Топырақтарыда солтүстікке қарай

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Тундра
Тундра ареалы – Скандинавия түбегінің солтүстік жағалауы Кола
түбегі, Пона өзені, Ақ теңіздің солтүстік жағалауы, канин түбегі, Нарьян
–Марь, салехард, Таз, Енесей, Хатанги, Анабар, Пур, Лена, Индигирка,
Нижнеколымск, Анадырь өзені,Колыма жотасы, Гижичинск, Корва шығанағы.
Солтүстік мұзды мұхит жағалау аралдары, солтүстік Америкада(Чукотка,
Аляска), Шығыс Сібір таулы аудундары (Тайганың да ішіне енеді),Европалық
және Америкаға тундрасы, суық шөлдер барлығы тундралық циркумполярлық
биогеографиялық облысқа кіреді.
Тундра суық шөл өсімдіктер үшін өте қолайсыз жерлер, жазы қысқа
2-3 ай, қысы суықта, ұзақ, 8 ай.Жер шарының басқа жерлерімен салыстырғанда
жылылық екі есеге кем. Жаз күндерінің өзінде өсімдік өсіп тұрған
вегетациялық уақытында да температура кенеттен күрт төмендеп,қатты үскірік
аяз болып кететін сәттерде жеткілікті.Жыл бойғы орташа температура – 10-
140.Жаңбыр тек жаз айларында – 200-250 мм жауады. Жаңбырдың өзі тундра
зонасында біркелкі жыл мезгілімен жаумайды.
Суық климатикалық пояста жылылықтың аздығы өсімдіктерге, олардың
өсуіне, гүлдеу, жеміс беруіне мүмкіндік жоқтың қасы. Жаздың өзі өте қысқа
да, салқын. Суықсыз, Қыраусыз күн жоқ деуге болады.Ке келген жаздың күні
салқын болып қар жаууы мүмкін.жаздың суық поястағы ерекшелігі өсімдікке күн
сәулесі тәулігіне 24 сағат полярлы түн түсіп тұратындығы. Ауа райының
қолайсыздығы - өсімдік түрлері де өте аз,сирек, тек өте суыққтыққа бейім,
төзімді түрлер ғана өседі. Ағаштар мүлде кездеспейді деседе болады, тек
бұта мен шөптесін өсімдік – олардың да түрлері өте аз. Суық зоналық пояста
өсіп тұрған тек мүктер мен қыналар. Жоғары сатыдағы өсімдіктер өкілі
кездеспейтін, өспейтін жерлерде де мүктер мен қыналар өседі,түрлері де өте
көп. Өсімдіктің көпшілігі онша биік емес,жерге жақындау төселіңкіреп, кей
жерлерде қалың, кей жерлерде селдірлеу, сирек болып өседі.
Жоғарыдағы ауа райы, жер ерекшеліктерін ондағы өсімдіктердің өсуін
ескеріп екі үлкен зонаға бөледі: тундра зонасы,полярлы зона.
ТУНДРА.Тайганың жоғарғы солтүстік бөлігінің барлық территориясын
тундра алып жатыр, яғни евразия мен Солтүстік америка полярлы аудандары
тундра зонасына кіреді.
ЕВРАЗИЯ ТУНДРАСЫ.Жылдың орташа температурасы қыста да салқын (2-
3ай)жазы ең жылы ай шілде 10-140.Қысы ұзақ та суық ызғарлы, қар қалындығы
жұқа, суық жел қарды үріп сайлы жерлерді толтырып тастайды. Топырағы біраз
тереңдікке дейін мәңгі тоң, мұз қабатын құрайды. Жазда ең жоғарғы жұқа
қабаты ғана ериді. Жаңбыр өте аз –– 200-300 мм бірақ булану процесі баяуда,
аз болғандықтан суы, ылғалдығы көбірек болады, жаңбыр, қар, қыс ұзақтығы
жердің төменгі қабатындағы мәңгі мұздың өте жақын орналасуынан топырақ
ылғида ылғалды.қысқа да суық жаз өсімдіктердің барлық толық вегетациялық
периодының өтуін қиындатады, қысқартады. Әсіресе, олар толық гүлдеп, жеміс
тұқым беріп үлгермейді, сондықтанда тундрада вегетациялық жолмен көбейетін,
көпжылдық өсімдіктер өседі.Ауа райының қолайсыздығынан тундра өсімдіктері
баяу өседі. Мысалы, тал (ива полярная – Salix polarix)жылына 1-1,5 мм ғана
өседі,ал сабақ жуандауы– 80-90 жылда диаметрі 1см жетеді. Өсімдіктердің
өсуіне тундрада тоқтаусыз, үзіліссіз соққан қатты желде кері әсерін
тигізеді. Жел күші дауыл тәріздес (ураган) – 40 мс.Қысты күндері жел қарды
үйіріп соғады кристалл түйіршіктері желмен өсімдікке қатты соғады да,
өсімдік мүшелеріне толассыз соққан қар түйіршіктері өсімдік мүшелерін
зақымдайды. Қар қалыңдығы биіктігінен көтеріліп шығып тұрған өсімдік
мүшелері өледі.Жел арқылы қатты соққан қарлы- желден өсімдік мүшелерінің
қирауы қарлы коррозия деп аталады.Қатты соққан жел жазда да өсімдікке
кері әсерін тигізеді.жел өсімдіктегі булану процесін жылдамдатып арттырады,
ал тамыры суық суда өсіп тұрғандықтан өсімдік мүшелеріне су жетіп
үлгермейді де (дисбаланс) өсімдікті сумен қамтамасыз ету тепе-теңдігі
бұзылады.
Тундра өсімдіктері үшін ең қажетті лимит – ол жылылықтың аздығы.
Дегенмен жаз айларында күн сәулесінен топырақ беті жылынады да жерге жақын
ауа да жылынады. Жер беті топырағының жылынуы, жерге жақын ауаның жылынуы -
өсімдіктердің төселіп өсуіне, жапырақтың бүрленуіне қолайлы жағдай туады.
Тундра өсімдіктерінің тамыры тереңге бармай, горизонтальды жер бетіне өте
жақын орналасқан. Тундра өсімдіктеріндегі басымырақ кездесетін түрлері
бұталар: дриада (Dryas –курапоточья трава), су жидек (водяника – Empetzum),
ит жидек , көкжелек, тал. Дриада мен көкжелек өсімдіктері басқа
өсімдіктермен салыстырғанда көбірек кездеседі (24 – сурет). Жер жағдайы ауа
райы өзгерістеріне, құбылмалығына байланысты тундра өсімдіктерінің түрі де
морфологиялық пошымы да өзгеше. Өсімдік бойлары аласа, жерге жақын төселіп
өседі. Қарамық (тарангорец Polygonum), түлкіқұйрық (лиссхвост альпийский –
Alopecurus alpinus), дюпонция (дюпонция фишера– Dupontia fischeri),қияқ
(осока гиперборейская – Carex hyperborea), қышқыл шөп (кисличник
двустолбчатый – Oxyria digyna) қызғалдақтың көптеген түрлері (Papaver
japponicum), мутник (Pedicularis) кекіребас (остролодочник – Oxitropis).
Жергілікті халықтар жеміс, тамақ орнына пайдаланатын морошка (Rubus
chamaemo) өте жиі өседі.
Тундрада бұталы өсімдік түрлері өте аз: қайың (карликовая березка –
Betula nana ), тал, (ива – Salix lanata). Тундраның оңтүстік аудандарында
қайың әжептеуір аумақты территорияда өсіп тұр. Тундраның барлық жерін
(солтүстік аудандарынан басқа ) мүк пен қына басып тұр. Мүк пен қынаның
көптеген түрлері осы жерде ягель (ольений мох– Cladonia, Alectoria,
Cetraria, stereocaulon).
Тундра зонасы бірнеше аймаққа бөлінеді: оңтүстікке жақын тундра –
орманды тундра. Өсімдіктер топырақты түгел жауып қалыңдау болып негізінен
мүктер, қыналар, шөптесін өсімдіктер,бұта, жартылай бұта, сонымен қатар әр
жерде сирек болсада ағаштар бірақ олар аласа, тал мүлде кездеспейді, аласа
бойлы бұталар, қайың биіктігі 0,5 м. Солтүстікке қарай –солтүстік аймақта–
мүк пен қына өскен. Барлық жерді түгел дерлік мүк пен қына басып жатыр.
Селдірлеу, сирек болсада шөптесін аласа бойлы – жартылай бұта өсімдік
өкілдері. Олар мүк пен қынадан бойлары онша биікте емес.
Евразия тундрасында тек оңтүстіктен солтүстікке ғана емес, батыстан
шығысқа қарай ауа райы, рельефі, өсімдіктері жөнінен айтарлықтай өзгерістер
бар.Европа тундрасында қыналарда-ягель (ягельные тундры),евразияның орталық
сібір аудандарында–алектарии (алекториялық тундра).Евразия жерлерінде
тегіс, жазықтық жерлердегі тундрадан басқа таулы жерлер тундрасы да бар.
Сібір тауындағы тундра жерлердегі өсімдіктерді – гольцы деп атайды.кедей
белдеулердегі өсімдіктер (гольцевой пояс) биік ландшафты, тік жоталарда,
жартастарда, таудың тас-қиыршық жерлерінде тундрада, таулы тундрада, альпі,
өкпе желі бар суық тау белдеулерінде кездеседі. Сібірде, орман ішінде тік
жарлары, құзы бар тауда, тік жартастыжерлерде сирек кездесетін – мүктер ,
қыналар, аласа бойлы қыналар өседі. Россияның қиыр шығысындағы Саян, Байкал
жеріндегі сохондо, Кавказ, алтай, карпат жерлерінде кездеседі.
өсімдіктерден: тал, қайың, мәңгіжасыл ит бүлдірген, су жидек, дриада
(курпаточья трава),мүктер, қыналар (800 түрі),гүлді өсімдіктер (200-300
түрі) тундраның батыс зонасында (ягель тундрасы), қынаның кладония,
шығысында – алектория немесе цетрария түрлері көп. Өсімдіктер шар пішіндес
тасжарған, крупка, қызғалдақ, батпақтау жерлерде қияқ, қоға. өсімдік
тамырлары тереңге бармай жан – жағына горизонтальды тарамдалған.
Ғасырлар бойғы тоң мұз, жазда да, қыста да болатын төменгі
температура, ызғарлы қатты жел, полярлы күн мен түн. Күн сәулесінің
(спектр) ерекшелігі өсімдіктердің сыртқы морфологиялық құрылымына әсер
етеді, жылдың көп мезгілдерінде тундрада тіршілік белгісі жоқ, жаздың (2-
2,5 ай)полярлы күнін күтіп жатады.
Арктикалық Сібірдің орталық бөлімін – алекториялық тундра деп, яғни,
алектория қынасының көптеп өсетін жерлерді ягельді тундра деп атайды. Қайың
(береза карликовая, береза тощая, береза Мидендорфа) тал (ива
круглолистная, ива полярная),су жидек (водяника гермофродитная).Қияқ (осока
гиперборейская, дюпонция фишера),қышқыл шөп (кисличник
двустолбчатая),қызғалдақ (мак полярный),арктоус (арктоус альпийский),дриада
(дриада восмилепестная),морошка (морошка приземистая), бетеге (овсяница
песчанная),қияқ (осока скальная – Carex rupestris), қоңырбас (мятлик
арктический –Poa arctica), су жидек (водяника гермофродитная –Empetrum
hermaphroditum). Тундра өсімдігі үштік дәуірде мұз қаптағанда түгел
жойылған.
Тундрада өсімдіктерден психрофиттер, яғни суық топыраққа, олигрофты
–құнарсыз торфты топыраққа бейімделген өсімдіктер өседі. Торфты – глейлі
топырақ, шымды жерлер өте аз. Орманды тундрада ағаш өкілдері сирек, тек
тонның жер бетіне жақын немесе тереңгі қабаттарда екендігіне
байланысты.Қиыр солттүстікте шырша, балқарағай, қайыңдар өсіп тұрған жерді
– Чозения деп атайды. Тундраның оңтүстік бөлігінде орманды тундрада өзен,
арықты-жыра, сай- сала, жылғаны жағалай бұғылар жайылымы шалғынды жерлерде
кездеседі. Солтүстікке қарай арктика, полярлы шөлінде өсімдік өте аз,
жануарларға жемшөптікке де жаоамайды.Тундра зонасы, орманды тундра,
ландшафты Евразия тундрасы Солтүстік Америка тундрасымен ұқсастығы бар.
Тек, солтүстік Америка жерін плейстоцен дәуірінде мұз қаптамаған.Көбірек
кездесетін өсімдік түрлері:қызғалдақ (альпийский мак – poa alpina), қара
жидек (обыкновенная черника – Vaccinium myztillus),ит бүлдірген (брусника –
Vitis idgea), аюқұлақ (альпийская толокнянка – Arctous alpinus), су жидек
(водняника – Empetrum nigzum), дриас (курапоаточья трава – Dryas Octo
petola) Қыналар, мүктер.
Жер шары Евразия мен Солтүстік Америка материгі көп уақыттар бойы
бірге, біртұтас болған, тек плейстонда ғана Беринг бұғазы пайда болған.
Америка тундрасында өсетін бетеге (лапландский подорожник саванновая
овсяна),Чукотка жерінде кездеседі. Европа тундрасында жылына 400 мм қар
жауады, бірақ ылғида тоқтаусыз қатты соғатын екпінді жел 10-40 мсек.
Жауған қарды мұз үстімен сырғытып ұшырып алып қалады. Европа тундрасында
50см, Якутияда 25см қар жауады.Топырақ температурасы жаз күндері 8-100. Осы
ерекшеліктерге қыстағы қараңғы түнді, жаз айларындағы полярлы ұзақ күнді
(түннің болмауы) қоссақ ауа райының ерекшкліктерін түсіну қиын емес.
Солтүстік тундрада сол жерлерге бейімделген, терістіктен орманды
зонадан басталған өз морфологиялыұ ерекшеліктері бар өсімдіктер өседі.
Ғасырлар бойы суық климат, жыл мезгілдерінде де айтарлықтай өзгеріс
бомағандықтан, тек тундраға тән өсімдіктер өседі: ағаш өсімдіктер жоқ,
текбұталар,мүктер мен қыналар, тамыр түйнектері бар пиязды, баданалы.
Топырақтың өте салқын болуына байланысты біржылдық өсімдіктер жоқтың қасы.
Орманды зоналарда мүктер, қыналар, көлеңке сүйгіш ағаштар ығында,
көлеңкесінде симбиозды тіршілік етсе, тундрада керісінше бұта, жартылай
бұта өсімдіктер тамыры, төменгі сабағы, мүк пен қына массасына еніп,
тығылыпсол жерден жылу тауып тіршілік етеді. Өсімдіктердің бүрлері тығыз
қына, мүк шымында өсіп жетіледі. Сондықтанда тундрада споралы қорғауында
басқа өсімдіктерде өсіп шығады.
Тундра өсімдігі үш ярусты: 1 Бұта.2 Шөптесін өсімдіктер.3 Мүк пен
қыналар.
Жер шарында тірі организмдерге факторлардың әсері шешуші роль
атқаратыны белгілі. Мысалы, шөлдалада шешуші фактор ылғалдылықтың
жетіспеуі, ұзақ уақыт ыстықтың болуы, яғни жылылық, ыстық температура
шамадвн тыс артық, тундрада керісінше ылғалдылық жетіп артылады, жылылық
жетпейді. Ылғалдылық, су өте салқын, суық болғандықтан, өсімдіктер ол
ылғалдылықты пайдалана алмайды.
Температураның ауада да, топырақтада ұзақ уақыт төмен болуы
топырақтың шіру процесін тежейді. Топырақта шіру процесі жүрмейтіндіктен
глейлі қабат пайда болады (глей – көгілдір балшық деген мағынада).Глей
қабаты – топырақ құрылымының көк-жасыл түсті бөлігі, кейде қызғылт тартқан
шұбарлау болады.Глейлену күлгінді топырақ түзілу процесінде жербетінің
жоғарғы қабатында атмосфералық су көп уақыт іркілгендіктен бұл роцесс
жердің А1 мен А2 қабаттары шалдығады. Артық ылғалдылықорганикалық заттардың
ыдырауына минералдануымен кедергі жасайды да, гуминді шымтезекті қабат
түзіледі.көпжылдық тоң басқан жерлерде батпақтану процесі басталады. Глей,
глейлену процесін ашып талдаған В.В.Докучаевтың шәкірті Г.Н.Высоцкий (1865-
1940). Мүкті, қыналы топырақ зонасында (А1) шірік-гумус пайда болмайды,
сондықтан бұл процесс өсімдіктердің баяу, жай өсуіне әсерін
тигізеді.Батпақтану, жылу кезеңдерде тоңның бетінің ғана жіпсінуі, глей
процесі, гумустың пайда болмауы, өсімдіктердің торфтық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.