Қазақтан осы соғыс үстінде солдат алынбау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Торғайдағы ұлт-азаттық көтеріліс және Қасымхан Алтынсары туралы не
білеміз? 17 қызыл партизан.
Батыста соғыс жүргізіп жатқан Ресей патшалығының жағдайы тым ауыр еді.
Соғыс ұзаққа созылып бара жатты. Қару-жарақ, азық-түлік жетіспеді. Адам
күші аз еді. Әскерлік қызметтен бұл күнге дейін азат болып келген
халықтардан соғысқа адам алады екен... деген хабар ерте тарады. Оқыған
қазақ зиялылары бас болып қазақтан соғысқа әскер алдырмауға қарсы әрекет
жасауға кірісті. Ресей Думасы ашылар қарсаңында Самарадан Әлихан
Бөкейханов, Орынбордан Ахмет Байтұрсынов, Ақтөбеден Нысанғали Бегімбетовтер
Петроградқа 3 ақпанда аттанып кеткенін жазды. Қазақ газетінің 1916 жылғы
№168 санында Міржақып Дулатов олардың Думаға ұсынар талабы:
1. Қазақтан осы соғыс үстінде солдат алынбау;
2. Солдат алудан бұрын метірке түзу үшін муфтилікке қарау;
3. Лажсыз алынатын болғанда, жаяу солдат болмай, атты әскер болу,
қазақ-орыспен жер-су һәм правода теңгерілу.
Солдатқа, Ресей әскерінің қара жұмысына бармаймыз! - деп атойлаған
қазақ жігіттерін көріп қатты қаймыққан губернатор Эверсман 3 қыркүйекте
Торғайдан Орынборға жеткенше асықты. Торғайдан ел ағалары: Смағұл Төкеүлы,
Сейіл Қабақүлы, Әбдірахман Иманқүлұлы, Тоймұханбет Көтібарұлы, Бижан
Тоққожанұлы, Смағұл Тоқмұханбетүлы және Жәкен Сүтемгенұлы қаржы жинап,
қазақтан солдат алдырмауға арызданып, тағы да ақ патшаға Петроградқа
аттанады. Бұл дерек Қазақ газетінің 1916 жылғы №168 санында Міржақып
Дулатұлының мақаласынан алынды. Торғайда толқу басталды. Амангелді
жігіттері Солдатқа адам бермейміз! деп ашық ұрандауға кірісті. Би-
болыстар болса патшаның Июнь жарлығынан кейін солдатқа алынатын
адамдардың тізімдерін жасауға кірісті. Жарлықта 19 бен 43 жастың
аралығындағылар әскерге шақырылсын дегенмен, туу туралы куәліктері жоқ,
олар мүлде болмаған қазақта туған жылын анықтау, мүлде мүмкін емес еді.
Болыс-билер ойына оңтайлыларын кіргізді. Кедейлердің жасы толмағаны мен
жасамысы да тізімге кірді. Елде реніш туды. Қайсы бір жастар әскердің қара
жұмысынан қорланды, ат үстінде өскен қазақ жасы тылдағы жұмысқа барғысы
келмеді. Амангелді көтерілісшілерге бағыт-бағдар берерлік серіктер іздей
бастады. Хакімбек Токин, Қанафия Қайдосов, қаладағы Токарев, Денисовтермен
кеңесті. Ел зиялылары, құрметті ел ағалары көтерілісті болдырмай, ақ
патшаны бәтуаға шақырғанымен Июнь жарлығы жария болды. Қарулы орыс
әскерлерінің оғына ұшасың, қайқы қылыш қойын шоқпар, тал құрық қорған
болмайды дегеніне қарамай, - қазақ жастары атқа қонды. Енді бұларға бағыт-
бағдар берер топ, жетекшілер қажет етеді. Аққүм болысының Қоғалы даласына
қалың қол топтасып жатты. Амангелді ұйымдасқан түрде патшаның жазалаушы
отрядымен болатын соғысқа әзірленіп, сарбаздарын топ-топқа бөле бастады.
Сарбаздар он басы, жүз басы, мың басыға бөлінді. Кейбір деректерде
Қоғалыдағы жиынға 15 мыңдай көтерілісшілер қатынасты деп жазылған.
Хан мың басы, сардар қазынашыға дейін сайланып қойылды. Алты болыс
арғын руларына Оспан Шолақұлы, алты болыс қыпшақ руларына Әбдіғапар
Жанбосынұлы хан сайланды. Амангелді сардар аталып, сарбаздарға қолбасшы
болды. Сардардың туы белгіленді. Арғын ағайындардың сарбаздардың
жетекшілігіне қолбасшылыққа Қасымхан Алтынсарин сайланды. Сардардың мыңбасы
болып Шұбалаң болысынан Омар Тынымов (Закон, Омар аталған), Қарақоға
болысынан Дәуренбек Сандыбайұлы, Аққүм болысынан Дәрбоз Қабақұлы сайланды.
Амангелдімен қатар, сол жылдары Кейкі батырдың есімі жиі аталады.
Амангелді көз мерген, Кейкі ұсынғаны қалт кетпейтін қол мерген еді, -
дейтін тамсаныс сөздері сол жылдардан қалған. Бекет (Бектенберген -
Амангелдінің туған ағасы) ұста бастаған ұсталар қару-жарақ соғумен
айналысады. Бекет ұста соққан шиті мылтық Торғайда алғаш Амангелді
Имановтың мұражайы ашылғанда көрсетілді. Қару-жарақ соғып, ұстаханалар
ұстауға Жармақ, Аяған ұсталарда белсене ат салысты. Күдері сәт ақындар
Амангелді сарбаздары қатарында болып, көтерілісшілердің ерлік істерін төкпе
жырларына арқау етеді.
Бүлікшілерді қырам-жоям, - деп кеткен губернатор сөзінде тұрды, елге
жазалаушы отрядтар шықты. Генерал Лаврентьев бастаған жазалаушы корпус
Торғайға бағыт алды. Көтерілісшілердің патша әскерімен алғашқы айқасы
Татыр көлі бойында 1916 жылдың 21 қазанында өтті. Ұрысқа жазалаушы
корпустың Ткаченко бастаған отряды қатысады. Қарулы отряд сарбаздарды қан
жоса етіп қырып салды. Қанды қырғыннан қашып құтылғандар саны аз болды.
1916 жылдың 24 қарашасында Қазан әскери округінің қол басшысына жазған
рапортында Лаврентьев былай деп: Экспедициялық отряд құраманында а) 17
жаяу әскер отряды. б) 19 жүздікпен эскадрон, в) 14 зеңбірек, г) 17
пулеметтің бар екенін жазды. Соған қарамай соншама қарулы күшке сарбаздар
әр ұрыста қашып жүріп соғысып, тосқауылдан тиісіп, кереметтей қарсылық
көрсетіп отырған.
Торғайға шабуыл 1916 жылдың 6 қарашасында басталды. Келісілген жоспар
бойынша Торғайға Тосын және Шұбалаң болысы жасақтары тұтқиылдан оңтүстік
батысынан шабуыл жасайды. Соршада топталған жасақтар қаланың Батпақ суаты
тұсынан сал құрып өтіп, шабуылдайды. Қайдауыл болысы көтерілісшілері
Торғайдың шығыс беткейіндегі маяларға өрт салады. Казармаға бекініп алған
гарнизон алдырмады. Бір деректе сарбаздар жағынан сексен адам, солдаттардан
жиырма шақтысы мерт болады. Көтерілісшілер Торғай қаласын тастап шықты.
Амангелді жүргізген шежіре кітапты тауып, бүгінгі әріпке түсіріп,
жария еткен даңқты жазушы Ғабит ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.