Қазақтан осы соғыс үстінде солдат алынбау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Торғайдағы ұлт-азаттық көтеріліс және Қасымхан Алтынсары туралы не білеміз? 17 қызыл партизан.

Батыста соғыс жүргізіп жатқан Ресей патшалығының жағдайы тым ауыр еді. Соғыс ұзаққа созылып бара жатты. Қару-жарақ, азық-түлік жетіспеді. Адам күші аз еді. «Әскерлік қызметтен бұл күнге дейін азат болып келген халықтардан соғысқа адам алады екен . . . » деген хабар ерте тарады. Оқыған қазақ зиялылары бас болып қазақтан соғысқа әскер алдырмауға қарсы әрекет жасауға кірісті. Ресей Думасы ашылар қарсаңында Самарадан Әлихан Бөкейханов, Орынбордан Ахмет Байтұрсынов, Ақтөбеден Нысанғали Бегімбетовтер Петроградқа 3 ақпанда аттанып кеткенін жазды. «Қазақ» газетінің 1916 жылғы №168 санында Міржақып Дулатов олардың Думаға ұсынар талабы:

1. «Қазақтан осы соғыс үстінде солдат алынбау;

2. Солдат алудан бұрын метірке түзу үшін муфтилікке қарау;

3. Лажсыз алынатын болғанда, жаяу солдат болмай, атты әскер болу,

қазақ-орыспен жер-су һәм правода теңгерілу».

«Солдатқа, Ресей әскерінің қара жұмысына бармаймыз!» - деп атойлаған қазақ жігіттерін көріп қатты қаймыққан губернатор Эверсман 3 қыркүйекте Торғайдан Орынборға жеткенше асықты. Торғайдан ел ағалары: Смағұл Төкеүлы, Сейіл Қабақүлы, Әбдірахман Иманқүлұлы, Тоймұханбет Көтібарұлы, Бижан Тоққожанұлы, Смағұл Тоқмұханбетүлы және Жәкен Сүтемгенұлы қаржы жинап, қазақтан солдат алдырмауға арызданып, тағы да ақ патшаға Петроградқа аттанады. Бұл дерек «Қазақ» газетінің 1916 жылғы №168 санында Міржақып Дулатұлының мақаласынан алынды. Торғайда толқу басталды. Амангелді жігіттері «Солдатқа адам бермейміз!» деп ашық ұрандауға кірісті. Би-болыстар болса патшаның «Июнь жарлығынан» кейін солдатқа алынатын адамдардың тізімдерін жасауға кірісті. Жарлықта 19 бен 43 жастың аралығындағылар әскерге шақырылсын дегенмен, туу туралы куәліктері жоқ, олар мүлде болмаған қазақта туған жылын анықтау, мүлде мүмкін емес еді. Болыс-билер ойына оңтайлыларын кіргізді. Кедейлердің жасы толмағаны мен жасамысы да тізімге кірді. Елде реніш туды. Қайсы бір жастар әскердің қара жұмысынан қорланды, ат үстінде өскен қазақ жасы тылдағы жұмысқа барғысы келмеді. Амангелді көтерілісшілерге бағыт-бағдар берерлік серіктер іздей бастады. Хакімбек Токин, Қанафия Қайдосов, қаладағы Токарев, Денисовтермен кеңесті. Ел зиялылары, құрметті ел ағалары көтерілісті болдырмай, ақ патшаны бәтуаға шақырғанымен «Июнь жарлығы» жария болды. «Қарулы орыс әскерлерінің оғына ұшасың, қайқы қылыш қойын шоқпар, тал құрық қорған болмайды дегеніне қарамай», - қазақ жастары атқа қонды. Енді бұларға бағыт-бағдар берер топ, жетекшілер қажет етеді. Аққүм болысының «Қоғалы» даласына қалың қол топтасып жатты. Амангелді ұйымдасқан түрде патшаның жазалаушы отрядымен болатын соғысқа әзірленіп, сарбаздарын топ-топқа бөле бастады. Сарбаздар он басы, жүз басы, мың басыға бөлінді. Кейбір деректерде «Қоғалыдағы» жиынға 15 мыңдай көтерілісшілер қатынасты деп жазылған.

Хан мың басы, сардар қазынашыға дейін сайланып қойылды. Алты болыс арғын руларына Оспан Шолақұлы, алты болыс қыпшақ руларына Әбдіғапар Жанбосынұлы хан сайланды. Амангелді сардар аталып, сарбаздарға қолбасшы болды. Сардардың туы белгіленді. Арғын ағайындардың сарбаздардың жетекшілігіне қолбасшылыққа Қасымхан Алтынсарин сайланды. Сардардың мыңбасы болып Шұбалаң болысынан Омар Тынымов («Закон, Омар» аталған), Қарақоға болысынан Дәуренбек Сандыбайұлы, Аққүм болысынан Дәрбоз Қабақұлы сайланды. Амангелдімен қатар, сол жылдары Кейкі батырдың есімі жиі аталады. «Амангелді көз мерген, Кейкі ұсынғаны қалт кетпейтін қол мерген еді», - дейтін тамсаныс сөздері сол жылдардан қалған. Бекет (Бектенберген - Амангелдінің туған ағасы) ұста бастаған ұсталар қару-жарақ соғумен айналысады. Бекет ұста соққан шиті мылтық Торғайда алғаш Амангелді Имановтың мұражайы ашылғанда көрсетілді. Қару-жарақ соғып, ұстаханалар ұстауға Жармақ, Аяған ұсталарда белсене ат салысты. Күдері сәт ақындар Амангелді сарбаздары қатарында болып, көтерілісшілердің ерлік істерін төкпе жырларына арқау етеді.

Бүлікшілерді «қырам-жоям», - деп кеткен губернатор сөзінде тұрды, елге жазалаушы отрядтар шықты. Генерал Лаврентьев бастаған жазалаушы корпус Торғайға бағыт алды. Көтерілісшілердің патша әскерімен алғашқы айқасы «Татыр» көлі бойында 1916 жылдың 21 қазанында өтті. Ұрысқа жазалаушы корпустың Ткаченко бастаған отряды қатысады. Қарулы отряд сарбаздарды қан жоса етіп қырып салды. Қанды қырғыннан қашып құтылғандар саны аз болды. 1916 жылдың 24 қарашасында Қазан әскери округінің қол басшысына жазған рапортында Лаврентьев былай деп: «Экспедициялық отряд құраманында а) 17 жаяу әскер отряды. б) 19 жүздікпен эскадрон, в) 14 зеңбірек, г) 17 пулеметтің бар» екенін жазды. Соған қарамай соншама қарулы күшке сарбаздар әр ұрыста қашып жүріп соғысып, тосқауылдан тиісіп, кереметтей қарсылық көрсетіп отырған.

Торғайға шабуыл 1916 жылдың 6 қарашасында басталды. Келісілген жоспар бойынша Торғайға Тосын және Шұбалаң болысы жасақтары тұтқиылдан оңтүстік батысынан шабуыл жасайды. «Соршада» топталған жасақтар қаланың Батпақ суаты тұсынан сал құрып өтіп, шабуылдайды. Қайдауыл болысы көтерілісшілері Торғайдың шығыс беткейіндегі маяларға өрт салады. Казармаға бекініп алған гарнизон алдырмады. Бір деректе сарбаздар жағынан сексен адам, солдаттардан жиырма шақтысы мерт болады. Көтерілісшілер Торғай қаласын тастап шықты.

Амангелді жүргізген шежіре кітапты тауып, бүгінгі әріпке түсіріп, жария еткен даңқты жазушы Ғабит Мүсірепов.

Сол шежіре-кітаптың бұрын ақ күйінде қалдырған бірінші парағында Амангелді сардар былайша қысқа қайырып жазады: . . .

«Бірінші соғыс 18 қазанда Татырда болды.

1916 жылы 6 қарашада Торғай қаласында соғыс болды.

Елге келіп екінші қайта аттандық. 5 желтоқсанда Шошқалыда соғыс болды. 13 қарашада, сенбі күні Күйікте соғыс болды. 1917 жылы 18 ақпанда Құмкешуде соғыс болды. 19 ақпанда Ақ өткелде соғыс болды. 24 ақпанда «Доғал соғысы» болып, көтерілісшілер жазалаушы отрядтармен кескілескен қанды ұрыстар жүргізеді. Осы ұрыстардың ішінде көбірек айтылып, жазылғаны Торғайға шабуыл болды. Жауынгер ақын Күдері Жолдыбайүлы «1916 жылы» деп аталатын дастан жазды. Ақынның өзі де қолма-қол араласқан Торғайға шабуыл қанды ұрыс туралы ақын былай деп жырлайды: . . .

Оқжыландай ысқырған

Жалын шапқан ышқынған

Үңірейген мылтық аузына

Ат қойып көп іркілмей.

Шашақты найза желкілдеп

Ақ сойылдар сартылдап.

Қарамастан айқайлап

Ермеген оған жан болмай

Көп көшені шаңдатып,

Қалаға кірді аңыратып.

Болашақ Алаш көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтар: «босқа патша әскерінің зеңбірегіне жем болмайық, бәтуаға келейік», - деп үн тастағаны рас. Олардың бұл ойларын ел ақсақалдары да қолдады. Әлихан, Ахаң, Жақан атынан «Қазақ» газетінде Үндеуде жарияланды. Соған қарамай елде бүлік басталып кетті. Ауылдан алты қадам жер шығып көрмеген, бірауыз орыс сөзін білмейтін ел жастары Батыс майданының қара жұмыстарына аттанып жатты. Солдатқа көтеріліс болған Торғай елінен жігіттер аз алынды дейтіндей дерек бар. Сөйтсе де жалпы Қазақстан бойынша 19 бен 43 аралығындағылар соғысқа шақырылды ғой. Он алтыншы жылғы ойранды болдырмауға күш салып қажет десе қаржы да жинаған Төке мен Әбдірахман - сынды ел ағаларының ұрпақтары кейін тәуелсіздік ел еркіндігі жолында мерт болды.

Осы орайда тағы да ұлт көсемі Әлихан Бөкейхановқа сөз беріп, ойымызда Алаш ардагерінің сөзімен қорытындылайық:

. . . « 1916 жылғы қазақ-қырғыз көтерілісі осындай өрттің тамызығы болып шығады, алыспаған, жұлыспаған бостандық атына мінбейді, бұғаудан босамайды, ер құлдықтан, әйел күндіктен шықпайды, малына да, басына ие болмайды».

Қазақстанда, оның ішінде Арқада-Торғай даласында халық азаттық қозғалысы мен совет өкіметін орнату жолындағы күрес тарихында қазақтың халық батыры Аманкелді Имановтың есімі аңыз бен жырға айналды, есімі тарихқа алтын әріппен мәңгі өшпестей болып жазылды. Оның мұндай дәрежеге көтерілуі не жеке басының ерекшеліктеріне коса, онымен бірге қолына қару алып өзіне серік болуға лайық халықтың үздік шыққан таңдаулы ұлдарының да орасан зор еңбегі болды. А. Имановтың үзеңгілес жолдастарының бірі болғандар ағайынды Нарымбаевтар. Халық батыры Аманкелді «патшаға адам бермейміз» деп топ ортасынан суырылып шыққанда, оның оң қолы болғандар Нарымбайдыц өрімдей-өрімдей осы төрт ұл еді. Олар Аманкелді батырдың 1916 жылғы патша әскері мен соғыстарының бәріне де қатынасып, талай ерліктер көрсетті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.