрестік аймағы деп аталады. Ол сыртқы
шина адресінің разрядтылығымен анықталады. Шынындада, N – адрестік шинаның
разрядтығы болсын, онда оған берілетін әртүрлі екілік сандардың мөлшері 2^
тең болады. Белгілі адрестік шина арқылы жедел жадыға процессор қатынас
жасаған кезде берілетін сан ОЗУ(ЖСҚ) ұяшығының адресі болып табылады, яғни,
2м — бұл жедел жады ұяшықтарының саны. Оған адрестік шинаны қолдану арқылы
процессор қатынасуынан болады, демек 2м — процессордың адрестік аймағының
көлемі. Сонымен шина адресінің 16-, 20-, 24- немесе 32-разрядтылығына
байланысты сәйкесінше 216 = 64 Кбайт, 220 = 1 Мбайт, 224 = 16 Мбайт, 232 =
4 Гбайт. Сондықтан процессор разрядтылығын мысалы: келесі жазылулар арқылы
анықтауға болады 180386 — 3232 үшін микропроцессор деректер шинасының 32-
разрядтылығы және 32-разрядты шиналар адресін қамтиды, яғни микропрцессор
бір уақытта 32 бит ақпаратты өңдейді және микропроцессордың адрестік
аймағының көлемі 232 == 4 Гбайтты құрайды.
2.2 Сырқы құрылғылар. Ақпаратты сақтау принциптары. Компьютер жадысының
негізгі сипаттамалары мен ұйымдастырылуы. Жедел жады.
Дәріс конспектілері:
Сырқы құрылғылар. Сырқы құрылғылар (принтер және т.б.) компьютер
аппаратурасына сыртқы құрылғыларды басқару құрылғылары деп аталатын арнайы
контроллерлер арқылы қосылады.
Пернетақта. Басқару сигналдарын беру және компьютерге ақпарат енгізу
үшін керек. Ол алфабитті – сандық пернелердің стандартты жиынтығынан,
сондай – ақ басқарушы және функциональдық, курсорды басқару пернелері, кіші
сандық пернелер деп аталатын қосымша пернелерден тұрады.
Курсор — манитор экранында жарықша түрінде көрінетін символ. Ол перне
тақтадан енгізілетін келесі белгі пояициясын көрсетеді.
Монитор — ақпараттың визуальды бейнесі көрінетін құрылғы (мәтін, кесте,
сурет, және т.б. түрінде).
Принтер — баспаға шығару құрылғысы.Компьютерде кодталған ақпараттарды
печатталған мәтін көшірмелері түрінде немесе графика түрінде шығаруды
орындайды. Принтерлердің мыңдаған атаулары бар. Бірақ негізгі принтерлердің
үш түрі бар: матрицалық, лазерлік және жылжымалы(струйный).
- Матрицалық принтерлер кіші тетіктер комбинациясын қолданады, олар
бояғыш лентеларға ұрып отыру арқылы,символдарды қағаз батіне басып
шығарады. Принтерде басылатын әрбір символ, тік қатарлар түрінде
қалыптастырылатын 9, 18 немесе 24 ине жиынтығымен құрастырылады. Бұл арзан
принтерлердің кемшіліктеріне оның жұмысының шулылығы, сапасыз басып
шығарылуы жатады. Ол негізінен үй мақсаттарында қолданылады.
- Лазерлік принтерлер ксерокстар (көшірмелер) сияқты жұмыс жасайды.
Компьютер өз жадысында мәтін бетінің “бейнесін” қалыптастырадыда, оны
принтерге жібереді. Бет жайлы ақпарат электрлік қасиеттерін жарықтандыруға
байланысты өзгертетін, жарық сезгішпен жамылған, айналып тұрған барабанға
лазерлік сәуле арқылы беріледі
- Жәй жылжымалы принтерлер сия нүктелері арқылы тізбектелген символдар
түрінде генерацияланады. Принтердің баспаға беру тетігінің ұсақ каналдары
болады. Олар арқылы беттерге тез кебетін сиялар шашылады. Бұл принтерлер
қағаз сапасын талап етеді. Түрлі – түсті жәй жылжу принтерлері 4 негізгі
түстен тұратын сияларды араластыра отырыптүсін құрады. Олар ашық көк, қып –
қызыл, сары және қара.
Принтер компьютермен прнтер кабелі арқылы байланысқан. Ол кабелдің бір
ұшы принтер тетігінің ұясына, ал екінші ұшы компьютер принетрінің портына
қосылады. Порт – бұлсыртқы құрылғы мен компьютер процессорын қосады.
Плоттер (графқұрастырғыш) — Компьютердің басқаруымен графтар,
диаграммалар және суреттер салуға арналған құрылғы.
Плоттер іс схемеларын, географиялық және метеорологиялық карталар,
архитертуралық жобалар және күрделі конструкциялық сызбаларды алу үшін
қолданылады. Плоттер бейнелерді қалам көмегімен салады.
Сканер — компьютерге графикалық бейнелерді енгізу үшін керек құрылғы.
Құжаттың цифрланған бейнелерін құрады да, оны компьютер жадысына апарып
орналастырады.
Егер принтер ақпаратты компьютерден шығарып беретін болса, сканер
керісінше қағаз бетіндегі ақпараттарды компьютер жадысына апарып
орналастырады. Сканерлердің қолмен жасалатын түрлері, яғни құжат бетін
қолмен домалату арқылы және планшеттік сканерлер сыртқы түріне
байланыстыкөшіру машиналарына ұқсайды.
Модем — телефонның байланыс желілері арқылы алыс ара қашықтықтағы
компьютердің деректерін жеткізу үшін арналған құрылғы. Компьютермен
өңделетін сандық сигналдарды телефондық желі арқылы тікелей беруге болады.
Өйткені ол адам тілімен сигналдардың дыбыстық жиіліктерін үздіксіз беру
үшін арналған.
Модем — дыбыс диапозонының айнымалы ток жиілігіне компьютердің цифрлық
сигналдарын ауыстыруды орындайды. Бұл процесс модуляция деп аталады, сондай
– ақ кері ауыстыруды да жасайды. Ол ауыстыруды демодуляция деп атаймыз.
Модем сөзі осы модулятордемодулятор сөздерінен шыққан.
Манипуляторлар (тышқан, джойстик.) — бұл курсорды басқару үшін
қолданылатын арнайы құрылғылар.
Тышқан алақанға толығымен сиятын кішкентай қорап түріндегі құрылғы.
Тышқан компьютермен адаптер арнайы блогымен кабель арқылыбайланысқан және
оның қимылы дисплей экранындағы курсордың қимылына сәйкес. Құрылғының
жоғарғы бөлігінде басқарушы батырмалар орналасқан (әдетте үшеу). Ол
қимылдың басы мен соңын беруге, менюде таңдау жасауға көмектеседі.
Джойстик —бұл стержень – қалам. Тік күйден басқа жаққа ауытқуы манитор
экранындағы курсордың өзгертілуіне сәйкес келеді. Әдетте компьютерлік
ойындарда қолданылады. Кейбір модельдерде джойстикке басу датчигі
орналастырылады. Бұл жағдайда пайдаланушы қаламға неғұрлым көп күш түсірсе
соғұрлым дисплей экрандағы курсор тез жылжиды.
Трекбол —Корпустың жоғарғы бөлігіне орналастырылған шаригі бар кішкентай
қорапша. Пайдаланушы шарикті қолмен жүргізіп отыру арқылы сәйкесінше
курсорды қозғалтады. Тышқаннан ерекшелігі оған компьютер қасынан бос орын
бөлудің қажеті жоқ, оны машина корпусына да орналастыруға болады.
Ақпараттарды сақтау принциптері. Компьютерде өзінің функционалды
белгіленуіне байланысты және ақпаратты сақтау әдістеріне байланысты, сондай-
ақ конструкциясына байланысты қолданылатын жадының бірнеше типі
ерекшеленеді. Компьютер жадысы негізгі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Қазіргі кездегі компьютерлердің сыртқы жадықұрылғылары компьютерді
өшіргеннен кейінгі ақпаратты сақтап қалуға мүмкіндік береді., өйткені
оларда магниттік немесе оптикалық ақпаратты жазу-оқу әдістері қолданылады.
Бұл жағдайларда ақпаратты тасымалдаушы ретінде магниттік және оптикалық
дискілер қолданылады. Негізгі жады кей кездері ішкі жады –деп те атайды, ол
жүйелік блоктың ішінде орналасады.Ол кез-келген компьютердің міндетті
құрама бөлігіне жатады., персоналды компьютерлерде материндік платада
орналасады және электрондық микросхема түрінде таратылады. Негізгі жады
тұрақты және жедел жадыдан тұрады.
Тұрақты жады немесе тұрақты есте сақтау құрылғысы — ПЗУ (Read only
memory - ROM), — тек оқуға арналған жады. Жоғарыда айтылғандай ол
электрондық схема түрінде таратылған және компьютердің бастапқы
жүктемеленуі кезіндегі программаларды сақтаументораптарын тестілеу үшін
қызмет етеді. Бұл жадының типін біз тұрақты деп атаймыз, өйткені мұнда
жазылған ақпарат компьютерді өшіргеннен кейін өзгермейді. Ол энергияға
байланысты емес, сондықтан ондағы командалар электронды микросхемамен
контактыға түскен бірінші ток импульсының берілуімен-ақ орындалады.(Айта
кетейік ТСҚ –да сақталған ақпаратты компьютерді өшіргеннен кейін өзгертуге
болмайды дегенді білдірмейді, өйткені сақталған ақпараттарды өзгертетін
қайта программаланатын тұрақты жады- деп аталатын жады да кездеседі.)
Жедел жады немесе жедел есте сақтау құрылғысы (ОЗУ), процессормен
орындалатын өңдеу операциялары кезінде өзгертілетін ақпараттарды өзгертуге
немесе керек кезінде қолдануға болады. Бұнда сақталатын барлық ақпарат
компьютер қосылып тұрған кезде ғана жадыда сақтауға болады. Құрылымдық
түрде жедел жадыны сақтау үшінразрядтарға бөлінген және осы разрядтардың
әрқайсысында бит ақпараттар сақтау үшін арналған жады ұяшықтарының жиынтығы
ретінде қарауға болады. Сәйкесінше әрбір жады ұяшықтарына нөл мен бірден
тұратын жиынтықтар жазылады немесе биттердің реттелген тізбектері
компьютердің ақпараттық бөлігін бүтін ретінде қарайтын тиянақты – машиналық
сөз. Машиналық сөз компьютердің типіне байланысты әртүрлі ұзындықта болуы
мүмкін ( 8 ден 64 битке дейін) және жады ұяшығында кідіретін ең үлкен
санды анықтайды. Байтпен өлшенетін архитектура кезінде ақпараттың ең кіші
өлшеу бірлігі ретінде байт алынады, бұл кезде машиналық сөз 2, 4-ке немесе
8 байтқа тең болуы мүмкін.Сәйкесінше компьютер жадысының көлемін Килобайт,
Мегабайт, Гигабайт, байтпен өлшеуге болады. Сондай-ақ жедел жадыда
машиналық сөз тізбектері түрінде деректер және программалар сақталады. Кез-
келген уақытта ұяшықтың кез-келген жерінен таңдау жасауға болады. Сондықтан
бұл жадыны еркін таңдау жадысы деп те атайды — RAM(Random Access Memory).
Ақпаратты сақтау және оның тасымалдағыштары. Компьютердің сыртқы жадысы
(жұмсақ және қатты дискілер, СD-RОМ-дискілер)
XX ғасырдың аяғында ақпараттар ағымының көбеюіне байланысты оларды
үлкен көлемде және ЭЕМ-нің пайда болуына байланысты ақпаратты тасымалдағыш,
яғни ең ықшам түрде ақпараттарды көп уақытқа сақтау қажеттілігі туды.
Қазіргі төртінші кезеңдегі компьютерлерде қолданылатын тасымалдағыштарға
жұмсақ және қатты магниттік дискілер және СD-RОМ-дискілер жатады. Олар
компьютердің сыртқы жадысының құрамын құрайды.
Тасымалдағышқа ақпаратты жазу сондай-ақ оны іздеу, оқу және жедел жадыға
орналастыру үшін қолданылатын құрылғыны жинақтағыш - деп атаймыз. Жазбаның
негізіне ақпаратты сақтау және оқу үшін екі принцип болады: — магнитті және
оптикалық. Олар компьютер өшкеннен кейін де, ақпаратты сақтауға мүмкіндік
береді.
Магниттік дискілер (МД), олар қатты және жұмсақ болып екіге бөлінеді.
Жұмсақ(ЖМД) дискіге 5,25 дюйм (133 мм) қазіргі кезде1,2 Мбайта ақпаратты
сақтауға мүмкіндігі бар.
Қатты магниттік дискі немесе винчестер, әдетте дисководпен бірге жүйелік
блок корпусына орналастырылады(сыртқа орналастыруға болады). Кез-келген,
магниттік алғашқы кезде жұмысқа дайын емес. Оны жұмысқа дайын күйге өткізу
үшін, оны форматтау керек, яғни диск құрылымы құрылуы керек. ЖМД-үшін бұл
магниттік таңбалармен белгіленген секторларға бөлінген магниттік топталған
жолдар. Ал қатты МД немесе цилиндр-деп қарауға болады. Дискінің барлық
жұмыс істеубеттерінде бір-бірінің үстіне орналасқан.
CD-RОМ (Сотрасt Dіsc Rеаd Оп1у Метоry) 3 Гбайт көлемге дейін игереді.
Ақпаратты сақтау сенімділігіменен ұзақ төзімділігіменен ерекшеленеді.
(Сапалы түрде қолданғанда 30-50 жылға дейін жұмысқа жарамды болуы
мүмкін).Диск диаметрі 5,25, және 3,5 дюйм болуы мүмкін. Оқу және жазу
принципі- оптикалық.
Компакт-дискіден ақпараттарды оқу лазерлік сәулелердің көмегімен
орындалады.
Магнитті-оптикалық дискілер. Мұнда магнитті және оптикалық жетістіктері
ескерілген, оларда кемшіліктер жоқ. Магнитті-оптикалық дискілерге
ақпараттарды тез жазуға және оқуға болады. Олар ЖМД- қасиеттерінің
артықшылықтарының барлығын сақтай отырып,(бөлек сақтау мүмкіншілігі және
компьютер жадысының кеңейтілуі сияқты). Магнитті оптикалық дискінің
конструктивті құрамы қалың шыныдан төселген, үстінен мөлдір қорғайтын
пластикамен сәуле шашатын алюминдік пленка және ферромагниттік тасымалдаушы
жағылады, дискіге қапталады. Өте үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады.
3 – Дәріс. Дәріс тақырыбы: ҚАЗІРГІ ЗАМАН КОМПЬЮТЕРЛЕРІНІҢ
ПРОГРАММАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ
3.1 Программалық қамтама сипаттамасы. Деректер
құрылымы. Файлдар және олардың аттары. Файлдармен жұмыс.
Қоршау - прогаммалары.
Дәріс конспектілері:
Программалық қамтама сипаттамасы - программалық қамтама (ПҚ) кез –
келген ЭЕМ-нің өте өажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Осындай сәйкес
программалардың көмегінсіз машинаға пайдалы қандай-да бір әрекет жасату
мүмкін емес. Дербес компьютердің ПҚ-ның құрамына бөлек проблемалық
аймақтарға бағытталған қолданбалы программалар мен қатар универсалды
құрылғылар да кіреді.
Қазіргі уақытта ДЭЕМ-нің әр түрлеріне арнап оң мыңдаған программалар
құрылған, олар келесі негізгі класстарға бөлінеді:
1. операциялық жүйелер;
2. программалау жүйелері;
3. қолданбалы программалар.
Операциялық жүйелер (ОЖ). Бұлар кез-келген дербес компьютердің
аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы программалардың ішкі
құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес командалар көмегімен машинаны
басқаруына мүмкіншілік тудырады.
ОЖ- қолданушы мен программаның қорғалуын қамьамассыз етеді, программаны
іске қосады, компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін
қолданады, сондықтан да ол осы қызметті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-
ні таңдау өте қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс
істеу қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді.
Программалар жүйесі. IBM PC- ге арналған он мыңдаған программалар бола
тұра қолданушыға бұл программалар орындамайтын басқа нәрсе керек болуы
мүмкін. Мұндай жағдайда жаңа программа құратын программалау жүйелерін
қолдануға болдаы. Бұндай жүйелер де әдетте компилятор болады, онда жоғарғы
деңгейде программалау тілінде орындалатын программалар және программалар
текстін аударушы, ішкі қажет программалар кітапханасын кейде әртүрлі
қосымша программалар.
ІВМ РС сәйкес компьютерлерінде танымал программалау тілдеріне (Си, Си++,
Паскаль, Бейсик, Фортран және басқа) арналған программалау жүйелерінің
түрлері бар, олар DOS, WINDOWS, WINDOWS 95 орталарында жұмыс жасайды.
Программалау жүйесінің негізгі класы клиент – сервер құруға арналған
қосымша болады. Бұл жүйелер ақпараттар жүйесін үлкен өндірістерге арнап
құруға бағытталған. Бұнда қолданушы интерфейсін құруға арналған құрылғылар,
деректерді өңдеуде типтік жұмыстарды орындауды дайындау бар. Бұл жүйелер
мен жұмыс атқарады.
Қолданбалы программалар. ІВМ РС- ге арнап әртүрде пайдаланылатын
қолданбалы программалардың мыңдаған түрі құрылған.
Келесі программалар кеңінен пайдаланылады:
- текст аудармашысы – компьютерде тексті (документті) дайындау;
- кестелі процессорлар – кестелі деректерді өңдеу;
- баспа жүйелер – типографиялық сапаты документтер дайындау;
- деректер қорын басқару жүйелері – ақпараттар массивін өңдеу;
- бухгалтерлік программалар – экономикалық белгідегі программалар,
финансты талдау программалары, құқықтық деректер қоры, т.с.с;
- суреттер, анимациялар және видеофильмдер құруға арналған
программалар;
- деректерді статистикалық талдау программасы – автоматты жобалау
программалары;
- комплекс ойындар, оқыту программасы, электронды анықтамалар және
сондай сияқты.
Документтер аудармашысы – бұл қолданбалы программаның кеңінен
қолданылатын түрі. Ол документтерді тез және қолайлы түрде дайындауға
мүмкіндік береді. Документ аудармашысы – әртүрлі шрифтарды қолдануды,
сөздерді автоматты түрде келесі жолға көшіреді, суретті қосады, бетті
автоматтытүрде нөмірлейді.
Кестелі процессорлар. Кестелі процессорлармен жұмыс істегенде экранға
төрт бұрышты таблица шығады, мұндағы клеткаларды сандар, түсініктеме
текстер, белгілі бір есептеу формулары болады.
Жаңаша кестелі процессорлар үштік таблицалармен жұмыс атқаруды, жеке
енгізу және шығару формаларын құруды, макрокомандаларды автоматтандыру
құрылғыларын пайдалануды, деректер қорымен байланысты көздейді.
Деректер қорын басқару жүйелері (ДҚБЖ) кең көлемдегі ақпараттар ағынымен
– деректер қорын басқаруды қамтамассыз етеді. Бұл түрдегі ең қарапайым
жүйелер компьютерде ақпараттардың бір ғана массивін өңдей алады. Олар
енгізу, іздеу, жазбаларды сорттау, отчет құруды тағы басқа орындайды. ДҚБЖ-
ның қиынырақ түрлері бір-бірімен байланысқан бірнеше ақпараттар массивімен
жұмыс атқарады, мұнда әртүрлі қатынаста байланысқан объектілердің түрлері
бар есептер қолданылады.
Графикалық редакторлар – компьютер экранында суреттерді редакциялау және
құруды орындайды. Қолданушы сызықтар, қисықтар сала алады, экран аймағын
бояйды, әртүрлі шрифтар арқылы жаза құрады және т.б. Көптеген редакторлар
көмегімен бейнені өңдеуге, документке қосылған суреттерді сол күйінге
шығаруға болады. Кейбір объектілер үштік объектілердің бейнесі алу
мүмкіншілігін, түсте проффесионалды түрде өңдеуді қамтамасыз етеді
Автоматты жобалау жүйесі (АЖЖ) – компьютер көмегімен әртүрлі механизмдерді
құрастыруды және сызуды қолдайды.
Интергралданған жүйелер – деректер қорын басқару жүйелерінің, кестелі
процессордың, тексті аудармашының, графикалық жүйелердің және басқада
мүмкіншіліктердің жұмысын атқара алады. Интергралданған жүйенің барлық
компоненталары бір – біріне өте ұқсас келеді, соның арқасында оның жұмысы
өтежеңіл.
Бухгалтерлік программалар - өндірістік қызметінің финансын талдау және
есеп беруді дайындау, бухгалтерлік есепті енгізуге арналған. Кейбір
бухгалтерлік программалар, бухгалтерлік есептің бөліктеріне автоматтауға
арналған, мысалы: жалақыны есептеу, тауарлар есебі, складтағы материалдар
есебін жүргізу тағы сондай сияқты.
Деректер құрылымы. Файл (типі, аты, орналасуы).
Файл – бұл белгіленуіне қарай дискіде сақталатын және аты бар ақпараттар
жиыны.
Файлдың атын құрастыру ережесі және оны файлдық жүйеге біріктіру
операциялық жүйеге байланысты, ал оның базалық модульі онымен жұмыс істеуге
арналған.
Бұл ережелерді операциялық жүйенің М8-005 6.0 мысалында қарастырамыз.
(соңындағы сұраққа жауап сілтемесін қара).
Файлдың аты екі бөліктен тұрады: меншікті аты және кеңейтілуі. Меншікті
аты сегіз символдан аспайды және оған арифметикалық операциялар, пробел,
қатынастар, пунктирлер жатпайды. Аты ретінде МS-DOS белгілеген немесе СОN,
LРТ1, LРТ2 – деген сияқты құрылғылардың атымен сәйкес келмеуі керек, файл
атының кеңейтілуі үш симврлдан артық болмауы керек, немесе болмауы да
мүмкін
Егер кеңейтілуі болса, ол негізгі атынан нүкте арқылы бөлектенеді.
Мысалы, ris.bmp немесе mart.txt, docl.doc.
Файлдың аты арқылы оның мәнін анықтауға болады, сондай – ақ ОЖ түрінің
файлына арналған кеңейтуге бірнеше қойылған келісімдер бар. Файл
программалары соm (command сөзінен алынған) және ехе (ехесutаble сөзінен
алынған) кеңейтілулері олар пайдаланушының шақырылуы үшін қолданылады com
және exe кеңейтулерінің файл программасы болады. Олар пайдаланушының
шақыруы бойынша орындалады; dос (document) — файл құжатымен, Міcrosoft
Word мәтіндік редакторында дайындалған;bac (backup) —резервтегі көшірмелер;
bas— ВАSІС тілінде жазылған файлдар.
Берілген дискіде сақталған файлдардың аттары, оның типі, өршемі, құру
уақыты жайындағы мәліметтермен бірге коталогта (директория) орналасады.
Жұмыс дискілер, соның ішінде қатты және компакт дискілердің көлемі мынадай:
бір дискіде көпөлшемдердегі файлдарды сақтауға болады. Сондықтан барлық
сызықты құрылымы бар ыайлдардың каталогымен жұмыс істеу тиімсіз. МS-DOS
файлдардың аттарын бірнеше каталогта, оларды байланыстыратын белгісіне
байланысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Каталогтардың аттары жоғарыда
айтырып кеткен шектеулерге байланысты жазылады. Каталогтың ішіне көптеген
файл аттарын жазуға болады; каталогтың ішінде басқа каталогтар да болады.
Бұл жағдайда оларды ішкі каталогтар деп атаймыз т.с.с. Сол себепті
каталогтың иерархиялық құрылымы қалыптасады, оны каталогтар бұтаға деп
атап оның түпкі каталогы ретінде ең негізгі каталогы алынады, ал бұтақтары
ішкі каталогтар, бұтақ жапырақтары ретінде файл аттарын қарап кетуге
болады. Әртүрлі каталогтарда орналасқан екі файл немесе екі ішкі
каталогтардың аттары бірдей болуы мүмкін. Сондықтан дискідегі бір мәнді
файл (каталог) идентификациясы үшін оған қатынас жасау жолын көрсетіп кету
керек. Қатынас жолы диск атынан және ондағы каталогтар тізімінен тұрады; әр
келесі кездесетін каталогтар алдыңғы каталогтың ішкі каталогы болып
табылады. Бұл тізімдегі соңғы каталог ішінде ізднп отырған файлымыз
орналасады. Бұл тізімдегі элементтер бір – бірімен қисық сызық (\) арқылы
бөлінеді. Мысалы:
С:\QBASІC \ BASІC1 \qbasіc.ехе
С: \ QBASІC \ BASІC2 \qbasіc.ехе
Файлдың құрама аты (PATHNAME) файлға қатынас жолынан тұрады да, онда да
файлдың толық аты болуы керек, сондай – ақ ол да дискідегі қандай атпен
берілген бөлігін анықтай отырып құрылады. Каталог дискідегі керек файлды
оның аты бойынша табуды қамтамасыз етеді. Дискіде анықталған аймақта орын
бөлінеді, онда аранайы әрбір файлға арналған тізбектелген блоктардан
тұратын файлды орналастыру кестесі орналасады. Бұл кесте әрдайым жаңартылып
тұрады. Оны толығымен өшіру үшін дискіні форматтау керек.
Файлмен жұмыс. Жоғарыда айтылып кеткендей, файл бұл аты бар қолданылуы
бойынша біртекті дискіде сақталатын ақпараттар жиынтығы. Сәйкесінше,
файлдармен жұмыс өрнегі магниттік дискіде сақталған өз аты бар ақпараттар
жиынтығынан жүргізілетін операцияларды білдіреді. Бұларды орындау үшін
жүйенің құрамында командалық процессор және базалық модуль болуы керек.
Файлдармен жүргізілетін операцияларға оларды құру (яғни дискіге апарып
сақтау) дискіден каталог бойынша іздеу, қарау, көшіру, атын өзгерту, жою
жатады. Каталогтың иерархиялық жүйесі жағдайында MS-DOS – тағыдай бұл
операцияларды каталогтармен де жасауға болады. Бұл жағдайда пайдаланушы мен
операциялық жүйе арасындағы байланыс диалог түрінде жүреді. Пайдаланушы
компьютер типіне қарамастанжүйені шақырғаннан кейін командалық жолға сәйкес
команданың форматын көрсету арқылы бұл операциялардың барлығын жасай алады.
Оларды командалық процессор талдайды және басқыштан оқиды. Команда форматы
(құрылымы) нақты операциялық жүйемен байланысқан. Сонымен М8-005 файлдың
атын өзгерту командасы үшін келесі формат берілген:
геп [дискжетек:][жолы\]файл_аты файл_аты
Мұндағы геп — Rename (атын өзгерту) сөзінің қысқартылуы. Командадағы
бірінші файл аты өзгертілуге кететін файл атын көрсетеді. Екіншісі файл
атының жаңа аты. Мұндағы дискжетек және жол аты өзгертілетін файлдар, қай
каталогтарда орналасқандығын көрсетеді. Кез – келген компьютерлік
команданың форматын жазған кезде, квадратты жақшаларға команданаң міндетті
емес бөліктері алынады. Бұл команда үшін міндетті емес бөлікке дискжетек
пен жол жатады. Олардың командада болмауы, ағымдағы дискжетек пен ағымдағы
каталогта орналасқандығын білдіреді.Мысалы:
ren b:AL\MK\kub.doc tub.doc
b дискісіндегі АL каталогындағы, МК ішкі каталогындағы kub.doc файылының
атын өзгерту керектігін білдіреді. Бұл файлдың команда орындалғаннан
кейінгі жаңа аты tub.doc болады, ал оның толық аты ретінде b дискісіндегі
осы файл орналасқан жолдың барлығы көрсетіледі.
b:AL\MK\ tub.doc.
Файлдың негізгі аты өзгертілгенмен файлдың өзі сол дискідегі сол
каталогта сақталады. Сонымен қатар файлдың атын, оның толық атымен бірге
өзгерту командасы келесідегідей болады.
ren b:AL\MK\kub. doc c:BAL\MK\kub.doc
Тағы бір мысалды қарастырайық,
геп *.dос *.tхt
мұнда, ағымдағы каталогта .dос кеңейтілуімен берілген файлдарды .tхt
кеңейтілуіндегі файлдарға өзгерт дегенді білдіреді. Сол себепті берілген
операциядағы файлдар мен жұмыс істеу командаларының мүмкіндіктерін
қарастырады. Сәйкес файлдармен жұмыс істеу командаларының барлығында да осы
жағдай орындалады.
Қабықша- программалар. Файлдармен жұмыс істеу үшін операциялық жүйенің
командаларын пернетақтадан енгізіп отыру керек. Ол өнбейтін өте көп уақытты
алады және пайдаланушының белгілі дағдысы мен білімі болуы керек екендігін
талап етеді. Сонымен қатар көп вариантағы командалардың жазылу форматында
оларды қолдану үшін білуіміз керек (немесе жазып отыру керек). Сондықтан
қәзірігі кезде операциялық жүйенің командаларымен жұмыс істеу үшін қабықша
программалары кеңінен қолданылады. Олардың ішіндегі ең белгілісі - NORTОN
СOMMANDER. Оның көмегімен файлдармен және файлдар жиынтығымен жасалатын
барлық операцияларды - іздеу, көшіру, атын өзгерту, жою сондай – ақ
функциональды немесе енгізу, курсорды басқару пернелерін әйтпесе тышқанды
қолдана отырып дайын тұрған программаларды орындауға болады. Сәйкесінше
Экран бетіне дискідегі “бұтақ” каталогтарының бейнесін, ағымдағы каталогын
ауыстыра отырып шығаруға болады, сонымен қатар файл мәтіндерін көріп оны
жөндей аламыз. Сондай – ақ Wіndows интегралданған программалық ортасын
қолданғанда да оның мынадай мүмкіндіктеріне тоқталып кетуге болады. Ыңғайлы
графикалық интерфейс шарттары, мұнда нысаналар мен командалар шарты
графикалық символдармен (пиктограммалар) бейнеленеді және файлдық жүйені
басқаруды жасайды. Wіndows – тің төтенше маңызды қасиеттеріне
интеграцияланған мәтіндік және графикалық редакторлар, электрондық кестелер
мен деректер басқару жүйесі (ДҚБЖ) арасындағы файл (деректер) алмасу
мүмкіндігі болып табылады.
3.2 Компьютердің операциялық жүйесі: керектігі, құрамы, жүктелуі. Жұмыс
режимі. ОЖ эволюциясы.
Дәріс конспектілері:
Керектігі. Операциялық жүйелер (ОЖ) - бұлар кез-келген дербес
компьютердің аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы
программалардың ішкі құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес
командалар көмегімен машинаны басқаруына мүмкіншілік тудырады.ОЖ- қолданушы
мен программаның қорғалуын қамьамассыз етеді, программаны іске қосады,
компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін қолданады, сондықтан
да ол осы қызметті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-ні таңдау өте
қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс істеу
қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді.
ОЖ құрамы, ОЖ құрылымы келесі модульдерден тұрады:
- базалық модуль (ОЖ ядросы) —файлдық жүйемен программа жұмысын
басқарады, сыртқы программа мен файл арасындағы алмасу және оған қатынас
жасауды орындайды;
- командалық процессор — бірінші кезекте пернетақтадан түсетін
пайдаланушы командаларын орындайды және талдайды;
- сыртқы құрылғы драйверлері — бұл құрылғылардың процессормен жұмыс
істеуі үшін программалық қамамасыз етіп отырады.(әрбір сыртқы құрылғы
ақпаратты әртүрлі және ерекше темпте өңдейді);
- қосымша сервистік программалар (утилиттер) — пайдаланушының
компьютермен байланысу процесін жан – жақты және ыңғайлы етеді.
ОЖ жүктелуі. ОЖ құрамындағы файлдар дискіде сақталады, сондықтан оларды
жиі дискілік операциялық (ДОС) деп атайды. Белгілі, программаның орындалуы
үшін ОЖ файлдары жедел жадыда (ЖСҚ)-да орналасуы керек. Сондықтан
операциялық жүйеден ЖСҚ-ға жазу үшін жүктемелеу программаларын орындау
керек. Олар компьютер қосылған кезде ЖСҚ-да болмайды. Бұл жағдайдан шығу
үшін жедел жадыға ОЖ-ны жүктемелеудің келесі этаптарын тізбектей орындау
керек.
ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы. Копьютердің жүйелік блогында тұрақты
есте сақтау құрылғысы (ТСҚ- тұрақты жады, RОМ—Read only Memory— оқу үшін
арналған жады) болады. Онда ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы және
компьютер блоктарын тестілеу программалары орналасады. Олар компьютерді
қоса сала тоқтың бірінші импульсімен орындала бастайды (өйткені (RОМ) ТСҚ-
да ақпараттар электрондық схема түрінде сақталады да олар компьютерді
өшірген кезде де сол қалпында қалады). Бұл этапта процессор дискіге
қатынасады да анықталған орнында өте үлкен емес көлемде жүктемелеу
программасын тексереді. Егер бұл программа табылса, онда ол ЖСҚ-ға оқылады
да оған басқару беріледі.
ОЖ-ны жүктемелеудің екінші этапы. Жүктемелеу программасы өз кезегінде
дискіден ОЖ-ның базалық модулін іздейді де оны жадыға көшіреді және
басқаруды соған береді.
ОЖ-ны жүктемелеудің үшінші этапы. Негізгі жүктемелегіш базалық модуль
құрамына кіреді, ол ОЖ-ның қалған модулдерін іздейді де оны ЖСҚ-ға оқиды.
ОЖ жүктемеленуі біткеннен кейін басқару командалық процессорға беріледі де,
экран бетіне жүйеден түсетін пайдаланушы командасын енгізуге шақыру шығады.
Ескерту, командалар жұмысы кезінде жедел жадыда міндетті түрде
командалық процессор және ОЖ базалық модулі болуы тиіс. Сондықтан ОЖ
файлдарын жедел жадыға бір уақытта жүктемелеу қажеттілігі жоқ. Құрылғылар
драйвері мен утилиттер ЖСҚ-ға керек болған жағдайда ғана жүктемеленеді.
Бұның арқасында жүйелік программалық қамтамаға бөлінетін жедел жадының
міндетті көлемін қысқартуға болады.
ОЖ-ның бірнеше ең көп тараған түрлері кездеседі олардың әрқайсысы
процессор разрядтылығына (такт уақытында өңделетін ақпараттың биттік саны),
процессор типі (негізінде белгілі компьютерлер фирмасы), сондай-ақ ЖСҚ
көлеміне негізделген. Компьютер мүмкіншіліктерінің дамуы барысында (сыртқы
және жедел жады көлемінің өсуіне, процессор ресурстарының өсуіне және
сыртқы құрылғылардың типтерінің көптігіне байланысты және т.с.с.)
пайдаланушы бұл ресурстарды қолдана алу үшін қәзіргі заманға сай және күшті
программалық құралдарды керек етеді. Бұндай сапалы Mіcrosoft фирмасының ОЖ-
лары қамтамасыздандыра алады. Мысалы, MS_DOS- Бұл ОЖ-ның қәзіргі персоналды
компьютерлердің ақпараттық мүмкіншілігіне қатыса алатын дамыған құралдар.
Олар:
- каталогтардың иерархиялық құрылымына негізделген иілгіш файлдық
жүйелердің жұмысы және құрылуы;
- компьютер құрылымының модулдік принциптік қолдану әртүрлі сыртқы
құрылымының көптеген санына әкеп тіреледі (принтерлер, плоттерлер,
модемдер және т.б.);
- пайдаланушының ыңғайлы интерфейсі.
ОЖ эволюциясы,
ІВМ РС типтес компьютерлерде келесі ОЖ қолданылады:
1. MS DOS,
2. MS DOS – ортасындағы WINDOWS 3.1
3. WINDOWS 95, WINDOWS 98NT, UNIX, OS2.
Осы аталған ОЖ-ден 1992 жылы шығарылған WINDOWS 3.1 мен 1995 жылы
шығарылған WINDOWS 95 өте таңдаулы және кеңінен қолданылады.
WINDOWS 3.1 операциялық қоршауы – Microsoft фирмасы DOS операциялық
жүйесін өңдеген, программистер мен қолданушыларға өте кең көлемдегі
мүмкіншіліктер мен қолайлықтар бар операциялық жүйе. WINDOWS-тың кеңінен
қолданылуы IBM PC – сәйкес компьютерлерінің стандарты болып табылады.
WINDOWS файлдармен, дисклермен жұмыс істеу операцияларына арнап қолайлы
және айқын интерфейспен қамтамасыз етеді, сонымен қатар WINDOWS ортасында
іске қосылатын программаларға жаңа мүмкіншіліктер береді.
1985 жылы Microsoft фирмасы WINDOWS графикалық операциялар жүйесін, ал
1990 жылы 3.0 версиясын шығарған 3.0 версиясынан бастап WINDOWS-тың кеңінен
қолдануы арқасында, ол ІВМ тектес компьютердің стандарты болып табылады.
1995 жылы Microsoft фирмасы ОЖ-нің бөлінуі керек етпей жаңа WINDOWS 95
(графикалық интерфейсі) бар ОЖ ойлап тапты. Бұл ДК құрылығыларының
модельдері 286 мен 386 лардың – 486, Pentium ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 – Дәріс. Дәріс тақырыбы: ИНФОРМАТИКАҒА КІРІСПЕ
1.1 Негізгі түсініктер: сигналдар мен деректер, деректер мен әдістер,
аппараттық қамтама, программалық қамтама, ақпарат, ақпарат саны,
ақпаратты өңдеу, файлдар мен файлдық құрылым. Информатика пәні мен
есептері. Дерек тасымалдағыштар. Деректермен жүргізілетін операциялар.
Ақпаратты кодтау.
Дәріс конспектілері:
Деректер – тіркелген сигналдар.
Ақпарат– бұл мәліметтердің өзара әрекеттесуі мен олардың әдістеріне
адеккватты өнім.
“Информатика” – термині (франц. іnformatіque) француз сөзінің
іnformatіon
(ақпарат) және automatіque (автоматика) шыққан және сөзбе – сөз
аударғанда “ақпараттық автоматика”.
Инфоpматика — Бұл компьютерлік техниканы қолдануға негізделген пән,
ақпараттың жалпы қасиеттері мен құрылымын оқытады, сондай-ақ оны құру
әдістері мен заңдылықтарын, сақтау, іздеу, өзгерту, беру және адам
қызметтерінің әртүрлі орталарында қолдануына негізделген.
Аппараттық қамтама – аппараттық конфигурация құратын, техникалық
құралдар комплексі.
Ал программалық құралдарға Software (тікелей — “жұмсақ заттар”) сөзі өте
қоллайлы таңдалған (дәлірек айтқанда - құрылған), ол программалық
қамтаманың және машинаның өзінің әттүрлілігін көрсетеді сонымен қатар
программалық қамтаманың модификациясын, бейімділігін, даму мүмкіншіліктерін
де көрсетеді.
Программалық қамтама — Бұл компьютерлермен қолданылатын барлық
программалардың біріккен түрі, сондай – ақ әрекеттердің оларды құру мен
қолдану бойынша барлық аймағы.
“Ақпарат” - термині латынның “іnformatіo” сөзінен шыққан, яғни
түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымдарын білдіреді.
Ақпарат – бұл жалпы және терең түсінікте айтылған, яғни оны бір сөзбен
түсіндіруге болмайды. Бұл сөзге әртүрлі мағынадағы техникадағы, ғылымдағы
және тұрмыстық жағдайдағы мәндер салынады.
Ақпарат — қоршаған ортаның обьектері мен құбылыстары , олардың
параметрлері, қасиеттері және күйлері жайлы деректер, олардың өміршеңдігі
мен жұмысы процесінде қабылданатын ақпараттық жүйелер (тірі организмдер,
басқарылатын машиналар және т.б.).
Компьютерлік өңдеу кезінде ақпарат деп компьютерге түсінікті түрде беру
үшін, тізбектелген символдық белгілеулер (әріп, цифра, кодталған грфикалық
бейнелер мен дыбыстар және т.с.с.) жиынтығын айтамыз. Әрбір бұл тізбекте
жаңадан кездесетін символ ақпараттық көлемін үлкейтеді.
Ақпарат әртүрлі формада болуы мүмкін:
• мәтін, сурет, , фотобейне түрінде;
• дыбыстық немесе жарық арқылы берілетін сигналдар түрінде;
• радиотолқын түрінде;
• электрлік немесе нервтік импульстар түрінде;
• магниттік жазбалар түрінде;
• мимика немесе дене қимылы түрінде;
• дәмдік сезіну немесе иіс түрінде;
• хромосома түрінде, организмдердің қасиеттері мен нышандары мұраға
қалдырылу арқылы беріледі.
Мысал ретінде “Война и мир” романының мәтінінде , Рафаэля фрескасында
немесе адамның генетикалық кодында қандай көлемде ақпарат бар? Бұл сұраққа
ғылым жауап бермейді және қәзір бере қоймайды .
Ақпарат көлемін обьективті өлшеуге бола ма? Ақпарат теориясындағы
керекті қорытынды бұл шығу деректері:
Әртүрлі топтағы деректерде болатын ақпарат көлемін салыстыру үшін ондағы
символдардың санын, сапасын өсіре отырып үлкен шартарды орындауға болады.
Ақпараттың бірлігі түрінде бір бит алынған (ағыл. bіt — bіnary, dіgіt —
екілік сан).
Ақпарат теориясында бит — екі әртүрлі мағынадағы деректерді айыру үшін
ақпарат саны. Ал есептеу техникасында бит деп машина ішінде берілетін
деректер мен командаларда қолданылатын “0” немесе “1” белгілерін сақтау
үшін керек , жадының ең кіші бөлігін айтамыз.
Бит — өлшеудің ең кіші бірлігі. Практика жүзінде одан үлкен бірліктер
қолданылады ол — байт, ол сегіз бит. Кез – келген компьютер
клавиатурасындағы 256 алфабит символдары осы сегіз битпен кодталған
(256=28).
Кеңінен қолданылатын байттан де үлкен ақпарат бірлігінің түрлері:
• 1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт = 210 байт,
• 1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт = 220 байт,
• 1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт = 230 байт.
Кейінгі кезде өңделетін ақпарат көлемінің өсу ретіне байланысты
келесідегідей де бірліктер қолданылады:
• 1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт = 240 байт,
• 1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт = 250 байт.
Ақпаратты өңдеу – кейбір алгоритмдерді орындау арқылы бір ақпараттық
обьектілерді екінші ақпараттық обьектілерден алу.
Өңдеу ақпараттармен орындалатын және ақпараттың әртүрлілігі мен
көлемінің өсуіне негізделген негізгі операциялардың бірі болып табылады.
Ақпаратты өңдеу құралдары — адаммен құрылған құралдар мен жүйелер, және
бірінші кезекте, компьютер — ақапартты өңдеу үшін арналған универсалды
машина.
Компьютерлер ақпаратты кейбір аргоритмдерді орындау арқылы өңдейді.
Файл – бұл өз аты бар, тізбектей алынған байттар саны.
Файловая структура – бұл файлдарды сақтау үшін ұйымдастырылған
иерархиялық құрылым.
1.2 Санау жүйелері. Екілік кодтармен жүргізілетін операциялар. Бір
санау жүйесінен екінші санау жүйесіне ауысу.
Дәріс конспектілері:
Санау жүйелері— сан деп аталатын, символдар көмегімен бейнеленетін
атаулар тәртібінің жиынтығы. Санау жүйелері позициялық және позициялық
емес болып екіге бөлінеді. Позициялық емес санау жүйесіне мысал — рим
сандары: бірнеше сандар негізгі болып алынған (мысалы, І, V, X), ал
қалғандары осы негізгі сандарды қосу арқылы алынады ( VІ, VІІ сияқты)
немесе алу ( ІV, ІX сияқты). Ал позициялық санау жүйелеріне екілік, ондық,
сегіздік, оналтылық сандар жатады. Мұндағы кез – келген сан сәйкес
алфабиттің цифрлары арқылы жазылады, және де әрбір санның мәні осы тізбекте
орын алатын, оның орнына тәуелді (позициясына). Мысалы, ондық санау
жүйесінде жасалған, 555 жазбасында, 5 саны ғана қолданылған, бірақ оның
орын алу ретіне байланысты ол әртүрлі сандық мәнге ие бола алады — 5
бірлік, 5 ондық немесе 5 жүздік. Сондықтан теңдік дұрыс (астынғы индекстер
санның қандай санау жүйесінде жазылғанын көрсетеді):
555,510 =5-102 +5-101 +5-100 +5-10-1;
11,012 =1*21+1*20+1*2-1+1*2-2
Екілік санау жүйесінде қосу. Алдын – ала қаралып кеткен ойлардан кейін
екілік санау жүйесіндегі бірразрядты сандарды арифметикалық қосу ережесінің
орындалу ретін жазайық:
0+0=0; 1+0=1; 0+1=1; 1+1=10.
Демек, аса толу болғанда, үлкен разрядқа ауысу кезінде белгілі есте
сақтауды пайдалана отырып, келесіні аламыз:
11101010011,111 +1111100101,011+101100111001,010
Екілік санау жүйесінде алу. Алу амалы қосу амалының керісіншесі
болғандықтан бірразрядты сандардың арифметиаклық алынуының ережесін екілік
санау жүйесінде жазамыз:
0-0=0; 1-0=1; 1-1=0; 10-1=1.
Осы ережені қолдана отырып, кез – келген жоғарыда келтірілген қосындыны
алынған қосылғыштарды қолдана отырып, алумен тексеруге болады. Бұдан,
қандай – да бір разрядтағы нөлден бірді алу үшін, қарыз алу” яғни жетпей
тұрған санды көшілес үлкен разрядтардан алу қажет (сондай - ақ, ондық санау
жүйесіндегідей үлкен санды кіші саннан алу сияқты).
Екілік санау жүйесінде көбейту. Бірразрядты екілік сандарды көбейту
ережелері ең анығырағы:
0.0=0; 1-0=0; 0-1=0; 1-1=1.
Яғни, екі көпразрядты екілік санды көбейту процесін оларды баған бойынша
жазу арқылы келесі нәтижені аламыз:
1011,01
х 101,11
101101
101101
101101
101101
1000000,1011
Ескерту, бұл есепті шешу кезінде әрбір разрядта төрт разрядты екілік
санның қосындысын табу керек болды. Бұдан екілік санау жүйесіндегі келесі
жағдайларды да ескердік
1 +1 +1 =10+1 = 11;
1+141+1=11+1 =100.
Екілік санау жүйесінде бөлу бұл да көбейту мен алуды қолдана отырып
ондық сандардағыдай іске асырылады:
Ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне өту
1210 санының екілік санау жүйесінде ұсынылуын табу керек болсын. Келесі
түрде көрсетеміз: 12 – ден бастап әрбір дара алынғанды 2 ге ауыстыратындай
жүйенің негізіне бөлеміз. Аламыз.
Одан кейін, соңғы дарадан бастап (біздің жағдайда ол әрқашан 1-ге тең
болады), барлық қалдықтарды ескере отырып, үлкен разрядқа жазылатын екілік
көрсетілуді қалыптастырамыз. Қорытындысында келесі жауапты аламыз: 1210 ==
11002.
Екілік санау жүйесінен ондық санау жүйесіне өту. Бұл өту — жоғарыда
көрсетілгенге қарама – қарсы. Бұны орындау жеңіл, яғни екілік санау
жүйесінің позициясына негізделе отырып жасаймыз. Екілік санның заңды
жазылуы негіздерін дәрежелеу қосындысы түрінде, Яғни екіні дәрежелеу
түрінде көрсетілген. Осындай жазба жасау арқылы, алынған қосындының ондық
мәндерін санау керек:
1000001001,1012 = (1 • 29 + 0 • 28 + 0 • 27 + 0 • 26 + 0 • 25 +
+0•24+1•23+0•22+0•21+1•20+1•2-14-0• 2-2+1.2-з)10 = (512 + 8 + 1 + 1.2+
18)10= (521 + 58)10= (521,625)10.
(Ескерту, берілген екілік жазбаның ұзындығына қарамастан, 2 санының
дәрежесін керек кезде қол астынан табылмайтын, калькуляторсыз оңай
есептеуге болады. Шындығында, белгілі, 25 = 32; 28 = 256; 210 = 1024. Яғни
белгілі санды екіге бөлу немесе көбейту оңайырақ.
2 – Дәріс. Дәріс тақырыбы: ҚАЗІРГІ ЗАМАН КОМПЬЮТЕРЛЕРІНІҢ АППАРАТТЫҚ
ҚҰРАЛДАРЫ
2.1 Компьютер. Құрудың магистральды-модульдік принципі. Архитектура
түсінігі. Компьютер құрылымы, негізгі желілердің тағайындалуы.
Дәріс конспектілері:
Компьютер — бұл әмбебаб автоматтандырылған электронды құрылғы
(көпфункционалы), ақпаратты беру мен өңдеу және жинақтау үшін керек.
Компьютердің негізгі блоктары: процессор, жады, сыртқы құрылғылар,
Компьютера архитертурасы ретінде деректерді өңдеу процесінде анықталған
уақыт интервалымен берілетін оның логикалық ұйымдастырылуы, құрылымы,
ресурсы, яғни, есептеу жүйесінің құралдары түсіндіріледі. Қәзіргі
компьютерлердің архитектурасында магистралъды модульдық принцип болуы
тиісті (сур.1).
Магистраль (жүйелік шина) — бұл қызметші сигналдар мен жады адресациясы,
сондай – ақ деректерді беруге арналған орталық процессор, негізгі жады мен
сыртқы құрылғылар арасын байланыстыратын электронды сызықтар жиынтығы.
Модульды принциптің арқасында пайдаланушы өзі компьютер кешенін керекті
конфигурациямен жасап алуына болады да керек кезінде оны модернизациялайды.
Жүйелік блоктың негізгі бөліктері мен магистраль конструктивті түрде
жүйелік платада орналасады. Компьютерлердің көп бөлігінің жүйелік платасы
болады, олар негізгі желілерден тұрадыдағы олардың элементтерінің
байланысы; мысалға алатын болсақ жинақтағыштың приводтарымен, дисплеймен
және көптеген басқа да сыртқы апаратттар шиналардан паралель беріледі.
Процессор жұмысының негізгі режимдарына қолданылған құрылғылар беріледі.
Яғни бұл жағдайда болған элементтер баспа платаларында орналасады, олар
арнайы ажыратылған кеңейтілген орындарға қойылады. Ол орындар жүйелі
платада арнайы қарастырылған. Бұл қосымша платаларды негізгі жүйелік
платаны – материндік, ал қосымша платаларды – дочерендік деп атайды.
Дочериндік платаларда орындалатын функциялардан құралады, жиі
контроллерлер немесе адаптерлер деп атайды, ол дочериндік платаның өзін
кеңейтілген плата дейміз. Сол себепті тікелей материндік платада орналасқан
компьютердің магистралының бөлек модульдеріне қосылатын, функциялық
деңгейде контроллердің көмегімен жүзеге асырылады, ол программалық жүйеге
асырылуы драйверлердің көмегімен жасалады. Контроллер процессордан келетін
сигналды қабылдап, оны дешифрлейді, яғни сәйкес құрылығы осы сигналды дұрыс
қабылдап, дұрыс жауап қайтара алуы үшін. Процессор оның орындалуына жауапты
емес, оған сәйкесінше контроллер жауап береді, содықтан ауыстырылатын
сыртқы құрылғыларды және олардың модульдерының жиынтығын таңдау әркімнің өз
еркінде. Сыртқы құрылғылардың көп бөліктері сырттан, жүйелік блоктық
корпусында ажырайтын сәйкесінше контроллердің шығыс порттары арқылы оңай
іске қосылады. (Сыртқы құрылғыларды перефиринді құрылғылар деп те атайды,
яғни олар ЭЕМ-мен сыртқы әлем арасындағы байланысты жүзеге асырады).
Ақпарат алмасудың магистралды шиналы принципі жүйенеің модульді
ұйымдастырылуына әкеп тіреледі. Процессор арифметикалық және логикалық
операцияларды, жадымен байланысты және сыртқы құрылғылар жұмысын
келістіруді және басқаруды орындайды.
Компьютердің жеке құрылымдардың арасындағы ақпарат алмасу, магистрал,
құратын, үш көп разрядты шиналар көп проводты сымдар байланысы арқылы
орындалады. Олар деректер шинасы, адрестер шинасы, басқару шинасы
модульдерімен байланысады. Шинаның разряды деректер беру шинасының
биттерінің санымен анықталады: олар:
• Жедел жадыдан деректерді жазуоқу (жедел есте сақтау құрылғысы) – ОЗУ.
(ЖСҚ);
• Сыртқы сақтау құрылғыларынан деректерді жазуоқу. ВУЗ (СЕСҚ);
• Енгізу құрылғысынан деректерді оқу;
• Шығару құрылғысына деректерді аудару.
Дерек алмасу кезіндегі абонент таңдауды процессор атқарады, яғни
қарастырылған құрылғының адрес кодын қалыптастырады, ал ЖСҚ үшін жады
ұяшығының адрес кодын қалыптастырады. Адрес коды, адрестік шина арқылы
беріледі, және де бұл сигналдар процессордан құрылғыларға бір бағытта ғана
беріледі (бір бағытталған шина).
Басқару шиналары арқылы ақпарат алмасу сипаттамасын анықтайтын
сигналдар, құрылғылардың өз-ара әсерін синхролизациялайтын ақпарат алмасуға
қатынасатын сигналдар беріледі.
2. Компьютерлер процессоры. Негізгі сипаттамалары (адрестік аймағы,
разрядтағы және т.б.).
Процессор — бұл компьютердің негізгі құрылғысы. Ол микросхемалар
корпусының арнайы қатынасына шығарылған адрес, деректер және басқару
шиналар көмегімен сыртқы құрылғыларға қатынасады және жедел жадыда
орналасқан программа командаларын орындайды. Процессордың міндетті
компоненттеріне арифметика-логикалық (орындалатын) құрылғы (АЛУ) – АЛҚ және
басқару құрылығылары (УУ) – БҚ – жатады. Процессормен орындалатын
командалар: арифметикалық әрекеттер, логикалық операциялар, басқарудың
берілуі (шартты және шартсыз). Деректердің жадының бір орнынан келесі
орынға ауыстырылуы және ЭЕМ-нің әртүрлі құрылғыларының байланысын
координациялауды қарастырады. Процесстормен өңделетін командалардың төрт
этапы бөліп айтуға болады: таңдау, қайта кодтау, орындау және нәтижені
жазу. Жағдайға байланысты бірінші команда орындалып жатқанда, екіншісі
қайта кодталады, үшіншісі таңдалады т.с.с.
Төртінші деңгейдегі орталық процессорының функцияларын микропроцессор
(МП) - өте үлкен литегралды схема (СБИС) - ӨӨНС орындайды, ол 0,1 см2-тан
кем, ауданда біріккен шарттыпроводниктік кристалда таратылған. Компьютердің
жүйелік платада орналасқан МП моделін білу үшін, командалардың құрал-
жабдықтарының қай класқа жататындығын білу керек. Микропроцессорлардың
келесі сипаттамаларын айта кетуге болады:
• Ақпаратты өңдеудің тактілік жиілігі,
• разрядтылығы,
• жүйелік шинаның интерфейстерімен;
• адрестік аймағымен (жады адресациясымен).
Процессор разрядтылығы – процессорымен бір уақытта өңделетін биттерінің
саны, яғни, МП негізгі өнімділік факторлары ішкі биттер разрядының санымен
анықталады. Процессор 8, 16, 32 және 64 разрядты болуы мүмкін. Компьютер
процессорыменен бірлік уақыт ішінде өңделетін ақпараттардың көлемі, жылдам
орындалуымен бірге разрядтылығыменен сипатталады.
Адрестік аймағы (жады адресациясы). Процессор функцияларының бірінің
құрамына мәліметтер алмасу, және олардың сыртқы құрылғылар мен жедел
жадыдағы алмасуды ұйымдастыруы жатады. Бұл кезде процессор құрылғы жадын
қалыптастырады, ал ЖСҚ (ОЗУ) үшін жады ұяшығының адресін қалыптастырады.
Адрес коды адрестің шинамен беріледі. Микропроцессормен жедел жадыда
физикалық адресациялайтын көлем оның адрестік аймағы деп аталады. Ол сыртқы
шина адресінің разрядтылығымен анықталады. Шынындада, N – адрестік шинаның
разрядтығы болсын, онда оған берілетін әртүрлі екілік сандардың мөлшері 2^
тең болады. Белгілі адрестік шина арқылы жедел жадыға процессор қатынас
жасаған кезде берілетін сан ОЗУ(ЖСҚ) ұяшығының адресі болып табылады, яғни,
2м — бұл жедел жады ұяшықтарының саны. Оған адрестік шинаны қолдану арқылы
процессор қатынасуынан болады, демек 2м — процессордың адрестік аймағының
көлемі. Сонымен шина адресінің 16-, 20-, 24- немесе 32-разрядтылығына
байланысты сәйкесінше 216 = 64 Кбайт, 220 = 1 Мбайт, 224 = 16 Мбайт, 232 =
4 Гбайт. Сондықтан процессор разрядтылығын мысалы: келесі жазылулар арқылы
анықтауға болады 180386 — 3232 үшін микропроцессор деректер шинасының 32-
разрядтылығы және 32-разрядты шиналар адресін қамтиды, яғни микропрцессор
бір уақытта 32 бит ақпаратты өңдейді және микропроцессордың адрестік
аймағының көлемі 232 == 4 Гбайтты құрайды.
2.2 Сырқы құрылғылар. Ақпаратты сақтау принциптары. Компьютер жадысының
негізгі сипаттамалары мен ұйымдастырылуы. Жедел жады.
Дәріс конспектілері:
Сырқы құрылғылар. Сырқы құрылғылар (принтер және т.б.) компьютер
аппаратурасына сыртқы құрылғыларды басқару құрылғылары деп аталатын арнайы
контроллерлер арқылы қосылады.
Пернетақта. Басқару сигналдарын беру және компьютерге ақпарат енгізу
үшін керек. Ол алфабитті – сандық пернелердің стандартты жиынтығынан,
сондай – ақ басқарушы және функциональдық, курсорды басқару пернелері, кіші
сандық пернелер деп аталатын қосымша пернелерден тұрады.
Курсор — манитор экранында жарықша түрінде көрінетін символ. Ол перне
тақтадан енгізілетін келесі белгі пояициясын көрсетеді.
Монитор — ақпараттың визуальды бейнесі көрінетін құрылғы (мәтін, кесте,
сурет, және т.б. түрінде).
Принтер — баспаға шығару құрылғысы.Компьютерде кодталған ақпараттарды
печатталған мәтін көшірмелері түрінде немесе графика түрінде шығаруды
орындайды. Принтерлердің мыңдаған атаулары бар. Бірақ негізгі принтерлердің
үш түрі бар: матрицалық, лазерлік және жылжымалы(струйный).
- Матрицалық принтерлер кіші тетіктер комбинациясын қолданады, олар
бояғыш лентеларға ұрып отыру арқылы,символдарды қағаз батіне басып
шығарады. Принтерде басылатын әрбір символ, тік қатарлар түрінде
қалыптастырылатын 9, 18 немесе 24 ине жиынтығымен құрастырылады. Бұл арзан
принтерлердің кемшіліктеріне оның жұмысының шулылығы, сапасыз басып
шығарылуы жатады. Ол негізінен үй мақсаттарында қолданылады.
- Лазерлік принтерлер ксерокстар (көшірмелер) сияқты жұмыс жасайды.
Компьютер өз жадысында мәтін бетінің “бейнесін” қалыптастырадыда, оны
принтерге жібереді. Бет жайлы ақпарат электрлік қасиеттерін жарықтандыруға
байланысты өзгертетін, жарық сезгішпен жамылған, айналып тұрған барабанға
лазерлік сәуле арқылы беріледі
- Жәй жылжымалы принтерлер сия нүктелері арқылы тізбектелген символдар
түрінде генерацияланады. Принтердің баспаға беру тетігінің ұсақ каналдары
болады. Олар арқылы беттерге тез кебетін сиялар шашылады. Бұл принтерлер
қағаз сапасын талап етеді. Түрлі – түсті жәй жылжу принтерлері 4 негізгі
түстен тұратын сияларды араластыра отырыптүсін құрады. Олар ашық көк, қып –
қызыл, сары және қара.
Принтер компьютермен прнтер кабелі арқылы байланысқан. Ол кабелдің бір
ұшы принтер тетігінің ұясына, ал екінші ұшы компьютер принетрінің портына
қосылады. Порт – бұлсыртқы құрылғы мен компьютер процессорын қосады.
Плоттер (графқұрастырғыш) — Компьютердің басқаруымен графтар,
диаграммалар және суреттер салуға арналған құрылғы.
Плоттер іс схемеларын, географиялық және метеорологиялық карталар,
архитертуралық жобалар және күрделі конструкциялық сызбаларды алу үшін
қолданылады. Плоттер бейнелерді қалам көмегімен салады.
Сканер — компьютерге графикалық бейнелерді енгізу үшін керек құрылғы.
Құжаттың цифрланған бейнелерін құрады да, оны компьютер жадысына апарып
орналастырады.
Егер принтер ақпаратты компьютерден шығарып беретін болса, сканер
керісінше қағаз бетіндегі ақпараттарды компьютер жадысына апарып
орналастырады. Сканерлердің қолмен жасалатын түрлері, яғни құжат бетін
қолмен домалату арқылы және планшеттік сканерлер сыртқы түріне
байланыстыкөшіру машиналарына ұқсайды.
Модем — телефонның байланыс желілері арқылы алыс ара қашықтықтағы
компьютердің деректерін жеткізу үшін арналған құрылғы. Компьютермен
өңделетін сандық сигналдарды телефондық желі арқылы тікелей беруге болады.
Өйткені ол адам тілімен сигналдардың дыбыстық жиіліктерін үздіксіз беру
үшін арналған.
Модем — дыбыс диапозонының айнымалы ток жиілігіне компьютердің цифрлық
сигналдарын ауыстыруды орындайды. Бұл процесс модуляция деп аталады, сондай
– ақ кері ауыстыруды да жасайды. Ол ауыстыруды демодуляция деп атаймыз.
Модем сөзі осы модулятордемодулятор сөздерінен шыққан.
Манипуляторлар (тышқан, джойстик.) — бұл курсорды басқару үшін
қолданылатын арнайы құрылғылар.
Тышқан алақанға толығымен сиятын кішкентай қорап түріндегі құрылғы.
Тышқан компьютермен адаптер арнайы блогымен кабель арқылыбайланысқан және
оның қимылы дисплей экранындағы курсордың қимылына сәйкес. Құрылғының
жоғарғы бөлігінде басқарушы батырмалар орналасқан (әдетте үшеу). Ол
қимылдың басы мен соңын беруге, менюде таңдау жасауға көмектеседі.
Джойстик —бұл стержень – қалам. Тік күйден басқа жаққа ауытқуы манитор
экранындағы курсордың өзгертілуіне сәйкес келеді. Әдетте компьютерлік
ойындарда қолданылады. Кейбір модельдерде джойстикке басу датчигі
орналастырылады. Бұл жағдайда пайдаланушы қаламға неғұрлым көп күш түсірсе
соғұрлым дисплей экрандағы курсор тез жылжиды.
Трекбол —Корпустың жоғарғы бөлігіне орналастырылған шаригі бар кішкентай
қорапша. Пайдаланушы шарикті қолмен жүргізіп отыру арқылы сәйкесінше
курсорды қозғалтады. Тышқаннан ерекшелігі оған компьютер қасынан бос орын
бөлудің қажеті жоқ, оны машина корпусына да орналастыруға болады.
Ақпараттарды сақтау принциптері. Компьютерде өзінің функционалды
белгіленуіне байланысты және ақпаратты сақтау әдістеріне байланысты, сондай-
ақ конструкциясына байланысты қолданылатын жадының бірнеше типі
ерекшеленеді. Компьютер жадысы негізгі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Қазіргі кездегі компьютерлердің сыртқы жадықұрылғылары компьютерді
өшіргеннен кейінгі ақпаратты сақтап қалуға мүмкіндік береді., өйткені
оларда магниттік немесе оптикалық ақпаратты жазу-оқу әдістері қолданылады.
Бұл жағдайларда ақпаратты тасымалдаушы ретінде магниттік және оптикалық
дискілер қолданылады. Негізгі жады кей кездері ішкі жады –деп те атайды, ол
жүйелік блоктың ішінде орналасады.Ол кез-келген компьютердің міндетті
құрама бөлігіне жатады., персоналды компьютерлерде материндік платада
орналасады және электрондық микросхема түрінде таратылады. Негізгі жады
тұрақты және жедел жадыдан тұрады.
Тұрақты жады немесе тұрақты есте сақтау құрылғысы — ПЗУ (Read only
memory - ROM), — тек оқуға арналған жады. Жоғарыда айтылғандай ол
электрондық схема түрінде таратылған және компьютердің бастапқы
жүктемеленуі кезіндегі программаларды сақтаументораптарын тестілеу үшін
қызмет етеді. Бұл жадының типін біз тұрақты деп атаймыз, өйткені мұнда
жазылған ақпарат компьютерді өшіргеннен кейін өзгермейді. Ол энергияға
байланысты емес, сондықтан ондағы командалар электронды микросхемамен
контактыға түскен бірінші ток импульсының берілуімен-ақ орындалады.(Айта
кетейік ТСҚ –да сақталған ақпаратты компьютерді өшіргеннен кейін өзгертуге
болмайды дегенді білдірмейді, өйткені сақталған ақпараттарды өзгертетін
қайта программаланатын тұрақты жады- деп аталатын жады да кездеседі.)
Жедел жады немесе жедел есте сақтау құрылғысы (ОЗУ), процессормен
орындалатын өңдеу операциялары кезінде өзгертілетін ақпараттарды өзгертуге
немесе керек кезінде қолдануға болады. Бұнда сақталатын барлық ақпарат
компьютер қосылып тұрған кезде ғана жадыда сақтауға болады. Құрылымдық
түрде жедел жадыны сақтау үшінразрядтарға бөлінген және осы разрядтардың
әрқайсысында бит ақпараттар сақтау үшін арналған жады ұяшықтарының жиынтығы
ретінде қарауға болады. Сәйкесінше әрбір жады ұяшықтарына нөл мен бірден
тұратын жиынтықтар жазылады немесе биттердің реттелген тізбектері
компьютердің ақпараттық бөлігін бүтін ретінде қарайтын тиянақты – машиналық
сөз. Машиналық сөз компьютердің типіне байланысты әртүрлі ұзындықта болуы
мүмкін ( 8 ден 64 битке дейін) және жады ұяшығында кідіретін ең үлкен
санды анықтайды. Байтпен өлшенетін архитектура кезінде ақпараттың ең кіші
өлшеу бірлігі ретінде байт алынады, бұл кезде машиналық сөз 2, 4-ке немесе
8 байтқа тең болуы мүмкін.Сәйкесінше компьютер жадысының көлемін Килобайт,
Мегабайт, Гигабайт, байтпен өлшеуге болады. Сондай-ақ жедел жадыда
машиналық сөз тізбектері түрінде деректер және программалар сақталады. Кез-
келген уақытта ұяшықтың кез-келген жерінен таңдау жасауға болады. Сондықтан
бұл жадыны еркін таңдау жадысы деп те атайды — RAM(Random Access Memory).
Ақпаратты сақтау және оның тасымалдағыштары. Компьютердің сыртқы жадысы
(жұмсақ және қатты дискілер, СD-RОМ-дискілер)
XX ғасырдың аяғында ақпараттар ағымының көбеюіне байланысты оларды
үлкен көлемде және ЭЕМ-нің пайда болуына байланысты ақпаратты тасымалдағыш,
яғни ең ықшам түрде ақпараттарды көп уақытқа сақтау қажеттілігі туды.
Қазіргі төртінші кезеңдегі компьютерлерде қолданылатын тасымалдағыштарға
жұмсақ және қатты магниттік дискілер және СD-RОМ-дискілер жатады. Олар
компьютердің сыртқы жадысының құрамын құрайды.
Тасымалдағышқа ақпаратты жазу сондай-ақ оны іздеу, оқу және жедел жадыға
орналастыру үшін қолданылатын құрылғыны жинақтағыш - деп атаймыз. Жазбаның
негізіне ақпаратты сақтау және оқу үшін екі принцип болады: — магнитті және
оптикалық. Олар компьютер өшкеннен кейін де, ақпаратты сақтауға мүмкіндік
береді.
Магниттік дискілер (МД), олар қатты және жұмсақ болып екіге бөлінеді.
Жұмсақ(ЖМД) дискіге 5,25 дюйм (133 мм) қазіргі кезде1,2 Мбайта ақпаратты
сақтауға мүмкіндігі бар.
Қатты магниттік дискі немесе винчестер, әдетте дисководпен бірге жүйелік
блок корпусына орналастырылады(сыртқа орналастыруға болады). Кез-келген,
магниттік алғашқы кезде жұмысқа дайын емес. Оны жұмысқа дайын күйге өткізу
үшін, оны форматтау керек, яғни диск құрылымы құрылуы керек. ЖМД-үшін бұл
магниттік таңбалармен белгіленген секторларға бөлінген магниттік топталған
жолдар. Ал қатты МД немесе цилиндр-деп қарауға болады. Дискінің барлық
жұмыс істеубеттерінде бір-бірінің үстіне орналасқан.
CD-RОМ (Сотрасt Dіsc Rеаd Оп1у Метоry) 3 Гбайт көлемге дейін игереді.
Ақпаратты сақтау сенімділігіменен ұзақ төзімділігіменен ерекшеленеді.
(Сапалы түрде қолданғанда 30-50 жылға дейін жұмысқа жарамды болуы
мүмкін).Диск диаметрі 5,25, және 3,5 дюйм болуы мүмкін. Оқу және жазу
принципі- оптикалық.
Компакт-дискіден ақпараттарды оқу лазерлік сәулелердің көмегімен
орындалады.
Магнитті-оптикалық дискілер. Мұнда магнитті және оптикалық жетістіктері
ескерілген, оларда кемшіліктер жоқ. Магнитті-оптикалық дискілерге
ақпараттарды тез жазуға және оқуға болады. Олар ЖМД- қасиеттерінің
артықшылықтарының барлығын сақтай отырып,(бөлек сақтау мүмкіншілігі және
компьютер жадысының кеңейтілуі сияқты). Магнитті оптикалық дискінің
конструктивті құрамы қалың шыныдан төселген, үстінен мөлдір қорғайтын
пластикамен сәуле шашатын алюминдік пленка және ферромагниттік тасымалдаушы
жағылады, дискіге қапталады. Өте үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады.
3 – Дәріс. Дәріс тақырыбы: ҚАЗІРГІ ЗАМАН КОМПЬЮТЕРЛЕРІНІҢ
ПРОГРАММАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ
3.1 Программалық қамтама сипаттамасы. Деректер
құрылымы. Файлдар және олардың аттары. Файлдармен жұмыс.
Қоршау - прогаммалары.
Дәріс конспектілері:
Программалық қамтама сипаттамасы - программалық қамтама (ПҚ) кез –
келген ЭЕМ-нің өте өажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Осындай сәйкес
программалардың көмегінсіз машинаға пайдалы қандай-да бір әрекет жасату
мүмкін емес. Дербес компьютердің ПҚ-ның құрамына бөлек проблемалық
аймақтарға бағытталған қолданбалы программалар мен қатар универсалды
құрылғылар да кіреді.
Қазіргі уақытта ДЭЕМ-нің әр түрлеріне арнап оң мыңдаған программалар
құрылған, олар келесі негізгі класстарға бөлінеді:
1. операциялық жүйелер;
2. программалау жүйелері;
3. қолданбалы программалар.
Операциялық жүйелер (ОЖ). Бұлар кез-келген дербес компьютердің
аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы программалардың ішкі
құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес командалар көмегімен машинаны
басқаруына мүмкіншілік тудырады.
ОЖ- қолданушы мен программаның қорғалуын қамьамассыз етеді, программаны
іске қосады, компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін
қолданады, сондықтан да ол осы қызметті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-
ні таңдау өте қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс
істеу қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді.
Программалар жүйесі. IBM PC- ге арналған он мыңдаған программалар бола
тұра қолданушыға бұл программалар орындамайтын басқа нәрсе керек болуы
мүмкін. Мұндай жағдайда жаңа программа құратын программалау жүйелерін
қолдануға болдаы. Бұндай жүйелер де әдетте компилятор болады, онда жоғарғы
деңгейде программалау тілінде орындалатын программалар және программалар
текстін аударушы, ішкі қажет программалар кітапханасын кейде әртүрлі
қосымша программалар.
ІВМ РС сәйкес компьютерлерінде танымал программалау тілдеріне (Си, Си++,
Паскаль, Бейсик, Фортран және басқа) арналған программалау жүйелерінің
түрлері бар, олар DOS, WINDOWS, WINDOWS 95 орталарында жұмыс жасайды.
Программалау жүйесінің негізгі класы клиент – сервер құруға арналған
қосымша болады. Бұл жүйелер ақпараттар жүйесін үлкен өндірістерге арнап
құруға бағытталған. Бұнда қолданушы интерфейсін құруға арналған құрылғылар,
деректерді өңдеуде типтік жұмыстарды орындауды дайындау бар. Бұл жүйелер
мен жұмыс атқарады.
Қолданбалы программалар. ІВМ РС- ге арнап әртүрде пайдаланылатын
қолданбалы программалардың мыңдаған түрі құрылған.
Келесі программалар кеңінен пайдаланылады:
- текст аудармашысы – компьютерде тексті (документті) дайындау;
- кестелі процессорлар – кестелі деректерді өңдеу;
- баспа жүйелер – типографиялық сапаты документтер дайындау;
- деректер қорын басқару жүйелері – ақпараттар массивін өңдеу;
- бухгалтерлік программалар – экономикалық белгідегі программалар,
финансты талдау программалары, құқықтық деректер қоры, т.с.с;
- суреттер, анимациялар және видеофильмдер құруға арналған
программалар;
- деректерді статистикалық талдау программасы – автоматты жобалау
программалары;
- комплекс ойындар, оқыту программасы, электронды анықтамалар және
сондай сияқты.
Документтер аудармашысы – бұл қолданбалы программаның кеңінен
қолданылатын түрі. Ол документтерді тез және қолайлы түрде дайындауға
мүмкіндік береді. Документ аудармашысы – әртүрлі шрифтарды қолдануды,
сөздерді автоматты түрде келесі жолға көшіреді, суретті қосады, бетті
автоматтытүрде нөмірлейді.
Кестелі процессорлар. Кестелі процессорлармен жұмыс істегенде экранға
төрт бұрышты таблица шығады, мұндағы клеткаларды сандар, түсініктеме
текстер, белгілі бір есептеу формулары болады.
Жаңаша кестелі процессорлар үштік таблицалармен жұмыс атқаруды, жеке
енгізу және шығару формаларын құруды, макрокомандаларды автоматтандыру
құрылғыларын пайдалануды, деректер қорымен байланысты көздейді.
Деректер қорын басқару жүйелері (ДҚБЖ) кең көлемдегі ақпараттар ағынымен
– деректер қорын басқаруды қамтамассыз етеді. Бұл түрдегі ең қарапайым
жүйелер компьютерде ақпараттардың бір ғана массивін өңдей алады. Олар
енгізу, іздеу, жазбаларды сорттау, отчет құруды тағы басқа орындайды. ДҚБЖ-
ның қиынырақ түрлері бір-бірімен байланысқан бірнеше ақпараттар массивімен
жұмыс атқарады, мұнда әртүрлі қатынаста байланысқан объектілердің түрлері
бар есептер қолданылады.
Графикалық редакторлар – компьютер экранында суреттерді редакциялау және
құруды орындайды. Қолданушы сызықтар, қисықтар сала алады, экран аймағын
бояйды, әртүрлі шрифтар арқылы жаза құрады және т.б. Көптеген редакторлар
көмегімен бейнені өңдеуге, документке қосылған суреттерді сол күйінге
шығаруға болады. Кейбір объектілер үштік объектілердің бейнесі алу
мүмкіншілігін, түсте проффесионалды түрде өңдеуді қамтамасыз етеді
Автоматты жобалау жүйесі (АЖЖ) – компьютер көмегімен әртүрлі механизмдерді
құрастыруды және сызуды қолдайды.
Интергралданған жүйелер – деректер қорын басқару жүйелерінің, кестелі
процессордың, тексті аудармашының, графикалық жүйелердің және басқада
мүмкіншіліктердің жұмысын атқара алады. Интергралданған жүйенің барлық
компоненталары бір – біріне өте ұқсас келеді, соның арқасында оның жұмысы
өтежеңіл.
Бухгалтерлік программалар - өндірістік қызметінің финансын талдау және
есеп беруді дайындау, бухгалтерлік есепті енгізуге арналған. Кейбір
бухгалтерлік программалар, бухгалтерлік есептің бөліктеріне автоматтауға
арналған, мысалы: жалақыны есептеу, тауарлар есебі, складтағы материалдар
есебін жүргізу тағы сондай сияқты.
Деректер құрылымы. Файл (типі, аты, орналасуы).
Файл – бұл белгіленуіне қарай дискіде сақталатын және аты бар ақпараттар
жиыны.
Файлдың атын құрастыру ережесі және оны файлдық жүйеге біріктіру
операциялық жүйеге байланысты, ал оның базалық модульі онымен жұмыс істеуге
арналған.
Бұл ережелерді операциялық жүйенің М8-005 6.0 мысалында қарастырамыз.
(соңындағы сұраққа жауап сілтемесін қара).
Файлдың аты екі бөліктен тұрады: меншікті аты және кеңейтілуі. Меншікті
аты сегіз символдан аспайды және оған арифметикалық операциялар, пробел,
қатынастар, пунктирлер жатпайды. Аты ретінде МS-DOS белгілеген немесе СОN,
LРТ1, LРТ2 – деген сияқты құрылғылардың атымен сәйкес келмеуі керек, файл
атының кеңейтілуі үш симврлдан артық болмауы керек, немесе болмауы да
мүмкін
Егер кеңейтілуі болса, ол негізгі атынан нүкте арқылы бөлектенеді.
Мысалы, ris.bmp немесе mart.txt, docl.doc.
Файлдың аты арқылы оның мәнін анықтауға болады, сондай – ақ ОЖ түрінің
файлына арналған кеңейтуге бірнеше қойылған келісімдер бар. Файл
программалары соm (command сөзінен алынған) және ехе (ехесutаble сөзінен
алынған) кеңейтілулері олар пайдаланушының шақырылуы үшін қолданылады com
және exe кеңейтулерінің файл программасы болады. Олар пайдаланушының
шақыруы бойынша орындалады; dос (document) — файл құжатымен, Міcrosoft
Word мәтіндік редакторында дайындалған;bac (backup) —резервтегі көшірмелер;
bas— ВАSІС тілінде жазылған файлдар.
Берілген дискіде сақталған файлдардың аттары, оның типі, өршемі, құру
уақыты жайындағы мәліметтермен бірге коталогта (директория) орналасады.
Жұмыс дискілер, соның ішінде қатты және компакт дискілердің көлемі мынадай:
бір дискіде көпөлшемдердегі файлдарды сақтауға болады. Сондықтан барлық
сызықты құрылымы бар ыайлдардың каталогымен жұмыс істеу тиімсіз. МS-DOS
файлдардың аттарын бірнеше каталогта, оларды байланыстыратын белгісіне
байланысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Каталогтардың аттары жоғарыда
айтырып кеткен шектеулерге байланысты жазылады. Каталогтың ішіне көптеген
файл аттарын жазуға болады; каталогтың ішінде басқа каталогтар да болады.
Бұл жағдайда оларды ішкі каталогтар деп атаймыз т.с.с. Сол себепті
каталогтың иерархиялық құрылымы қалыптасады, оны каталогтар бұтаға деп
атап оның түпкі каталогы ретінде ең негізгі каталогы алынады, ал бұтақтары
ішкі каталогтар, бұтақ жапырақтары ретінде файл аттарын қарап кетуге
болады. Әртүрлі каталогтарда орналасқан екі файл немесе екі ішкі
каталогтардың аттары бірдей болуы мүмкін. Сондықтан дискідегі бір мәнді
файл (каталог) идентификациясы үшін оған қатынас жасау жолын көрсетіп кету
керек. Қатынас жолы диск атынан және ондағы каталогтар тізімінен тұрады; әр
келесі кездесетін каталогтар алдыңғы каталогтың ішкі каталогы болып
табылады. Бұл тізімдегі соңғы каталог ішінде ізднп отырған файлымыз
орналасады. Бұл тізімдегі элементтер бір – бірімен қисық сызық (\) арқылы
бөлінеді. Мысалы:
С:\QBASІC \ BASІC1 \qbasіc.ехе
С: \ QBASІC \ BASІC2 \qbasіc.ехе
Файлдың құрама аты (PATHNAME) файлға қатынас жолынан тұрады да, онда да
файлдың толық аты болуы керек, сондай – ақ ол да дискідегі қандай атпен
берілген бөлігін анықтай отырып құрылады. Каталог дискідегі керек файлды
оның аты бойынша табуды қамтамасыз етеді. Дискіде анықталған аймақта орын
бөлінеді, онда аранайы әрбір файлға арналған тізбектелген блоктардан
тұратын файлды орналастыру кестесі орналасады. Бұл кесте әрдайым жаңартылып
тұрады. Оны толығымен өшіру үшін дискіні форматтау керек.
Файлмен жұмыс. Жоғарыда айтылып кеткендей, файл бұл аты бар қолданылуы
бойынша біртекті дискіде сақталатын ақпараттар жиынтығы. Сәйкесінше,
файлдармен жұмыс өрнегі магниттік дискіде сақталған өз аты бар ақпараттар
жиынтығынан жүргізілетін операцияларды білдіреді. Бұларды орындау үшін
жүйенің құрамында командалық процессор және базалық модуль болуы керек.
Файлдармен жүргізілетін операцияларға оларды құру (яғни дискіге апарып
сақтау) дискіден каталог бойынша іздеу, қарау, көшіру, атын өзгерту, жою
жатады. Каталогтың иерархиялық жүйесі жағдайында MS-DOS – тағыдай бұл
операцияларды каталогтармен де жасауға болады. Бұл жағдайда пайдаланушы мен
операциялық жүйе арасындағы байланыс диалог түрінде жүреді. Пайдаланушы
компьютер типіне қарамастанжүйені шақырғаннан кейін командалық жолға сәйкес
команданың форматын көрсету арқылы бұл операциялардың барлығын жасай алады.
Оларды командалық процессор талдайды және басқыштан оқиды. Команда форматы
(құрылымы) нақты операциялық жүйемен байланысқан. Сонымен М8-005 файлдың
атын өзгерту командасы үшін келесі формат берілген:
геп [дискжетек:][жолы\]файл_аты файл_аты
Мұндағы геп — Rename (атын өзгерту) сөзінің қысқартылуы. Командадағы
бірінші файл аты өзгертілуге кететін файл атын көрсетеді. Екіншісі файл
атының жаңа аты. Мұндағы дискжетек және жол аты өзгертілетін файлдар, қай
каталогтарда орналасқандығын көрсетеді. Кез – келген компьютерлік
команданың форматын жазған кезде, квадратты жақшаларға команданаң міндетті
емес бөліктері алынады. Бұл команда үшін міндетті емес бөлікке дискжетек
пен жол жатады. Олардың командада болмауы, ағымдағы дискжетек пен ағымдағы
каталогта орналасқандығын білдіреді.Мысалы:
ren b:AL\MK\kub.doc tub.doc
b дискісіндегі АL каталогындағы, МК ішкі каталогындағы kub.doc файылының
атын өзгерту керектігін білдіреді. Бұл файлдың команда орындалғаннан
кейінгі жаңа аты tub.doc болады, ал оның толық аты ретінде b дискісіндегі
осы файл орналасқан жолдың барлығы көрсетіледі.
b:AL\MK\ tub.doc.
Файлдың негізгі аты өзгертілгенмен файлдың өзі сол дискідегі сол
каталогта сақталады. Сонымен қатар файлдың атын, оның толық атымен бірге
өзгерту командасы келесідегідей болады.
ren b:AL\MK\kub. doc c:BAL\MK\kub.doc
Тағы бір мысалды қарастырайық,
геп *.dос *.tхt
мұнда, ағымдағы каталогта .dос кеңейтілуімен берілген файлдарды .tхt
кеңейтілуіндегі файлдарға өзгерт дегенді білдіреді. Сол себепті берілген
операциядағы файлдар мен жұмыс істеу командаларының мүмкіндіктерін
қарастырады. Сәйкес файлдармен жұмыс істеу командаларының барлығында да осы
жағдай орындалады.
Қабықша- программалар. Файлдармен жұмыс істеу үшін операциялық жүйенің
командаларын пернетақтадан енгізіп отыру керек. Ол өнбейтін өте көп уақытты
алады және пайдаланушының белгілі дағдысы мен білімі болуы керек екендігін
талап етеді. Сонымен қатар көп вариантағы командалардың жазылу форматында
оларды қолдану үшін білуіміз керек (немесе жазып отыру керек). Сондықтан
қәзірігі кезде операциялық жүйенің командаларымен жұмыс істеу үшін қабықша
программалары кеңінен қолданылады. Олардың ішіндегі ең белгілісі - NORTОN
СOMMANDER. Оның көмегімен файлдармен және файлдар жиынтығымен жасалатын
барлық операцияларды - іздеу, көшіру, атын өзгерту, жою сондай – ақ
функциональды немесе енгізу, курсорды басқару пернелерін әйтпесе тышқанды
қолдана отырып дайын тұрған программаларды орындауға болады. Сәйкесінше
Экран бетіне дискідегі “бұтақ” каталогтарының бейнесін, ағымдағы каталогын
ауыстыра отырып шығаруға болады, сонымен қатар файл мәтіндерін көріп оны
жөндей аламыз. Сондай – ақ Wіndows интегралданған программалық ортасын
қолданғанда да оның мынадай мүмкіндіктеріне тоқталып кетуге болады. Ыңғайлы
графикалық интерфейс шарттары, мұнда нысаналар мен командалар шарты
графикалық символдармен (пиктограммалар) бейнеленеді және файлдық жүйені
басқаруды жасайды. Wіndows – тің төтенше маңызды қасиеттеріне
интеграцияланған мәтіндік және графикалық редакторлар, электрондық кестелер
мен деректер басқару жүйесі (ДҚБЖ) арасындағы файл (деректер) алмасу
мүмкіндігі болып табылады.
3.2 Компьютердің операциялық жүйесі: керектігі, құрамы, жүктелуі. Жұмыс
режимі. ОЖ эволюциясы.
Дәріс конспектілері:
Керектігі. Операциялық жүйелер (ОЖ) - бұлар кез-келген дербес
компьютердің аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы
программалардың ішкі құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес
командалар көмегімен машинаны басқаруына мүмкіншілік тудырады.ОЖ- қолданушы
мен программаның қорғалуын қамьамассыз етеді, программаны іске қосады,
компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін қолданады, сондықтан
да ол осы қызметті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-ні таңдау өте
қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс істеу
қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді.
ОЖ құрамы, ОЖ құрылымы келесі модульдерден тұрады:
- базалық модуль (ОЖ ядросы) —файлдық жүйемен программа жұмысын
басқарады, сыртқы программа мен файл арасындағы алмасу және оған қатынас
жасауды орындайды;
- командалық процессор — бірінші кезекте пернетақтадан түсетін
пайдаланушы командаларын орындайды және талдайды;
- сыртқы құрылғы драйверлері — бұл құрылғылардың процессормен жұмыс
істеуі үшін программалық қамамасыз етіп отырады.(әрбір сыртқы құрылғы
ақпаратты әртүрлі және ерекше темпте өңдейді);
- қосымша сервистік программалар (утилиттер) — пайдаланушының
компьютермен байланысу процесін жан – жақты және ыңғайлы етеді.
ОЖ жүктелуі. ОЖ құрамындағы файлдар дискіде сақталады, сондықтан оларды
жиі дискілік операциялық (ДОС) деп атайды. Белгілі, программаның орындалуы
үшін ОЖ файлдары жедел жадыда (ЖСҚ)-да орналасуы керек. Сондықтан
операциялық жүйеден ЖСҚ-ға жазу үшін жүктемелеу программаларын орындау
керек. Олар компьютер қосылған кезде ЖСҚ-да болмайды. Бұл жағдайдан шығу
үшін жедел жадыға ОЖ-ны жүктемелеудің келесі этаптарын тізбектей орындау
керек.
ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы. Копьютердің жүйелік блогында тұрақты
есте сақтау құрылғысы (ТСҚ- тұрақты жады, RОМ—Read only Memory— оқу үшін
арналған жады) болады. Онда ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы және
компьютер блоктарын тестілеу программалары орналасады. Олар компьютерді
қоса сала тоқтың бірінші импульсімен орындала бастайды (өйткені (RОМ) ТСҚ-
да ақпараттар электрондық схема түрінде сақталады да олар компьютерді
өшірген кезде де сол қалпында қалады). Бұл этапта процессор дискіге
қатынасады да анықталған орнында өте үлкен емес көлемде жүктемелеу
программасын тексереді. Егер бұл программа табылса, онда ол ЖСҚ-ға оқылады
да оған басқару беріледі.
ОЖ-ны жүктемелеудің екінші этапы. Жүктемелеу программасы өз кезегінде
дискіден ОЖ-ның базалық модулін іздейді де оны жадыға көшіреді және
басқаруды соған береді.
ОЖ-ны жүктемелеудің үшінші этапы. Негізгі жүктемелегіш базалық модуль
құрамына кіреді, ол ОЖ-ның қалған модулдерін іздейді де оны ЖСҚ-ға оқиды.
ОЖ жүктемеленуі біткеннен кейін басқару командалық процессорға беріледі де,
экран бетіне жүйеден түсетін пайдаланушы командасын енгізуге шақыру шығады.
Ескерту, командалар жұмысы кезінде жедел жадыда міндетті түрде
командалық процессор және ОЖ базалық модулі болуы тиіс. Сондықтан ОЖ
файлдарын жедел жадыға бір уақытта жүктемелеу қажеттілігі жоқ. Құрылғылар
драйвері мен утилиттер ЖСҚ-ға керек болған жағдайда ғана жүктемеленеді.
Бұның арқасында жүйелік программалық қамтамаға бөлінетін жедел жадының
міндетті көлемін қысқартуға болады.
ОЖ-ның бірнеше ең көп тараған түрлері кездеседі олардың әрқайсысы
процессор разрядтылығына (такт уақытында өңделетін ақпараттың биттік саны),
процессор типі (негізінде белгілі компьютерлер фирмасы), сондай-ақ ЖСҚ
көлеміне негізделген. Компьютер мүмкіншіліктерінің дамуы барысында (сыртқы
және жедел жады көлемінің өсуіне, процессор ресурстарының өсуіне және
сыртқы құрылғылардың типтерінің көптігіне байланысты және т.с.с.)
пайдаланушы бұл ресурстарды қолдана алу үшін қәзіргі заманға сай және күшті
программалық құралдарды керек етеді. Бұндай сапалы Mіcrosoft фирмасының ОЖ-
лары қамтамасыздандыра алады. Мысалы, MS_DOS- Бұл ОЖ-ның қәзіргі персоналды
компьютерлердің ақпараттық мүмкіншілігіне қатыса алатын дамыған құралдар.
Олар:
- каталогтардың иерархиялық құрылымына негізделген иілгіш файлдық
жүйелердің жұмысы және құрылуы;
- компьютер құрылымының модулдік принциптік қолдану әртүрлі сыртқы
құрылымының көптеген санына әкеп тіреледі (принтерлер, плоттерлер,
модемдер және т.б.);
- пайдаланушының ыңғайлы интерфейсі.
ОЖ эволюциясы,
ІВМ РС типтес компьютерлерде келесі ОЖ қолданылады:
1. MS DOS,
2. MS DOS – ортасындағы WINDOWS 3.1
3. WINDOWS 95, WINDOWS 98NT, UNIX, OS2.
Осы аталған ОЖ-ден 1992 жылы шығарылған WINDOWS 3.1 мен 1995 жылы
шығарылған WINDOWS 95 өте таңдаулы және кеңінен қолданылады.
WINDOWS 3.1 операциялық қоршауы – Microsoft фирмасы DOS операциялық
жүйесін өңдеген, программистер мен қолданушыларға өте кең көлемдегі
мүмкіншіліктер мен қолайлықтар бар операциялық жүйе. WINDOWS-тың кеңінен
қолданылуы IBM PC – сәйкес компьютерлерінің стандарты болып табылады.
WINDOWS файлдармен, дисклермен жұмыс істеу операцияларына арнап қолайлы
және айқын интерфейспен қамтамасыз етеді, сонымен қатар WINDOWS ортасында
іске қосылатын программаларға жаңа мүмкіншіліктер береді.
1985 жылы Microsoft фирмасы WINDOWS графикалық операциялар жүйесін, ал
1990 жылы 3.0 версиясын шығарған 3.0 версиясынан бастап WINDOWS-тың кеңінен
қолдануы арқасында, ол ІВМ тектес компьютердің стандарты болып табылады.
1995 жылы Microsoft фирмасы ОЖ-нің бөлінуі керек етпей жаңа WINDOWS 95
(графикалық интерфейсі) бар ОЖ ойлап тапты. Бұл ДК құрылығыларының
модельдері 286 мен 386 лардың – 486, Pentium ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz