Жалпы Торғай тарихы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

І бөлім.
І. 1. Торғай табиғаттары және тарихи деректер.
І. 2. Торғай өлкесіндегі елді мекендер тарихы.
ІІ бөлім.
І. 1.Торғай өлкесіне қатысты тарихи аңыз әңгімелер.
ІІ. 2. Жалпы Торғай тарихы.
ІІ. 3.Торғай өлкесінен шыққан танымал тұлғалар.

Кіріспе:
Ат жолын тартып мінген азаматқа, ұлтын сүйген ұлға қазақ жерінің қай
түкпірі де жат болмасада, ата мекеннің жөні тым бөлек. Қыранның қанат
қағысы ұясында байқалатын сияқты, ұланның да болмысы бітімі ұясында
қалыптасады. Егіз ұлымның – ата мекен мен азаматтың арасында ыстық сезімнің
ғұмыр бойы жалғасып жатуының себебін осы төңіректен іздеген жөн шығар. Бұл
– мына жалпақ дүниенің тамыр – тиегін бағамдап көрген жұмыр басты пенденің
қай – қайсысын мойындаған, дәлелдеуді қажет етпейтін шындық.
Ежелгі Торғай өңірі туралы сөз болғанда ең алдымен, осы араның төл
перзенті халқымыздың аяулы ақыны Сырбай Мауленовтың:
Қызғанбаңдар ақындар,
Мақтауға оны қақым бар.
Мен туған жер кішкене,
Торғай деген атым бар.
Деп басталатын өлең шумақтары оралады. Арынды ақын Мен туған жер кімкене
десе де Торғай үйренішті теңеумен айтқанда кәрі құрлық Еуропаның бірнеше
мемлекеті сыйып кететін ешкімнің тақиясына тар келмейтін байтақ аймақ.

Сарыарқаның сауырында жатқан жалпақ дала Торғай алқабы боп
аталады. Бұл алқаптың елді мекенінен елсіз жері көп-ақ. Осынау өңірдің
қашан да қысы – қысылшаң, қызыл шұнақ аязды, жазы – жайма шуақ, аптаған
ыстығы да баршылық. Адыр – бұдыр көз жетпес көсіліп жатқан мидай дала,
меңіреу алқап. Жер бедері де байтақ даланың бет – бейнесін айқындай
түскендей, әркідік бозғыл көде, белдеу – белдеу бетеге, қызыл күрең
тобылғы, толып жатқан төбешік. Есепсіз етек алған оба, сай – сала, көл –
көлшік толып жатыр.
Ал аспанда ақ сабанның көбігіндей мамық ақ бұлттар жөңкіле көшіп
жүргені. Кейде қара бұлттарда қаптап, найзағайы шатыр – шұтыр, нөсер
жауын әкеледі, тұтқиылдан дауыл да тұрып, даланың дегбірін кетіріп
жатқаны.
Осы алқаптың нақ ортасында егіз қозыдай қапталдаса, қатарласа ағып екі
өзен бар. Ол өзендер: - Қабырға, Торғай деп аталады. Осы өзендер
бойындағы сыңсыған төрт түлік мал үнемі мәйек басып, мамырлап жатқаны.
Иә, бұл екі өзен де ежелден мал баққан елдің құтты қонысы, береке
бастауы.
Осы Қабырға бойын мекендеген қалың ел – қыпшақ руы. Соның ішінде
түйішке деп аталатын рудан кеншім болып біраз ұрпақ өсіп - өрбіп, бірнеше
ата тараған. Сол көншім руынан азын – ауқаты бар, төңірегінде атағы
шығып, беделге ие болған Бұқарбай деген кісі бір кездері бір тайпа елді
басқарып, ат арқасына мінген ауыл ақсақалы болған.
Бұқарбай ескіше оқып, көкірегі ояу, көзі ашық, саты мол, санасы жоғары
адам болған деседі. Ол ағайын арасында инабаты мол белгілі кісілердің
қатарында оқшау көзге түскен. Сөзге де шешен, иманжүзді, барынша
кішіпейіл кісі екен. Ауылдастары оны молдеке деп атап кеткен. Дініне
берік, жақсыға серік болғандықтан оны ауылдастары сый – құрметке бөлеп
баққан. Ауыл – ағайын арасында дау – жанжал, қырғи – қабақ сәл – пәл
кірбің бола қалса, молдекеңе барыңдар, молдекең әділдігін айтсын деп
отыратын болған.
Ол кездегі ауыл бейнесі де ойыңа орала қалса, ішінен асыңды жерге
қойып, өміріне еске түсіресің! Желі басындағы мама билердің жал – құйрығы
сүзіліп, желідегі құлындардың шиыршық атып тұратыны қандай тамаша көрініс
еді! Тай – құлындар тебісіп, желіні айнала шапқылап, шұрқырасып жүретіні
де жарасымды еді – ау! Ауыл маңы ың – жың. Маңыраған қойдың, мөңіреген
сиырдың, кісінеген жылқының ызыңы құлаққа бір түрлі жылы естілуші еді.
Ауыл үсті у да шу. Қой қоздап, қозы маңырап, қорада шу болып жататын
шатың қызығы қандай еді! Ол кездері қой қосақтап сауылатын,

көктемде уызын, күзге қарай қою сүтін ішкен кездер есте сақталған. Оның
дәмі әлі күнге қымызын айтсаңшы! Сары қымызды сапырып, дәмін татсаң, онан
артық тәтті тағам болған ба?!
Жазғы жайлау, алақақотан тігілген ақшаңқан ақ боза киіз үйлер, үйме –
жүйме жасақталған жасау, ойын – сауық .. осының бәрі көз алдынан тізіліп
өткені кәзір көрген түстей тек елес болып қалды. Қалмағанда ше! Қазақтың
бастан кешірген қайғы – қасыреті аз ба? Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұламадан бері де неше түрлі сұмдықты бастан өткізбедік пе! Басқа
халықтан гөрі қысымды, тепкіні көп көрдік емес пе? Қасақана істелген
кешегі 1932-33 жылдарғы ашаршылықтан қаншама адам қырылды. Одан кейінгі
отыз жетіні қайда қоямыз? Қазақтың талай- талай боздақтары қойдай
қосақталып абақтыға жабылды, атылды, асылды ғой!
... Қысқы көріністер де көзден таса, көңілден сырт қалмайды. Жылқы
малының жесен еті, ісшең сүті қандай сіңімді! Жылқының етін жесең тісіңе
кіреді, жемесең түсіңе кіреді деген емес пе!
Ит басына іркіт төгіліп, кеңшілік заманда өмір сүрген ауыл адамдарының
беттерінен нұр тамып, дендері сау, көңілдері көтеріңкі болатыны да
түсінікті. Қабырға бойының елге қоныс, малға жайылым болары ауа райына
байланысты болатын-ды. Жауын көп жауған жылы шабындық мол болып, мал
қыстауға жағдай жасалатын. Ал құрғақшылық жылы Қабырға қаңырап, ел үдіре
көшіп, шөбі бар көрші елді сағалап, сарылатын.Ондайда көбінесе паналайтын
Сыр бойы болатын – ды.
Ең алдымен жер – су аттары, елді мекендер, тарихи оқиғалар мен ерен
тұлғалар кеңінен қамтылады. Топонимдер біз үшін тың жатыр десе де болады.
Тіпті, екінің бірі Торғай, Тосын, Өлкейік, Шұбалаң секілді іргелі
атаулардың өзінің қайдан шыққанын біле бермейді. Бәйтінің тамы,
Байтабанның соры, Атан басы - Ақирек, Сойқан
сай, Екі қыз – Мүлкілән ше? Тек атаулдың шығу тарихы емес, сол
жерлерге жағырапиялық анықтамалар да жасалады. Тұрғындарының саны 50-ден
асатын елді мекенінің бәріне әлеуметтік – экономикалық сипаттамалар
беріледі. Өзен – көлдердің, табиғи және жасанды су көздерінің ауданы мен
ұзындығы, басқа да өлшемдері қамтылады.
Сырттан қараған жанға сары дала көрінгенімен Торғайдың жануарлар және
өсімдіктер дүниесі аса бай екені белгілі. Солардың бәрін егіжей – тегжей
қамтуға, ғылыми сипаттама беруге Арқалық педагогика институты
ғалымдарының, мектеп мұғалімдерінің, эколог мамандардың көмегі қажет.
Торғай облысы деген атаудың өзі екі рет (1868 және 1970) пайда болып,
үшінші рет (1989 жылы) қалпына келтірілді. Торғай уезі, Торғай
дистанциясы, Торғай дуаны, Торғай бекінісі, Тосын Шұбалаң, Қарақоға,
Қайдауыл болыстары деген ше? Бірінші ауыл, жетінші ауыл дейтіндер қашан
шыққан? Ауылдық Кеңестер қай кезде селсоқ Кеңестерге ауыстырылды? Екінші
және оныншы ауылдар неге ізінен жоғалды? Міне, осы сұрақтарға
энциклопедия бетінен жауап табуға тиіс. Кеңес заманында әр жылдарда
болған мойын серіктіктер, қосшы одақтары, ауыл шаруашылығы және басқа да
артельдер, ұсақ және ірілендірілген колхоздар, машина – трактор
стансалары, беріректегі совхоздар, енді пайда бола бастаған ұжымдық
шаруашылықтар мен қауымдастықтар туралы мағлұматтар да анықтамалық
сипатта жазылады. Ұқсатушы және жергілікті өнеркәсіп буындарына,
әлеуметтік және тұрмыстық сипаттағы кәсіпорындарға орын беріледі.
Торғай төрткүлдік өлкесі – Қазақстанның солт.-бат. Бөлігіндегі
көтеріңкі үстірт. Батысы Оңт. Оралға және Мұғалжар тауына, шығысы
Сарыарқаға, солтүстігі Батыс Сібір жазығына, оңтүстгі Шалқартеңіз ойысына
жалғасады. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 630
км-ге созылып жатыр; ендік бағытта 300км шамасында. Т.ү-н қақ жарып
Торғай қолатын өтеді. Негізінен олигоцендік теңіздік және миоцендік –
континенттік шөгінділерден түзілген. Қазіргі рельефінің қалыптасуына ағын
суларыдың эрозиялық әрекеті көп әсер етті. Ойыс бөлігін құмды массивтер
алып жатыр. Климаты тым континенттік; январьдың орташа температурасы –
170С, июльде 24-250С. Жылдық жауын – шашынның орташа мөлшері 150-200мм.
Табиғи жағдайына қарай Т.ү. 4 зонаға бөлінеді. Солтүстік Торғай көлді
аймағы – қоңыр қызыл топрақты, көпшілік жері тың және тыңайған жер
ретінде игерілген. Шоқ қарағайлы массивтер кездеседі, бидайық, бетеге,
бот тағы басқалары өседі. Орталық Торғайға үстіртті – қыратты Қарғалытау,
Қызбелтау, Торғай атыраптары жатады. Топрақтары тұздылау, қара жусан
типтес өсімдіктер өседі. Оңтүстік Торғай шөлейтті аймағына Ащықарағай,
Қараторғай, Үлкен Жыланшық өзендерінің жоғарғы бөлігі, Батыс және Шығыс
Қабырға өзендерінің аңғары, Торғайдың кейбір салаларының алаптары кіреді.
Саздақты, құмайтты топрақтарда жусан, боз, өзен аңғарларында қияқ, тал
өседі. Шалқар – Нұра көлді аймағында Байқоңырдың көлді солтүстік – батысы
мен Шалқар Нұра аралығы жатады. Сұр топрағында қара жусан, бұйырғын, ақ
сексеуіл тағы басқа өседі. Негізінен жайылым. Темір рудасы, қоңыр көмір,
боксит, марганец. Құрылыс материалдарының кен орындары табылады.
Бүгінгіні сөз етпес бұрын көне Торғай жерінде қанатты қазынаның қалай
табылғанын, оны зерттеуге кімдердің еңбек сіңіргенін, ақ жортып, қаңбақ
көшкен, ел – жұртсыз шөл даланың апталап соғатын қысқы дүлей бораны мен
сақылдаған сары аязына, жазғы ми қайнатар аптап ыстығы менкенезені
кептірер аңызақ желіне, көктем – күзгі сағызша жабысқан тартпа батпағы
мен өкпеңнен өтер қара суығына қажыр – қайратын қарсы қойып, мекен – жай
салған, алғаш кен қазған қандай ержүрек, батыр жандар екенін баяндай
кетсек дейміз. Қызылқозы
(Арқалық тұрған жерді бұрын осылай атаған) деген жер атауының
Арқалықпен алмасуы арасында қаншама батқан күн, атқан таң, шеккен бейнет,
төгілген тер жатқанын білсін жұрт.
Табиғаттың Торғай даласының қойнауына әр түрлі пайдалы қазыналарды
аямай, жомарттықпен төге салғанына қайранқаласыз. Мұнда боксит, темір,
көмір, мыс, молибден және басқа кендер бар. Бірақ, осынау мол қазына сан
ғасыр белгісіз болып, сырын жеті қабат жер астына жасырып келді.
1931 – 1932 жылдары М. Быкова басқарған экспедиция Түлкісай өзенінің
жағалауынан тұңғыш рет боксит түйіршіктерін тапты. Бір жылдан кейін
геологтар барлау жұмыстарының көлемін бұрынғыдан да ұлғайта түсті.
Сөйтіп, геологтар осы аймақты картаға түсіріп, егжей – тегжейлі
зерттеулері өзін ақтады да. 1937 жылы Қызылқозыдан мол кен көзі ашылды.
Елімізде елуінші жылдары алюминий өнеркәсібінің көптеген жаңа
рудниктері мен заводтарын салу, ал бұрынғыларын қайта жабдықтау жөнінде
үлкен міндеттер алға қойылды. Соның ішінде Павлодар алюминий заводы және
шикізат базасы – торғай боксит рудниктеріне көмек көрсетілді. Бұл заңды
да еді өйткені республикамыздағы түсті металлургияның жаңа саласы –
алюминий өнеркәсібін өркендету мықтап қолға алынған – ды.
Геологиялық экспедицияның базасы, Қарағанды геологиялық басқармасының
жұмысшыларды жабдықтау бөлімі орналасқан Атбасар станциясы Қызылқозыдан
240 километр қашықтықта болатын. Жазда болмаса қыста азық – түлік, басқа
қажетті жабдықтар тек трактормен ғана тасылып, күн ашық болып тұрса,
айына жиі дегенде екі қатынайтын.
Өздерін табиғат қоймасының қожасымыз деп санайтын кеншілер ерлігі әуел
бастан белгілі емес пе. Олардың алаң көңілі карьерден алғаш
кенді көсіп алғанда ғана сабасына түсетінін кім білмейді.Алыста жалтырап
жатқан көлді көрген жолаушы соған жетіп, сусынын қандырғанша қалай
асықса, алғаш кен өндіруге жеткенше де солай асығады. Геологтар жағалай
зерттеп, әр жердегі кен көзінің көлемін, сапасын айырумен әлек болып
жүргенде рудниктердің алғашқы құрылысын салу күн тәртібіне қойылады. Осы
мақсатпен 1955 жылдың сентябрінде екі бірдей ірі мекеме құрылды. Оның
бірі – салынғалы жатқан Торғай – боксит рудниктерінің дирекциясы да,
екіншісі сол құрылыстарды тұрғызатын Тургайалюминстрой тресі еді. Трест
құрылысшылары бірден Арқалық руднигін салуды қызу қолға алды. Рудниктің
директорлығына К.П.Лузин, бас инженерлігіне Қарағанды облысындағы Қоңырат-
мыс руднигіне келген А.Г.Нестеров тағайындалды.
Рудниктің құрылыс базасы Есіл қаласында орналасты. Ол кезде бұл екі
арада темір жол тартылмаған еді, сондықтан қатынас тек қана
автомашиналармен іске асырады. Қыстың бораны мен көктемгі, күзгі лайсаң
шақтарда автомашиналар жүре алмайды, қатынас жиі үзілетін. Сонда да
құрылысты тоқтатпаудың қолдан келген шаралары жасалып жатушы еді.
Рудниктің салынуына байланысты кеншілер қаласы – болашақ Арқалықтың
ірге тасы 1956 жылдың май айында қаланды. Бұрын ешқандай қоныс болмаған
жапан далада қала орнату адам айтқысыз қиындыққа түсті. Қажетті құрылыс
материалдары қыс кезінде трактор шанасымен тасылды. Орталықпен тек қана
рауия арқылы байланыс жасалды. Азық – түлікпен қамтамасыз ету жайы да мәз
болады.
1959 жылдың күзінде Есіл мен Арқалық аралығында темір жол қатынасы
орнады. Бұл кен транспортының жабдықтарын тасуға қолайлы
жағдай туғызды, алғашқы экскаваторлардың бөлшектері келіп түсе
бастады.
- Торғай геологиялық экспедициясы жұмысшыларының, инженер – техник
қызметкерлері мен қызметшілерінің он бір жылдан аса уақыт бойы тынбастан
жүргізілген барлау жұмыстарының нәтижесінде Торғай сапалы, техникалық –
экономикалық жағынан өндіруді арзанға түсетін боксит пен отқа төзімді
балшықтың ірі көзі ашылып, қоры анықталды. Осы боксит пен отқа төзімді
балшықты игеру мақсатымен Павлодар, Қарағанды қалаларынан қуатты заводтар
салынуда. Демек, Есіл – Торғай темір жолы боксит рудниктерін салуды және
іске қосуды тездете түспек. Бұл жолдың экономикалық мәні қандай зор
болса, Қостанай, Қарағанды, Целиноград облыстарының темір жолға жақын
маңдағы шаруашылықтарының қуатын одан әрі арттыруда, халықтың мәдени
дәрежесін көтеруде атқаратын ролі де айтарлықтай екендігі даусыз. Іске
сәт, болат жолдың ерлері, халық шаруашылығы жүктерін, жолаушыларды
кідіріссіз тасуда үнемі табысқа жетулеріңізге тілектеспіз, - дегені ойға
оларды дейді Жоғарғы ашут тасты руднигінің геологі Б.П.Виноградов.
Кеншілер 1961 жылдың 30 мартын ешуақытта ұмытпайды. Осы күні Арқалық
руднигінің бірінші учаскесінде Ф.Р.Иммель басқарған экипаж кен бетін
аршыды. Ал М.П.Демченко басқарған экипаж тау жынысын тұңғыш рет КРАЗ –
222 автосамосвалына тиеді.
Шоферлар Н.Стариков, Е.Фокин, Н.Коптяев, И.Карасев, Б.Сельшков Торғай
бокситін бірінші болып тасу құрметіне ие болды.
Кен қазу 1961 жылы басталғанымен Торғай боксит рудниктерінің бірінші
кезегі 1963 жылдың декабрінде пайдалануға берілді. Ал екінші кезегі 1968
жылдың февралында іске қосылды. Осы аталған уақытқа дейін кәсіпорында
техникалық – жөндеу базасы болмады. Сол себепті жөндеу жұмыстарының 10 –
15 проценті ғана жабық орында жүргізілді.
Тарихымызды өзімізден қызғанып келген ұлы державалық отаршылық та
күйреді. Сол бір тоталитарлық жүйе өткенімізді қағазға жазбақ түгілі,
ауызша айтқызбады да. Бірен – саран кешегі заманда өткен шежіре қарттарды
тыңдағымыз келсе, олар ескілікті айтып естеріңді шатастырады деп бізді
тиып отырады. Ақыр соңында, не болды дейсіз ғой. Қайдан келіп, қайда
тұрғаныңда білмейтін, кімнің нәсіл – несебінен жаралғанына да мағна
бермейтін, сең соққан балықтай деп теңерлік тұтастай мәңгүрт ұрпақ
дүниеге келді. Ата – бабасын білмеген олардың жақсылығынан мақтанып,
рухтанып, соларға ұқсағысы келуді, жамандығынан жиреніп, бой түзеуді
сірә, білер ме?
Еліміз егемендік алып, енді кімнің – кім екенін, ненің не екенін айта
бастадық. Осыған да шүкіршілік! Еліне, халқына жаны ашыған журналист
Болат Әлденов, жерлесіміз Мұхтар Ходенов, зейнеткер шежіресі Жиентай
Ділдебайұлы ел шежіресін, ерлер тарихын жаза бастады. Менің де бүгінгі
күні қолыма қалам алып, ой толғауыма осы жоғарыда аттары аталған
қаламгерлердің ықпалы тиіп отыр. Бұл көнекөз қарттардан естіп, жадыма
сақтағаным, жазба деректерді оқып, солармен салыстырып, зерделегендерім,
қадірлі оқырман қауым. Ішінде артық – кемі болса, пендешілікпен сырттан
сөз қуаламай, баспасөз бетінде пікір айтқандарыңызды қалар едім.
Кеше ғана осы жерді заңдандырып, қыстаулық етіп кестіріп алуға Қыпшақ
ағайыннан бұрын мұрындық болған Арғын аға баласының бұл жолғы да болыстық
еткен ерлігі мен қамқорлығына Сәбең бұл ауылдан дән риза болып аттаныпты.
Шынында, осыдан кейін, бірең – сараң болмаса, Тастының бұрынғыдай бар
елдің жайлаулық өзені емес, Құлан Қыпшақтың ата қонысы, қыстаулық мекені
екенін, әркімдер – ақ мойындаған.
Қорытып айтқанда, Тасты өзені бойы Торғай өңіріндегі Құлан Қыпшақ
ұрпағының менен өзге үш атаның, яғни, әкеміздің, атамыздың, бабамыздың
асыл мүрдесі жатқан ата қоныс, ата қорым, алтын бесігіміз. Бұл өңірде
біздің ата – бабамыз. Өз үйім - өлең төсегім дегендей, ұлы сезіммен
малын өсіріп, кешегі Әбдіғапар, Аманкелді, Кейкі бастаған үлкен жорыққа
дейін мамыржай күн кешкен құт өңір.
Сұлу мұнардың теңізінде толқып, көгілдір шеңбер тартып, көк жиекпен
астасып, көсіліп жатқан кең жазық – Торғай даласы. Көлеміне Европаның
кішігірім бірнеше елдері сыйып кететін осы бір алып аймақ тапшылық пен
жоқшылықтың тақсіретін тартып, жойқын жорықтардың куәсі болып, талай рет
ат тұяғымен тапталды. Талай рет көк ала жалын
оранды. Жазық дала оқ – дәрінің түтінін жамылып, көз жасымен жуылып,
батырлардың қанымен суарылып, көшпелі елдей көкте шұбаған тырналар
керуеніне мұңын шағып, көп ғасырды бастан кешіп, жабырқаңқы жүзі
жадырамай жата береді. Дала бейнесі өзгергенше, жаңа заводтар салынып,
жаңа қалалар пайда болғанша, тың төсінде қалың нудай бітік егін
жайылғанша алда талай асулар жатты.
Шексіз – шексіз Торғай жері Октябрь жаңғырығымен оянып, дүр сілкінді.
Торғай даласының жаңа тарихы басталды. Қазақ жерінде революцияның бесігі
болған – даңқты ұлт – азаттық көтерілісі мен айбарлы азамат соғысының
қаһарлы күндерін бастан кешірген бұл өлке халық қаһармандарының есіміне
байланысты комиссарлар, партизандар өлкесі деп аталады.
Қазіргі Торғай облысының төңірегінде қазақ хандарына қатысты жер
атаулары кездеспейді. Рас, Торғай мен Ырғыз аралығындағы Өлкейік өзенінің
маңында Әбілқайыр және оның жасағы жерленген орын бар. Бірақ, ол да
қастерлі орын емес, қасретті оқиға ізі есепті.
Хан билігінің қазақ үшін шартты ұғым болғанын кейінірек Орынбор
генерал – губернаторы болған И.Неплюевтің, орыс тарихшысы В Бартольдтің
жазбаларынан көруге болады. Әсіресе, А.И. Левшиннің кітабында бұл
жағдайда Как бы ни была бела кость ханского потомка, если себе
значительного числа приверженцев, то голос его не делает перевеса в
собраниях народныхъ деп қадап көрсеткен. Хан билігінің шектеулі болғанын
Шоқан да жазған.
Ежелгі ата мекенді азат етуге жарайтын жаңа жасақ құру оңай шаруа емес
еді. Ұлы жүздің әскерлері әбден талқандалса, Орта жүз қолы да ауыр
соққыдан кейін тоз – тоз болған. Тек ыдырамағаны – Ақтабан шұбырындыдыан
тыс қалған кіші жүз жауынгерлері болатын. Бірақ, оның аржағында жымысқы
жау – еділ қалмақтары тұр. Осы тұста Кіші жүздің ханы Әбілқайыр үлкен
табандылық көрсетті. Ол өз жасағының
аттанысқа әзір екенін білдірді. Бірақ, қалың жоңғарды жалғыз оның
жасағымен қаймықтыра алмады. Үш жүздің бірлігі ғана ата жаужы тойтара
алады. Талқан болған әскерлердің басын құрамаққа 1724 жылдың өзінд – ақ
қам жасағанды. Халық рухының мықтылығын тағы да уақыт танытты. Қабанбай,
Бөгенбай, Жәнібек, Малайсары және Өтеген сынды батырлар сол жылы өз
қолдарын қайыра жинастырып, жан – жаққа сауын айта бастады.
Бостандық жолындағы күресте 1726 жыл – үлкен қимылдың басы болды. Сол
жылы Түркістанның оңтүстік – шығысындағы жау қолынан тыс жатқан
Ордабасында Үш жүздің басы қосылған келелі жиын өтіп, біріккен қазақ
жасағы құрылды. Оны басқару сол кездегі қазақ хандары мен сұлтагдарының
арасындағы ең жігерлісі және айлалысы,Кіші жүздің ханы Әбілқайырға
тапсырылды. Жасаққа ұландарының бәрі қосылды. Орта жүз әскерлерінің ең
ірі қолы Жәнібек басқаратын болды.
Намысы бар жұрт бұғауға төзер ме! Жеңіс қуанышы қазақ ауылынан біржола
алыстамаған екен. Тастүйіндей бекінген үш жүз әскері Сарысу өзенінің
Бұланты саласының бойында жоңғарларға ойсырата соққы берді. Аталған ұрыс
тарихта Қалмақ қырылған деген атпен қалды. Оыс соғыстан кейін жеңіс
таразысының бсы қазақтар жағына бұрылған еді. Бір кезде үріккен киік
үйіріндей дүркіреп, жол – жөнекей дүние – мүлкін, бала – шағасын, малын
шашып, беті ауған жаққа қашқан қазақтың тез арада кек қайтаруы ең алдымен
ел басындағы Әбілқайыр хан, Төле және Қазыбек секілді билердің, Қабанбай,
Бөгенбай және Жәнібек бастаған батырлардың айбынын асырды. Оларды
жыраулар күндіз – түні жырлады, шешендер халық арасына аңыз таратты.
Тосын құмын Жәнібек өзі ата мекенге таңдап алғаны белгілі. Бұған
қатысты мынадай аңыз бар. Жаугершілік ықылым заманда Тосындағы қазақтарды
бір ығыстырғанда қалмақтар жаулап алған екен. Осы арада Тосын деген
қалмақ байы жайлапты. Тосын атауы да осыдан қалса керек. Етек – жеңдң
жиған тұстардың бірінде Жәнібек малға пана, жанға сая мекен іздеуге
шығады. Ол кезде бір қырдың астында қалмақ, екінші қырдың астында қазақ
отыра беретін тұс қой. Қарапайым жолаушы кимін киген Жәнібек жаңағы
байдың үйіне түсіпті, Тосын өзі жоқ екен.
Әйелі жолаушының алдына қатық әкеліп қояды. Байдың кербез қызы оң
жақта қонақ келді – ау деп қымсынбай жата береді.
Бұл қар бір жауған қыстың іші болса керек. Құм арасындағы қалың жиде
ішіндегі кигіз үйден салқын білінбейді. Жәнібек байдың бәйбішесіне:
- Бәйбіше, күзектерің таптырмайтын жер екен. Боранда да сыр
бермейтін шығар, - деп тамсанады.
Шалжиып жатқан қыз әңгімеге араласады.
- Қаңғырған қазақ берген қатықты ішіп, қарап та отыра алмайды. Бұл
шіркінге дердің не қатысы бар, - деп талағы тарс айырылады.
Жәнібек ұршығымен сөз таластыруды өз басына мін көреді. Тек белінен
кездігін алып, алдында тұрған қатықтың бетін тілгілейді де, шығып
кетеді.
Мұны түсініп қалған бәйбіше:
- Қу кар, ақыры жұмақтан айырлатын болдық. Жаңағы қазақ тегін адам
емес. Қатықтың бетін тілгені – шаңырағыңды ортаға түсіріп, шауып
аламын дегені, - деп ойбайын салады. Мұны естіген Тосын бай
жолаушының Жәнібек екенін сезіп, Тосынды тастай көшеді. Сөйтіп,
Тосын Жәнібек батырдың өзінің және кейінгі ұрпақтарының мәңгілік
ата мекеніне айналады. Тосынтуралы аңыз - әңгіме өлең көп. Сырбай
Мәуленовтың бір өлеңінде:
Дүниеден өткенде қымбатты адам,
Ел егіліп көз жасын құрғатпаған.
Шомылдырып Торғайдың толқынына,
Аршасымен Тосынның құндақтаған, - деген жол бар.
Бұл өлең Жәнібек батырдың қазасы туралы жазылған. Сол кездегі игі

жақсылықтардың ұйғарымы бойынша оның мүдесі Түркістандағы Қожа
Ахмет Иассаун кесеніне жерленеді. Әке сүйегін киелі орынның топырағына
табыстаған баласы Ақпамбет батыр еді...
Бұл баяндауда батыр өткен ерлік пен елдікке, қаһармандық пен тағылымға
толы үлкен жолдың сүлбесін нобайлай алсақ жетіп жатыр. Ұлы тұлғаның
толыққанды шынайы өмірбаяны жазылатын күн де алыс емес шығар. Осы орайда
Қазақ әдебиеті газетінің биылғы наурыздағы сандарының бірінде арқалы
ақын, кемел көсемсөзші Ғафу Қайырбековтың
Шақшақ Жәнібек қайда қалдың атты толғақты мақаласын көп жайдың
аңғартады. Ол тарихшыларға қозғау салар деп ойлаймыз. Ендеше әзірге әліптің
артын бағудан артығы жоқ.
Көп жайларды сараптағанда көкейімізге тағы бір тілек оралғаны.
Қаһармандар жылы аталған былтыр басқа шараларды былай қойғанда үлкен игі
іс атқарылды. Алматының жүрек тұсындағы ежелгі орталық көшелер мен
даңғылдарға халқымыздың даңты батырлары мен даңғылдарға халқымыздың даңқты
батырлары мен билерінің аттары берілді. Абылайхан даңғылына бір – бірімен
қатар жатқан Төле, Әйтеке,Қазыбек би, Бөгенбай және Қабанбай батырлар
көшелері қилысады екен. Қаншама жарасымды, қаншалықты символикалық мәні бар
екенін айтпай –ақ сезінгенінің өзі неге тұрады.
Қазақтың бар игі жақсылықтары заңды атауларын алып жатқан осы маңда
Гогль, Шевченко және әлгі Виноградов, Фурманов аталатын көшелердің болуы
жаңа матаға ескі жамау жапсырғандай көріндеді ғой. Маңдайымыздан талай ұрса
да интернационелдың парызға адал халықпыз ғой, әдебиет алыптары Гогль мен
Шевченконың аттарына әзірге тиіспей – ақ қояйық. Бірақ қай жерде де қызыл
комиссарлардың аттары алынып жатыр емес пе, ендеше Фурманов, Виноградов
көшелерінің біріне Шақшақ Жәнібектің есімі сұранып – ақ тұр ғой. Көзі
тірісінде Абылайға маңдай тіреп, Қабанбай менБөгенбаймен қатар жүрген
батырлардың киелі есімі пәнилік ғұмырда – астана көшелерінде тұтастарымен
іргелес аталып жатса, бүгінгі ұрпақтардың тағы бір борышы өтелер еді. Мұның
Алматы қаласы жұртшылығының іс екендігін білеміз. Бірақ қазақтың астанасы
болғаннан кейін қазақтың қай баласы да онда алақолдық болмағанын ұнатады
ғой.
Ал тарихымыздың Отаны – Торғай жері келесі жылы республикалық
деңгейде даңқты қолбасшысы ас берудің қамына кірісіп кетті. Өйткені аты
аңыз болған Шақшақ Жәнібектің туғанына 300 жыл толуы иек астында тұр.
Облыс орталығы – Арқалықтың өлкетану музей аралаған адам сонау
бір алыста қалған күндердің от құшағына кіреді. Халық батыры Аманкелді
Имановқа, дала комиссары Әліби Жанкелдинге, әділет жолында құрбан болған
Әділбек Майкөтовке, табанды большевик Лаврентий Таранға, қызыл партизан
Хакімбек Тоқинге жолығады.
Революцияның кемеңгер көсемі ұлы Лениннің, көреген коммунистік
партиясының басшылығымен олар осы өлкеде халық көтерілісінің отын
тұтатып, елді болашақ бақытты күндерге бастады. Маяковский айтқандай,
олардың аттары бұл күндері аудан орталығына, совхоздарға, мектептерге,
көшелерге айналды.
Торғай өлкесінің революциядан бұрынғы халі өте мүшкіл еді. Бұл ретте
патша әкімшілігінің шектен шыққан арсыздығын дәлелдейтін документтен
үзінділер келтірсек те жетеді. Торғай облысының 1911 жылғы ахуалына
шолу деп аталатын бұл мақалада мынандай жолдар бар: Облыс отарлау
кезеңінде тұр..., Астық қорынан түк жоқ...,
Халықтың жан басына астық 0,69 қадақтан келеді..., Санақ мәліметі
бойынша бүкіл уезде бір дәрігер, 147 шаршы шақырым жерге бір бастауыш
мектептен келеді. Одан әрі бұл документте: Қырғыздардың (қазақтардың)
шаруашылығын жақсарту үшін 754 сом 09 тиын көмекке босатылды делінген.
Қазір адам басына бөлінген 0,69 қадақ астықты еске алудың өзі кісі
күлерліктей, Торғай облысы 1979 жылыдың бір өзінде мемлекетке 119 миллион
пұт бидай тапсырды.
Ал жазының қуаңшылығы мен қолайсыз жылдардан кем түспеген 1981 жылғы
орақта Отан қоймасына құйылған 100,1миллион пұт астық ше? Торғай жұрты
бұл күнде облыстағы әр тұрғынға шаққанда 15 тоннадан астық өндіріп
отырғанда қайдағы бір қадақ жөнінде сөз етудің өзі рабайсыздық болар еді.

Осынау көл – көсір байлықтың, аста – төк молшылықтың қайнар көзі,
береке бастауы тың игеру тарихынан басталды. Заманымыздың көрнекті
қайраткері Ленид Ильич Брежнев жолдас өзінің Тың атты тамаша кітабында
Тың қақпасы атанған Есіл өңірінің қалайша жаңғырып, жасарғанын, бұл
күнде облыс орталығына айналған Арқалық қаласы хақында, тың батырларының
халық игілігі жолындағы қаһармандық істері жайлы аса бір ілтипатпен,
тебірене жазды.
Торғай бидайы әрі қатты, әрі мықты, әрі құнды, әрі тәтті. Ол жаңадан
отау тіккен Торғай облысының омырауына Ленин ордені болып қадалып, нұрлы
шұғыласымен кең өлкенің өңірін жарқыратты. Әлбетте елдің даңқын ер
шығарады. Торғайлықтар өз облысынан шыққан 36 Социалистік еңбек Ерін
орынды мақтан етеді. Қима ауданының Терісққан совхозының механизаторы
аманкелді Еңкебаев – республикамыздағы егін жинау шеберлерінің бірі. Оның
кеудесіндегі Ленин ордені мен Алтын Жұлдыз медалі даңқты диқанның ерлік
еңбегінің айғағы. Ол сөздің емес, істің адамы. Ол жердей сабырлы, жердей
жомарт адам.
Облыста бірінші ұйымдастырылған әйелдер трактор – егіс бригадасының
бригадирі, СССР Жоғарғы Советінің депутатаы Валинтина Смыкалова жас
диқандардың ұлағатты ұстаздарының бірі. Осы бір сыпайы еңбек адамы өз
бақытын Торғай даласының тыңынан тапқанын мақтан етіп, жұртқа аңыздай
айтып отырады.
Оныншы бесжылдық озаты, облыс бойынша Қазақ ССр Мемлекеттік сыйлығының
тұңғыш лауреаты, торғай облыстық партия комитетінің бюро мүшесі, Торғай
совхоз – техникумының трактор – егіс бригадасының бригадирі Владимир
Тимофеевич Бутым еліміздің ең жоғарғы наградасы – Ленин орденімен
наградталды.
Торғай даласы – қара бұлттай қаптаған төрт түліктің өлкесі, майталман
малшылардың құтты қонысы. Торғай – толқып аққан өзендері мен тұнып жатқан
көгілдір көлдері көп сулы өлке. Облыстың жерін басын Ұлытаудан алатын сан
– салалы, сан тараулы Торғай өзені жарып өтеді. Жайшылықта сабырлы болып
көрінетін осы бір өзеннің көктем күндерінде тасығанда кемерінен асып, кең
жайылып, айлар бойы жүргіншіге жол бермей жататын мінезі де бар.
Ернеуінен ақырын суы есіліп жағаға жайлап соғып жататын ежелгі өзен Есіл
де Торғай елінің береке құтының алтын арналарының бірі.
Ақкөл совхоздың атақты шопаны Жамбыл Нағымбетов нағыз ердің өзі. Ол
тапжылмас табанды жігермен, сарқылмас күшімен, үлгілі ісімен
санаулысаңлақтардың сапында тұр. Жамбыл – туған өлке жағдайын, жер
бедерін кітаптай оқып жақсы біледі. Ол жұлдыздар жарығынан, желдің
соғуынан, шөптің дірілінен, өзеннің ағынынан табиғат өзгерістерінен
таниды. Оның өз жанының жарығы да мол. Сол жарық шұғыласына жас шопандар
жиналып, ағадан ақыл – кеңес алады. Жамбылдың қойы Ақкөл атырыбында
жайылады. Ақкөлдің, бүкіл Жанкелдин ауданының атағын шығарушылардың бірі
– осы Жамбыл.
Қозыны алу бар да, оны аман сақтап, отарға қосу бар. Жамбыл жүз
саулықтан 115 қозы алып, амн өсіріп келеді.
Жылма – жыл өткізілетін шопандар тойында жүлде бермейтін от түстес қан
күрең Торғай жылқысының күлдір – күлдір кісінеген үні жүректі тербейді.
Кейбірінің маңайынан тартылған қасқа із қара жерге жауған алғашқы қардың
жаңа тартқан аппақ жолы секілді.
Торғай боксит – кен басқармасында 5 рудник бар. Содан Арқалық,
Тоқтығаат, Солтүстік рудниктерінің өнімдері еліміздің глинозем түсті
металлургия өнеркәсібіне жөнетіліп жатса, қажетті өнеркәсіп - өндірістік
объектілер комплексі пайдалануға берілмесе де темір жол тартылған соң бұл
рудник те боксит өндіріп, оны жөнелтуге кіріседі.
Алғашқы үш рудникте барлық боксит қорының 56 проценті, кейінгі екі
рудникте 44 проценті шоғырланған.
Торғай бокситін тұңғыш рет ожаумен қопарған экскаваторшы Михаил
Демченконың еңбектегі істері жалаушалармен белгіленіп отырды. Ол талай
жарысқа қасқайып жалғыз келіп, жүлдегерлердің тұғырынан түскен жоқ.
Демченко Социалистік Еңбек Ері деген атаққа ие болып, ел құрметіне
бөленді. Арқалық аз уақыттың ішінде
республиканың салтанатты, сәулетті қалаларының қатарына қосылды. Қазір
кеншілер қаласы қызу құрылыс құшағында. Жалпы облыс бойынша жол, су, мал
жайылымы, балық өсіру, табиғатты таза сақтау, жүгірген аң мен ұшқан құсты
аман сақтау мәселеріне тиісті көңіл бөлініп келеді.
Бір кезде қазақтың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсарин Торғай даласында
тұңғыш рет қоңырау қағып, балаларды оқуға шақырып еді. Бүгін Торғай жерін
мекендеген көп ұлттың балалары мектеп есігін ашып, қанаттарын қатайтып,
буындарын бекітіп, алыс биіктерге ұшуға әзірленеді.
Торғай облысында 211 мектеп, 182 балалар бақшасы мен мектеп жасындағы
балалар мекемесі бар, институт, техникумдар, кәсіптік училищелер білім
құмар жастарға құшағын кең ашуда. Денсаулық сақтау орындары да барған
сайын көбейіп, ел қажетін өтеуде. Ертеде елге қырғидай тиетін індетті
аурулар бұл далада атымен жоқ. Ақ халатты дәрігерлер адамды ажалдан
арашалап, өмір күзетінде тұр.
Торғай облысы – даңқты батырлармен бірге арқалы ақындардың бесігін
тербетіп, арынды арғымақтарды ауыздандырып, құрыш топшылы қырандарды алыс
қияға ұшырған өңір. Ол дәнмен бірге әнге де бай жер. Торғай жерінде
Аманкелдінің сарбазы от тілді Омар Шипин, топ жарған Нұрқан Ахметбеков,
әншә, жыршы әмбебап Ахметқан Әбдіқаев, ұзақ шабыстың ақыны Сәт
есенбаевтар ерліктері толып, еңбекті жырлап, кезінде халыққа қалтықсыз
еңбек етудің өнегесін көрсеткен дәстүрлі даңғайыр жүйріктер. Бүгінгі
халық аспаптарының ансамблі Шертер солардан тәлім алған елдің
белбаласы. Шертер ансамблі шетелдерде де болып, халқымыздың ежелгі
өзіне тән көркем өнерімен оларды кең таныстырып, орындаушылық
шеберлігімен талай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.