Спорттық туризмнің тактикасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТҰРАН-
АСТАНА УНИВЕРСИТЕТІ
А.Х. ХАСЕНОВ
Ж. КӨРПЕШ
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері
Оқу құралы
Астана 2009
УБК 379.8 (075.8)
ББК 75.81я73
Т 81
Т 81 Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері:
Жоғары оқу орнына арналған оқу құралы. – Астана., Тұран-Астана
университеті, 2009. – 230 бет.
А.Х. Хасенов, Ж. Көрпеш (құрастырушылар), Бермухамбетова А.Н. (аудырмашы)
Пікір берушілер:
Джаналиева Г.М. г.ғ.д., профессор, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ
Физикалық және экономикалық география кафедрасының меңгерушісі
Құрбанова М.Н. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ
Халықаралық құқық кафедрасының доценті, PhD докторы
ISBN 978-601-214-048-4
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері
курсы Туризм мамандығының базалық пәндер тобына жатады. Бұл оқу құралы
студенттерге белсенді туризмнің техникасы мен тактикасының әдіс-тәсіл
негіздерін, алған білімдерді нақты табиғи жағдайларда тәжірибелік қолдана
білуге көмектеседі.
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
УБК 379.8 (075.8)
ББК 75.81я73
4205000000
00(05) 09
ISBN 978-601-214-048-4 © Хасенов А.Х.,
2009
© Көрпеш Ж., 2009
© Тұран-Астана университеті, 2009
Мазмұны
Алғы сөз 6
№ 1 Тарау. Туризмдегі негізгі түсініктер, туризмнің типтері, түрлері
және формалары.
1.1. Туризмдегі негізгі түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Туризмнің типтері, түрлері және формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Белсенді туризмді жіктеу 10
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 12
1.4. Туризмнің тәрбиелік, білімдік және сауықтыру мәні ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
№ 2 Тарау. Тактикалық жұмыстарды құрастыру әдістемесі. 14
2.1. Саяхаттау аудандарын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
2.2. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
2.3. Топографиялық белгілер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.4. Туристік жол бағдарларының тактикалық өңделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5. Саяхатты ресімдеу және есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
№ 3 Тарау. Туризм мен демалыстың белсенді түрлері. 23
3.1. Экстремалды туризмнің судағы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
3.2. Экстремалды туризмнің жер бетіндегі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.3. Экстремалды туризмнің таудағы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.4. Экстремалды туризмнің әуедегі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5. Экстремалды туризмнің экзотикалық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
. 30
№ 4 Тарау. Спортшы туристерді дайындау. 33
4.1. Туристік дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2. Дайындық принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3. Туристік дайындықтың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
36
№ 5 Тарау. Туристік дайындықтың мазмұны 41
5.1. Жалпы туристік дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
5.2. Арнайы туристік дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
5.3. Интегралды дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.4. Физикалық дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.5. Туристердің физикалық дайындығының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
48
№ 6 Тарау. Туристерді жорыққа дайындауды ұйымдастыру және жоспарлау. 49
6.1. Жоспарлаудың жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
6.2. Жаттығуларды кезеңге бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3. Жоспарларды құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.4. Спорттық жетілдіру 52
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
53
№ 7 Тарау. Тау туризмінің адам ағзасына әсер ететін факторлар.
7.1. Биік таулы климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
7.2. Тау ауруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 58
7.3. Акклиматизация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
63
№ 8 Тарау. Белсенді саяхаттаулар жағдайларында тұрмысты ұйымдастыру. 64
8.1. Туристің режимі және гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.2. Белсенді саяхаттардағы тамақтану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.3. Дәрігерлік бақылау және өзіндік бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.4. Массаж және өзіндік массаж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
№ 9 Тарау. Белсенді туристік саяхаттар үшін жабдық заттардың жалпы 67
сипаттамасы. 69
9.1 Сақтандыру жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
9.2. Карабиндар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
9.3.Арқандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.4. Альпинистік жабдық заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
73
№ 10 Тарау. Спорттық туризмнің техникасы. 75
10.1. Туризм техникасының негізгі түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
10.2. Табиғи кедергілерді жеңу технологиясының типологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.3. Бивакты жұмыстардың техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
10.4. Өткелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 85
№ 11 Тарау. Туризмнің белсенді түрлерінің тактикасы.
11.1. Спорттық туризмнің тактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
11.2. Жорықтарды ұйымдастыру мен жүргізу тактикасының негізгі 99
құрамдастары ... ... . 101
101
№ 12 Тарау. Шаңғы жорықтары мен саяхаттарды ұйымдастыру және өткізу. 102
12.1. Шаңғы жорықтарының мәні және оларды ұйымдастырудың 103
ерекшеліктері ... ... ... 104
12.2. Шаңғы саяхаттарына арналған киім мен аяқ 106
киім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 108
12.3. Шаңғы жабдық заттарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 109
12.4. Шаңғы жабдық заттарына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
12.5. Арнайы жабдық зат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
12.6. Жабдық затты күту мен жөндеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.7. Шаңғы жорықтарында қозғалу техникасының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ...
12.8. Шаңғы туристік саяхаттарда қозғалысты 116
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 116
12.9. Көшкіндік қауіпті учаскелерден өту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
12.10. Демалатын және түнейтін жерлерді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 118
12.11. Туристерді тамақтандыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
12.12. Шаңғы саяхаттарындағы қауіпсіздік шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
№ 13 Тарау. Велосипедтік саяхаттар. 122
13.1. Велосипедтік саяхаттың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
13.2. Велосипедті жорыққа дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 123
13.3. Велосипедті күту мен жөндеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
13.4. Қозғалысты ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 125
13.5. Түнейтін жерлерді ұйымдастыру және қауіпсіздік 126
шаралары ... ... ... ... ... ... ... .. 126
. 128
№ 14 Тарау. Судағы туристік саяхаттар.
14.1. Туристік саяхатқа арналған жабдық
заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132
14.2. Кемені саяхатқа дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 136
14.3. Кемелерді салу және маневрлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
14.4. Салдағы туристік ағын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.5. Туристердің режимі және кемелердің қозғалысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 145
14.6. Апаттар және оларды жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 164
14.7. Байдаркамен есу техникасының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.8. Әдеттегі су кедергілерін жою кезінде техниканы 166
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 167
169
№ 15 Тарау. Таудағы туризм және альпинизмдегі арнайы дайындық.
15.1. Таудағы жорықтардағы қозғалыс техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 173
15.2. Таудағы сақтандыру техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 182
15.3. Таудағы туризм және альпинизмдегі жабдық заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 228
15.4. Таудағы туризмнің және альпинизмнің техникасы мен тактикасының
суреттегі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.5. Шыңдағы жол бағдарларынан өтуге жаттығулар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15.6. Қарлы, тыңайтылған және мұз учаскелеріндегі жол бағдарларынан
өтуге
жаттығулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
15.7. Биіктегі шыңға шығуға жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.8. Қысқы шыңға шығуға жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша:
Қысқаша туристік сөздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Тестік тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Алғы сөз
Туризм – тәрбиелеуге, еңбекке, спортқа, демалысқа тура қатынасы бар
кешенді және алуан қырлы түсінік және жастардың өзін-өзі жүзеге асыру
тәсілі. КСРО-ғы көпжылдық тарихқа қарамастан, туризм біздің республикамызда
жаппай құбылыс ретінде жаңа ғана туындап келе жатыр, және бұл бірінші
кезекте біздің мемлекетіміздің экономикалық өсуімен байланысты.
Қоғамның дамуынан әлемде белсенді және тіпті экстремалды демалыстың
көптеген формалары пайда болды. Жастар өмірде өзін-өзі танытудың жаңа және
аты шулы, дегенмен біршама арзан түрлерін іздейді. Біздің азаматтарымыздың
түсінігіндегі белсенді туризм – бұл арқа қоржындарымен саяхат жасайтын
адамдар. Шектеулі бюджетімен едәуір ұзақ саяхаттар, көліктік шығындар,
арзан тұрғын үй және т.б. жергілікті мәдениет түсінігіне қарағанда,
көбірек саяхат тәжірибесі ретінде бағалануы мүмкін.
Туристер қоршаған ортаны қорғауға көбірек қызығушылық танытып келеді.
Тұтынушылар белгіленген жерді таңдау кезіндегі факторлар мен қызметтер
сапасы секілді қоршаған ортаның сапасын ескереді. Тұтынушылар қарапайым,
тиімді және жағымды қызметтермен бірге қоршаған ортаның жоғары
стандарттарын қажет етеді. Көптеген туристер ластанбаған және адам
толмаған жерлерді қалайды. Қазақстандағы туризм жүйесі әзірге бастапқы
күйінде- нормалар, критерийлер, қорғалатын территорияға зиян келтірмейтін
оптималды бағдарларды дайындау сатысында. Яғни коммерциялық көзқараспен
тауар әлі дайын емес.
Туризм саласында жұмыс істейтін тұлғаларға қажетті және толықтай білім
беру мен кәсіби дайындаудың бұл сектордың ойдағыдай дамуы және оны тиімді
басқару үшін аса зор маңызы бар. Шытырман оқиғалы туризм секторы үшін
мамандарды дайындаудың маңыздылығы мен өзектілігі одан да шиеленісіп тұр.
Сонымен қатар бұл сектордың жалпы әлемдік даму тенденцияларына қарамастан,
бұл бағыт бойынша Қазақстан Республикасында оқу құралдарының
жетіспейтіндігін айтып өткен жөн.
Туризм мен демалыстың белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы
саласындағы мамандарды сапалы дайындау аясында қалыптасқан жағдайды
ескере отырып, оқу құралдарын жазып шығару қажеттілігін ерекше атап өту
керек.
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы оқу құралы
туристік факультеттердің студенттерін спорттық туризмдегі туристік
дайындық негіздерімен және элементтерімен таныстыру мақсатын көздейді.
Туристік жорықтар мен саяхаттарды ұйымдастыру мен өткізу үшін туристік
дайындықтың тиісті деңгейіндегі білікті кадрларды дайындау және негізгі
білімдерді қалыптастыру керек.
Курстың негізгі міндеті:
- туристік шараларды қауіпсіз өткізуді қамтамасыз ету;
-қатысушылардың жастық, физикалық және басқа ерекшеліктерін ескерумен
әр түрлі күрделілік санатты бағдарларында табиғи орта жағдайларында
топпен жұмыс істеу;
- экстремалды жағдайларда адамның тірі қалуына дайындық;
- спорттық дайындықтың негізгі дағдыларына ие болу;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін қажетті білімдерді, дағдылар
мен шеберліктерді студенттерге беруден тұрады.
Бұл пән туризмнің болашақ гид- нұсқаушылары үшін ерекше маңызды. Курс
техникалық және тактикалық шеберліктің әр түрлі тәсілдерімен таныстырады.
Пәнді оқу барысында студенттер туризмнің тек теориялық негізімен ғана
таныспайды, сонымен қатар бірқатар тәжірибелік тренигтер өтеді. Кафедраның
күнтізбелік жоспарына сәйкес әр түрлі тақырыптар бойынша тәжірибелік және
өзіндік жұмыстардың көптеген сағат саны туристік көпжарыс бойынша нақты
жорықтар мен жарыстар жағдайларында жаттығуға шығу жерлерінде өтетін
болады.
Бұл курс күндізгі бөлімнің студенттеріне есептелген және 1 курста
оқытылады. Курс туристерді спорттық дайындау бөлімдері бойынша 15
тақырыпты қамтиды, сондай-ақ арнайы туристік дағдыға ие болудағы
келесідей мазмұны да бар:
- туризмнің даму тарихын оқу;
- тактикалық жұмыстар мен бағдарларды құрастыру;
- арнайы туристік дағдыға ие болу;
- саяхаттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, жорықтарда медициналық
қызмет көрсету;
- алған білімдерді тәжірибеде пайдалана білу;
- әр түрлі болжанбаған жағдайларда дұрыс және тез шешім қабылдай білу.
Курс аяқталысымен студенттер олардың дайындық деңгейіне сәйкес келетін
белсенді турлар мен трекингтерлі ұйымдастыруы және өткізе білуі керек;
жорықтарды дайындау мен басқару бойынша қажетті тәжірибесі болуы керек;
тиісті дайындық деңгейіндегі гид-жол сілтегіштердің функцияларын сапалы
орындай білуі, туризмнің нормативтік базасын білуі керек.
Оқу құралының материалын дайындау кезінде Флорида Штаты
университетінің профессоры Бриджиш Таптың ұсыныстары мен оқу жұмыстары,
В.Вуколовтың, Ю. Федотовтың оқу құралы, сондай-ақ бұл тақырып бойынша
басқа да американдық және ресейлік авторлардың жұмыстары пайдаланылды.
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы курсының
мазмұны, материалды таңдау, оқу құралының құрылымы авторлық редакция болып
табылады.
Автор оқу құралының мазмұнын жақсарту бойынша барлық ескертулер мен
тілектерді ризашылықпен қабылдайды.
1 Тарау. Туризмдегі негізгі түсініктер, туризмнің типтері, түрлері және
формалары
1.1 Туризмдегі негізгі түсініктер
Туризм сөзі тур деген түбірлік негізден шығады, бұл серуендеу,
саяхаттау дегенді білдіреді. Туризм түсінігінің 200-ден артық анықтамасы
бар.
Үлкен кеңестік энциклопедияда туризм бос уақытта саяхаттау; белсенді
демалыстың бір түрі; рекреациялық қызметтің әр түрлі түрлерін- адамның
өндіруші күштерін сауықтыруды, тануды, қалпына келтіруді
үйлестіретіндіктен, рекреациялық қажеттіліктерді қанағаттандырудың тиімді
құралы; денсаулық сақтаудың, дене шынықтырудың құрамдас бөлігі; тұлғаның
рухани, мәдени, моралдық және әлеуметтік даму құралы ретінде анықталады.
ҚР туристік қызметі туралы заңға сәйкес туризм – ҚР азаматтарының,
шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша келген елінде
24 сағаттан артық және 6 айдан кем емес мерзімде төленетін қызметпен
айналыспай сауықтыру, кәсіби- іскерлік, спорттық, діни және өзге
мақсаттарда тұрғылықты жерінен уақытша кетуі.
Туристік ресурстар – туристік көрсету объектілерін қамтитын табиғи,
тарихи, әлеуметтік – мәдени объектілер, сондай-ақ туристердің
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, олардың физикалық күштерін қалпына
келтіру мен дамытуға жәрдем жасауға қабілетті объектілер.
Тарихи тұрғыдан туризм тәрбиеде, танымда, қарым-қатынаста, демалуда
адамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын объективті әлеуметтік құбылыс
ретінде дамыды.
Сондықтан туризмді туристік – сауықтыру, спорттық, мәдени- танымдық,
аймақтану-зерттеушілік, кәсіби- іскерлік мақсаттарға қол жеткізуде
туризмнің құралдарын қолданумен физикалық және адамгершілік тәрбиелеуде,
қоршаған ортаны танытуда, қарым-қатынаста, демалыста адамның
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмыстан бос уақытта саяхаттау
жағдайларындағы қызметтің ерекше түрі ретінде анықтаған жөн.
Туризм мен демалыс. Туризмнің қоғамдық құбылыс ретіндегі басты
әлеуметтік функциясы – азаматтарды рухани тәрбиелеуге жәрдемдесу. Жорықтар
мен саяхаттардың тәрбиелік, спорттық және рекреациялық мүмкіншіліктері.
Рекреациялық туризмнің мақсаттық функциясы - туризмнің құралдарымен
адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру. Бұл белсенді
демалыс пен сауықтыру туризмі, сондықтан оны жиі сауықтырушы деп атайды.
Спорттық- сауықтыру туризмнің мақсаттық функциясы - табиғи кедергілерді
жеңудегі спорттық жетілу. Бұл өтілген жер бойынша адамның қауіпсіз жылжуы
үшін қажетті білімдердің, дағдылар мен ептіліктердің бүкіл кешенін
жетілдіруді білдіреді.
Ұйымдастырылмаған туризм саяхаттың бастаушысы мен ұйымдастырушысы
туристердің өзі болған кезде, кей жағдайларда тағы өз күшімен
ұйымдастырылған деп атайды.
Айықтыру туризмінің белгілі бір ауруларды туризмнің құралдарымен емдеу
мақсаттық функциясы бар. Бұнымен қоса туристердің келген жерлерінің әр
түрлі климаттық жағдайлары, емдеу көздері, серуендеу кезінде мөлшерленген
жүктемелер және т.б. қолданылады.
Кәсіби- қолданбалы туризмнің кәсіби білімдерді, дағдыларды,
ептіліктерді туризмнің құралдарымен жетілдіру мақсаттық функциясы бар.
1.2 Туризмнің типтері, түрлері және формалары
Мақсаттық функциялары, дәлелдері мен туризммен айналысу нәтижелері
бойынша келесілер бөлінеді:
- спорттық;
- рекреациялық;
- айықтыру;
- кәсіби- қолданбалы;
- үйрену;
- мәдени- танымдық;
- мәдени- көңіл көтеру;
- экскурсиялық;
- өлкетану;
- шытырман оқиғалы;
- экспедициялық;
- іскерлік;
- коммерциялық;
- комбинирленген;
- бағдарламалық.
Туризмнің түрлері
- жаяу жүру (жазық жер бойынша көбінесе жаяу саяхаттау);
- шаңғы (бұл жағдайда жылжу құралы шаңғы болып табылады көбінесе қысқы
кезеңде)
- таудағы (саяхаттар таулы жерде, арнайы техникалық құралдарды
қолданумен жүзеге асырылады);
- судағы (жүзу- құралдары арқылы саяхаттар);
- велосипедтік (велосипедті қолданумен саяхаттар);
- авто- мото (жылжудың моторланған құралдарын қолдану);
- спелео (жердің, тау үңгірінің табиғи қуыстарында саяхаттар);
- желкендік (жүзу құралдарының бұл жағдайда желкендік жабдықтары бар);
- атты (жылжу құралы ретінде аттар қолданылады көбінесе демалу үшін);
Комбинирленген (әр түрлі жылжу құралдарын қолданумен, және бағдары
туризмнің алуан түрлерінен тұрғанда).
Туризмнің формалары
Ерекше белгілеріне тән туризмнің формаларын құрайды. Мұндай белгілерге
жатады:
Қол жетімділік деңгейі және әлеуметтік маңызы:
- әлеуметтік;
- таңдаулы.
Туризммен айналысу жері
- халықаралық;
- ішкі.
Туризмнің ұйымдастырушылық негіздері
- ұйымдастырылған;
- ұйымдастырылмаған;
- жоспарлық;
- ұйымдастыру.
1.3 Белсенді туризмді жіктеу
Туризм адамға рухани және физикалық күштерін дамытуға, мінез-құлықты
қалыптастыруға, өмірлік маңызды дағдыларды және ептіліктерді игеруге
көмектесетін, жан- жақты тәрбие құралы ретінде қолданылады.
Қызмет бағыттылығы мен сипаты бойынша туризмде серуендерді,
экскурсияларды, жорықтарды, экспедицияларды ажыратады. Олар өз бетінше
өткізілуі, сондай-ақ туристік жорықтың құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Серуендер – ағзаның сауықтыру, шынықтыру мақсатымен кең көпшілік үшін
қол жетімді, қысқа уақыттық туризм формасы (жаяу шаңғымен, велосипедпен,
қайықпен жылжу).
Экскурсиялар – жалпы мәдени даму үшін, ғылыми немесе үйрену мақсатымен,
қандай да бір объектіге ұжыммен бару.
Жорықтар – физикалық жетілу, аймақтану, қоғамға пайдалы қызмет
мақсатымен жаяу, шаңғымен, велосипедпен, қайықпен және т.б. ұйымдастырылған
топтық жылжу.
Тәжірибеде туристік жорықтың көптеген түрлері қалыптасты. Олардың
ішінен физикалық тәрбиелеу тұрғысынан негізгілері деп дайындау, жеке
туристік және көпшілік- үгіттеу жорықтарын санау керек.
Дайындау жорықтары ең біріншіден жорықтық қозғалысқа және алдағы жеке
туристік жорықтардағы үлкен және ұзақ қиындықтарға ағзаны біртіндеп
дайындауға үйрету. Дайындау жорықтарына серуендеу мен экскурсиялардың
элементтерін қосқан пайдалы. Дайындау жорықтарының негізгі мазмұны туристік
керек-жарақпен, жорықтық өмірдің режимімен үйрену; жылжу техникасын
жетілдіру; жолды барлаумен, түнейтін жер құрылғысын таңдаумен және
дайындаумен, далада от жағумен байланысты арнайы әрекеттерге үйрету;
шыдамдылықты, күшті, жылдамдықты және қиын және ұзақ уақыт бойғы жорықтарға
қатысу үшін қажетті басқа сапаларды тәрбиелеу болып табылады.
Шынындағы туристік жорықтар туризмнің ең әдеттегі түрі болып табылады.
Олар едәуір ұзақтылығымен (бірнеше күннен бір-екі айға дейін), қозғалыс
тәсілдері мен жол бағдарларының алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Оларды
арнайы туристік мекемелерде тіркеу қажет, қиын жорықтарды өткізуге арнайы
рұқсат болуы керек. Бұл жорықтарды сол топтың құрамынан едәуір білікті және
тәжірибелі турист, нұсқаушы- басшы басқарады.
Спорттық жорықтар нақты түрде спорт саласына жатады: олар үшін жол
бағдарларының белгілі бір қиындығы, жолың ұзақтылығы, табиғи кедергілердің
қиындығы, адам тұрмайтын жерде болу жағдайлары, әр түрлі қиындықтағы
есепке алынатын жорықтардың саны бекітілген. Спорттық жорықтар нақты
физикалық тәрбиелеу мақсатында едәуір мамандандырылған болып табылады.
Экспедициялар – қандай да бір объектілерді (географиялық, геологиялық,
өлкетану, тарихи және т.б.) зерттеу мақсатымен іздеу сипатындағы туристік
саяхаттар. Экспедицияларда қозғалу құралдары белсенді (жаяу, шаңғымен және
т.б.) және баяу (көлікпен және т.б.) болуы мүмкін. Экспедицияларда
физикалық тәрбиелеу құралдары ретінде тек белсенді қозғалыс әрекеттері
арқылы жасалатын туристік шаралар ғана қарастырылады.
Территориялық белгісі бойынша жорықтар жергілікті және алыс болып, ал
ұйымдастыру сипаты бойынша – жоспарлық және өз күшімен әрекет ететіндер
болып бөлінеді. Жолдамалар бойынша саяхаттар анықталған, алдын ала
дайындалған, сипатталған, ал кейде белгі қойылған жол бағдарлары бойынша
жүргізіледі. Туристер жолда түнейтін жермен, тамақпен, жергілікті көлікпен,
экскурсия жүргізушілер мен жол көрсеткіштердің қызметімен қамтамасыз
етіледі.
Өз күшімен әрекет ететін саяхаттарды туристер клубтары, туристік
лагерьлер және базалар, балалар экскурсиялық- туристік станциялар,
мектептер ұйымдастырады, бұл жерде туристер жол бағдарды өздері таңдайды
және, жолда өз өздеріне қызмет етеді. Бұл саяхаттар ақылы саяхаттардан
арзанырақ және топтың иелігіндегідей уақытты алады. Туристер барлық
қатысушыларға қол жетімді және қызықты, жасқа, физикалық дайындығына және
талғамдарына сәйкес келетін тәсілдерді пайдаланады. Мұндай саяхаттар
кеңестік дене шынықтыру қозғалысының тапсырмаларына едәуір толық жауап
береді.
Қозғалу тәсілдері бойынша саяхаттар жаяу жүргіншілік, таулы, сулы,
шаңғы, велосипедтік, комбинирленген, автомобильдік және мотоциклеттік болып
бөлінеді.
Ұлғаймалы қиындығы бойынша өз күшімен әрекет ететін саяхаттар демалыс
күндік жорықтарға және 1, 2, 4 және 5 санатты қиындықтағы көпкүндік
саяхаттарға бөлінеді. Жорықтардың күрделілігі кедергілердің ұзақ
созылғандығымен, санымен және сипатымен, сондай-ақ туризмнің бұл түріне тән
өзге факторлармен анықталады. Қарапайым жорықтан күрделіге көшу жорық
қатысушылары мен басшысы біртіндеп жүйелі тәжірибе жинақтаған кезде ғана
мүмкін.
1.4 Туризмнің тәрбиелік, білімдік және сауықтыру мәні
Тәрбие – бұл адамдардың ақыл-ой және физикалық қабілеттерін дамыту,
біліммен, дағдылармен және ептілікпен қаруландыру, коммунистік дүниеге
көзқарасты және тұлғаның белгілерін қалыптастыру мақсатымен олардың алуан
түрлі қызметін ұйымдастыру процесінде адамдарға жоспарлы мақсатқа сай әсер
ету.
Туризм, ең алдымен, физикалық тәрбиелеу мен сауықтырудың құралы бола
отырып, онда тәрбиелеу тапсырмаларының тұтас кешенін шешу мүмкіндіктері
бар. Бұл тұлғаның үйлесімді даму құралдарының бірі.
Туризм ақыл-ой дамуына тікелей жәрдемдеседі, өйткені география,
биология, тарих, геология, экономика саласындағы жаңа білімдермен байытады.
Революциялық, әскери және еңбектік атақ жерлеріндегі жорықтарды идеялық-
саяси және адамгершілік тәрбиенің бірлігі айқын көрінеді. Бұл жерде
адалдық, ұйымдастырушылық, батылдық, жауапкершілік, өзара көмектесу және
серіктес болу секілді маңызды моралдық- еріктік сапалар шынығып, шыңдалады.
Туристік қызмет процесінде еңбек дағдылары қалыптасады. Туристерге
бүкіл жорық бойы жүк тасуға, жолда кедергілерден өтуге, өткелдерді
бағыттауға, түнейтін және аялдайтын жерлерді жабдықтауға, от жағу үшін отын
дайындауға, тамақ пісіруге, лагерьді жинауға, киімі мен аяқ киімін қалпында
ұстауға тура келеді. Бұның бәрі еңбекті тәрбиелеуге жағдай жасайды.
Туристік жол бағдарларының көбісі бай алуан түрлі өсімдігі бар керемет
ландшафтымен тауларда, орманды жерде өтеді. Ауысып тұратын пейзаждар аса
жоғары эмоционалдық күй тудырады.
Денсаулықты күшейту, ағзаны шынықтыру үшін белсенді демалыс түрі
ретінде туризмнің маңызы зор. Ғылым мен техниканың қазіргі заманғы
жетістіктері адамды өндіріс пен тұрмыста физикалық күштерден көптеп
құтқарады, нәтижесінде адамдардың қозғалу белсенділігі күрт қысқарады.
Қозғалыс қызметі көлемінің қысқаруымен (гиподинамия) жүрек пен қай
айналым аппаратының жұмысында теріс өзгерістер пайда болады. Зерттеулер
негізінде ғалымдар мынадай қорытындыға келді: физикалық белсенділік жүрек-
тамыр жүйесінің негізгі ауруларының алдын алып, қорғаушы мәні бар. Олардың
алдын алу және күресу үшін, ең алдымен, өзіңнің қозғалыс режиміңді дұрыс
ұйымдастыру керек.
Қозғалыстың жетіспеушілігін физикалық жаттығулардың есебінен жасанды
түрде өтеу қажет болады. Барлық жасқа арналған азды- көпті қол жетімді
жаттығулар – гигиеналық жаттығу, серуендеу, экскурсиялар, жорықтар. Міне
неліктен көптеген адамдар өзінің демалысын әр түрлі бағдардағы белсенді
саяхаттарда өткізгісі келеді. Бетон құрылыстарының арасында қалалардағы
өмір ең болмағанда табиғатпен араласуды қажет етеді.
Өзін- өзі бақылау үшін тапсырмалар
1 деңгейдің тапсырмасы
1. Тәрбиенің қандай түрлерін спорттық- сауықтыру туризмде жүзеге
асыруға болады?
2. Дене шынықтыру және оның бөліктерінде туризм қалай ұсынылған?
3. Туризмнің қандай түрлері спорттық жіктемеге кіргізілген. Спорттық
жіктемеге кіргізілген туризм түрлерінің ерекшеліктері неде?
4. Туризмнің әр түрлі түрлерін қандай айырма белгілері құрайды.
5. Өз күшімен әрекет ететін туризмнің ерекшеліктері неден көрінеді.
6. ҚР туристік қызмет туралы Заңда берілген негізгі түсініктерді және
анықтамаларды атаңыз.
7. ҚР мемлекеттік стандартында берілген негізгі түсініктерді және
анықтамаларды атаңыз.
2 деңгейдің тапсырмасы
1. Спорттық туризмнің мысалында өз күшімен әрекет ететін туризм мен
ұйымдастырылмаған туризмнің- әр түрлі түсініктер екендігін дәлелдеңіз.
2. ҚР туристік қызмет туралы Заңда және ҚР мемлекеттік стандартында
берілген анықтамаларға және ұғымдық аппаратқа талдау жасаңыз.
3. ҚР және басқа мемлекеттердегі туризм бойынша жіктегіштің ұғымдық
аппаратының ұқсастығын жүргізіңіз. Олардың ұқсастығы неде және принципиалды
айырмашылық неде?
1 деңгейдің тапсырмасы
1. Қазақстан Республикасының табиғи демалатын жерлері туралы
анықтамалық материалды пайдаланып, спорттық жорық бағдарламасын
құрастырыңыз және оған туризмнің бірнеше түрі бойынша демалуды қосыңыз
(жаяу жүргіншілік, сулы, таулы)
2. Анықтамалық материалды және әдебиетті пайдаланып, жүрек-тамыр
аруларымен науқастар үшін сауықтыру бағдарды құрастырыңыз.
2 Тарау. Тактикалық жұмыстарды құрастыру әдістемесі
2.1 Саяхаттау аудандарын зерттеу
Алғашқы саяхатты әдетте өзінің аймағында өткізеді. Олар көлікке және
жол бағдарды дайындау жеріне келуге уақытқа кететін үлкен шығындарды талап
етпейді. Жорықтың міндеті алуан түрлі болуы мүмкін және топтың құрамына,
қызығушылықтарына байланысты. Алайда барлығын кезекті, едәуір күрделі
бағдарды өтуге, физикалық шынығуға, спорттық разрядын арттыруға деген
ұмтылыс біріктіреді. Осылайша, жорықтың міндеті кешенді болып, көпшіліктің
мүдделерін көрсетуі керек.
Жердің сипатын зерттеу қажет. Ауданы, саяхаттың тақырыбын таңдау
кезінде басты кеңесшілер кітаптар, басқа топтардың жорықтары туралы есеп
берулер, бұл жерлерде бұрын болған туристермен жеке әңгімелесулер болуы
керек. Жорықтарды ойдағыдай өткізу үшін оның міндеттерін, қатысушылар
құрамын нақты анықтап, қатысушылар санына байланысты керек-жабдықтар
сұрақтарын шешу керек.
Жердің өтімділік факторлары: өзендер, таулар, ормандар, батпақты
жерлер, яғни бағдармен қозғалу жылдамдығына себепші болатын барлық
кедергілер.
Таңдалған бағдар учаскесінің ұзындығы бойынша анықтау үшін, ауданның
картасы қолда болуы керек. Картадан жердің сипатын зерттеп шығып, демалу
үшін, топография бойынша ыңғайлы жерлерді алдын ала белгілеп қою керек.
Ауданды таңдап, картамен танысып, жол бағдарды біржолата анықтап,
жорықтың кестесін құрады. Онда шығу уақыты, жекелеген өтулер мен демалу
үшін аялдамалар тәртібі мен уақыты, екікүндік жорық кезіндегі үлкен демалу
немесе түнеуге аялдамалар, және кері жолға шығу уақыты көрсетіледі.
Қозғалыс кестесін құрастыру кезінде ересек туристер үшін әрбір 50
минут сайын, ал мектеп оқушылары үшін әрбір 35-40 минут сайын 10-15
минуттық демалыс қажет екендігін ескеру керек. Күннің бірінші жартысында
жол бағдардың едәуір қызықты және маңызды бөлігі өткізілуі тиіс. Күннің
ыстық уақытында жүру ұсынылмайды. 12 адамға дейін топты қалыптастыру
ұсынылады.
2.2 Жер бедері
Жер бедерін көрсетудің неғұрлым айқын көрнекті және дәл тәсілі –
көлденеңдер тәсілі. Көлденеңдер – теңіз деңгейінен бір биіктікте орналасқан
нүктелерді қосатын, жабық қисық сызықтар. Оларды пайдаланып, жер нүктесінің
биіктігін анықтауға болады.
Биік және төмен жерлерді ажырату үшін бергштрихтар қолданылады.
Бергштрих – қысқа сызықша, жердің төмендеу жағына қарай көлденеңге
перпендикулярлы орналасады. Жерді көлденеңдер тәлісімен көрсету кезінде
құламаның тіктілігі көлденеңдер жағына қарай жақындаумен немесе
созылғандықпен білдіріледі. Олар қаншалықты жақын болса, баурай соншалықты
тік.
Жер бедері. Жердің бетінде табиғи объектілер – дала, ормандар,
теңіздер, өзендер, көлдер, таулар мен адамдар жасаған объектілер- қалалар,
тұрғылықты жерлер, әр түрлі инженерлік құрылыстар орналасқан.
Жер бетінің формасы мен көлемі бойынша алуан түрлі кедір-
бұдырлығының жиынтығын бедер деп атайды. Жер бетінде орналасқан, табиғи
немесе адам жасаған объектілерді жергілікті заттар деп атайды. Бедер мен
жергілікті заттарды топографиялық элементтер деп атайды. Бедер негізінен
формасы мен көлемі бойынша әр түрлі оң және теріс кедір- бұдырлардан
қалыптасады. Бедердің алты негізгі формасын ажыратады: тау, шұңқыр, жота,
алқап, ойпат, жазық.
Тау – баурайы барлық бағытта төмендейтін мұнара тәріздес биік.
Шұңқыр – жабық ағынсыз ойдым.
Жота – бір бағытта созылған биік. Жотаның баурайын бөлетін және оның ең
биік нүктелерінен өтетін сызықтар суағарлар деп аталады. Арналар немесе
өзендер ағатын кең алқаптар алаптар деп аталады.
Ойпат – екі қарама- қарсы бағыттағы жер төмендейтін, және екі оларға
перпендикулярлы жер биіктейтін, жотаның төмендетілген бөлігі. Тау жотасы
немесе сілемдер арқылы өту үшін мүмкін болатын неғұрлым төмен ойпаттар
асулар деп аталады.
2.3 Топографиялық белгілер
Жер аудандарының кескінін, жер бедерін және жергілікті заттарды
картада түспен және шартты белгілермен белгілейді. Осылайша, дала,
шалғындар – ақшыл – жасыл түспен; әр түрлі су қоймалары – көгілдір; құмдар
– сары; биіктер, таулар – қаралау-сарымен және әр түрлі қоңыр түс
өңдерімен; соқпақтар, құм жолдар, елді жердің құрылыстары – сұр немесе
қоңыр түспен белгіленеді.
Әдетте кескіндері бойынша нақты объектілерге жақын шартты белгілер төрт
негізгі топқа бөлінеді:
Контурлық немесе масштабтық белгілермен карта көлемінде көрсетілмейтін
үлкен объектілер, орман учаскелері, жайылымдар, айдалған жерлер, өзендер,
сазды жерлер, ірі көлдер, құмдар және т.б. белгіленеді. Олардың
контурларының шектері жердегі шын кескіндерге сәйкес тұтас сызықтармен
немесе нүктелермен белгіленеді. Контур ішіндегі аудан сәйкес бояулармен
боялады және қосымша шартты белгілермен толықтырылады.
Масштабтан тыс белгілер карта масштабында көріне алмайтын, көлемдері
бойынша үлкен емес, маңызды объектілерді белгілеу үшін қолданылады. Оларға
әр түрлі мұнаралар, фабрикалық құбырлар және т.б. жатады. Бұл суреттер
картада үлкейтілген болып беріледі, және олар бойынша объектілердің нақты
мөлшерлері туралы айтуға болмайды.
Жолдар, соқпақтар, арналар, электр беру сымдары және масштабы тек
ұзындықты ғана көрсететін басқа да сызықтық бейнелер масштабтық және
масштабтан тыс белгілер арасындағы аралық орынды иеленеді және оларды
сызықтық деп атайды.
Түсіндіргіш немесе көмекші белгілер – қысқартылған белгілер, шартты
белгінің мағынасын түсіндіретін атаулар, сандар.
2.4 Туристік жол бағдарларының тактикалық өңделуі
Ауданды зерттеуді қамтиды: әдебиетпен (соның ішінде көркем әдебиетпен
де), картографиялық материалмен танысу, саяхат жерлерінде болған
адамдармен әңгімелесу.
Сондай-ақ туристердің есептерін пайдаланған, өзіңе бедер, гидрография,
климат, өсімдіктер, жануарлар әлемі, халықтың тарихы мен экономикасы,
тұрмысы туралы үзінді көшірме жасап алған пайдалы. Көптеген құнды деректер,
әсіресе бағдардың нақты назар аударарлық жерлері туралы деректерді туризм
мен экскурсиялар жөніндегі жергілікті кеңестермен, туристік клубтармен,
жекелеген аймақтанушылармен хат алысулардан алып пайдалануға болады.
Картамен жұмыс саяхатқа дайындалу процесінде ерекше орынды иеленеді.
Арақашықтықтарды мұқият өлшеу және шартты белгілерді айқындау арқылы
туристер жердің өтімділік жағдайларымен танысады.
Бастап жатқан туристерге әдебиет пен карталар арқылы арақашықтықтарды;
бағдар өтетін жердің ерекшеліктерін көрсетумен, жолдарды сипаттаумен; әр
түрлі алыс және жақын жерлерден көрінетін бағдарларды және жолдың толық
сипаттамасын құрастыру керек. Мұндай сипаттама үнемі картаға қарайласа
бермей, алға сенімді қозғалуға мүмкіндік береді.
Бағдарды әзірлеу. Бағдарды құру саяхаттың ерекшелігіне және жердің
нақты жағдайларына байланысты. Ол сызықтық (тура жүретін), алыс
экскурсияларымен немесе негізгі жолдан қарай барлаушы жерлерімен сызықтық-
радиалды, жолдың бастапқы жеріне қайтумен айналмалы болуы мүмкін.
Бағдарды жоспарлай отырып, табиғи кедергілердің қиындығын біртіндеп
арттыруды және саяхатшылардың қызығушылығының саяхаттың үштен екісіне
артуын қамтамасыз ету керек. Бұл бөлікке техникалық ең қиын учаскелерді,
неғұрлым қызықты мұражайларға, панорамалық жерлерге және басқа да қызықты
объектілерге баруды қалдырған дұрыс.
Бағдарды мүмкіндігінше жорық жүктемелерін төмендететіндей есеппен құру
керек. Поштамен керек-жабдықтың және азық- түліктің бір бөлігін беріп
жіберуге болатын немесе оның қорларын толықтыру мүмкіндігі бар жерлерді
алдын ала белгілеу ұсынылады. Сондай-ақ минималды жүктермен әр түрлі
радиалды саяхаттар жасауға болатын, базалық лагерьлер құрған жөн.
Негізгі бағдардан басқа, қатысушылардың бірі ауырып қалған, ауа-райы
бұзылған, аса қауіпті көшкін аққан жағдайда жеңілдетілген қосымша нұсқасы
болуы керек.
Апатты бағдарды топ жетекшісі ауру, жарақат алу және саяхатты
жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да төтенше оқиғалар себебімен
бағдардан шұғыл кеткен жағдайға жоспарлайды.
Бағдар қауіпсіз және логикалық болуы керек. Қандай да бір кедергілерді
табиғи жинау, жолдың тым артық бұйралаңдауы туристерді қанағаттандырмайды
және жарақат алуға әкелуі мүмкін.
Күнтізбелік жоспарды құрастыру. Саяхаттың күнтізбелік жоспары,
қозғалыс кестесі және күндізгі қозғалу есебі жолдың қиындығына, топ
қатысушыларының физикалық және техникалық дайындығына, арқа қоржынның
салмағына, сондай-ақ қарау үшін аялдау қажет болатын қандай да бір
экскурсиялық объектілердің болуына байланысты әзірленеді.
Жаяу саяхаттау. Туристер орташа алғанда күніне 15-25 км жүреді. Егер
арқа қоржын ауыр болса немесе бағдар табиғи кедергілерден өтумен қиылысатын
жермен өтетін болса, сондай-ақ, егер топтың құрамында әлсіз дайындалған
жаңа саяхатшылар болса, онда күндізгі жүруді 12-18 км дейін азайту керек.
Жүктеменің артуы біртіндеп болуы керек. Осылайша, жаяу жорықта І-ІІ санатты
километраж күндер бойынша келесідей болуы мүмкін: 15, 18, 20, 22 км,
күндік аял, 22, 25, 18 км.
Шаңғымен саяхаттау. Шаңғымен тіпті бастаушы туристердің өзі күніне 20-
30 км біршама жеңіл өтеді. Табиғи кедергілерден өтумен қарлы тыңда немесе
қиын бағдарлану жағдайларында қозғалған кезде жылдамдық күніне 12-18 км
дейін түседі. Жылдамдықта қозғалыс қарқыны күрт төмендейді, ал боран, қатты
қарсы жел, күрт салқындау кезінде жалпы елді жерде күте тұрған дұрыс.
Сондықтан қысқы жорықтағы барлық уақыттың ¼-15 дейін резервті ретінде
жоспарланады және жолдағы алдын ала болжанбаған кідіріске қалдырылады.
Тауда саяхаттау. Көтерілуге қажетті уақыт топтың көлденеңінен қозғалуға
(орташа жылдамдық сағатына 3- 4,5км) және тігінен көтерілуге (жылдамдығы
0,3-0,4 км сағ жуық) болжамдалатын уақыт шығындарын қосу арқылы анықталады.
Қиын емес жолда түсудің ұзақтығы сағатына 5-6 км жылдамдыққа қарай
есептеледі. Асуларды жоспарлаған кезде ауа- райының нашарлап кетуі туралы
ұмытпау керек.
Суда саяхаттау. Бағдардағы кедергілердің, экскурсиялық объектілердің
километражынан, саны мен сапасынан, және қолайсыз ауа- райына қажетті
резервті күндерден басқа күнтізбелік жоспарды әзірлеген кезде, өзеннің
еңісі мен иреңі, ағым жылдамдығы секілді ерекше көрсеткіштер ескеріледі.
Және де бағдардың орташа немесе бүкіл бөлігіне емес, сонымен қатар оның
жекелеген бөліктері бойынша. Өзеннің еңісі 1 мкм (0,001) дейін және ағым
жылдамдығы сағатына 4-5 км болған кезде туристердің қозғалу жылдамдығы ағым
жылдамдығы мен олардың меншікті жылдамдығы сомасынан біраз кем болады.
Ескекпен есу немесе мықты арқанда ағымға қарсы қозғалыстың нақты
жылдамдығы сағатына 1-25 км құрайды. Орташа есептеулер үшін І-ІІ санатты
күрделі жорықта туристік кеменің жылдамдығы сағатына 4-5 км құрайды деп
болжауға болады.
Бағдардың көрінісі. Сулы, таулы немесе таулы шаңғылы, тіпті қарапайым
бағдарды дайындау кезінде оның бойлай көрінісін салып алған дұрыс. Судағы
бағдардың көрінісі екі масштабта сызылады: ұсағы бағдардың ұзындығымен
белгілеу үшін, едәуір ірісі – су кемелерін көрсету үшін алынады.
Әдебиеттік және картографиялық көздерден көрініске өзеннің есептелген
еңістерін, алаптың, жағалаулардың, түптің сипаты туралы деректерді
көшіреді, жасанды және табиғи кедергілер бар жерлерді белгілейді. Бұл
бағдардың ерекшеліктерін және қиындықтарын бағалауға, өту ыңғайлы болу үшін
оны шамамен бір қозғалыс техникасы мен тактикасын қажет ететін учаскелерге
бөлуге мүмкіндік береді.
2.5 Саяхатты рәсімдеу және есептеу
Барлық туристік топтар бағдарға шығу алдында тиісті құжаттарды
ресімдеуі керек.
Бағдар қағазы. Бұл бірінші санаттағы жорыққа қарағанда қиындығы азырақ,
өз күшімен әрекет ететін саяхатқа баратын топтың жол құжаты. Бекітілген
үлгідегі маршрутты қағаздарды МКК туристеріне береді және санатты емес
саяхат немесе демалыс күнгі жорық жүргізетін, ұйымның басшысы қол қояды.
Маршрутты қағазға саяхат қатысушыларының тізімдік құрамын, қозғалу
тәсілдерін және топтың жолда өткізуді көздейтін қоғамдық пайдалы жұмысын
көрсетумен, учаскелер бойынша бөлумен енгізеді.
Саяхат аяқталысымен маршрутты қағаз оны берген ұйымға қайтарылады.
Бағдар кітапшасы. І және жоғары қиындықты санаттағы саяхатқа шығатын
топтың жол құжаты.
Кітапшаға әрбір қатысушыға төлқұжаттық деректерімен топтың тізімдік
құрамы, жол күндері бойынша саяхаттың толық күнтізбелік жоспары, бақылау
пункттері және бағдардан телеграммалар беру мерзімдері енгізіледі. Кітапша
МКК-да әзірленген бағдарды және оған туристердің дайындығын тексергеннен
кейін ғана топ жетекшісіне беріледі.
Бағдарды қарастыру мен бекіту. І және жоғары қиындықты санаттағы
саяхатқа дайындалатын туристік топ бағдар кітапшасын алған соң МКК-ға
болжанылатын саяхаттың бағдары туралы негізгі деректер, топтың құрамы,
туристердің тәжірибесі, материалдық қамтамасыз етілу, жолдағы күрделі
учаскелер мен олардан өту тәсілдері туралы деректер бар өтініштік кітапшаны
ұсынады. Өтініштік кітапша саяхатты өткізетін ұйыммен, ал құрама топтар
үшін – туристер клубымен, туризм және экскурсиялар жөніндегі кеңеспен, ДСО
расталады.
Өтініштік кітапша жергілікті МКК саяхат басталғанға дейін бір айдан
кешіктірілмей ұсынылады. Егер бұл комиссияның қажетті уәкілеттіктері
болмаса, онда кітапша жоғары тұрған МКК-ға сол секілді саяхат басталғанға
дейін бір айдан кешіктірілмей жіберіледі.
МКК бағдарды әзірлеуді және негізгі және қордағы нұсқалар бойынша
қозғалу кестесін, жетекші мен бағдар қатысушыларының қозғалу шарттарын және
табиғи кедергілерді білуін, саяхаттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша
шараларды тексеруге міндетті. Жол бағдарын қарастыру процесінде
әңгімелесу үшін көзделетін саяхаттың барлық қатысушылары шақырылып, және
олар үшін далалық жағдайларда бақылау тексерістер белгіленуі мүмкін.
МКК оң шешімі болған жағдайда саяхат басталғанға дейін 15 күн ішінде
топтың жетекшісіне МКК мөртабанымен расталған, нөмірленген, тіркелген
бағдар кітапшасының бланкін, және өзінің қорытындысымен өтініштік
кітапшаның көшірмесін береді.
МКК бір уақытта, қажет болған жағдайда, бағдар және өтініштік
кітапшаға топқа ерекше нұсқаулар енгізеді, оларда бағдарға шығар алдында
тиісті бақылау- құтқару қызметінде (БҚҚ) топты тіркеу жерін белгілейді.
МКК қорытындылары және топтың барлық қатысушыларының денсаулық күйі
туралы медициналық анықтамалар негізінде саяхатты өткізетін ұйым топқа
бағдарға шығуға рұқсат етеді және бұл ұйымның жауапты тұлғасының қолымен
және мөрмен бағдар кітапшасын рәсімдейді.
Саяхатты дайындауға және өткізуге бақылау. Саяхатты өткізетін ұйым
топтың дайындалуына және жаттығуына, оны қажетті жабдық заттармен
жабдықтауға, сондай-ақ саяхаттың бекітілген мерзімдерде өткізілуіне
бақылауды жүзеге асырады.
ІІ және жоғары санатты күрделілікті саяхаттарды өткізу кезінде саяхатты
өткізетін ұйым топ бағдарға шыққанға дейін 10 күннен кешіктірмей туризм
және экскурсиялар жөніндегі кеңеске сәйкес Бақылау- құтқару қызметіне
көзделген бағдарды және саяхаттың мерзімдерін, бақылау пункттерін,
жетекшінің аты-жөнін және топ қатысушыларының санын хабарлауы керек.
Саяхаттау кезінде туристік топтар бағдар қағаздарында туристік, ал
олар болмаған кезде басқа ұйымдар мен мекемелерде бағдарды өту туралы
белгілер жасауға, саяхатты өткізетін ұйымның, МКК және туризм және
экскурсиялар жөніндегі кеңестің бақылау пункттеріне өткені туралы
телеграфпен хабарлауға міндетті.
Егер саяхат туристік БҚҚ бар ауданнан өтетін болса, онда топ келісімен
жақын маңдағы бақылау- құтқару пунктінде есепке тұрып, бағдарды өту бойынша
қосымша кеңес алуға міндетті.
Жорық туралы есептерді құрастыру. Саяхатты өткізу кезінде туристер
жорықтық күнделік жазады және бағдардағы әр түрлі бақылаулардың нәтижелерін
жазады. Саяхат аяқталысымен топ жетекшісі 4 айдан артық емес мерзімде
саяхатты өткізген ұйымның және МКК алдында есеп береді.
Саяхаттар туралы есептерде әдетте, келесі бөлімдер болуы керек:
Саяхат туралы анықтамалық деректер: туризмнің түрі, күрделілік санаты,
өткізу уақыты, аудан, бағдар, қозғалу тәсілдері; топтың құрамы; саяхаттың
тұтастай және табиғи кедергілерден өтумен учаскелер бойынша саяхаттың
ұзақтығы және созылмалығы; саяхатты қандай МКК және қашан қарастырған.
Саяхат ауданы туралы деректер: ауданның қысқаша жалпыгеографиялық
сипаттамасы; топтың жеке бақылауларына және қорытындыларына, материалдарға
негізделген, кейінгі туристік топтарды ауданның табиғи ерекшеліктері,
қарау объектілері, жолдар, жергілікті көлік, азық- түлік өнімдерін толтыру
мүмкіндіктері туралы нақты деректермен қамтамасыз ету мақсатымен туристік
сипаттама.
Саяхаттың техникалық сипатталуы: өтілген жолдың сипаттамасы, қозғалу
жағдайлары және мүмкіндіктері; бағдардың қиын учаскелері; табиғи
кедергілерден өту құралдары мен қолданылған тәсілдер; қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бойынша шаралар және күрделі жағдайларда топтың әрекеттері.
Күндізгі өтулердің толық кестесі: қозғалу тәсілін және километражды,
жүрген сағаттар санын, табиғи кедергілерді жеңумен километражды және ауа-
райының қысқаша сипаттамасын көрсетумен.
Жеке және топтық жабдық заттардың және азық- түлік өнімдерінің
тізімдемесі, өткізілген саяхат тәжірибесіне негізделген оларды бағалаумен,
шығындар сметасымен, қолданылған әдебиеттер тізімі ұсылады.
Саяхат туралы есепке бағдарды және түнейтін жерлерді, сондай-ақ
жолдарды және олардан өту мерзімдерін көрсетумен едәуір күрделі учаскелерді
жазумен жалпы картасхема қоса беріледі.
Есептер бағдардың күрделі учаскелерін және оларда топтың әрекеттерін,
табиғатты және ауданның назар аударарлық жерлерін сипаттайтын суреттермен
бейнеленеді.
І-ІІІ күрделілік санатындағы саяхаттар туралы есептің сипаты мен нақты
көлемі, сондай-ақ оны ауызша нысанда ұсыну мүмкіндігі МКК анықталады.
Мектептік туристік топтар үшін жазбаша түрдегі есеп міндетті.
Жасалған саяхатты есепке алуды топтың бағдарға шығу материалдарын
қарастыратын МКК жүргізеді. Алдын ала топ тапсырған есепті, сондай-ақ
туристердің саяхат кезінде қолданыстағы ережелерді, жүріс- тұрыс нормаларын
немесе комиссияның нұсқауларын сақтауын тексеру жүргізіледі.
Есепке алу кезінде өтілген саяхаттар қолданыстағы разрядтық
нормативтерге сәйкес және жорық кезінде болған жағдайларды ескерумен
жіктеледі.
Жетекші мен қатысушыларға берілген бағдардан өту туралы анықтамалардың
негізінде оларға қандай да бір спорттық разряд берілуі мүмкін.
Жорықтар туризмнің қандай түрі бойынша жасалғандығына байланыссыз
есепке алынады. Күнтізбелік жылда, егер олар ІІІ санатты күрделіліктен
жоғары болмаса үш жорықтан артық емес есепке алынады. Екі есепке алынатын
жорықтардың арасындағы аралық бір айдан кем болмауы керек.
Егер олар туризмнің әр түрлі түрлерінде өтілсе немесе егер бірінші
жорық қатысушы ретінде, ал екіншісінде жетекші ретінде жасалса, бір бағдар
бойынша жасалған жорықтар, сондай-ақ жол бағдарларының қайталанатын
учаскелері есепке алынады.
Өзін- өзі бақылау үшін тапсырмалар
1 деңгейдің тапсырмасы
1. Туризмде қолданылатын топографиялық белгілерді салыңыз және зерттеп
біліңіз.
2. Қандай белгілерді топобелгілердің әр түрлі топтарына жатқызуға
болатындығын анықтаңыз.
3. Жерде бағдарлану техникасын жіктеңіз, логикалық схеманы жасаңыз.
4. Қандай құраушылар карта мен компас арқылы бағдарлану техникасын
құрайды?
5. Қандай құраушылар карта мен компассыз бағдарлану техникасын
құрайды?
2 деңгейдің тапсырмасы
Сабақ жерде өткізіледі және өзіне бағдарлану техникасын тәжірибелік
меңгеруді қамтиды.
1. Жергілікті белгілер бойынша картаны анықтау.
2. Тұру нүктесін Болотов тәсілімен анықтау.
3. Азимутты анықтау және қоса берілетін аңыз бойынша компас арқылы
картамен қозғалу.
4. Топографиялық дайындықты игеру мақсатымен спорттық бағдарлану
бойынша жарыстарды ұйымдастыру.
3 деңгейдің тапсырмасы
1. Алынған білімдер мен ептіліктерді қолданып, саяхат жоспарланатын
жердің шамамен жоспар- картасын құрастыңыз.
2. Картада 6-күндік туристік бағдарды құрастырыңыз. Тоқтайтын, түнейтін
жерлерді және қауіпті жерлерді анықтаңыз.
3. Спорт жарысы бойынша жарыстарға қатысу. Бақылау уақыты ішінде
жарыстар трассасынан өту.
3 Тарау. Туризм мен демалыстың белсенді түрлері
3.1 Экстремалды туризмнің судағы түрлері
Дайвинг жоғарыда жазып өткендей, бүкіл әлемде өте танымал. Алайда бұл
рахаттылық арзан тұрмайды. Жалпы дайындық пен жабдық заттар жаңа спортшыға
1000$ дейін келеді, есесіне кейін ол тек билеттер мен қонақ үйге ғана
шығынданатын болады. Егер жабдық затты сатып алмаса, онда бірінші турға
дайындалу құны 250$ дейін төмендейді. Бірақ рас, костюмді, аквалангті жалға
алу үшін 30-40$ төлеу керек болады. Ал шын мәнінде жақсы жабдық зат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТҰРАН-
АСТАНА УНИВЕРСИТЕТІ
А.Х. ХАСЕНОВ
Ж. КӨРПЕШ
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері
Оқу құралы
Астана 2009
УБК 379.8 (075.8)
ББК 75.81я73
Т 81
Т 81 Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері:
Жоғары оқу орнына арналған оқу құралы. – Астана., Тұран-Астана
университеті, 2009. – 230 бет.
А.Х. Хасенов, Ж. Көрпеш (құрастырушылар), Бермухамбетова А.Н. (аудырмашы)
Пікір берушілер:
Джаналиева Г.М. г.ғ.д., профессор, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ
Физикалық және экономикалық география кафедрасының меңгерушісі
Құрбанова М.Н. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ
Халықаралық құқық кафедрасының доценті, PhD докторы
ISBN 978-601-214-048-4
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері
курсы Туризм мамандығының базалық пәндер тобына жатады. Бұл оқу құралы
студенттерге белсенді туризмнің техникасы мен тактикасының әдіс-тәсіл
негіздерін, алған білімдерді нақты табиғи жағдайларда тәжірибелік қолдана
білуге көмектеседі.
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
УБК 379.8 (075.8)
ББК 75.81я73
4205000000
00(05) 09
ISBN 978-601-214-048-4 © Хасенов А.Х.,
2009
© Көрпеш Ж., 2009
© Тұран-Астана университеті, 2009
Мазмұны
Алғы сөз 6
№ 1 Тарау. Туризмдегі негізгі түсініктер, туризмнің типтері, түрлері
және формалары.
1.1. Туризмдегі негізгі түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Туризмнің типтері, түрлері және формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Белсенді туризмді жіктеу 10
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 12
1.4. Туризмнің тәрбиелік, білімдік және сауықтыру мәні ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
№ 2 Тарау. Тактикалық жұмыстарды құрастыру әдістемесі. 14
2.1. Саяхаттау аудандарын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
2.2. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
2.3. Топографиялық белгілер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.4. Туристік жол бағдарларының тактикалық өңделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5. Саяхатты ресімдеу және есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
№ 3 Тарау. Туризм мен демалыстың белсенді түрлері. 23
3.1. Экстремалды туризмнің судағы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
3.2. Экстремалды туризмнің жер бетіндегі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.3. Экстремалды туризмнің таудағы түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.4. Экстремалды туризмнің әуедегі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5. Экстремалды туризмнің экзотикалық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
. 30
№ 4 Тарау. Спортшы туристерді дайындау. 33
4.1. Туристік дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2. Дайындық принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3. Туристік дайындықтың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
36
№ 5 Тарау. Туристік дайындықтың мазмұны 41
5.1. Жалпы туристік дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
5.2. Арнайы туристік дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
5.3. Интегралды дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.4. Физикалық дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.5. Туристердің физикалық дайындығының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
48
№ 6 Тарау. Туристерді жорыққа дайындауды ұйымдастыру және жоспарлау. 49
6.1. Жоспарлаудың жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
6.2. Жаттығуларды кезеңге бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3. Жоспарларды құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.4. Спорттық жетілдіру 52
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
53
№ 7 Тарау. Тау туризмінің адам ағзасына әсер ететін факторлар.
7.1. Биік таулы климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
7.2. Тау ауруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 58
7.3. Акклиматизация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
63
№ 8 Тарау. Белсенді саяхаттаулар жағдайларында тұрмысты ұйымдастыру. 64
8.1. Туристің режимі және гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.2. Белсенді саяхаттардағы тамақтану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.3. Дәрігерлік бақылау және өзіндік бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.4. Массаж және өзіндік массаж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
№ 9 Тарау. Белсенді туристік саяхаттар үшін жабдық заттардың жалпы 67
сипаттамасы. 69
9.1 Сақтандыру жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
9.2. Карабиндар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
9.3.Арқандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.4. Альпинистік жабдық заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
73
№ 10 Тарау. Спорттық туризмнің техникасы. 75
10.1. Туризм техникасының негізгі түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
10.2. Табиғи кедергілерді жеңу технологиясының типологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.3. Бивакты жұмыстардың техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
10.4. Өткелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 85
№ 11 Тарау. Туризмнің белсенді түрлерінің тактикасы.
11.1. Спорттық туризмнің тактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
11.2. Жорықтарды ұйымдастыру мен жүргізу тактикасының негізгі 99
құрамдастары ... ... . 101
101
№ 12 Тарау. Шаңғы жорықтары мен саяхаттарды ұйымдастыру және өткізу. 102
12.1. Шаңғы жорықтарының мәні және оларды ұйымдастырудың 103
ерекшеліктері ... ... ... 104
12.2. Шаңғы саяхаттарына арналған киім мен аяқ 106
киім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 108
12.3. Шаңғы жабдық заттарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 109
12.4. Шаңғы жабдық заттарына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
12.5. Арнайы жабдық зат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
12.6. Жабдық затты күту мен жөндеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.7. Шаңғы жорықтарында қозғалу техникасының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ...
12.8. Шаңғы туристік саяхаттарда қозғалысты 116
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 116
12.9. Көшкіндік қауіпті учаскелерден өту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
12.10. Демалатын және түнейтін жерлерді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 118
12.11. Туристерді тамақтандыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
12.12. Шаңғы саяхаттарындағы қауіпсіздік шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
№ 13 Тарау. Велосипедтік саяхаттар. 122
13.1. Велосипедтік саяхаттың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
13.2. Велосипедті жорыққа дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 123
13.3. Велосипедті күту мен жөндеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
13.4. Қозғалысты ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 125
13.5. Түнейтін жерлерді ұйымдастыру және қауіпсіздік 126
шаралары ... ... ... ... ... ... ... .. 126
. 128
№ 14 Тарау. Судағы туристік саяхаттар.
14.1. Туристік саяхатқа арналған жабдық
заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132
14.2. Кемені саяхатқа дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 136
14.3. Кемелерді салу және маневрлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
14.4. Салдағы туристік ағын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.5. Туристердің режимі және кемелердің қозғалысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 145
14.6. Апаттар және оларды жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 164
14.7. Байдаркамен есу техникасының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.8. Әдеттегі су кедергілерін жою кезінде техниканы 166
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 167
169
№ 15 Тарау. Таудағы туризм және альпинизмдегі арнайы дайындық.
15.1. Таудағы жорықтардағы қозғалыс техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 173
15.2. Таудағы сақтандыру техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 182
15.3. Таудағы туризм және альпинизмдегі жабдық заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 228
15.4. Таудағы туризмнің және альпинизмнің техникасы мен тактикасының
суреттегі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.5. Шыңдағы жол бағдарларынан өтуге жаттығулар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15.6. Қарлы, тыңайтылған және мұз учаскелеріндегі жол бағдарларынан
өтуге
жаттығулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
15.7. Биіктегі шыңға шығуға жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.8. Қысқы шыңға шығуға жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша:
Қысқаша туристік сөздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Тестік тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Алғы сөз
Туризм – тәрбиелеуге, еңбекке, спортқа, демалысқа тура қатынасы бар
кешенді және алуан қырлы түсінік және жастардың өзін-өзі жүзеге асыру
тәсілі. КСРО-ғы көпжылдық тарихқа қарамастан, туризм біздің республикамызда
жаппай құбылыс ретінде жаңа ғана туындап келе жатыр, және бұл бірінші
кезекте біздің мемлекетіміздің экономикалық өсуімен байланысты.
Қоғамның дамуынан әлемде белсенді және тіпті экстремалды демалыстың
көптеген формалары пайда болды. Жастар өмірде өзін-өзі танытудың жаңа және
аты шулы, дегенмен біршама арзан түрлерін іздейді. Біздің азаматтарымыздың
түсінігіндегі белсенді туризм – бұл арқа қоржындарымен саяхат жасайтын
адамдар. Шектеулі бюджетімен едәуір ұзақ саяхаттар, көліктік шығындар,
арзан тұрғын үй және т.б. жергілікті мәдениет түсінігіне қарағанда,
көбірек саяхат тәжірибесі ретінде бағалануы мүмкін.
Туристер қоршаған ортаны қорғауға көбірек қызығушылық танытып келеді.
Тұтынушылар белгіленген жерді таңдау кезіндегі факторлар мен қызметтер
сапасы секілді қоршаған ортаның сапасын ескереді. Тұтынушылар қарапайым,
тиімді және жағымды қызметтермен бірге қоршаған ортаның жоғары
стандарттарын қажет етеді. Көптеген туристер ластанбаған және адам
толмаған жерлерді қалайды. Қазақстандағы туризм жүйесі әзірге бастапқы
күйінде- нормалар, критерийлер, қорғалатын территорияға зиян келтірмейтін
оптималды бағдарларды дайындау сатысында. Яғни коммерциялық көзқараспен
тауар әлі дайын емес.
Туризм саласында жұмыс істейтін тұлғаларға қажетті және толықтай білім
беру мен кәсіби дайындаудың бұл сектордың ойдағыдай дамуы және оны тиімді
басқару үшін аса зор маңызы бар. Шытырман оқиғалы туризм секторы үшін
мамандарды дайындаудың маңыздылығы мен өзектілігі одан да шиеленісіп тұр.
Сонымен қатар бұл сектордың жалпы әлемдік даму тенденцияларына қарамастан,
бұл бағыт бойынша Қазақстан Республикасында оқу құралдарының
жетіспейтіндігін айтып өткен жөн.
Туризм мен демалыстың белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы
саласындағы мамандарды сапалы дайындау аясында қалыптасқан жағдайды
ескере отырып, оқу құралдарын жазып шығару қажеттілігін ерекше атап өту
керек.
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы оқу құралы
туристік факультеттердің студенттерін спорттық туризмдегі туристік
дайындық негіздерімен және элементтерімен таныстыру мақсатын көздейді.
Туристік жорықтар мен саяхаттарды ұйымдастыру мен өткізу үшін туристік
дайындықтың тиісті деңгейіндегі білікті кадрларды дайындау және негізгі
білімдерді қалыптастыру керек.
Курстың негізгі міндеті:
- туристік шараларды қауіпсіз өткізуді қамтамасыз ету;
-қатысушылардың жастық, физикалық және басқа ерекшеліктерін ескерумен
әр түрлі күрделілік санатты бағдарларында табиғи орта жағдайларында
топпен жұмыс істеу;
- экстремалды жағдайларда адамның тірі қалуына дайындық;
- спорттық дайындықтың негізгі дағдыларына ие болу;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін қажетті білімдерді, дағдылар
мен шеберліктерді студенттерге беруден тұрады.
Бұл пән туризмнің болашақ гид- нұсқаушылары үшін ерекше маңызды. Курс
техникалық және тактикалық шеберліктің әр түрлі тәсілдерімен таныстырады.
Пәнді оқу барысында студенттер туризмнің тек теориялық негізімен ғана
таныспайды, сонымен қатар бірқатар тәжірибелік тренигтер өтеді. Кафедраның
күнтізбелік жоспарына сәйкес әр түрлі тақырыптар бойынша тәжірибелік және
өзіндік жұмыстардың көптеген сағат саны туристік көпжарыс бойынша нақты
жорықтар мен жарыстар жағдайларында жаттығуға шығу жерлерінде өтетін
болады.
Бұл курс күндізгі бөлімнің студенттеріне есептелген және 1 курста
оқытылады. Курс туристерді спорттық дайындау бөлімдері бойынша 15
тақырыпты қамтиды, сондай-ақ арнайы туристік дағдыға ие болудағы
келесідей мазмұны да бар:
- туризмнің даму тарихын оқу;
- тактикалық жұмыстар мен бағдарларды құрастыру;
- арнайы туристік дағдыға ие болу;
- саяхаттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, жорықтарда медициналық
қызмет көрсету;
- алған білімдерді тәжірибеде пайдалана білу;
- әр түрлі болжанбаған жағдайларда дұрыс және тез шешім қабылдай білу.
Курс аяқталысымен студенттер олардың дайындық деңгейіне сәйкес келетін
белсенді турлар мен трекингтерлі ұйымдастыруы және өткізе білуі керек;
жорықтарды дайындау мен басқару бойынша қажетті тәжірибесі болуы керек;
тиісті дайындық деңгейіндегі гид-жол сілтегіштердің функцияларын сапалы
орындай білуі, туризмнің нормативтік базасын білуі керек.
Оқу құралының материалын дайындау кезінде Флорида Штаты
университетінің профессоры Бриджиш Таптың ұсыныстары мен оқу жұмыстары,
В.Вуколовтың, Ю. Федотовтың оқу құралы, сондай-ақ бұл тақырып бойынша
басқа да американдық және ресейлік авторлардың жұмыстары пайдаланылды.
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы курсының
мазмұны, материалды таңдау, оқу құралының құрылымы авторлық редакция болып
табылады.
Автор оқу құралының мазмұнын жақсарту бойынша барлық ескертулер мен
тілектерді ризашылықпен қабылдайды.
1 Тарау. Туризмдегі негізгі түсініктер, туризмнің типтері, түрлері және
формалары
1.1 Туризмдегі негізгі түсініктер
Туризм сөзі тур деген түбірлік негізден шығады, бұл серуендеу,
саяхаттау дегенді білдіреді. Туризм түсінігінің 200-ден артық анықтамасы
бар.
Үлкен кеңестік энциклопедияда туризм бос уақытта саяхаттау; белсенді
демалыстың бір түрі; рекреациялық қызметтің әр түрлі түрлерін- адамның
өндіруші күштерін сауықтыруды, тануды, қалпына келтіруді
үйлестіретіндіктен, рекреациялық қажеттіліктерді қанағаттандырудың тиімді
құралы; денсаулық сақтаудың, дене шынықтырудың құрамдас бөлігі; тұлғаның
рухани, мәдени, моралдық және әлеуметтік даму құралы ретінде анықталады.
ҚР туристік қызметі туралы заңға сәйкес туризм – ҚР азаматтарының,
шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша келген елінде
24 сағаттан артық және 6 айдан кем емес мерзімде төленетін қызметпен
айналыспай сауықтыру, кәсіби- іскерлік, спорттық, діни және өзге
мақсаттарда тұрғылықты жерінен уақытша кетуі.
Туристік ресурстар – туристік көрсету объектілерін қамтитын табиғи,
тарихи, әлеуметтік – мәдени объектілер, сондай-ақ туристердің
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, олардың физикалық күштерін қалпына
келтіру мен дамытуға жәрдем жасауға қабілетті объектілер.
Тарихи тұрғыдан туризм тәрбиеде, танымда, қарым-қатынаста, демалуда
адамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын объективті әлеуметтік құбылыс
ретінде дамыды.
Сондықтан туризмді туристік – сауықтыру, спорттық, мәдени- танымдық,
аймақтану-зерттеушілік, кәсіби- іскерлік мақсаттарға қол жеткізуде
туризмнің құралдарын қолданумен физикалық және адамгершілік тәрбиелеуде,
қоршаған ортаны танытуда, қарым-қатынаста, демалыста адамның
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмыстан бос уақытта саяхаттау
жағдайларындағы қызметтің ерекше түрі ретінде анықтаған жөн.
Туризм мен демалыс. Туризмнің қоғамдық құбылыс ретіндегі басты
әлеуметтік функциясы – азаматтарды рухани тәрбиелеуге жәрдемдесу. Жорықтар
мен саяхаттардың тәрбиелік, спорттық және рекреациялық мүмкіншіліктері.
Рекреациялық туризмнің мақсаттық функциясы - туризмнің құралдарымен
адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру. Бұл белсенді
демалыс пен сауықтыру туризмі, сондықтан оны жиі сауықтырушы деп атайды.
Спорттық- сауықтыру туризмнің мақсаттық функциясы - табиғи кедергілерді
жеңудегі спорттық жетілу. Бұл өтілген жер бойынша адамның қауіпсіз жылжуы
үшін қажетті білімдердің, дағдылар мен ептіліктердің бүкіл кешенін
жетілдіруді білдіреді.
Ұйымдастырылмаған туризм саяхаттың бастаушысы мен ұйымдастырушысы
туристердің өзі болған кезде, кей жағдайларда тағы өз күшімен
ұйымдастырылған деп атайды.
Айықтыру туризмінің белгілі бір ауруларды туризмнің құралдарымен емдеу
мақсаттық функциясы бар. Бұнымен қоса туристердің келген жерлерінің әр
түрлі климаттық жағдайлары, емдеу көздері, серуендеу кезінде мөлшерленген
жүктемелер және т.б. қолданылады.
Кәсіби- қолданбалы туризмнің кәсіби білімдерді, дағдыларды,
ептіліктерді туризмнің құралдарымен жетілдіру мақсаттық функциясы бар.
1.2 Туризмнің типтері, түрлері және формалары
Мақсаттық функциялары, дәлелдері мен туризммен айналысу нәтижелері
бойынша келесілер бөлінеді:
- спорттық;
- рекреациялық;
- айықтыру;
- кәсіби- қолданбалы;
- үйрену;
- мәдени- танымдық;
- мәдени- көңіл көтеру;
- экскурсиялық;
- өлкетану;
- шытырман оқиғалы;
- экспедициялық;
- іскерлік;
- коммерциялық;
- комбинирленген;
- бағдарламалық.
Туризмнің түрлері
- жаяу жүру (жазық жер бойынша көбінесе жаяу саяхаттау);
- шаңғы (бұл жағдайда жылжу құралы шаңғы болып табылады көбінесе қысқы
кезеңде)
- таудағы (саяхаттар таулы жерде, арнайы техникалық құралдарды
қолданумен жүзеге асырылады);
- судағы (жүзу- құралдары арқылы саяхаттар);
- велосипедтік (велосипедті қолданумен саяхаттар);
- авто- мото (жылжудың моторланған құралдарын қолдану);
- спелео (жердің, тау үңгірінің табиғи қуыстарында саяхаттар);
- желкендік (жүзу құралдарының бұл жағдайда желкендік жабдықтары бар);
- атты (жылжу құралы ретінде аттар қолданылады көбінесе демалу үшін);
Комбинирленген (әр түрлі жылжу құралдарын қолданумен, және бағдары
туризмнің алуан түрлерінен тұрғанда).
Туризмнің формалары
Ерекше белгілеріне тән туризмнің формаларын құрайды. Мұндай белгілерге
жатады:
Қол жетімділік деңгейі және әлеуметтік маңызы:
- әлеуметтік;
- таңдаулы.
Туризммен айналысу жері
- халықаралық;
- ішкі.
Туризмнің ұйымдастырушылық негіздері
- ұйымдастырылған;
- ұйымдастырылмаған;
- жоспарлық;
- ұйымдастыру.
1.3 Белсенді туризмді жіктеу
Туризм адамға рухани және физикалық күштерін дамытуға, мінез-құлықты
қалыптастыруға, өмірлік маңызды дағдыларды және ептіліктерді игеруге
көмектесетін, жан- жақты тәрбие құралы ретінде қолданылады.
Қызмет бағыттылығы мен сипаты бойынша туризмде серуендерді,
экскурсияларды, жорықтарды, экспедицияларды ажыратады. Олар өз бетінше
өткізілуі, сондай-ақ туристік жорықтың құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Серуендер – ағзаның сауықтыру, шынықтыру мақсатымен кең көпшілік үшін
қол жетімді, қысқа уақыттық туризм формасы (жаяу шаңғымен, велосипедпен,
қайықпен жылжу).
Экскурсиялар – жалпы мәдени даму үшін, ғылыми немесе үйрену мақсатымен,
қандай да бір объектіге ұжыммен бару.
Жорықтар – физикалық жетілу, аймақтану, қоғамға пайдалы қызмет
мақсатымен жаяу, шаңғымен, велосипедпен, қайықпен және т.б. ұйымдастырылған
топтық жылжу.
Тәжірибеде туристік жорықтың көптеген түрлері қалыптасты. Олардың
ішінен физикалық тәрбиелеу тұрғысынан негізгілері деп дайындау, жеке
туристік және көпшілік- үгіттеу жорықтарын санау керек.
Дайындау жорықтары ең біріншіден жорықтық қозғалысқа және алдағы жеке
туристік жорықтардағы үлкен және ұзақ қиындықтарға ағзаны біртіндеп
дайындауға үйрету. Дайындау жорықтарына серуендеу мен экскурсиялардың
элементтерін қосқан пайдалы. Дайындау жорықтарының негізгі мазмұны туристік
керек-жарақпен, жорықтық өмірдің режимімен үйрену; жылжу техникасын
жетілдіру; жолды барлаумен, түнейтін жер құрылғысын таңдаумен және
дайындаумен, далада от жағумен байланысты арнайы әрекеттерге үйрету;
шыдамдылықты, күшті, жылдамдықты және қиын және ұзақ уақыт бойғы жорықтарға
қатысу үшін қажетті басқа сапаларды тәрбиелеу болып табылады.
Шынындағы туристік жорықтар туризмнің ең әдеттегі түрі болып табылады.
Олар едәуір ұзақтылығымен (бірнеше күннен бір-екі айға дейін), қозғалыс
тәсілдері мен жол бағдарларының алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Оларды
арнайы туристік мекемелерде тіркеу қажет, қиын жорықтарды өткізуге арнайы
рұқсат болуы керек. Бұл жорықтарды сол топтың құрамынан едәуір білікті және
тәжірибелі турист, нұсқаушы- басшы басқарады.
Спорттық жорықтар нақты түрде спорт саласына жатады: олар үшін жол
бағдарларының белгілі бір қиындығы, жолың ұзақтылығы, табиғи кедергілердің
қиындығы, адам тұрмайтын жерде болу жағдайлары, әр түрлі қиындықтағы
есепке алынатын жорықтардың саны бекітілген. Спорттық жорықтар нақты
физикалық тәрбиелеу мақсатында едәуір мамандандырылған болып табылады.
Экспедициялар – қандай да бір объектілерді (географиялық, геологиялық,
өлкетану, тарихи және т.б.) зерттеу мақсатымен іздеу сипатындағы туристік
саяхаттар. Экспедицияларда қозғалу құралдары белсенді (жаяу, шаңғымен және
т.б.) және баяу (көлікпен және т.б.) болуы мүмкін. Экспедицияларда
физикалық тәрбиелеу құралдары ретінде тек белсенді қозғалыс әрекеттері
арқылы жасалатын туристік шаралар ғана қарастырылады.
Территориялық белгісі бойынша жорықтар жергілікті және алыс болып, ал
ұйымдастыру сипаты бойынша – жоспарлық және өз күшімен әрекет ететіндер
болып бөлінеді. Жолдамалар бойынша саяхаттар анықталған, алдын ала
дайындалған, сипатталған, ал кейде белгі қойылған жол бағдарлары бойынша
жүргізіледі. Туристер жолда түнейтін жермен, тамақпен, жергілікті көлікпен,
экскурсия жүргізушілер мен жол көрсеткіштердің қызметімен қамтамасыз
етіледі.
Өз күшімен әрекет ететін саяхаттарды туристер клубтары, туристік
лагерьлер және базалар, балалар экскурсиялық- туристік станциялар,
мектептер ұйымдастырады, бұл жерде туристер жол бағдарды өздері таңдайды
және, жолда өз өздеріне қызмет етеді. Бұл саяхаттар ақылы саяхаттардан
арзанырақ және топтың иелігіндегідей уақытты алады. Туристер барлық
қатысушыларға қол жетімді және қызықты, жасқа, физикалық дайындығына және
талғамдарына сәйкес келетін тәсілдерді пайдаланады. Мұндай саяхаттар
кеңестік дене шынықтыру қозғалысының тапсырмаларына едәуір толық жауап
береді.
Қозғалу тәсілдері бойынша саяхаттар жаяу жүргіншілік, таулы, сулы,
шаңғы, велосипедтік, комбинирленген, автомобильдік және мотоциклеттік болып
бөлінеді.
Ұлғаймалы қиындығы бойынша өз күшімен әрекет ететін саяхаттар демалыс
күндік жорықтарға және 1, 2, 4 және 5 санатты қиындықтағы көпкүндік
саяхаттарға бөлінеді. Жорықтардың күрделілігі кедергілердің ұзақ
созылғандығымен, санымен және сипатымен, сондай-ақ туризмнің бұл түріне тән
өзге факторлармен анықталады. Қарапайым жорықтан күрделіге көшу жорық
қатысушылары мен басшысы біртіндеп жүйелі тәжірибе жинақтаған кезде ғана
мүмкін.
1.4 Туризмнің тәрбиелік, білімдік және сауықтыру мәні
Тәрбие – бұл адамдардың ақыл-ой және физикалық қабілеттерін дамыту,
біліммен, дағдылармен және ептілікпен қаруландыру, коммунистік дүниеге
көзқарасты және тұлғаның белгілерін қалыптастыру мақсатымен олардың алуан
түрлі қызметін ұйымдастыру процесінде адамдарға жоспарлы мақсатқа сай әсер
ету.
Туризм, ең алдымен, физикалық тәрбиелеу мен сауықтырудың құралы бола
отырып, онда тәрбиелеу тапсырмаларының тұтас кешенін шешу мүмкіндіктері
бар. Бұл тұлғаның үйлесімді даму құралдарының бірі.
Туризм ақыл-ой дамуына тікелей жәрдемдеседі, өйткені география,
биология, тарих, геология, экономика саласындағы жаңа білімдермен байытады.
Революциялық, әскери және еңбектік атақ жерлеріндегі жорықтарды идеялық-
саяси және адамгершілік тәрбиенің бірлігі айқын көрінеді. Бұл жерде
адалдық, ұйымдастырушылық, батылдық, жауапкершілік, өзара көмектесу және
серіктес болу секілді маңызды моралдық- еріктік сапалар шынығып, шыңдалады.
Туристік қызмет процесінде еңбек дағдылары қалыптасады. Туристерге
бүкіл жорық бойы жүк тасуға, жолда кедергілерден өтуге, өткелдерді
бағыттауға, түнейтін және аялдайтын жерлерді жабдықтауға, от жағу үшін отын
дайындауға, тамақ пісіруге, лагерьді жинауға, киімі мен аяқ киімін қалпында
ұстауға тура келеді. Бұның бәрі еңбекті тәрбиелеуге жағдай жасайды.
Туристік жол бағдарларының көбісі бай алуан түрлі өсімдігі бар керемет
ландшафтымен тауларда, орманды жерде өтеді. Ауысып тұратын пейзаждар аса
жоғары эмоционалдық күй тудырады.
Денсаулықты күшейту, ағзаны шынықтыру үшін белсенді демалыс түрі
ретінде туризмнің маңызы зор. Ғылым мен техниканың қазіргі заманғы
жетістіктері адамды өндіріс пен тұрмыста физикалық күштерден көптеп
құтқарады, нәтижесінде адамдардың қозғалу белсенділігі күрт қысқарады.
Қозғалыс қызметі көлемінің қысқаруымен (гиподинамия) жүрек пен қай
айналым аппаратының жұмысында теріс өзгерістер пайда болады. Зерттеулер
негізінде ғалымдар мынадай қорытындыға келді: физикалық белсенділік жүрек-
тамыр жүйесінің негізгі ауруларының алдын алып, қорғаушы мәні бар. Олардың
алдын алу және күресу үшін, ең алдымен, өзіңнің қозғалыс режиміңді дұрыс
ұйымдастыру керек.
Қозғалыстың жетіспеушілігін физикалық жаттығулардың есебінен жасанды
түрде өтеу қажет болады. Барлық жасқа арналған азды- көпті қол жетімді
жаттығулар – гигиеналық жаттығу, серуендеу, экскурсиялар, жорықтар. Міне
неліктен көптеген адамдар өзінің демалысын әр түрлі бағдардағы белсенді
саяхаттарда өткізгісі келеді. Бетон құрылыстарының арасында қалалардағы
өмір ең болмағанда табиғатпен араласуды қажет етеді.
Өзін- өзі бақылау үшін тапсырмалар
1 деңгейдің тапсырмасы
1. Тәрбиенің қандай түрлерін спорттық- сауықтыру туризмде жүзеге
асыруға болады?
2. Дене шынықтыру және оның бөліктерінде туризм қалай ұсынылған?
3. Туризмнің қандай түрлері спорттық жіктемеге кіргізілген. Спорттық
жіктемеге кіргізілген туризм түрлерінің ерекшеліктері неде?
4. Туризмнің әр түрлі түрлерін қандай айырма белгілері құрайды.
5. Өз күшімен әрекет ететін туризмнің ерекшеліктері неден көрінеді.
6. ҚР туристік қызмет туралы Заңда берілген негізгі түсініктерді және
анықтамаларды атаңыз.
7. ҚР мемлекеттік стандартында берілген негізгі түсініктерді және
анықтамаларды атаңыз.
2 деңгейдің тапсырмасы
1. Спорттық туризмнің мысалында өз күшімен әрекет ететін туризм мен
ұйымдастырылмаған туризмнің- әр түрлі түсініктер екендігін дәлелдеңіз.
2. ҚР туристік қызмет туралы Заңда және ҚР мемлекеттік стандартында
берілген анықтамаларға және ұғымдық аппаратқа талдау жасаңыз.
3. ҚР және басқа мемлекеттердегі туризм бойынша жіктегіштің ұғымдық
аппаратының ұқсастығын жүргізіңіз. Олардың ұқсастығы неде және принципиалды
айырмашылық неде?
1 деңгейдің тапсырмасы
1. Қазақстан Республикасының табиғи демалатын жерлері туралы
анықтамалық материалды пайдаланып, спорттық жорық бағдарламасын
құрастырыңыз және оған туризмнің бірнеше түрі бойынша демалуды қосыңыз
(жаяу жүргіншілік, сулы, таулы)
2. Анықтамалық материалды және әдебиетті пайдаланып, жүрек-тамыр
аруларымен науқастар үшін сауықтыру бағдарды құрастырыңыз.
2 Тарау. Тактикалық жұмыстарды құрастыру әдістемесі
2.1 Саяхаттау аудандарын зерттеу
Алғашқы саяхатты әдетте өзінің аймағында өткізеді. Олар көлікке және
жол бағдарды дайындау жеріне келуге уақытқа кететін үлкен шығындарды талап
етпейді. Жорықтың міндеті алуан түрлі болуы мүмкін және топтың құрамына,
қызығушылықтарына байланысты. Алайда барлығын кезекті, едәуір күрделі
бағдарды өтуге, физикалық шынығуға, спорттық разрядын арттыруға деген
ұмтылыс біріктіреді. Осылайша, жорықтың міндеті кешенді болып, көпшіліктің
мүдделерін көрсетуі керек.
Жердің сипатын зерттеу қажет. Ауданы, саяхаттың тақырыбын таңдау
кезінде басты кеңесшілер кітаптар, басқа топтардың жорықтары туралы есеп
берулер, бұл жерлерде бұрын болған туристермен жеке әңгімелесулер болуы
керек. Жорықтарды ойдағыдай өткізу үшін оның міндеттерін, қатысушылар
құрамын нақты анықтап, қатысушылар санына байланысты керек-жабдықтар
сұрақтарын шешу керек.
Жердің өтімділік факторлары: өзендер, таулар, ормандар, батпақты
жерлер, яғни бағдармен қозғалу жылдамдығына себепші болатын барлық
кедергілер.
Таңдалған бағдар учаскесінің ұзындығы бойынша анықтау үшін, ауданның
картасы қолда болуы керек. Картадан жердің сипатын зерттеп шығып, демалу
үшін, топография бойынша ыңғайлы жерлерді алдын ала белгілеп қою керек.
Ауданды таңдап, картамен танысып, жол бағдарды біржолата анықтап,
жорықтың кестесін құрады. Онда шығу уақыты, жекелеген өтулер мен демалу
үшін аялдамалар тәртібі мен уақыты, екікүндік жорық кезіндегі үлкен демалу
немесе түнеуге аялдамалар, және кері жолға шығу уақыты көрсетіледі.
Қозғалыс кестесін құрастыру кезінде ересек туристер үшін әрбір 50
минут сайын, ал мектеп оқушылары үшін әрбір 35-40 минут сайын 10-15
минуттық демалыс қажет екендігін ескеру керек. Күннің бірінші жартысында
жол бағдардың едәуір қызықты және маңызды бөлігі өткізілуі тиіс. Күннің
ыстық уақытында жүру ұсынылмайды. 12 адамға дейін топты қалыптастыру
ұсынылады.
2.2 Жер бедері
Жер бедерін көрсетудің неғұрлым айқын көрнекті және дәл тәсілі –
көлденеңдер тәсілі. Көлденеңдер – теңіз деңгейінен бір биіктікте орналасқан
нүктелерді қосатын, жабық қисық сызықтар. Оларды пайдаланып, жер нүктесінің
биіктігін анықтауға болады.
Биік және төмен жерлерді ажырату үшін бергштрихтар қолданылады.
Бергштрих – қысқа сызықша, жердің төмендеу жағына қарай көлденеңге
перпендикулярлы орналасады. Жерді көлденеңдер тәлісімен көрсету кезінде
құламаның тіктілігі көлденеңдер жағына қарай жақындаумен немесе
созылғандықпен білдіріледі. Олар қаншалықты жақын болса, баурай соншалықты
тік.
Жер бедері. Жердің бетінде табиғи объектілер – дала, ормандар,
теңіздер, өзендер, көлдер, таулар мен адамдар жасаған объектілер- қалалар,
тұрғылықты жерлер, әр түрлі инженерлік құрылыстар орналасқан.
Жер бетінің формасы мен көлемі бойынша алуан түрлі кедір-
бұдырлығының жиынтығын бедер деп атайды. Жер бетінде орналасқан, табиғи
немесе адам жасаған объектілерді жергілікті заттар деп атайды. Бедер мен
жергілікті заттарды топографиялық элементтер деп атайды. Бедер негізінен
формасы мен көлемі бойынша әр түрлі оң және теріс кедір- бұдырлардан
қалыптасады. Бедердің алты негізгі формасын ажыратады: тау, шұңқыр, жота,
алқап, ойпат, жазық.
Тау – баурайы барлық бағытта төмендейтін мұнара тәріздес биік.
Шұңқыр – жабық ағынсыз ойдым.
Жота – бір бағытта созылған биік. Жотаның баурайын бөлетін және оның ең
биік нүктелерінен өтетін сызықтар суағарлар деп аталады. Арналар немесе
өзендер ағатын кең алқаптар алаптар деп аталады.
Ойпат – екі қарама- қарсы бағыттағы жер төмендейтін, және екі оларға
перпендикулярлы жер биіктейтін, жотаның төмендетілген бөлігі. Тау жотасы
немесе сілемдер арқылы өту үшін мүмкін болатын неғұрлым төмен ойпаттар
асулар деп аталады.
2.3 Топографиялық белгілер
Жер аудандарының кескінін, жер бедерін және жергілікті заттарды
картада түспен және шартты белгілермен белгілейді. Осылайша, дала,
шалғындар – ақшыл – жасыл түспен; әр түрлі су қоймалары – көгілдір; құмдар
– сары; биіктер, таулар – қаралау-сарымен және әр түрлі қоңыр түс
өңдерімен; соқпақтар, құм жолдар, елді жердің құрылыстары – сұр немесе
қоңыр түспен белгіленеді.
Әдетте кескіндері бойынша нақты объектілерге жақын шартты белгілер төрт
негізгі топқа бөлінеді:
Контурлық немесе масштабтық белгілермен карта көлемінде көрсетілмейтін
үлкен объектілер, орман учаскелері, жайылымдар, айдалған жерлер, өзендер,
сазды жерлер, ірі көлдер, құмдар және т.б. белгіленеді. Олардың
контурларының шектері жердегі шын кескіндерге сәйкес тұтас сызықтармен
немесе нүктелермен белгіленеді. Контур ішіндегі аудан сәйкес бояулармен
боялады және қосымша шартты белгілермен толықтырылады.
Масштабтан тыс белгілер карта масштабында көріне алмайтын, көлемдері
бойынша үлкен емес, маңызды объектілерді белгілеу үшін қолданылады. Оларға
әр түрлі мұнаралар, фабрикалық құбырлар және т.б. жатады. Бұл суреттер
картада үлкейтілген болып беріледі, және олар бойынша объектілердің нақты
мөлшерлері туралы айтуға болмайды.
Жолдар, соқпақтар, арналар, электр беру сымдары және масштабы тек
ұзындықты ғана көрсететін басқа да сызықтық бейнелер масштабтық және
масштабтан тыс белгілер арасындағы аралық орынды иеленеді және оларды
сызықтық деп атайды.
Түсіндіргіш немесе көмекші белгілер – қысқартылған белгілер, шартты
белгінің мағынасын түсіндіретін атаулар, сандар.
2.4 Туристік жол бағдарларының тактикалық өңделуі
Ауданды зерттеуді қамтиды: әдебиетпен (соның ішінде көркем әдебиетпен
де), картографиялық материалмен танысу, саяхат жерлерінде болған
адамдармен әңгімелесу.
Сондай-ақ туристердің есептерін пайдаланған, өзіңе бедер, гидрография,
климат, өсімдіктер, жануарлар әлемі, халықтың тарихы мен экономикасы,
тұрмысы туралы үзінді көшірме жасап алған пайдалы. Көптеген құнды деректер,
әсіресе бағдардың нақты назар аударарлық жерлері туралы деректерді туризм
мен экскурсиялар жөніндегі жергілікті кеңестермен, туристік клубтармен,
жекелеген аймақтанушылармен хат алысулардан алып пайдалануға болады.
Картамен жұмыс саяхатқа дайындалу процесінде ерекше орынды иеленеді.
Арақашықтықтарды мұқият өлшеу және шартты белгілерді айқындау арқылы
туристер жердің өтімділік жағдайларымен танысады.
Бастап жатқан туристерге әдебиет пен карталар арқылы арақашықтықтарды;
бағдар өтетін жердің ерекшеліктерін көрсетумен, жолдарды сипаттаумен; әр
түрлі алыс және жақын жерлерден көрінетін бағдарларды және жолдың толық
сипаттамасын құрастыру керек. Мұндай сипаттама үнемі картаға қарайласа
бермей, алға сенімді қозғалуға мүмкіндік береді.
Бағдарды әзірлеу. Бағдарды құру саяхаттың ерекшелігіне және жердің
нақты жағдайларына байланысты. Ол сызықтық (тура жүретін), алыс
экскурсияларымен немесе негізгі жолдан қарай барлаушы жерлерімен сызықтық-
радиалды, жолдың бастапқы жеріне қайтумен айналмалы болуы мүмкін.
Бағдарды жоспарлай отырып, табиғи кедергілердің қиындығын біртіндеп
арттыруды және саяхатшылардың қызығушылығының саяхаттың үштен екісіне
артуын қамтамасыз ету керек. Бұл бөлікке техникалық ең қиын учаскелерді,
неғұрлым қызықты мұражайларға, панорамалық жерлерге және басқа да қызықты
объектілерге баруды қалдырған дұрыс.
Бағдарды мүмкіндігінше жорық жүктемелерін төмендететіндей есеппен құру
керек. Поштамен керек-жабдықтың және азық- түліктің бір бөлігін беріп
жіберуге болатын немесе оның қорларын толықтыру мүмкіндігі бар жерлерді
алдын ала белгілеу ұсынылады. Сондай-ақ минималды жүктермен әр түрлі
радиалды саяхаттар жасауға болатын, базалық лагерьлер құрған жөн.
Негізгі бағдардан басқа, қатысушылардың бірі ауырып қалған, ауа-райы
бұзылған, аса қауіпті көшкін аққан жағдайда жеңілдетілген қосымша нұсқасы
болуы керек.
Апатты бағдарды топ жетекшісі ауру, жарақат алу және саяхатты
жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да төтенше оқиғалар себебімен
бағдардан шұғыл кеткен жағдайға жоспарлайды.
Бағдар қауіпсіз және логикалық болуы керек. Қандай да бір кедергілерді
табиғи жинау, жолдың тым артық бұйралаңдауы туристерді қанағаттандырмайды
және жарақат алуға әкелуі мүмкін.
Күнтізбелік жоспарды құрастыру. Саяхаттың күнтізбелік жоспары,
қозғалыс кестесі және күндізгі қозғалу есебі жолдың қиындығына, топ
қатысушыларының физикалық және техникалық дайындығына, арқа қоржынның
салмағына, сондай-ақ қарау үшін аялдау қажет болатын қандай да бір
экскурсиялық объектілердің болуына байланысты әзірленеді.
Жаяу саяхаттау. Туристер орташа алғанда күніне 15-25 км жүреді. Егер
арқа қоржын ауыр болса немесе бағдар табиғи кедергілерден өтумен қиылысатын
жермен өтетін болса, сондай-ақ, егер топтың құрамында әлсіз дайындалған
жаңа саяхатшылар болса, онда күндізгі жүруді 12-18 км дейін азайту керек.
Жүктеменің артуы біртіндеп болуы керек. Осылайша, жаяу жорықта І-ІІ санатты
километраж күндер бойынша келесідей болуы мүмкін: 15, 18, 20, 22 км,
күндік аял, 22, 25, 18 км.
Шаңғымен саяхаттау. Шаңғымен тіпті бастаушы туристердің өзі күніне 20-
30 км біршама жеңіл өтеді. Табиғи кедергілерден өтумен қарлы тыңда немесе
қиын бағдарлану жағдайларында қозғалған кезде жылдамдық күніне 12-18 км
дейін түседі. Жылдамдықта қозғалыс қарқыны күрт төмендейді, ал боран, қатты
қарсы жел, күрт салқындау кезінде жалпы елді жерде күте тұрған дұрыс.
Сондықтан қысқы жорықтағы барлық уақыттың ¼-15 дейін резервті ретінде
жоспарланады және жолдағы алдын ала болжанбаған кідіріске қалдырылады.
Тауда саяхаттау. Көтерілуге қажетті уақыт топтың көлденеңінен қозғалуға
(орташа жылдамдық сағатына 3- 4,5км) және тігінен көтерілуге (жылдамдығы
0,3-0,4 км сағ жуық) болжамдалатын уақыт шығындарын қосу арқылы анықталады.
Қиын емес жолда түсудің ұзақтығы сағатына 5-6 км жылдамдыққа қарай
есептеледі. Асуларды жоспарлаған кезде ауа- райының нашарлап кетуі туралы
ұмытпау керек.
Суда саяхаттау. Бағдардағы кедергілердің, экскурсиялық объектілердің
километражынан, саны мен сапасынан, және қолайсыз ауа- райына қажетті
резервті күндерден басқа күнтізбелік жоспарды әзірлеген кезде, өзеннің
еңісі мен иреңі, ағым жылдамдығы секілді ерекше көрсеткіштер ескеріледі.
Және де бағдардың орташа немесе бүкіл бөлігіне емес, сонымен қатар оның
жекелеген бөліктері бойынша. Өзеннің еңісі 1 мкм (0,001) дейін және ағым
жылдамдығы сағатына 4-5 км болған кезде туристердің қозғалу жылдамдығы ағым
жылдамдығы мен олардың меншікті жылдамдығы сомасынан біраз кем болады.
Ескекпен есу немесе мықты арқанда ағымға қарсы қозғалыстың нақты
жылдамдығы сағатына 1-25 км құрайды. Орташа есептеулер үшін І-ІІ санатты
күрделі жорықта туристік кеменің жылдамдығы сағатына 4-5 км құрайды деп
болжауға болады.
Бағдардың көрінісі. Сулы, таулы немесе таулы шаңғылы, тіпті қарапайым
бағдарды дайындау кезінде оның бойлай көрінісін салып алған дұрыс. Судағы
бағдардың көрінісі екі масштабта сызылады: ұсағы бағдардың ұзындығымен
белгілеу үшін, едәуір ірісі – су кемелерін көрсету үшін алынады.
Әдебиеттік және картографиялық көздерден көрініске өзеннің есептелген
еңістерін, алаптың, жағалаулардың, түптің сипаты туралы деректерді
көшіреді, жасанды және табиғи кедергілер бар жерлерді белгілейді. Бұл
бағдардың ерекшеліктерін және қиындықтарын бағалауға, өту ыңғайлы болу үшін
оны шамамен бір қозғалыс техникасы мен тактикасын қажет ететін учаскелерге
бөлуге мүмкіндік береді.
2.5 Саяхатты рәсімдеу және есептеу
Барлық туристік топтар бағдарға шығу алдында тиісті құжаттарды
ресімдеуі керек.
Бағдар қағазы. Бұл бірінші санаттағы жорыққа қарағанда қиындығы азырақ,
өз күшімен әрекет ететін саяхатқа баратын топтың жол құжаты. Бекітілген
үлгідегі маршрутты қағаздарды МКК туристеріне береді және санатты емес
саяхат немесе демалыс күнгі жорық жүргізетін, ұйымның басшысы қол қояды.
Маршрутты қағазға саяхат қатысушыларының тізімдік құрамын, қозғалу
тәсілдерін және топтың жолда өткізуді көздейтін қоғамдық пайдалы жұмысын
көрсетумен, учаскелер бойынша бөлумен енгізеді.
Саяхат аяқталысымен маршрутты қағаз оны берген ұйымға қайтарылады.
Бағдар кітапшасы. І және жоғары қиындықты санаттағы саяхатқа шығатын
топтың жол құжаты.
Кітапшаға әрбір қатысушыға төлқұжаттық деректерімен топтың тізімдік
құрамы, жол күндері бойынша саяхаттың толық күнтізбелік жоспары, бақылау
пункттері және бағдардан телеграммалар беру мерзімдері енгізіледі. Кітапша
МКК-да әзірленген бағдарды және оған туристердің дайындығын тексергеннен
кейін ғана топ жетекшісіне беріледі.
Бағдарды қарастыру мен бекіту. І және жоғары қиындықты санаттағы
саяхатқа дайындалатын туристік топ бағдар кітапшасын алған соң МКК-ға
болжанылатын саяхаттың бағдары туралы негізгі деректер, топтың құрамы,
туристердің тәжірибесі, материалдық қамтамасыз етілу, жолдағы күрделі
учаскелер мен олардан өту тәсілдері туралы деректер бар өтініштік кітапшаны
ұсынады. Өтініштік кітапша саяхатты өткізетін ұйыммен, ал құрама топтар
үшін – туристер клубымен, туризм және экскурсиялар жөніндегі кеңеспен, ДСО
расталады.
Өтініштік кітапша жергілікті МКК саяхат басталғанға дейін бір айдан
кешіктірілмей ұсынылады. Егер бұл комиссияның қажетті уәкілеттіктері
болмаса, онда кітапша жоғары тұрған МКК-ға сол секілді саяхат басталғанға
дейін бір айдан кешіктірілмей жіберіледі.
МКК бағдарды әзірлеуді және негізгі және қордағы нұсқалар бойынша
қозғалу кестесін, жетекші мен бағдар қатысушыларының қозғалу шарттарын және
табиғи кедергілерді білуін, саяхаттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша
шараларды тексеруге міндетті. Жол бағдарын қарастыру процесінде
әңгімелесу үшін көзделетін саяхаттың барлық қатысушылары шақырылып, және
олар үшін далалық жағдайларда бақылау тексерістер белгіленуі мүмкін.
МКК оң шешімі болған жағдайда саяхат басталғанға дейін 15 күн ішінде
топтың жетекшісіне МКК мөртабанымен расталған, нөмірленген, тіркелген
бағдар кітапшасының бланкін, және өзінің қорытындысымен өтініштік
кітапшаның көшірмесін береді.
МКК бір уақытта, қажет болған жағдайда, бағдар және өтініштік
кітапшаға топқа ерекше нұсқаулар енгізеді, оларда бағдарға шығар алдында
тиісті бақылау- құтқару қызметінде (БҚҚ) топты тіркеу жерін белгілейді.
МКК қорытындылары және топтың барлық қатысушыларының денсаулық күйі
туралы медициналық анықтамалар негізінде саяхатты өткізетін ұйым топқа
бағдарға шығуға рұқсат етеді және бұл ұйымның жауапты тұлғасының қолымен
және мөрмен бағдар кітапшасын рәсімдейді.
Саяхатты дайындауға және өткізуге бақылау. Саяхатты өткізетін ұйым
топтың дайындалуына және жаттығуына, оны қажетті жабдық заттармен
жабдықтауға, сондай-ақ саяхаттың бекітілген мерзімдерде өткізілуіне
бақылауды жүзеге асырады.
ІІ және жоғары санатты күрделілікті саяхаттарды өткізу кезінде саяхатты
өткізетін ұйым топ бағдарға шыққанға дейін 10 күннен кешіктірмей туризм
және экскурсиялар жөніндегі кеңеске сәйкес Бақылау- құтқару қызметіне
көзделген бағдарды және саяхаттың мерзімдерін, бақылау пункттерін,
жетекшінің аты-жөнін және топ қатысушыларының санын хабарлауы керек.
Саяхаттау кезінде туристік топтар бағдар қағаздарында туристік, ал
олар болмаған кезде басқа ұйымдар мен мекемелерде бағдарды өту туралы
белгілер жасауға, саяхатты өткізетін ұйымның, МКК және туризм және
экскурсиялар жөніндегі кеңестің бақылау пункттеріне өткені туралы
телеграфпен хабарлауға міндетті.
Егер саяхат туристік БҚҚ бар ауданнан өтетін болса, онда топ келісімен
жақын маңдағы бақылау- құтқару пунктінде есепке тұрып, бағдарды өту бойынша
қосымша кеңес алуға міндетті.
Жорық туралы есептерді құрастыру. Саяхатты өткізу кезінде туристер
жорықтық күнделік жазады және бағдардағы әр түрлі бақылаулардың нәтижелерін
жазады. Саяхат аяқталысымен топ жетекшісі 4 айдан артық емес мерзімде
саяхатты өткізген ұйымның және МКК алдында есеп береді.
Саяхаттар туралы есептерде әдетте, келесі бөлімдер болуы керек:
Саяхат туралы анықтамалық деректер: туризмнің түрі, күрделілік санаты,
өткізу уақыты, аудан, бағдар, қозғалу тәсілдері; топтың құрамы; саяхаттың
тұтастай және табиғи кедергілерден өтумен учаскелер бойынша саяхаттың
ұзақтығы және созылмалығы; саяхатты қандай МКК және қашан қарастырған.
Саяхат ауданы туралы деректер: ауданның қысқаша жалпыгеографиялық
сипаттамасы; топтың жеке бақылауларына және қорытындыларына, материалдарға
негізделген, кейінгі туристік топтарды ауданның табиғи ерекшеліктері,
қарау объектілері, жолдар, жергілікті көлік, азық- түлік өнімдерін толтыру
мүмкіндіктері туралы нақты деректермен қамтамасыз ету мақсатымен туристік
сипаттама.
Саяхаттың техникалық сипатталуы: өтілген жолдың сипаттамасы, қозғалу
жағдайлары және мүмкіндіктері; бағдардың қиын учаскелері; табиғи
кедергілерден өту құралдары мен қолданылған тәсілдер; қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бойынша шаралар және күрделі жағдайларда топтың әрекеттері.
Күндізгі өтулердің толық кестесі: қозғалу тәсілін және километражды,
жүрген сағаттар санын, табиғи кедергілерді жеңумен километражды және ауа-
райының қысқаша сипаттамасын көрсетумен.
Жеке және топтық жабдық заттардың және азық- түлік өнімдерінің
тізімдемесі, өткізілген саяхат тәжірибесіне негізделген оларды бағалаумен,
шығындар сметасымен, қолданылған әдебиеттер тізімі ұсылады.
Саяхат туралы есепке бағдарды және түнейтін жерлерді, сондай-ақ
жолдарды және олардан өту мерзімдерін көрсетумен едәуір күрделі учаскелерді
жазумен жалпы картасхема қоса беріледі.
Есептер бағдардың күрделі учаскелерін және оларда топтың әрекеттерін,
табиғатты және ауданның назар аударарлық жерлерін сипаттайтын суреттермен
бейнеленеді.
І-ІІІ күрделілік санатындағы саяхаттар туралы есептің сипаты мен нақты
көлемі, сондай-ақ оны ауызша нысанда ұсыну мүмкіндігі МКК анықталады.
Мектептік туристік топтар үшін жазбаша түрдегі есеп міндетті.
Жасалған саяхатты есепке алуды топтың бағдарға шығу материалдарын
қарастыратын МКК жүргізеді. Алдын ала топ тапсырған есепті, сондай-ақ
туристердің саяхат кезінде қолданыстағы ережелерді, жүріс- тұрыс нормаларын
немесе комиссияның нұсқауларын сақтауын тексеру жүргізіледі.
Есепке алу кезінде өтілген саяхаттар қолданыстағы разрядтық
нормативтерге сәйкес және жорық кезінде болған жағдайларды ескерумен
жіктеледі.
Жетекші мен қатысушыларға берілген бағдардан өту туралы анықтамалардың
негізінде оларға қандай да бір спорттық разряд берілуі мүмкін.
Жорықтар туризмнің қандай түрі бойынша жасалғандығына байланыссыз
есепке алынады. Күнтізбелік жылда, егер олар ІІІ санатты күрделіліктен
жоғары болмаса үш жорықтан артық емес есепке алынады. Екі есепке алынатын
жорықтардың арасындағы аралық бір айдан кем болмауы керек.
Егер олар туризмнің әр түрлі түрлерінде өтілсе немесе егер бірінші
жорық қатысушы ретінде, ал екіншісінде жетекші ретінде жасалса, бір бағдар
бойынша жасалған жорықтар, сондай-ақ жол бағдарларының қайталанатын
учаскелері есепке алынады.
Өзін- өзі бақылау үшін тапсырмалар
1 деңгейдің тапсырмасы
1. Туризмде қолданылатын топографиялық белгілерді салыңыз және зерттеп
біліңіз.
2. Қандай белгілерді топобелгілердің әр түрлі топтарына жатқызуға
болатындығын анықтаңыз.
3. Жерде бағдарлану техникасын жіктеңіз, логикалық схеманы жасаңыз.
4. Қандай құраушылар карта мен компас арқылы бағдарлану техникасын
құрайды?
5. Қандай құраушылар карта мен компассыз бағдарлану техникасын
құрайды?
2 деңгейдің тапсырмасы
Сабақ жерде өткізіледі және өзіне бағдарлану техникасын тәжірибелік
меңгеруді қамтиды.
1. Жергілікті белгілер бойынша картаны анықтау.
2. Тұру нүктесін Болотов тәсілімен анықтау.
3. Азимутты анықтау және қоса берілетін аңыз бойынша компас арқылы
картамен қозғалу.
4. Топографиялық дайындықты игеру мақсатымен спорттық бағдарлану
бойынша жарыстарды ұйымдастыру.
3 деңгейдің тапсырмасы
1. Алынған білімдер мен ептіліктерді қолданып, саяхат жоспарланатын
жердің шамамен жоспар- картасын құрастыңыз.
2. Картада 6-күндік туристік бағдарды құрастырыңыз. Тоқтайтын, түнейтін
жерлерді және қауіпті жерлерді анықтаңыз.
3. Спорт жарысы бойынша жарыстарға қатысу. Бақылау уақыты ішінде
жарыстар трассасынан өту.
3 Тарау. Туризм мен демалыстың белсенді түрлері
3.1 Экстремалды туризмнің судағы түрлері
Дайвинг жоғарыда жазып өткендей, бүкіл әлемде өте танымал. Алайда бұл
рахаттылық арзан тұрмайды. Жалпы дайындық пен жабдық заттар жаңа спортшыға
1000$ дейін келеді, есесіне кейін ол тек билеттер мен қонақ үйге ғана
шығынданатын болады. Егер жабдық затты сатып алмаса, онда бірінші турға
дайындалу құны 250$ дейін төмендейді. Бірақ рас, костюмді, аквалангті жалға
алу үшін 30-40$ төлеу керек болады. Ал шын мәнінде жақсы жабдық зат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz