Субъектінің әрекеті - жеке тұлғаның дамуының факторы ретінде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе
Негізгі бөлім

І Тарау. ЖЕКЕ ТҰЛҒА ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық – әдіснамалық негіздері
1.2 Тұлғаның қалыптасуындағы негізгі факторлар

ІІ Тарау. ТҰЛҒА ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАНЫҢ ӘСЕРІ
2.1 Жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері және оның педагогикалық процесте
ескерілуі
2.2 Тәрбие ісіндегі жеке тұлғаның даму мәселелері
2.3 Тұлға дамуындағы әлеуметтік ортаның әсері
2.4 Субъектінің әрекеті – жеке тұлғаның дамуының факторы ретінде.

ІІІ. Қорытынды

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер

І. Кіріспе

Тәрбиенің негізгі мақсаты – қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеру, оның жан-жақты үйлесімді дамуы. Жеке тұғаның
даму мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектілі
және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек ғалымдары
жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік факторлар да
әсер етеді деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы
идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық-
педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э.Роттердамский,
Я.А.Коменский, К.А.Гелвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В. Г.
Белинский, Н.Г.Чернышевский, К.Маркс, Ф.Энгельс, З.Фрейд, Д.Дьюи,
Э.Торндайк, Н.К.Крупская, П.П.Блонский, А. С. Макаренко, Л.С.Выготский,
Э.И.Моносзон, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштеейн, В.В.Давыдов т.б.)
Адам – өзіне тән биологиялық құрылысы бар тіршілік иесі, сондықтан
табиғат заңдары оның дамуна да әсер етеді. Қоршаған ортаға бейімделіп, өз
тіршілігі үшін дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда адам өзіне
керектіні өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруі адам өмірінің
әлеуметтік жағдайларының әсерінен болады, адамның тектілігі тек биологиялық
жағынан ғана емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесінде де пайда болады.
Әлеуметтік мұрагерлік адамның қоғамдық тәжірибеге ие болуы нәтижесінде
орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында өзара байланысты екі бағыт –
биологиялық және әлеуметтік бағыттар байқалады. Адам биологиялық тіршілік
иесі болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік
иесіне айналады.

І Тарау. Жеке тұлға туралы түсінік.
1.1 Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық – әдіснамалық негіздері

Психологияда “жеке тұлға” деген ұғымның әртүрлі түсіндірмелері бар,
бірақ олардың көбісі мына түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға дегеніміз
әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндет индивид.
Жеке тұлғаның ең басты белгісі – оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның
функцияларды (қызметтерді) (болмысқа, адамдарға, өзіне, еңбеке, жалпы
қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сондай-ақ, психологиялық дамудың
белгілі бір деңгейіне ие (темперамент, мінез-құлық, ақыл-ой дамуының
деңгейі, қажеттіліктер, мақсат – мүдделер).
Жеке тұлға-бұл интегративті жүйе, әлде бір ыдырамайтын тұтастық.
Алайда, жеке тұлғаны зерттеумен айналысатын ғалымдар бұл тұтастықтың
“өзегі” бар деп мойындайды, олар оны “Мен – жүйе” немесе жай ғана “Мен” деп
белгілейді. Жоғарыда келтірілген жеке тұлға туралы түсінік жалпылама ұғым
болып табылады.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі,
бостандығы, қадір – қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның
қасиеттері мен іс - әрекеттерінде қоғамдық прогрестің тенденцияларының,
әлеуметтік белгілері мен қасиеттердің айқын және спецификалық көрініс табуы
арқылы, оның іс - әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы
анықталады. Бұл орайда “адам”, “жеке тұлға” деген ұғымдардың қатары
“даралық” деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Даралық бір адамның басқа бір адамнан, бір тұлғаның басқа бір
тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар
екенін сипаттайды. Даралық, әдетте, адамның мінезі мен темпераментінің
ерекше белгілері (мысалы, салмақты, жігерлі және мақсатты адам),
шығармашылық қызмет - әрекеті мен қаблеттілігінің өзгешелігі арқылы арқылы
ерекшеленеді. Осылайша, мұғалімнің даралығы оның терең білімдарлығы,
педагогикалық көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы,
жұмыстағы шығармашылық ниеті, т.б. арқылы көрінеді. Даралық ұғымы бір
адамды басқа бір адамнан, бір тұлғаны басқа бір тұлғадан ажыратып, оған
өзіне тән сұлулық мен қайталанбас қасиет беретін жалпы мен жекеден тұрады.
Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым – индивид. Бұл сөз латын
тілінен алынған және оның қазақша баламасы – жекелік. Ұғым ретінде бұл
сөз адамзат тұқымының еш қасиеттері ескерілмеген бір өкілін білдіреді. Бұл
орайда әрбір адам индивид болып табылады. Жеке тұлға ұғымы мен онымен
байланысты бір тектес ғылыми категориялардың мәні осында.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын
болғандықтан, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы ұғымдарының мәнін ашу
педагогика үшін маңызды мәселе болып табылады.
Даму табиғатқа, қоғамға және әрбір жеке тұлғаға тән жалпы қасиет
болып табылады. Даму дегеніміз – төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге
қарай қозғалыс; сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секіріс
түрінде жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай спиральды өрлеу процесі.
Даму кезінде барлық философиялық заңдар жүзеге асады: өзгеру, санның сапаға
ауысуы, бір сапаның басқа бір сапаға ауысуы (бұл орайда бір нәрсе алынып
тасталады, теріске шығарылады). Бұл қозғалыс, өзгеріс жеке тұлғаның
дамуының қозғалыс күші болып келетін қарама-қайшылықтар күресі арқылы
жүзеге асады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен
сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене
жағынан үлкейеді, яғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі.
Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік-тұрмыстық
және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең басты – оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер (танымдық, сезім, моральдық-жігерлік т.б.). Мінез-
құлықтың реактивті формалары белсенді түрде қалыптасып келе жатқан іс-
әрекеттілікке айналады, дербестік пен өз мінез-құлқын билей алу
қабілеттілігі

артады. Осы және басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға ретінде даму
процесін сипаттайды.
Сондықтан, даму дегеніміз адамның анатомиялық-физиологиялық
жетілуіндегі, оның жүйке жүйесі мен психикасының дамуындағы, сондай-ақ
танымдық және шығармашылық іс-әрекетіндегі, оның дүниетанымы, өнегелігі,
қоғамдық-саяси көзқарастары мен сенімдерінің кеңеюіндегі орын алатын сандық
және сапалық өзгерістердің өзара тығыз байланысты процесі деп түсіну дұрыс.
Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және меңгерілмейтін
факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен білім берудің
алар орны ерекше.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның қалыптасуы термині жиі
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда
болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын
білдіреді. Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз – бір нәрсеге пішін (форма)
мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру. Бұл арада тұқым
қуалаушылықтың мәні өте зор – баланың ата-анасына немесе ата-бабаларынан
қалған биологиялық ерекшеліктердің жиынтығы. Тұқым қуалаушылық жер
бетіндегі тіршіліктің тарихи және белгілі бір түрдің (біздің жағдайымызда-
адамның) өмірінің тарихы анықтайды. Адамның тұқым қуалаушылығын екі түрге
бөлуге болады: жалпы адамзаттық (тік жүру бейімділігі, сана, ақыл, сезім
мүшелері дамуының бейімділігі, шартсыз рефлекстер, нәсілдік және ұлттық
белгілер) және даралық (жүйке жүйесінің түрі, анатомиялық – физиологиялық
бейімділіктер).
Ағзаның тектілік негізі немесе генотипі төмендегі нәрселерден
тұрады:
-морфологиялық белгілері (сыртқы бейнесінің ерекшеліктері);
-функционалды ерекшеліктер (мысалы, қан тобы);
-адамға тән бейімділіктер (тік жүріп-қозғалу, сөйлеу қаблетінің
дамуы, ойлау, еңбек ету қабілеті т.б);
-жүйке қызметінің түрі (жүйке процестерінің күші, олардың қозуы мен
тежелуі, шапшаңдық-ширақтылық);
-әрекеттіліктің қандай да бір түрінің анатомиялық- физиологиялық
бейімділіктері;
-есту мүшелері, ойлау құрылымы, сезім мүшелері құрылысындағы
ерекшеліктер;

Орта компоненттері және олардың бала дамуына әсері

Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар, қоршаған ортада әсер етеді
– адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, тарихи қалыптасқан
жағдайлар. Қоршаған орта макро және микро болып бөлінеді. Макро орта
дегеніміз – адамға әлеуметтік-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы
(өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің қаржы
жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар құралдар). Микро-
орталық дегеніміз-баланыың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол адамды әрдайым
қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар, құбылыстар
мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуымен қалыптасуына, белгілі бір
мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта (климат), табиғат жағдайлары әсер
етеді.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие
ең маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік
қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет (ұрпақтан
ұрпаққа берілетін әлеуметтік тәжірибе, жалпы адамзаттық мәдениет, т.б), ал
тар педагогикалық мағынада тәрбие дегеніміз – өсіп келе жатқан ұрпаққа
жалпы адамзаттық құндылықтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар
мен ата-аналар арасындағы бірлескен іс-әрекеттердің педагогикалық процесін
ұйымдастыру.

1.2 Тұлғаның қалыптасуындағы негізгі факторлар
Бүгінгі таңда тұлға психологиясындағы ең өзекті мәселелерінің бірі
болып саналады. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы белсенді,
жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғары талап қояды.Ал қоғамымыздың қазіргі
жағдайында, елдің саяси, мәдени, әлеуметтік-экономикалық жақтарын жаңарту
кезінде – жас ұрпақтың болашақта ізгі-ниетті азамат болып дамуына олардың
тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз.Сондықтан
да тұлғаның теориялық зерттеулеріне, жалпы ұғымына сарапталған талдауларға
зер салайық.
Психологтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай көзқарастардың
болғандығынан 300 астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы
сияқты оның құрылымдарында біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С.Выготский алғаш
рет психикалық қызметтерді жоғары-мәдени және төменгі-табиғи деп бөлінуін
ұсынды. Выготский құрылымының негізінде, тұлғаның - өзегі – оның
бағыттылығы деп аталады.
Л.С.Выготский пікірі бойынша адамның тұлғасы өзінің енген қарым-
қатынастарының кешенді жерінің нәтижесінде дамиды. Тұлға – бұл қоғамдық-
тарихи дамудың өнімі. Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны
оның орындайтын іс-әрекеті – бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын
жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады,
яғни оның мінез-құлық пен іс-әрекетінің жоғары саналы формаларын қамтамасыз
етіп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастарының бірлігін
құрайды. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және әлеуметтік факторларға
байланысты екені мәлім.Сонымен қатар тұлғаның дамуында негізгі болып –
нақтылы тарихи орта.
Сонымен тұлға – бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы
әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден, бұл индивидтің жүйелі
қасиеті, оның қоғамымыздың қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен
әрекет пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады.
Кеңес психологиясында адамды тұлға деп – қоғамымыздың субъектісі ретінде
оның қарым-қатынасқа түсу жүйесін сипаттайды.
Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев өз еңбектерінде объективті өмірді бейнелеу
үрдісінде, белсенді тұлға – қоршаған әлеуметтік өмір танымы, сапа сезімімен
бірлестікте іске енетін тұтастай субъект.
Л.И.Божович теориялық талдаудың негізінде, тұлғаның толық құрылымы
оның бағыттылығымен анықталады,- деген болжам ұсынды.Тұлға бағытының
негізінде адам өмірі мен тәрбиелеу үрдісінде пайда болған тұрақты түрдегі
басымды мотив жүйелері жатады.
Зерттеулердің нәтижесінде мектепке дейінгі және балалық шақ
аралығындағы бала тұлғасының қалыптасуында негізгі фактор болып – ересек
адамның қалуы анықталған.Өйткені олардың қолдауы балалардың қоршаған ортасы
мен эмоционалдық сәттіліктерін уайымдауының берікті қажеттілік жағдайын
құрайды.
Тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып адамның мотивациялық
аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің, ұмтылыстарының және
ниеттерінің дамуы саналады. Қажеттіліктер қанағаттанылуы керек, ал бұл
оларды қанағаттандыратын амалдардың пайда болуын және оларды жетілдіруді
қажет етеді.Сондықтан мотивациялық сфераның дамуына байланыстыбаланың
танымдық қаілетінің, оның дағдыларының, қолынан келетін істерінің, әдеттері
мен мінезінің дамуы жүзеге асырылады.
Адамның іс-әрекеті – күрделі құбылыс. Белгілі бір өнім адамның іс-
әрекетінің нәтижесі болып табылады.Іс-әрекет арқылы адамның рухани өмір
байлығы: ақыл-ой тереңдігі, күйіну-сүйіну қалпы, қиялдау қабілеті мен ерік-
жігері, икемділігі мен мінез-құлық сипаты ашылады.
Адам өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоғамда тарихи қалыптасқан
тәсілдерді қолданады.Қажеттіліктердегі жекелік пен қоғамның үйлесімі арқылы
адам қажеттіліктерінің көпшілігі өзі енетін топтың, ұжымның, қоғамның
қажеттіліктерімен тығыз байланысты түсіндіруге болады.
Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен, талғам
мұратынан, бағытынан, қабілетінен, қызығуынан жақсы байқалады.Жеке адам –
тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі.Ол әлеуметтік ортада ғана
қалыптасады.К.Маркстың айтуынша жеке адам барлық қоғамымыздың
қатынастарының жиынтығы.
Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды.Өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде қалыптасып, қоғамдық
тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады.Жеке адам санасының дамуы
қоғамымыздың дамуымен байланысты қоғамнан, әлеуметтен тыс адам өмірінің
болуы мүмкін емес.
Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер көп.Олар: мотивтер
мен қажеттер, бейімділік пен қызығулар, дүниетаным мен сенім, мұрат пен
талғам.
Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі
болады.Бұл түрткіні психологияда мотив деп атайды.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы.Рухани
қажеттіліктердің дамуы материалдық қажеттіліктердің қанағаттандырылуына
байланысты.Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың елеулі бір кезеңі.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін.Бірақ, осылардың ішінде
басты біреуі, ең басыңқы қызығуы болады.Мұндай қызығулар әсіресе оқу
әрекетке аса қажет.
Адамдарда қызығушылықтың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз
етеді.Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп берекесі
кетеді.Қызығушылықтың мазмұнды, әрі кең, өрісті болуы – оның басты
ерекшеліктерінің бірі.Мұнысыз адамның рухани өмірі дамымайды.
Жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бірі – мұрат
(идеал).Бұл – адамның өзіне өмірден өнеге іздеуі, біреуді ардақ тұтып,
қастерлеуі.Мұрат – адамның алдына қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты.Адам
осыған жету үшін қолдап келгеннің бәрін пайдаланады.Өзін тәрбиелеуге
кіріседі.Барлық күш-жігерін соның соңына сарп етеді.Мұрат дүниетаным, айқын
сенім сөз бен істің байланысы бар жерде ғана болады.Оқушыларды асыл
мұраттар рухында тәрбиелеу – бастауыш мектеп мұғалімдерінің де басты
міндеттерінің бірі.
Адам белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады.Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам
емес.Өйткені, онда жоғарыда айтылған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-
әрекет т.б. жоқ.
Жеке адам - әлеуметтік қатынастармен саналы іс-әрекетті жүзеге
асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің
кім екенін түсінетін есі кірген ересек адам.Адам санасының дамып, өсіп
жетілуі оның ортасымен (отбасы, мектеп т.б.) тығыз байланысты.Әлеумет әсері
тимейтін, әлеуметтік құқықтан шығып кететін ешбір адам болмақ
емес.Сондықтан адам психологиясын дұрыс ұғыну үшін, ең алдымен, оның
әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай көзқарасы, наным-сенімі, бағыт-
бағдары, білімі мен іс-тәжірибенің нақты кәсібі, білімі бар екендігіне
назар аударуымыз қажет.
Психология іс-әрекетті зерттей отырып, шындықтың субъективтік
бейнеленуінің динамикасын, деңгейлері мен түрлерін және бұл әрекетті
психикалық реттеудің механизмін ашып көрсетуі керек.Психикалық үрдістердің
дамуын, адамның күйлері мен қасиеттерін, тұлғаның жалпы психологиялық
қалпын іс-әрекеттің ықпал етуін зерттеуде де психологияның міндеті болып
табылады.
Егер іс-әрекеттің сыртқы көрінісі мен ішкі жобасы арасындағы
байланысты түсіндіруге тырыссақ онда мынадай сұраққа жауап беру керек:
психика әлі жасалмаған әрекеттер нәтижесі қалай білінеді?Мұндай
мүмкіншілікті қоршаған әлемдегі құбылыстардың заңдылықтары тудырады.Адам
бұл заңдылықтарды түсініп, өз іс-әрекетінде пайдалануы мүмкін.Объектіге
жасалатын әрекеттер психикалық операциялармен алмастырылады.Шынайы сыртқы
әрекеттен ішкі психикалық әрекетке өту үрдісі интериоризацияның көрнекті
мысалы ретінде балалардың санауды меңгеру үрдісін келтіруге болады.
Адамның іс-әрекетінің сыртқы (физикалық) және ішкі психикалық) жақтары
үздіксіз байланыста болады.Сыртқы жағы – адамның сыртқы әлемге ықпал етуін
қамтамасыз ететін қозғалыстар.Оларды ішкі әрекет анықтайды және реттейді.
Сыртқы әрекетті ішкі әрекеттің экстеризациясы ретінде қарастыруға
болады, өйткені адам іс-әрекетте оның анық елестетілмеген жобасын жүзеге
асырады.Сыртқы іс-әрекетті әрекеттің ішкі жобасы қадағалайды.Адам жасалатын
әрекетті бейне және ой түрінде алдын ала жобаланған әрекетпен салыстырады.
Егер іс-әрекет үрдісін үлгі түрінде көрсетсек, онда ішкі жобадағы
құрылымдар мынадай ретпен жасалады: қажеттілік-мотив-мақсат-міндет, ал бұл
кездегі сыртқы жоба көрінісі мынадай: іс-әрекет-қылық-операция-
қозғалыс.Таза ішкі, таза сыртқы әрекеттердің болмайтынын естен шығармау
керек.Психологияның міндеті мынада: іс-әрекеттің сыртқы жағын зерттей
отырып, ішкі жағын ашу, нақтырақ айтқанда, психиканың іс-әрекеттегі
шынайы рөлін түсіну.
Жеке көзқарастардың өзгеруі қозғалыс саласының өзгеруіне әкеледі.
Жалпы қозғалыс дегеніміз – адам ағзасының моторлық қызметі.Адамның
қозғалуы, яғни моторлық қызметі өте ерте байқалады.Жас нәрестенің
психологиясы жөніндегі зерттеулер көрсеткендей, баланың алақанына
кездейсоқтан тиіп кеткен зат оған еріксіз түрде ұстау әрекетін жасатады.Бұл
тітіркендіргішті дереу қозғалысқа келтіретін шартсыз рефлекторлық байланыс
жасалуын көрсетеді.Ұстау рефлексінің сипатында баланың 2,5 айдан 4 айға
дейінгі кезінде елеулі өзгеріс болады.Ол сезім органдарының жетілуі, сондай-
ақ моторлық қозғалысты сезу мүшелерінің жетіле түсуіне байланысты
болады.Ұстау рефлексі арқылы жүзеге асырылып, затты ұзақ уақыт қолмен ұстау
көздің бақылауымен өтеді.
Адамның барлық қимылын екі топқа бөлеміз: туа пайда болатын (шартсыз
рефлекторлық) және үйреніп меңгеру (шартты рефлекторлық).Қозғалыстың басым
көпшілігі, тіпті жалпы хайуанаттар сияқты кеңістікте қозғалып жүрудің өзін
адам өмір тәжірибесінен алады, яғни қозғалыстың көпшілігі шартты
рефлекторлық болып саналады.Қозғалыстың шағын ғана түрі (еріксіз шыңғыру,
көзді жыпылықтату) туа пайда болады.

ІІ Тарау. ТҰЛҒА ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАНЫҢ ӘСЕРІ
2.1 Жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері және оның педагогикалық процесте
ескерілуі

Әрбір оқушының танымдық іс-әрекетінің,әсерленушілігінің,ері к-
жігерінің,мінезінің,жүріс-тұрысының тек өзіне ғана тән сапалық
ерекшеліктері болады. Демек,жеке ерекшелік-бұл,адамның өз басындағы
қасиеттерінің бір-бірімен сәйкестікпен түйісуі,оның басқа адамдардан
өзгешелігі осы қасиеттері арқылы көрініс табады. Әркім өзінің жеке даму
жолын бастан кешіреді,ал ол оның бойына табиғат берген қасиеттерге және
тіршілігінің жағдайына байланысты болады. Мектеп оқушылардың олардың
қабілеттеріне қарай топтарға біріктіруге болады,яғни,типология жүргізуге
болады. модель немесе типтердің көмегімен объектілерді біріктіру. Балалар
типологиясында екі ерекше бағытты атауға болады:
-қыз балалар мен ер балалардың даму ерекшеліктері,
-дарынды балалар мен педагогикалық жағынан қараусыз қалған балалар.
Дарындылық-адамның интеллектуалдық мүмкіндігімен байланысты болатын
қабілеттіліктердің бірлігі,оның іс-қимылының деңгейі мен өзіндік
ерекшелігі.
Психологиялық жағынан және педагогикалық процестің келеңсіз
ықпалынан және педагогикалық пцестің жеткіліксіздігінен рухани көзқарасының
дұрыс қалыптаспағандығы,сезімнің дрменсіздігі,қоғамдық мінез-құлық
дағдысының жоқтығы айқын әрі үнемі байқалып тұруын айтады. Мұндай балаларды
девианттар деп атайды.
Мектеп оқушысының жеке ерекшелігі дегеніміз –оның жас
мөлшеріне,жыныстық және рухани дамуына,жан-жақты тұтас жетілген жеке
тұлғалық қасиетінің қалыптасуына органикалық жағынан байланысты өзіне тән
ерекшелігі. Осыған орай олармен жеке жұмыс жүргізу педагогикалық процестің
маңызды бөлігі болып табылады. Жеке жұмыс- бұл педагогикалық жұмыстағы бос
сөзділікті жеңу және оның алдын ала іс-әрекет ұйымдастыру.
Жеке ерекшеліктерді есепте алу- бұл әрбір жеке тұлғаның
қызығушылығын,бейімділігін,сапасын, қасиетін,талабын және мүмкіншілігін
ескере отырып,өскелең ұрпақтың әлеуметтік қалыптасу процесінде сәтсіздіктер
мен қателіктерді барынша кеміте отырып тәрбиелеуде педагогикалық
құралдардың,әдістемелердің және түрлердің барлығын пайдалану. Мектеп
оқушыларының жеке ерекшеліктерін есепке алуда нерв жүйесінің
қызметі,адамның темпераменті көп жағдайда ескеріле бермейді. Темперамент-
бұл адамның психикалық қызметі мен мінез-құлқының қуатын анықтайтын жеке
ерекшелігі.
Жеке ерекшеліктердіесепке алу маңызды жағдай. Мұғалім бұл мәселеде
шектен шығып кетпеуі керек,яғни,баланың мүмкіншілігін артын бағалауд
да,ескрмеуі де баланыңжеке дамуына зиянын тигізеді.
Міне,осылайша тәрбие беруде де оқытуда да әр балаға жеке қарым-
қатынас жасау маңызды,себебі әр балада оның рухани қажеттілігінің,өзінді
қызығушылығының көрінісі ретіндегі жеке ерекшелігі айқын көрініс береді,ал
ол әр адамның жан-жақты дамуы үшін қоғамның талабы негізінде туындайды.
Жеке қарым-қатынас әр баланың бейімділіктері мен қабілеттерінің ашыла
түсуіне жақсы жағдай жасау үшін аса маңызды сондай-ақ ол оқу
бағдарламасының талаптарын орындаудағы қиыншылықтарды жеңуде де зор рөл
атқарады [15, 69).
Педагогика ғылымында “тәрбие” терминіне әрқашан нақты мән беріліп
келеді. Көптеген жылдар тәрбиеге “тұлғаның дамуын басқару”деген анықтама
берілді,сонымен қатар білім беру және тәрбие ісі тұлғаны дамыту мен
қалыптастырудың құралы ретінде қарастырылады.
Даму дегеніміз,ең алдымен,адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық салалық өзгерістер.
“Тұлғаның қалыптасуы” ұғымына балалық қоғамда өздігінен өмір сүруге
қабілеттілігі,өзінің тағдырына өзі иелік ете білуі және өзінің мінез-құлқын
жөңге сала білуі,сондай-ақ қоршаған орта мен өзінің қарым-қатынасын түсіне
білу қабілетін жетілдіру және құндылық атаулыны таңдай алу сияқты дамудың
басты шарттары енеді.
Даму –жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
үрдісі. Балада туа біткен белгілі түсініктен,сонымен қатар өжет,жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Олардың адамгершілік,әуестік,белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму үрдісінде қалыптасады. Өйткені,оны
өсіп-жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Даму және тәрбие үрдісінде түрлі өзгерістер болып отырады. Баланың
организмі бүкіл өсерінде әртүрлі дене және психикалық өзгерістер арқылы
дамиды. Оларға организмнің өсіп-жетілуі,ақыл-ойының дамуы,мінез-құлқының
қалыптасуы жатады. Осындай өзгерістердің барлығы табиғи және әлеуметтік
ортаның,тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің ықпал етуіне байланысты.
И.П.Павловтың ілімі бойынша,даму-ішкі жүйке жүйесі қызметінің және
сыртқы жағдайлардың өзара әрекеттесуі,айналадағы шындықтың адамға ықпал
етуі.
Дамуға ықпал ететін сыртқы әсерлерге:баланы қоршаған
табиғи,әлеуметтік ортасы,өзгелермен қарым-қатынасы,оларды тәрбиелеу
мақсатында ересектердің жасаған қызметі жатады. Бала сыртқы әсерлерді
бірден қабылдай бермейді,оған өзінің бейімділігін,болмаса қарсылығын
білдіреді,яғни жүйке жүйесінің көмегімен сыртқы әсерлерге іштей елең
етіп,қажетіне қарай жауап береді. Міне,сондықтан да тәрбиенің біртекті
жағдайының өзінде де мектеп қабырғасында салалық қасиеті әртүрлі балалар
дамиды.
Даму үрдісін психикалық,денелік және жалпы деп бөледі. Баланың
интеллектісінде,бейімділігі мен қабілетінде,еркі мен сезімінде,танымында
және мінез-құлқында болатын өзгерістер психикалық дамуға,ал дененің
көлемінің,қимыл-қозғалысының,күші мен қызметінің өсуі денелік дамуға
байланысты. Жалпы дамуға психикалық,денелік дамумен қатар ақыл-
ой,адамгершілік жағынан болатын өзгерістерін жатқызады. Ақыл-ойдағы өзгеріс
баланың өз бетінше іс-әрекетке,ұғымдар мен түсініктерге,түрлі оқиғалар мен
жағдайларға талдау жасауында сәйкес салыстыруының,нақтылауының,жалпылау ынан
және қорытуынан көрінеді. Адамгершілік жағынан болатын өзгеріс-баланың
жақсы мен жаманды ажыратып,оған лайықты жауап беруі,бойындағы имандылық
белгілерін дамытуда.
Ғылымда бұрынғы заманнан бері келе жатқан тұлғаның дамуы мен
қалыптасуының биологиялық және әлеуметтік факторларының ара қатынасы туралы
пікірталас бітер емес. Осы бір көпғасырлық айтыс нәтижесінде әртүрлі
көзқарастар пайда болды. Осы көзқарастың бірін жақтаушылар адамның дамуын,
негізінен, табиғи ерекшеліктер анықтайды деп санайды. Ал тәрбиенің маңызы
аз деп есептелінеді. Жеке тұлғаның дамуын түсіндіретін осындай
(биологизаторлық) бағыт ерте заманнан бастау алады. Сонау Платон (427-347
ж.ж.б.з.б.) мен Аристотель (384-322 ж.ж.б.з.б.) өз кездерінде-ақ адамдардың
қоғамдық міндеттерін олардың табиғаты анықтайды деп санаған. Аристотельдің
пікірінше, туылған сәтінен бастап-ақ кейбір адамдар бағыну үшін, ал
кейбіреулері билік ету үшін жаралған.
XVI ғасырда пайда болған префоризм (латынша – қайта құру, өзгерту)
деген философиялық бағыт төмендегідей ойды ұсынған: адамның ұрығында-ақ
болашақ жеке тұлғаның барлық қасиеттері бар, ал даму олардың тек сандық
жағынан артуын ғана білдіреді. Бұл орайда әлеуметтік факторлар мен
тәрбиенің маңызы жоққа шығарылған.
Бихевиоризм бағыты да жеке тұлғаның дамуының биологиялық
бастауларын жақтайды. Осы бағыттың негізін салушы американдық психолог және
педагог Э.Торндайктің (1874-1949 ж.ж.) пікірінше, жеке тұлғаның барлық
қасиеттерін (соның ішінде сана – сезімін, қабілеттілігін) тек тектілік,
ақыл-ой қабілеті балаға көздері, тістері және саусақтары сияқты дүниеге
келгенінен-ақ беріледі. Ол адамды ұрпақтан ұрпаққа сол қалпында берілетін
және жеке тұлғаның барлық қасиеттері мен келешегін толығымен анықтайтын
гендердің жинағы немесе батареясы ғана деп санаған. Жеке тұлғаның дамуын
биологизаторлық жағынан түсіндіру прагматизм бағытына да тән. Прагматизм
(грекше-прагма) дегеніміз – іс-әрекет, тәжірибе. Бұл бағыттың негізін
салушы-Джон Дьюи (1859-1952ж.ж.).
Ендігі бір көзқарастың негізін классикалық түрде ағылшын философы
Джон Локк (1632-1704ж.ж.) салып, француз материалистері оны ары қарай
дамытқан. Бұл бағыт бойынша адам өмірінің жағдайлары мен тәрбие жеке
тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы болып есептелінген. Д. Локктың
белгілі бір пайымдауы бойынша баланың жаны дүниеге келген сәтінде таза
тақтаға ұқсас (tabula rasa) болып келеді және тек оның өмір жағдайлары мен
тәрбие ғана жеке тұлғаның белгілі бір қасиеттерінің пайда болуына себепші
болады. Осыдан кейін бұл көзқарас социологизаторлық бағыт болып қалыптасты,
ал оның өкілдері жеке тұлғаның қалыптасуына әлеуметтік ортаның әсерін
бірінші орынға қойып, оның дамуының ішкі заңдылықтарын жоққа шығарады. Олар
адамның маңыздылығын кемсітеді.
Жеке тұлғаның дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын
бірінші орынға қойып, тәрбиенің күшін жоққа шығаратын бұл теориялар ХІХ
ғасырдың аяғында психологиялық-педагогикалық зерттеулердегі ерекше бір
бағыттың пайда болуына себепші болды, бұл бағыт педология, яғни тура
аударғанда балалар туралы ғылым, балатану деген атқа ие болады. Қазіргі
уақытта ғылымдардың көбісі педологияны индивидтің сәби, жасөспірім, жастық
шағындағы дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретінде қарастырады.
Социолистік құрылыс жағдайларында біздің елімізде педология өкілдері
баланың дамуының биогенетикалық заңын белсенді түрде насихаттаған және
соған сүйене отырып балалардың әлеуметтік теңсіздігін түсіндіруге тырысқан.
Осы мақсатта оқушылардың ақыл-ойының дамуын зерттейтін кең көлемдегі жүйе
құрылған болатын. 1936 жылы ОК БК(б)П сол заманғы педологияның теориясы
мен практикасын жалған ғылыми антимарксистік ережелерге сүйенген деп
айыптаған. Бұндай ережелерге, ең алдымен, сол заманғы педологияның басты
заңы-балалардың тағдырының биологиялық және әлеуметтік факторлармен,
тұқымқуалаушылықтың және қайдағы бір тұрақты ортаның ықпалының фаталистік
түрде алдын ала анықталып қойылу заңы жатады.
Сол уақыттарда балалардың психологиялық дамуын зерттеуде анкета және
тест жүргізу сияқты әдістер ерекше сенімсіздік туғызған. Шынында да
тәжірибесіз практик-педагогтар қолданған бұл әдістер сол уақыттарда көп
зиян келтірген. Алайда педологияны ғылым ретінде түбегейлі тоқтату қате
болған еді. Педология баланы барлық жағынан және жанама зерттейді, бұл
туралы өз кезінде К.Д.Ушинский айтып кеткен болатын: Егер педагогика
адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе, онда оның адамды барлық жағынан
тануы да керек.
Жеке тұлғаның даму факторлары туралы философиялық және психологиялық-
педагогикалық ойдың тарихы материалистік ілімде және оның бір бағытында –
материалистік диалектикада өз жалғасын тапқан. Бұл бағыттың өкілдері жеке
тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторларды тереңірек зерттеп қана
қоймай, сонымен қатар ол факторлардың өзара байланысы мен олардың адамның
даму процесіне ықпал ету механизмдерін де ашып көрсетті. Қоғамның тарихын
талдай отырып, олар адамдардың шығармашылық-қайта құру әрекеті өндірістің
дамуы мен көркеюіне, әлеуметтік қатынастардың қалыптасуына, ғылыми білімнің
молаюына, рухани өмір мен өнегелілік-эстетикалық мәдениеттің баюына себепші
болды деп көрсетті.
Осылайша қоғамдық игілікке ие болып және оны дамыта отырып, адам
әлеуметтік тіршілік иесі ретінде, жеке тұлға ретінде қалыптасады.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына сыртқы, қоршаған орта ықпалының
мәні зор екендігіне сене отырып, философ-материалистер адамның биологиялық
табиғатын жоққа шығармады. Олардың ойынша, адам тікелей табиғи тіршілік
иесі, сондықтан ол бойына біткен бейімділіктер ретінде көрініс тапқан
табиғи күштерге ие деп сенді. Алайда ол бейімділіктер оның бойында тек
лайықты орта мен мақсатты тәрбие бар кезде ғана дами алады.
Сонымен қатар, адамды әлеуметтік тіршілік иесі деп қарастыра отырып,
философ-материалистер тұқым қуалаушылық бағдарламасымен еш байланысы жоқ
индивидтің әлеуметтік тұқымқуалаушылығы туралы ойды ұстанады. Егер
биологиялық бейімділіктер адамға да, жануарларға да тән болса, әлеуметтік
тұқымқуалаушылық тек адамға ғана тән.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер
қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие – жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайдың бірі-
материалистік түсінікте жеке тұлға тек объект ғана емес, сонымен қатар, ең
бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет –
әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.

2.2 Тәрбие ісіндегі жеке тұлғаның даму мәселелері

Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-жақты
дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына қандай
жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық өндірістік
және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке
адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен
психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады,
яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.