Экономикалық Одақ жайлы
Жоспар:
Кіріспе 3
1 ТМД ТАРИХЫ 6
1.1 1993 – 1995 жылғы ТМД ішіндегі интеграциялық процесстер.
1.2 1993 жылы 24 қыркүйектегі қойылған Экономикалық Одақ жайлы 6
Келісімнен кейінгі ТМД аймағындағы өзгерістер
1.3 1995 жылы қаңтардағы Кедендік одақ жайлы келісім және оның 7
инеграциялық маңызы
13
2 ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Интеграциялық процестерді зерттеудің мәселелері
2.2 Интеграциялық жақындасуының ішкі және сыртқы себептері 17
2.3 ТМД интеграциялық проблемалары мен болашағы 17
3 ТМД-ның ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ 22
3.1 ТМД-ның Қазақстанға әсері 27
3.2 Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
31
Қорытынды 31
35
Пайдаланылған әдебиеттер
37
39
Кіріспе
Биыл Қазақстанның Тәуелсіздік алғанына 20 жыл толып отыр. Бүкіл әлем
жұртшылығы экономикалық әлеуеті мықты, саясаты орнықты мемлекет ретінде
құрмет тұтатын Қазақстанның осы жиырма жылдағы жүрген жолы, Тәуелсіздіктің
қадір-қасиеті туралы ғылыми зерттеушілерге лайықты арқау бола алатындығы
анық.
Қазақстанның тәуелсіздігін алысымен пайда болған негізгі мәселе елдің
саяси және экономикалық дамытудың анағұрлым тиімді жолдарын таңдау,
Республиканың халықаралық қатынастардың әлемдік жүйесінен алатын орны мен
ролін анықтау мәселесін шешу тұрды.
Біздің жұмысымыз КСРО-ның таралуы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің
құрылуынан кейінгі жағдайдағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының рөлі мен
орнын қарастырады.
Қазіргі уақытта Қазақстан ТМД-да және жалпы әлемдік қауымдастықтың
демократиялық құндылықтар жолын ұстанушы, аймақтық және ғаламдық
қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет ретінде
әлемге әйгілі. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның ТМД-да ынтымақтастықтың
толық құқықты мүшесі ретінде қалыптасуының өзінде саяси және экономикалық
негіз бар.
1990 жылы 25-қазанда қазақ елі үшін тарихи маңызы зор құжат-
мемлекеттің егемендігі туралы Демокрация, осы 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң
қабылданды. Бұл екі тарихи құжат Қазақстанның шалғай және таяу көрші
мемлекеттермен қатынастарының жаңа үлгілерін орнатып, жас тәуелсіз
мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту жөніндегі жан-жақты сипаттағы шараларды
бекітті. Қазақстан Республикасы алғашқы қадамдардан бастап саяси – құқықтық
принциптерге сүйеніп өмір сүре бастады.
КСРО-ның ыдырауы, тұтас бір қоғамдық саяси жүйенің жоқ болып кетуі
ғасырымыздың басты оқиғаларының бірі болғаны рас. Осы құбылыстың салдарынан
әлемдік дамытудың барысы түбірімен өзгерді, мұның әлі де ұзақ уақыт бойы
әлемдегі күштердің орналасуы мен халықаралық қатынастардың дамуына ете
беретін болады.
Тәуелсіз, егемен Қазақстанды құру жағдайында оның КСРО ыдырағаннан
кейінгі ТМД-ғы интеграциялық процестерді ролімен алатын орнын анықтау
саясатшылар, отандық тарихшылар және әлеуметтану ғылымын зерттеушілердің
назарындағы мейлінше өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені, қазіргі кезде
Еуразия басты саяси алаңға айналып, дүниежүзілік геосаяси маңызға ие
болуда.
1991 жылдан бастап Қазақстан және ТМД мемлекеттері жаңа билік жүйесін
құруға көшу экономикалық интеграцяи мәселелерін алға тартты. Бұл
проблемалардың ара-жігін анықтап, зерттеу нысанасының бір қыры.
Зерттеу жұмысының өзгелектілігі оның қолданбалы маңыздылығында болып
отыр.
Айта кету керек, ТМД-ны құрудағы Қазақстанның рөлін көпшілікке таныс
болды. Бұл біздің Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың бірнеше ұсынысымен
байланысты болды және соның ұсынысымен 1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматы
қаласында он бір тәуелсіз мемлекет басшыларының тең құқықты Тәуелсіз
Мемлекеттер Достығын құраймыз деген қорытынды шешімге қол қойған
келіссөздері болып өтті. Бұл шешім 1991 жылы 8 желтоқсанында Минск
қаласында қол қойылған Беларусь Республикасы, ресей Федерациясы мен
Украинаның ТМД-ны құру туралы Келісім шартының хаттамасында бекітілген
болатын.
Қазақстан Республикасы КСРО мұрагер мемлекеті ретінде қарусыздану,
қару-жараққа бақылау орнату және басқа да сенімді нығайту шаралары
салаларындағы маңыздыкелісім-шарттардың қатысушысы болды.
Бірақ, ТМД негізіндегі интеграция бұрынғы Одықты қайта құру дегенде
білдірмейді. Экономикалық дағдарыстардан бәріміз бірге және тең дәрежеде
болашақты ойлай отырып, өзара тиімді интеграцияны тереңдету жолын ұстана
отырып, өзара тиімді интеграцияның тереңдету жолын ұстана отырып шығу
керектігі басшылыққа алынды.
Экономикалық кеңістікті құруға бағытталған Қазақстан Республикасының
стратегиялық бағыты 1993 жылы мамырда өткен Мәскеулік саммиттің барысында
өзінің шынайы көрінісін тапты. Қатысушы мемлекеттер бірауыздан экономикалық
одақты құруды қолдап, ТМД мүшелерінің шешімді түрде терең интеграция
жолымен жүретіндігі, осы мемлекеттердің ортақ экономикалық кеңестікте
тауарлардың, қызметтердің, капиталдардың, еңбек қызметтерінің еркін жүріп-
тұруы үшін ортақ нарық, ал бара-бара экономикалық Одақ жолында Кедендік
Одақ құруды, одан әрі кедендік тарифтерден біртіндеп босату, қандай да
болмасын тарифтік есем кедергілерді алып тастауды бастапқы міндет етіп
қойды.
Тақырыптың өзектілігін негіздейтін факті – қазіргі кезде Қазақстанның
ТМД-ның басқа елдерімен белсенді қарым-қатынасы және жасалып жатқан екі
жақсы, көпжақты келісімдер. Мемлекеттер арасындағы қатынастардың көлемінің
кеңеюі және дамуына байланысты ТМД органдарының іс әрекеті күрделеніп,
кеңейе түсуде.
Халықаралық қатынастардың тарихы көрсеткендей, мемлекеттер арасында
экономикалық, саяси, ғылыми және мәдени салаларында толыққанды қатынастар
орнату кезеңінде мемлекетаралық институттар маңызды роль атқаратынын
көреміз.
Қазіргі кезеңде отандық дипломатиялық қызметтің даму шеберінде алдығы
кезекте оның практикалық аспектісі орын алады. Дипломатиялық сферада жұмыс
істеуші мамандар үшін Қазақстанның ТМД елдерімен сауда, экономикалық,
ғылыми-техникалық және басқа да байланыстарын ұйымдастыруда көмек ретінде
ғылыми зерттеулердің қажет екендігі анағұрлым сезіледі.
ТМД елдерінің проблемаларын зерттеу, оның қазіргі тенденцияларын
анықтау тәжірибесі Қазақстанның сыртқы саясатының қалыптасуына негіз бола
алады.
Курстық жұмысының мақсаты: Жүйелі түрде интеграциялық процестерді
зерттеу және олардың халықаралық қатынасқа ықпалын жан-жақты ашып көрсету.
Осы орайда курстық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын бірқатар
міндеттер:
– ТМД интеграциясының идеялық негізін және құқықтық теориялық
негіздерін ашып көрсету;
– ТМД-ң құрылуын қарастыру;
– ТМД-ғы интеграциясының факторларын көрсету;
– ТМД интеграциясының кездесіп отырған қиыншылықтары және кейбір
проблемалары мен болашағын анықтау;
Курстық жұмысының негізі.
Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты мен міндетін жүзеге асыруға
негіз болған деректерді сипатына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар –
заң актілері, мемлекет қайраткерлерінің еңбектері, дипломатиялық құжаттар,
ТМД елдерінің екі жақты және көпжақты келісімдері; баспасөз материалдары.
ТМД-ң қалыптасуы мен дамуын зерттеу мемлекеттік тәуелсіздігі
жарияланған Қазақстанның сыртқы саясатын зерттеумен қатар кең көлемдегі
құжаттық деректер негізінде жүзеге асырылды. Деректердің бірінші тобын
халықаралық құқық принциптерінің негізін мазмұндайтын Қазақстан
Республикасының заң актілері және құжаттары құрайды. Деректердің екінші
тобына мемлекет басшысының үндеуі, мемлекет қайраткерлерінің, көрнекті
дипломанттардың Қазақстанның сыртқы саясатының өзекті бағыттарын анықтаған,
дипломанттардың алдына қойылған мақсаттары мен міндеттерін көрсеткен,
олардың қызметіне баға берген баяндамалары, сөздері, сұхбаттары жатады.
Атап айтқанда, ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың, Қ.Тоқаевтың себебі, бұл
мемлекет қайраткерлерінің саяси оқиғалардың басында болғандықтан,
еңбектерінің деректік дәрежесі өте құлды.
Тақырыптық ғылыми зерттелу деңгейі:
ТМД елдерінің интеграциялық процесі тарих ғылымында әлі толық
зерттелмеген мәселелерінің бірі.
Әлемдік таризнамада мемлекеттер арасындағы өзара қатынас көбіне
халықаралық келісімдер мен шарттарды, дипломатиялық келіссөз мен көпжақты
конференцияларда талдау арқылы жүзеге асырылады.
Өзгермелі геосаяси жағдайдағы сыртқы саяси ведомствалардың
құрылымдарының іс-әрекеті Американ ғалымы халықаралық және стратегиялық
зерттеу орталығының консультанты З.Бзежинскийдің кітабында қарастырылған.
ТМД тарихын автор халықаралық қатынастар тарихымен үйлестіре қарастырған.
1 ТМД ТАРИХЫ
1.1 1993 – 1995 жылғы ТМД ішіндегі интеграциялық процесстер.
Біздің жалпы констатациямыз бойынша, ТМД тарихы бойынша айтарлықтай
терең дәрежеде жүргізілген терең зерттеу жұмыстары жоқ деп айтуымызға
болады. Официалды эксперттерде, саяси қоғамдастықта және жалпылық ойлау
жүйесінде қарапайым келісмдер тізбегінен өзге еш нәрсе жоқ деп те айтуға
болады. Осы істіің өз деңгейінде дамымауына өзіндік ерекше қарсылықтар мен
ерекше себептер толы болды. Ал бүгінге дейін кң үлкен проблема –
халықаралық-құқықтық жүйеде өз табиғаты бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер
достастығы қандай орында алады және бұл дилемманы шешуде әр зерттеуші
өзіндік жолды таңдап, бұны іске асырып отырды. Бұл істің аймағы және жұмыс
құрамы құрылысы да әрқашан көптеген дау мен сынға тап болады. Ал жалпы
дүниежүзілік дәрежедегі зерттеушілер бұндай типтес қоғамдастықтарды
мемлекетеаралық интеграциялық топ деп те атайды. Көбінесе бұл істер ТМД
тарихы, посткеңестік аумақтағы институттар эволюциясы және жалпы саяси
структураның жаңа қадамы деп тебағаланып келеді. Әрине осындай зерттеуді
қолына алған оқырман әрбір мемлекет саясатының ішкі саяси күштерінің
мүделерінің бағытымен тұстас келуін бақылай алады. Босқа да орталық ауырлық
нүктесі әркез мемлекетаралық қарым-қатынастар жазықтығында келеді деп
пайымдалынады. Ал қоғамның жалпы қарастыруы бойынша Достастық бұл 1991 жылы
құрылған формальды КСРО мемлекетінің орнын басқан құрылым ретінде
қарастырылады. Бұл кезде тарихшы бола тұра мұны айтуға болады, яғни бұл
ішкі процесстердің кейінгі процесстерге әсерін көрсетеді. ТМД дамуының
қазіргі кездегі дамуының нәтижесі оның толық өмір сүру кезеңі бойынша
тарихи маңыздылығын посткеңестік кеңістікте айтарлықтай келтіре алып,
өзінің сипаты мен әкелген өзгерістер ауқымы бойынша олардың жетістіктері
мен қателіктеріне деген терең зерттеу, нақтылау арқылы ғана жете алуымыз
әбден мүмкін. Кенестік мемлекет құлағаннан кейін айтарлықтай қиындықтарға
қарамастан ТМД бұл мемлекеттер арасындағы байланыстардың үзілуін
айтарлықтай ауыртпалықсыз өтуінде орасан зор рөлін атқарып келіп отыр.
Көбінесе бұл көпжақты және екіжақты негізде келісімдерге негізделген
жетістіктерге байланысты ғана әскердің тең бөлінісі және әскери қарудың
потенциалының қалыптасуында да өз рөлін атқарып, Кеңес одағынан қалыптасқан
қарыздар жүйесін реттеуде де өзінің ілгері даму рөлін атқарды. Көбінесе ТМД
структура құрудағы және принципиалды жаңа фактор ретінде қарастырылып, бұл
тек мүше мемлекеттер емес, сонымен бірге бүкіл еуроазиатикалық жүйенің
негізіне айналып қалыптасты. Арнайы институционалды және құқықтық базаны
орнатқаннан кейін теңқұқылы диалогқа негіз пайда болды. Бұл сондықтан ТМД
аймағындағы егемен, тәуелсіз мемлекеттер қалыптасуында өзіндік экономикалық
реформа моделі және мемлкеттік жүйе қалыптасуындағы өзіндік жүйе ретінде
қарастырылды. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылуына он алты жылдан
асып отыр және сол өте қысқа мерзімнің ішінде ол өте ірі алға деген
қадамдарды және кезеңдерді бастан кешірді. Қазіргі кезде бұл сатыларға
деген көптеген көзқарастар мен эксперттік талқылау жұмыстар жүргізілуі
ешбір толастамайды. Ал алғаш қалыптасу жылдары оның істері көптеген
экономисттер мен политологтармен екі кезеңге анық бөлініп берілді. Бұл –
1993 жылғы Экономикалық одақ құрылғанға дейін, сонымен бірге екінші кезең –
ортақ Экономикалық ықпалдастық аймағын құрауға бағытталған еді. Бірақ қалай
дегенмен де, Достастық тың кей кезде ролі айтарлықтай көтерліп айтылып
кетеді, сондықтан посткеңестік аймақта кейбір этаптардың өтуіне байлнысты
арнайы коректировкаларды енізумен байланыстырылды. Сол кездің өзінде
Достастық құрамындағы мемлекеттердің қазіргі жағдайын естен алмауымыз тиіс.
Сондықтан қарастырылған көптеген арнайы зерттеу жұмыстарының нәтижесі
салыстырмалы түрде ғана қабылданып, арнайы қорытндыла мен шешімдерге
келгенде толық түрде қабылданбауына толық түрде мүмкіндік туады.
1.2 1993 жылы 24 қыркүйектегі қойылған Экономикалық Одақ жайлы
Келісімнен кейінгі ТМД аймағындағы өзгерістер
Бірінші кезең, яғни 1991-1993 жылдардағы период бұл мемлекеттердің
тәуелсіздіктерінің және ұлттық суверенитетінің қалыптасуы, институционалды
ТМД бет әлпетін құрап және оған деген әсерді орнатудағы өзіндік
ерекшеліктерге толы болды. 1991 жылдан кейін қатысушы мемлекетердің негізгі
мақсаты – Алматыда қабылданған келісімнің қыр-сырларын іске асыру болып
табылды. 1991 жылы 30 желтоқсанда Минскіде және 1992 жылы 16 қаңтарда
Мәскеуде ТМД мемлекет басшылары жиналып, өзінің басты көздеген нысаны болып
Достастықтың құқықтық базасын және саяси структурасын құруға деген өз
көмектерін тигізуге бел буған еді. Минскіде болып өткен келіссөздердің ең
ірі жетістіктері – космостық кеңістікті біріккен зерттеу және қолдану
туралы, КСРО бұрынғы шет елдердегі мүлкі жайлы келісімдерге жетуі еді.
Сонымен бірге бұл келісімдерден маңыздылығы бойынша қалыспайтын әскери
күштер мен шекарадағы бөлімдер, стартегиялық қарулар жайлы келісімдер
қабылданды. Бұл кезде алғаш мүше мемлекеттердің әске ұстауға деген құқығы
танылған еді. Сол кезде стратегиялық қарулар және ядролық арсеналға деген
біріккен басқару және бақылауға деген ымыраға жеткен еді. Алғашқы кезеңде
Достастық негізгі назары ұлттық шекараларды орналастыру және олардың толық
қорғалуын қамтамасыз ету болып табылатын. Бұл жұмыстың нәтижесі 1993 жылы
желтоқсанда қабылданған сыртқы шекараларды қалыптастырудағы ықпалдастық
жайлы келісім Ашғабадта қабылданып, оған Қазақстан, Қырғызстан, Ресей,
Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстанға деген келісе отырып, олар сыртқы
қорғанысты орнату олардың негізгі мақсаты және приоритетті мақсаты ретінде
анықталады.
Ал организациялық документтердің арасында ең маңыздылардың бірі – 1993
жылғы қаңтар айындағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Уставта құрылымның
негізгі мақсаттары мен принциптері, мүше болу принципі олардың
экономикалық, әлеуметтік, әскери-техникалық сфералардағы ықпалдастық
атқарушы органдар тағайындалып, олардың қаржылық жағдайы қалыптастырылды.
Осыдан келіп шығатыны уставқа сай мақсаттары:
- саяси, экономикалық, экологиялық, гуманитарлық, мәдени және өзге
салалардағы қарым-қатынасты тереңдету және тәжірибемен айналысу;
- жан-жақты және көпжақты балансқа түсірілген экономикалық және
әлеуметтік дамуды, интеграция, кооперацияны қарастырады;
- негізгі және айнымас азаматтар құқықтарын және бостандықтарын
қалыптасқан халықаралық құқық және Қорғаныс кеңесімен айтқыза
алмай кетіледі;
- азаматтадың сұқбаттасуы мен Одақ бойынша қозғалысына еркін рұсат
етіледі;
- өзара саяси және құқықтық көмек мемлекеттер арасындағы араздық пен
конфликттерге негізделген.
Бұл айтылып кетілген мәселелерді және өзге қиындықтарды сол кездегі
органдар – Қорғаныс министрлер кеңесі, шекаралық заставадағы басшылардың
кеңесінде өзіндк рөл атқарып отырады. Бұл кездегі ең маңызды деген
экономикалық келісім бұл 1993 жылы 24 қыркүйектегі Экономикалық Одақ жайлы
Келісім болып табылады. Бұл жайлы алғаш өз ойын 1992 жылы қазан айындағы
Бішкектегі ТМД мемлекет басшыларының кездесуінде бұл істің өте маңызды
екені ерекше атап өтілді. Сол кезде бұл Достастық алдындағы ең алдымен
шешілетін мақсат болып орнатылып, оның алдындағы даму кезенінің талабы
бойынша да бұл алдыңғы қатарлы іске айналды. Бұл кезде өзара қарама-
қарсылық, жеке изоляция, тұрақты шаруашылық байланыстар үзілуі секілді
шеттен тыс істермен бос өткізілген жылдар мемлекеттердің экономикалық
жағдайын бір қадам да алға жүргізбегендігін анық көрсетіп берді.
Бұл қозғалыс нәтижесінде Келісімге өз қолдарын 9 мемлекет –
Азербайжан, Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей,
Тәжікстан және Өзбекстан өз қолдарны қойды. Ал Украина мен Түркмения бұл
одаққа ассоциациялық қатысушы мемлекеттер ретінде қатысуға бел буды. Бұл
документ ортақ кедендік және қаржы кеңістік одағын нарық жағдайында
орнатудың кезеңдерге сарапталған құрылуын анықтап берді.
1. Алғашқы кезеңі – кедендік салымдардың алынып тасталуы мен тауардың
кедергісіз өткізілу құқығына ие мемлекетаралық ашық сауда кеңістігін
құру;
2. Кейінгі кезең – сыртқы сауда саясаты координациясы ортақ және шет
мемлекеттерге деген ортақ кедендік салымдар мен тарифтер орнатуға
құқылы кедендік одақ құрылуы;
3. Үшінші кезеңде – капитал мен жұмысшы күшінің ортақ сауда нарығының
құрылуы;
4. Ал тәмамдаушы кезеңнің өң бойында ортақ бюджет, салық, кредиттік-қаржы
және валюталық саясатын бірігіп отырып талқыға салу арқылы шешетін
валюталық одақ құрылуы қарастырылады.
Бұл алғашқы жылдардың негізгі нәтижелерінің бірі – рубльдік зонаның
жойылуы, содан әрбір мемлекеттің жеке купюраларының шығарылуы жеке
экономикалық-қаржы институттардың қалыптасуында өзінді Экономикалық одаққа
мүше мемлекеттерінің арасындағы қозғалу визаның керегінсіз іске атқарылуы,
нәсілдік және этникалық бөлінуден мүлдем бас арылту, білім және
квалификация деңгейінің ортақ бір негізі орнатылып, сақтандыру, пенсиямен
қамтамасыз ету және миграцияны толастату жайлы сұрақтар алғаш негізге
алынды. Одақтың жұмысын бақылауға алатын атқарушы және координациялық
комитет және органдар құрылды. Бұл орайда ашық сауда кеңістігі; кедендік,
салықтық және валюталық одақ құрылу мәселесін қарастыратын ортақ кредит-
қаржы саясатының маңызы өте зор. Одақтың ішкі қарым-қатынасы екі деңгейде
орнатылады.
1. Өнеркәсіп орындары арасындағы;
2. Қатысушы мемлекеттер арасындағы болып қарастырылады.
Алғашқысы болса өте үлкен маңызға ие, өйткені КСРО құлдырауы ондаған
мың кәсіпорындар арасындағы байланыстылығы болады. Осы орайда негізі
мәселелер - өнеркәсіп орындарына көмек көрсету және адамның мүлік,
эффектілі жұмыс істеуге стимуляцияға шақыруы болып тұрады. Бұдан келіп
шығатыны ортақ шешімдерге келе отырып, сауда үйлерді биржалар, банктер,
сақтандыру компанияларын орнатудағы ортақ келісімдерге келе отыып , шешуге
тырысуымыз тиіс. Ал бұл істі алғаш жолға қойған 1992 жылғы желтоқсандағы
мемлекетаралық ТМД банкінің құрылғандығын жариялады. Ерекше атап өтуім
тиіс, одан кейінгі жылдардағы ұлттық банктер және екінші дәрежедегі
банктердің келісімдерге келе алуы мемлекетаралық банк мойнына салынған
жүкті оңай өңгеріп әкеткен еді. Сондықтан бұл мысал көпсалалы
координациялық типті Электроэнергиялық Кеңес, теміржол бойынша Кеңес,
техника және технологиялық салалардағы Кеңес, үкіметаралық мұнай мен газ
бойынша Кеңестердің жұмысын жемісті түрде жалғастыруды және саяси-қоғамдық
рөлінің үлкеюін ұсынады. Осылар арасындағы ең құндысы инвестиция
саласындағы Келісім болып табылады.
1994 жылы 15 сәуірде ТМД мемлекетерінің басшылары еркін сауда аймағы
және Экономикалық одақты толық түрде тану жайлы келісімге өз қолдарын
қойды. Сол күннің өзінде мемлекет басшылары өндіруші, коммерциялық,
кредиттік-қаржы, сақтандыру және аралас трансұлттық корпорацияларды
құрудағы және одан әрі дамытудағы ықпалдастық жайлы меморандумдық келісімге
өз қолдарын қойды. Экономикалық одақ бұл өткенге қарай қадам емес, бұл
қарым- қатынас деңгейінің жаңа және мәнді қадамы болды. Бұл өткізілген
шаралар ТМД құрамындағы сол заманда жүргізілген саясаттың нақтылығын және
экономикалық жағынан даму дағы оң саяси жетістік ретінде ерекшеленеді. Ал
Экономикалық одақты құрудағы асқан қиындықты тудырған біренше өте маңызды
фактор ерекшеленеді:
- көптеген мемлекеттердің жағдайы сол кезде мәз емес еді, яғни жағдайы
толық және өте терең кризисті басынан кешіріп жатты, сонымен бірге әр
уақыт ұлттық жағдайда инфляциялық өсімді ырықтындыра алмады;
- экономиканың тұрақтылығы және экономикалық саясаттың жүргізу тәсілдері
сол кезде өзіндік ерекшеліктерге толы еді, бұл әсіресе қаржылық,
бюджеттік және кредиттік саясатта өзінің көрінісін таба алды;
- тарифты және тарифсіз жүргізілетін сыртқы саудада бағаларды
либерализацияға ұшыратудың алуан түрлі сатыда орнатылуында болып
табылады;
- төлем қабылдау қатынастарын негіздеу , қатысушы мемлекеттердің бұл
проблеманы екіжақты деңгейде шешуге тырысып, Келісімге қатысты емес
төлемдік міндеттемелер реті де қарастырылып өтті;
- сондықтан кейбір мемлекеттердің мүдделерінің әр түрлі мерзімге
байланысты бағдарламалық қатысу жайлы ерекше аталып өтіледі және
кейбір меммлекеттер үшін бұл перспективті, ал екіншілер үшін
стратегиялық мақсатқа және кейбіреулері үшін тек экономикалық
кризистен өзге мемлекеттердің қолдауымен шығып кету жолы секілді
мақсаттарға ие болатын.
1994 жылы 21 қазанда ТМД мемлекеттері басшыларының кезекті кездесуінде
Экономикалық одақ жанындағы Мемлекетаралық экономикалық комитет жайлы
келісімге қол қойылады. Бұл келісмнің астына қолын қойғн он бір мемлекет
өздерінің құрамында Түркменстанды көре алмады. Бұл комитет оғанбайланысты
қабылданған арнайы щарт бойынша өз істерін атқарады, бұл қабылданған
келңсңмнен бөлінбес ерекшелігі болып табылады. Мемлекетаралық экономикалық
комитет – Экономикалық одақтың координациялық және атқарушы тұрақты органы
бодып табылады. Ол бақылаушы және таратушылық функцияларды өзінің қатысушы
мемлекеттерімен берілген және делегирленген жеке құқықтарына сай атқарып,
арнайы одақ құрамындағы мәселелер мен қаржылық базасына өз ықпалдастығына
ие болады. Өзінің қызметінде Комитет өзінің жұмысының нәтижесін Мемлекет
басшылары және Үкімет басшылары кеңесі алдында жауапты, сонымен бірге өз
жұмысының қорытындыларын олар мемлекетаралық және үкіметаралық келісім-
шарттардың ырқына сай жүргізіп отыруға, содан келіп шығатын негізгі комитет
жұмыстарының бірі бұл:
- экономикалық одақты құруда арнайы төлемдік функцияларға ие құрылым
құру арқылы, еркін сауда аймақтарды, кедендік одақты, бірыңғай сауда
рыногында капитал мен жұмысшы күшіне, алдында ғана айтылып кеткен
валюталық және қаржылық одаққа мұқтаж болып табылады;
- экономикалық қатынастарда гармонизацияланған реттелуге жеткізу;
- кіші бизнесті қолдау; жалпы рыноктың дамуында инфраструктуралық
ықпалдастық; трансұлттық бірлестіктер, финанс-қаржылық және
сақтандырушы топтар, біріккен өндірістерді қолдау негізі болады;
- әлеуметтік сұрақтар бойынша ортақ мүддеге сай біріккен шешімдерге
келуді қарастырды.
Ең негізгі Экономикалық комитеттің функциялары болып экономикалық
жағдайдың анализі, экономикалық реформалардың жүру жолы; әлеуметтік және
экономикалық саясатты жүргізу кезінде арнайы ұсынстарды дайындау,
шаруашылық заңнама бойынша ықпалдастық бірігу, экономикалық келісімдер мен
интеграциялық процесстердің құқықтық базасын құрудағы біріккен қадамдар
атқару, жалпы информациялық жүйелердің құрылуы; біріккен көпжақты
өндірістік келісім-шарттарды құрудағы қадамдар, бұл айтылған істер мен
қадамдарға деген мемлекет басшылары мен үкімет басшыларының контроль жасауы
секілді іс-шараларды өз құрамына алып тұрады.
Бұл айтылған мәселелер бойынша Экономикалық Комитет функциялары:
- экономикалық мәселелерді қарастыратын ТМД мемлекеттерінің басшылары
алдында арнайы документтерді дайындау және іске асырылуына ықпалын
тигізу;
- ТМД мемлекет басшылары алдына тартылған және үкімет басшыларымен
талқыланған программалар және өзге документтер, келісімдер құрылымы
бойынша өз сараптамаларын жүргізу, сонымен қоса координациялық-
консультативті органдардың арнайы құқықтары мен міндеткерліктерін
қарастыру;
- Достастық органдарының арнайы жіберілген сұрақтары, финанстық
қаражатты талап ететін арнайы қажеттіліктерді қарастыру;
- Достастықтың өзге департаменттерімен, бірлестіктермен және халықаралық
құрылымдармен өзінің саясатын іске асыру;
- құрамындағы мемлекеттерді жүргізілетін арнайы экономикалық саладағы
істер жайлы хабарлама тарату;
Сондықтан Комитет міндеткерлік орнататын құрамындағы мемлекеттермен
табысталған арнайы сұрақтарды шешу, сол шешімдер атқарылуына сай
үкіметтермен оларға табысталған құқықтарды мобилизациялау қуаты және өте
эффективті кооперацияланған қатынастарды орнату, табиғи байлықтар мен
сыртқы ортаны антропогендік кері әсерден сақтауға тырысуға барлық күш-
қуатын жұмылдыруға тиіс болады. Ал өзге сұрақтар бойынша комитет арнайы
рекомендациялық түрдегі негіз болып табылады. Комитеттің басқарушы
органдары болып, Президиум және Коллегия болып табылады. Ал ең негізгі
басқару орталығы мемлекет басшыларынан құралған президиум болып табылады
және ол өзінің отырыстарына бір кварталда бір реттен аз емес атқарылуда
болады. Президиум басшысы болып председатель және ол үкуімет басшыларының
орынбасарларының арасынан тағайындалады. Бұ орган арнайы мемлекетаралық
сұрақтарды және маңызды эконмикалық ықпалдастық жайлы істерді қарастырады.
Бұл атақарылған істер нәтижесінде пайда болатын шешімдерді іске атқару
кезінде Коллегия өз ісіне кіріседі. Отырыстар арасындағы уақыт мерзімінде
жұмыс атқарушы департамент ролін Коллегия іске асырады. Бұл құрылымды
Экономикалық ықпалдастық жайлы келісмге қол қойған мемлекеттердің арнайы
өкілдері іске асырады. Коллегия председателі мемлекет басшыларының
ұсыныстары бойынша тағайындалады, ал бұл шешім кезекті Президиум отырысында
іске асып отырады. Председатель өз орнында ұш жыл болады. Коллегия тұрақты
түрде жұмыс істеп, МЭК құрамындағы аппарат ісіне жауап беріп, сонымен бірге
өз компетенциясынан аспайтын шешімдерді қабылдауға құқылы болып табылады.
Ал, бірақ коллегияның негізгі Президиумге тәуелділігі бұл – арнайы мемлекет
басшыларының отырысындағы орнатылған регламент бойынша жұмыс істеуі. Сол
кездегі пайда болған құрылым өте қиын әрі шым-шытырық болған соң кейіннен
ол қысқартылып, Президиум басшысы және Коллегия председателі орындары
бірігіп кетті. Президиум және Коллегияның шеішмдері келесі мәзірлер бойынша
атқарылады:
- консенсус – яғни бұл шешімнің түрі кедендік одақ, ортақ қолданыстағы
сауда аймағы, валюталық одақ негізіндегі капитал, жұмысшы күші, қызмет
көрсету бойынша Экономикалық одақ интеграциясының одан арғы даму жолын
қарастыратын шешімдер болып табылады. Сонымен бірге бұл процедураны
іске асырмастан бұрын бұл сұрақ бойынша әр мемлекет өз талап-
тілектерін және мақсат-мүдделерін білдіреді. Бұл сұраққа байланысты
өзінің кері ойын білдірген мемлекеттерге шешілген шешімдер жаңа
берілген міндеттемелер іске аспайды. Ал егер де берілген тақырып
барлық Одаққа мүше елдердің мүддесіне сай келетін сұрақ болса, ол
әрбір мемлекеттің ойларын білдретін жазбаша түрде референтерге
табысталып, Достастықтың үкімет басшыларының кезекті отырысында
талқылауға шығарылады;
- квалификациялық үстемдікпен – бұл экономикалық потенциалдың
үстемділігіне байланысты арнайы экономикалық сұрақтар, шешімдер
олардың бұл сұрақтың тигізетін шығымның көтере алуына байланысты
қарастырылады. Ал дауыс беру кезегі арнайы нақтылы тәртіп бойынша
орнатылады;
- квоталардың енгізілуі, резервті валюта, финанс фондтарды құру және
өзге де маңызды сұрақтар бойынша экономикалық мәселелер өте маңызды
шешімдер бойынша да квалификациялық үстемдік бойынша шешімдер
қабылдану тәртібі орнатылады;
- қарапайым үстемдікпен – яғни процедуралық негіздегі шешімдер бойынша
болады.
Бұл шешімдерді орнатуға қатыспаған мемлекеттер бұл іске өзінің жазбаша
түрде берілетін арнайы сұрауының негізінде және ТМД орталық негізінде
қабылданған проуедуралық негізге байланысты қабылданады. Экономикалық
комитет өзінің құрамында Одаққа қатысушы мемлекеттердің мүшелерінен
құралатын арнайы департаменттерден құралады. Аппаратты басқару үшін
Коллегия председателі тартылады. Ал департаменттердің басшылары Коллегиямен
тағайындалып, Президиумнің қолдауына ие болады, ал өзге мүшелері тек
Коллегия председателімен тағайындалады. Сондықтан бұл департаменттің
жұмысшылары халықаралық азаматтыққа ие және өзіңің мемлекетіндегі официалды
мүдде мен саяси бірлестіктерімен ешбір байланысы болмайды. Ал бұл құрылымды
қаржылық жағынан толықтырып отыратын жүйе әрбір мемлекеттің негізінде
құралып, тек олардың экономикалық потенциалы бойынша жіктеледі. Комитеттің
жұмыс істеу тілі болып орыс тілі қабылданды, ал орталығы болып Мәскеу
қаласы табылды. Бұл құрылым заңдық күші бар саяси жүйе болып табылды. 1995
жылғы 1 қаңтарында белгіленген тәртіп бойынша дауыс беру тәртібі Президиум
және Коллегия үшін квалификациялық үстемдік бойынша экономикалық потенциал
негізінде мынадай мемлекеттерге негізделіп атқарылады: Ресей Федерациясы –
50 дауыс, Украина – 14 дауыс, Беларусь, Қазақстан және Өзбекістан 5 дауыс
бойынша, Азербайжан, Армения, Грузия, Қырғызстан, Молдова, Тәжікстан және
Түркменістан 3 дауыс бойынша бөлініп берілген. Енді бұл дауыс бойынша
берілетін 100 дауыстың 80 берілсе сонда ғана шешім қаьылданды деп
қарастырылады. Бұл сұрақты шешуге толық мемлекеттер қатысса, онда олардың
берген дауыс саны 100 деп алынып, ал қатыспауышылардың дауысы олардың
берілген міндеткерліктері бойынша пропорционалды түрде бөлініп беріледі.
1.3 1995 жылы қаңтардағы Кедендік одақ жайлы келісім және оның
инеграциялық маңызы
Ешбір келісімде берілмеген Комитет құрылу шешімі әрқашанда
экономикалық интеграцияға алып келінетіні айдан анық. Соның нәтижесінде
1994 жылы 21 қазанда барлық ТМД мүше-мемлекеттер Төлемдер одағы жайлы
келісімге өз қолын қояды. Ең негізгі мақсаты - өзара конвертерлік жүйелік
негізінде ұлттық валютаны қолдану және бұл негіздже төлемдік жүйені
орнатуға бел буу болып табылады. Бұл Төлемдік одақ құрудағы негізгі мақсаты
- бұл екіжақты және көпжақты келісімдер нәтижесінде оның реализациясына
әкелетін кезеңдік процесс болып қарастырылады. Ал одан кейінгі кезеңде ТМД
көпжақты шешімдер жүйесін коллективті валюта негізінде атқару болып
табылады. 1994 жылы қазан айында Кедендік одақ құру жайлы келісімге қол
қойылды. Бұл мемлекетаралық организация негізгі мақсаты экономикалық
ықпалдастық үшін құрылған тұрақты дамуына өзінің кері әсерін тигізетін
барьерлерден аттап өтіп, ТМД құрамындағы мемлекеттердің экономикалық
интеграциясына әкеліп соғады. Ал енді МЭК, Төлемдік және Кедендік одақтар
құрылғаннан кейін мақсаты ортақ тауар өткізу аймағы, қызмет көрсету,
капитал және жұмысшы күшін қолдау негізіне жіберілген. Бұдан соң ТМД
аймағында валюталық одақ құру үшін арнайы шектеулердің алынып тасталуы
тиіс. Осылай біз көріп отырғандай бұл Еуропалық одақ жолымен жүріп отырды.
Бірге сарапталған сыртқы экономикалық саясат үшінші мемлекеттер мен
халықаралық бірлестіктерге деген және соның нәтижесінде 1992 жылы 15
мамырда сыртқы экономикалық саясатта ортақ мақсаттар мен мүдделерді
ұстануға негізделген Келісімге ратификацияға жіберіледі. Олар ортақ
нормативті базаны құру және мемлекеттік сараптау негізінде өзара келісіп
жұмыс істеуге міндеттемелер алды. Сонымен қатар тарифті және тарифсіз
сараптау негізіне арналып, реэкспортқа қарсы өзіндік ерекше саясат жүргізіп
бұл тек жазбаша рұқсат бойынша ғана сатылуға болуы жайлы келісімге сай
келеді. ТМД құрамындағы мемлекеттер экспорттық және импорттық тауарларды
өткізуде келісімде келтірілген міндттемелерді атқарып, сондықтан
транспорттық-экспедиторлық құрам үшін де мемлекет ішідегі жағдайларды
орнатуға ұлттық субъектілердің халық шаруашылығында тұрақтылығына өз
белдерін буады. Бұдан келіп шығатыны Одаққа мүше мемлекеттер бұл салалар
бойынша статистикалық мәліметтерді үшінші жаққа берілуіне қарсы шарттар
негізі болды.
1992 жылы 6 шілдеде Одаққа мүше мемлекеттер Экономикалық сот статусы
жайлы келісімге қол қойылып, ТМД Экономикалық соты жайлы тұрақтылықтағы
міндеттемелерге негізделген. Бұл орган қабылданған біржақты мемлекеттік
келісімдерге орталықтанған міндеттемелер және келісімдерді шешуде
экономикалық араздықтардың мемлекет басшыларының Кеңесі және өзге деген
институттардың бұл іске қатыстылығын анықтап, арнайы атқарылу
қызметкерліктерін атқарады. Сонымен бірге экономикалық соттың жоғарғы
басқармасы түсіндерме жұмыстарын келісімдерді қолдану міндеттемелері,
Одақтастар актілері және институттарын алады; бұрыңғы КСРО құрамында
қабылданған келісімдерді және соларға негізделген саяси актілерге талқыға
түсіріп, олардың қазіргі өмір стандарттарына және қатысушы-мемлекеттеріне
сай не сай еместігін қарастырады. Бұл түсіндіру жұмыстары тек арнайы
мемлекет басшыларын сұраулары немесе арнаулы бір мәселелер бойынша шешімдер
қабылдап бұны Одақ органдары, жоғарғы шаруашылық, арбитражды соттар және
өзгеде ірі органдар ұраулры бойынша сол бенефициарлардың экономикалық
араздықтарын шешуге міндеттелген. Экономикалық сот әрбір мемлекеттен екі
адамнан жинала отырып, олар жоғарғы арбитражды және шаруашылық соттар
қазылары тағайындалуына сай орнатылаып, 10 жылға дейін өз ісін жүргізуге
міндеткерлікті алады. Сонымен Регламентке сай пленум Экономикалық сот
шешімдеріне деген қарсылықтарды қабылдау және талқылауға міндетті болып
табылады. Бұл Пленум бір кваталда бір реттен аз емес өз міндеттерін іске
асыру үшін отырыстарын өткізеді. Сот бұған қосымша мүше-мемлекеттердің
коллизиялардың ТМД заңнамалық актілерінде болмауын қадағалайды. Жоғарғы
экономикалық соттың қаржылануы рубльдік жүйеде жүргізіліп, орталығы Минск
қаласында орналасады. Экономикалық одақтың құрылуынан біршама өткеннен
кейінне кейбір статьялары ауысуы мүмкін деп айтуға болады. Өйткені сол
кезде көп мемлекеттердің ұлттық экономикасы дүниежүзілік аренаға тез шығуға
деген мақсаттарынан айнып қалды. Сол кезде анықталған негізгі үш келісімді
немесе одақтық бағыт анықталды, бұлар:
1. ТМД мемлекеттері арасында екіжақты келісімдер бойынша;
2. Көпжақты келісмдер мен одақтық байланыстардың негізгі интегрциялық
ядро немесе мемлекет тобының алға жылжуы, сонымен бірге бұл негізге
Қазақстан – Ресей – Беларусь ықпалдастығын алуға болады;
3. Субрегионалды интеграциялық және даму программасын іске асыру, бұл
үшін еліміздің орны бар Қазақстан - Өзбекстан – Қырғызстан үштігін
мысалға алуға болады.
Енді экономикалық одақтың жеткен жетістіктерінің статистикалық
мәліметтеріне сүйенсек, 1995 жылғы Достастық ішіндегі сыртқы сауда айналымы
183,3 млрд АҚШ долларына сай келіп, бұл 1994 жылға қарағанда 21% артық
болып атқарылды. Бұл сауданың активизациялауға өзге дүниемен, олардың даму
жолымен үштен бірімен сай келеді. Бұл яғни экспорттық тауар шығару 17,6%
сай болып, 108,6 млрд долларға сай келетін. Барлық мемлекеттер экспорттық
сауданы өрістетті, бірақ Азербайжан және Өзбекістан ғана экспорттық
тауарларды Одаққа шығаруды азайтты.
1995 жылы негізгі ТМД сауда партнерлері болып, Беларусь, Қазақстан,
Ресей, Украина сауда айналымының 90% өзара арасына орналасты. Ресейдің
мойнына 84% Одақтың жалпы экспортын сыртқы шетелге, Украинаға - 8%,
Қазақстан, Өзбекістан, Беларусь - 2% сай келетін, Азербайжан, Түркменістан,
Тәжікстан – 0,2% сай келетін. Ал жалпы импорттың – 21,7% сол кездегі лидер
Ресейге сай келетін, Украинаға – 7,6%, Қазақстан - 4% сай келетін. Ең
негізгі ТМД құрамындағы мемлекеттердің дамуындағы бағыт бұл шекаарлық
аудандардағы қарым-қатынасты либерализациялау болып табылады. Бұл айтылған
және соның алдында қол қойылған барлық келісімдердің логикалық жалғасы бұл
Ресей мен Қазақстан арасындағы 1995 жылы 26 қаңтарда қойылған шекаралық
аймақтар ықпалдастығы жайлы келісімі еді. Осылай қазіргі кездегі кез келген
ТМД мүше мемлекеті өзінің экономикалық саясатын өрістетуге деген өзіндік
себептер мен арнайы құрамындағы құрылысына ие болып табылады.
Осы жүргізген саясаттың негізгі нәтижесі – 1995 жылдың төртінші
кварталындағы кедендік одақтың құрылуының толықтай тәмамдалуымен
ерекшеленеді. Оның құрылуының принципиалды түрде сол кездегі өте ауыр өзара
сауда айналымының және экономикалық кеңістіктегі практикалық қадамдар жасай
отырды. Ал атқарылған істердің бұл сфераларда Ресей Федерациясының,
Қазақстан және Беларусь арасындағы үшжақты Кедендік одақ бойынша Келісім ең
алғаш өзара тауар айналымы 1995 жылы нәтижесі болды. Бұл айтылған актуальды
шешімнің құралуында ұлттық валюта ролін қолданудағы санау жүйесінің
тұрақтылығына байланысты болды. Ең жақын перспективада өндірістік-
техникалық ТМД мемлекеттерінің ең жақын болшақтағы интеграциясы көбінесе
Достастық экономикасының дамуына өз ықпалын тигізді. Өндірістік қатынастар
жүйенің қайта құрылуына толық сауда-экономикалық құрам технологиялық
модельге негізделді. Бұл жұмыстың басты жолдары:
1. Ұлттық процесстердің структуралық экономиканың мемлекетаралық
инвестициялық программалар;
2. Ғылыми-техникалық қоғамдастықтың біріккен стратегия және
приоритеттер құрылуындағы реализацияны іске атқарады;
3. Біріккен ғылыми-техникалық потенциалы құрылуы даму фондында
құрылуы тиіс;
Сонымен бірге өте үлкен көзқарасты біріккен организациялық-
экономикалық жағдайлар, біріккен адаптациямен инвестициялық негізге арналуы
тиіс. Жан-жақты мемлекеттік көмек басқарушы объектілер құрылуында
трансұлттық, өндірістік, ғылыми-техникалық, финанстық және өзге ТМД
структуралық бөлімдеріне перспективалық жалпы рынокта капитал және
басқарушы жетістіктерге негізделеді. Арнайы мемлекеттік көмек финанс-
өндірістік топтар айтарлықтай даму үшін қатысушы мемлекеттердің дамуында
өзінің зор орнын алады. Бірақ сол кездің өзінде бірнеше онжылдықтар бойынша
қалыптасқан технологиялық байланыстар машина жасау өндірістің байланыстары,
отын-энергетикалық және қорытушы өндірістердің мемлекетаралық байланыстарды
қарастырады.
Сонымен бірге Достастықтың саяси коллизиялардың Батыс пен Шығыс
арасындағы шапшаң интеграцияның дамуында арнайы даму арқылы шетелдік
көмекке үміт онжылдықтар бойы қалыптасқан біріккен потенциалға негізделген.
1994 жылы қалыптасқан ТМД және оның органдары арналған проблемалар оның
толық көлемдегі түрде интеграциясын одан әрі дамыта түсті. Әрине бұл кезде
Достастық өзінің қалыптасу кезінде өзінің даму жолынан өтіп жатты. Бірақ
бұл өте көп уақытқа созылып кетті, өйткені біздің интеграциялық зонада
жоғарғы интеграциялық жүйеде орын алып, өзінің көпұлтты және біркелкі
тарихи дәстүрлер де өзінің жоғарғы орынды алғызбауға өзінің кері әсерін
тигізеді. Тарихи логика бойынша дүниежүзілік қоғамдастыққа деген ену
процессі Достастықтың барлық мемлекеттерінің біріккен үлестері арқылы ғана
іске аса алады, өйткені олар XX ғасырда қалыптасқан интеграциялық базаны
өзінің даму жолындағы негіз ретінде де алуға болатынды да сол кезде әр
елдің эксперттері естен шығармаған еді. Осылай Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы елдердің бастапқы қарқын алудағы өзінің ерекше ролімен және
позитивті әсер негізіндегі кеңестік мемлекеттерді ілгерілетудегі
салыстырмалы айырмашылықтарымен көзге түсіп кетті. Сонымен қоса Достастық
деген амортизация беруші механизм, яғни ортаға тарту күшінің кері әсерін
және үдемелі регрессті айтарлықтай тоқтата отырып, толыққанды қарсылығына
тап болу мүмкіндігін қарастырып кетті. Бірақ сонымен бірге ТМД істеріне
қарсы бағытталған критика да орынды болып табылады. Өйткені бұл жүйенің
мемлекетаралық қарым-қатынасты құрудағы да көптеген жіберген қателіктер мен
қолданылмаған мүмкіндіктері де мол еді. Сондықтан осы бастағы зерттеулерде
ТМД қабылдаған қаулыларды орындаудағы бос аймақтар және Достастық
органдарының көбінің жалпы жұмыс істеудегі әлсіздігі және кейбір жағдайда
ешбір қозғалысқа ие болмауы достастық жұмысына ауыр сын түсіріп, өте нақты
болып келеді. Сол кездің өзінде өткеннің берген соққылары компромисске келу
жолдарының өте сараң нәтижеге алып келуі, өзара қанағаттылықты тудыратын
жаңа мемлекеттің өркениетті дүниежүзілік қоғамдастыққа деген ену жолы бұл
кезде қалыптасқан халықаралық құқықтық аймақта өте жемісті қиындықтардан
аттап өтудің өзіндік өтпелі кезең қиындықтарын бастан кешіруіне байланысты.
2 ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Интеграциялық процестерді зерттеудің мәселелері
Интеграция терминін алғашқы рет неміс және швед ғалымдары ХХ
ғасырдың 30-шы жылдарында қолданған болатын. Интеграция түсінігі қайта
құру, қосылуды білдіретін integratio деген латын сөзінен шықты.
Әлеуметтік тұрмыста қолданылатын интеграция түсінігі тар мағынада
мәдени, экономикалық, саяси және басқа салаларда болып тұратын
құбылыстармен процестерді қамтиды.
Сонымен қатар үлкен мағынада интеграция топ, әлеметтік, этникааралық,
аймақтық мемлекет аралық болып бөлінеді.
Бізге қажетті проблематика мемлекет аралық интеграциямен байланысты
және халықаралық қатынастар мәселесінің шеңберіне енеді.
Алғашқы болуына, ауқымдылығына және өту уақытына байланысты. Батыс-
Еуропалық интеграция тәжірибесін сөз жоқ басты болып отыр.
Қазіргі әлемдегі интеграциялық процестерді зерттеуге қызығушылық
соғыстан кейінгі жылдары басталды. Мұның себебін интеграцияның шиеленіскен
халықаралық мәселелерді бейбіт шаралармен шешуде дұрыс ықпал ету мүмкіндігі
еді.
Өтіп жатқан процестерді талдау мен теориялық қорытудағы алғашқы
қажеттілік Батыс-Еуропамен солтүстік Америка елдерімен байланысты
интеграциялық аймақтарда пайда болды. Өмірге келген әртүрлі теориялық
концепциялар, көбінесе жоғары дамыған индустриялды қоғамға қоғамға арнаулы
заңдылық еді. Себебі ол кезде әлемдік тәжірибеде басқа оқиғалар болған жоқ,
үшінші әлем елдерінің бытыраң қылығынан интеграциялық ағымдардың тууы
мүмкін емес еді.
Аймақтың интеграцияны зертеудің теориялық жағынан сүйене отырып,
мамандар көп интеграция концепцияларының ішінен үш ірі бағытты анықтап
отыр.
Біріншісі, Батыс-Еуропалық мемлекеттердің тарихы, экономикалық және
саяси мүдделерінің ортақтық идеясына сүйеніп отыр. Осыны алға тарта отырып,
бұл ағымның жақтаушылары институцияланған бірлестікті құрудың қажеттілігін
айтады.
ХХ - ғасырдың 50-жылдары американдық және еуропалық саясаттанушылар,
әртүрлі мемлекеттердің федерацияға бірігу идеясына негізделген концепцияны
ұсынады. Саяси ғылымда бұл ағым федерализм деген атқа ие болды, өйткені,
оның жақтаушылары, биліктің федералистік жүйесі бірлестікке кірген ұлттық
мемлекеттердің тұрақты, әрі қауіпсіз дамуын қамтамасыз етуде болды.
Берілген бағыттың шеңберінде екі әдіс көрсетіледі: Дәстүрлі федерализм және
миофедерализм.
Бірінші әдістің жақсаушылары конституционализм мен биліктерді болу
идеясының негізделген көзқарасы ұстануда. Олардың мәнін аймақтық интеграция
халықаралық маштабтағы мөлшері қайта құрулар негізінде іске асады деуінде
жатыр.
Бұл ағымның жақтаушыларының ойынша, федеративтік жүйе интеграцияның
соңғы нүктесі болып табылады. АҚШ пен Швецария конфедерациясының жұмыс
істеуін мысалға ала отырып, федералистер федерация құру ағымдары елді
біріктіруші жоғарғы элитадан шығу керек деп ойлайды. Федералистік жүйе
автономды мемлекеттер жүйесінен гөрі мүдделерді жақсы қорғайтытындығын
түсіну интеграцияға жемісті болуын кепілі мұны қолдаушылар үшін, ең
алдымен, федералистік жүйеге қалай көшу маңызды және осыған сәйкес
федералистік билік құрылысы, орталықтандыру дәрежесі, құзыреттілікті бөлісу
және т.б. байланысты институционалдық қайта құруларға басты көңіл бөлген.
Әлеуметтік-экономикалық, мәдени салалардағы айырмашылық федерация құруға
кедергі болып табылмайды.
Американдық саясаттанушы А.Этционидің пікірінше, мемлекет аралық
интеграцияның басты мақсаты, саяси қоғамдастықты құру болып саналады.
Саяси қоғамдастықтың ретінде ол, интеграцияның 3 түрін түсінеді:
1. Зорлық жасау шараларына тиімді бақылау орнату;
2. Шешім қабылдайтын беделді орталықтың болуы;
3. Бірлестікке кірген азаматтар арасында ортақ анықтамалық бағыттың пайда
болуы.
Ағылшын саясаттанушысы Х.Аллен Канада, Австралия жаңа Зеландияны бірге
қосып, одан ауқымды конфедерация құруды ұсынды. Федерализм идеясы сонымен
бірге мондиалимзнің әлемдік үкімет құрудың жақтаушылары әртүрлі
теорияларына да әсерін тигізді. Көптеген елдерде әлемдік үкімет құру
идеясын қолдаған комиттеттер шыға бастады. Кейбір ғалымдар осы мақсаттар
үшін БҰҰ өкілдіктерін күшейтуді ұсынды. Бұл бір жағынан, интеграцияның
соңында ұлттық егемендікті жоғалтып алу қаупімен байланысты болса, екінші
жағынан қақтығысты жағдайларды алдын-ала шеңберінде шешілетінімен
байланысты еді.
Қазіргі уақытта аймақтық интеграция қатысты әртүрлі теориялық
жорамалдарды бір ғана ғылыми мектептің тұрғысынан қарау қиын. Негізінде
мемлекет аралық интеграция мамандары әртүрлі тәсілдерді ауыстыра отырып,
және барлық саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа да
авторлардың бәрімен үйренуге тырысады.
Қазіргі уақытта әлемдік қауымдастықтың әр бөлігіндегі интеграциялық
процестердің қарқыны әр түрлі жылдамдықпен, бағыттармен және түпкі
келісімдермен дамып отырғанын көреміз.
Осыған байланысты дәстүрлі теорияларымен бірге жаңа теориялар да жоққа
шығарылып отыр. Соғыстан кейінгі Батыс-Еуропа мен АҚШ ғалымдары қаншама жан-
жақты интеграциялық теорияны жасауға тырысса да, қазіргі процестер өз
түзетулерін әлі де болса еңгізуде.
Кеңестер Одағының баянсыз тарихының беттері талай (теорет)
теоретиктердің, тарихшылар мен саясаттанушылардың зерттеу тақырыбына
айналғаны белгілі.
КСРО-ң ыдырауының басты нәтижесі-темір пердемен бөлінген кеңестік
империя халықтарының дүние жүзілік қауымдастыққа қосылуы болып табылады.
Оның ыдырауының басты себептері терең экономикалық, саяси, мәдени және
жүйелік дағдарстың нәтижесі. Ал бұл дағдарыстың мемелекет аралық
қақтығыстарға, тоталды экономикалық коллапсқа әкеліп соқтырмағаны ТМД-ң
құрылуы болып табылады.
1991 ж қыркүйекте бұрынғы КСРО ыдырады деп айтуға болады, өйткені
Латвия, Литва, Астония, өздерінің тәуелсіздігін жариялайды. Олардың
тәуелсіздігін Ресей және тағы да бірқатар елдер мойындайды. Грузия,
Армения, Украина мен Молдава да тәуелсіз бағытты ұстай бастады. Коммунистік
жүйесінің қирауы нәтижесінде КСРО да сепаратистік тенденциялар күшейді.
Каммунистік империяның ыдырауына 1991 ж объективті себептер болды.
Кеңестік идиалогиясының ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы тіркелген еді;
КСРО-ң мемлекеттік құрылысы болса кеңестік мемлекеттердің формалдық еркін
бірлестікке сүйенген еді; әрбір мемлекетте республикалық билік орындары
Ресейдің әкімшілік орындарының айырмашылығы шамалы болса да, бірақ
мемлекеттік орындардың қажетті өкілдік бтлігі болды; соның ішінде сайлаулы
ұйымдар, атқару билікті жүргізетін министрліктер және т.б.
СОКП күйрегеннен кейін КСРО-ны біріктіретін саяси институт жойылды.
Бұл міндетті халық депутаттарының Кеңесімен сайланған Призидент те атқара
алмады. Сонымен қатар, осы екі өкілдік институттар қайта құру кезеңінде сол
кездегі саяси жағдайға байланысты өздерінің беделінен айырылды.
Коммунистік идеологиясы жайылғаннан кейін КСРО мемлекеттердің
арасында әртүрлі ұлттық идеялар кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 ТМД ТАРИХЫ 6
1.1 1993 – 1995 жылғы ТМД ішіндегі интеграциялық процесстер.
1.2 1993 жылы 24 қыркүйектегі қойылған Экономикалық Одақ жайлы 6
Келісімнен кейінгі ТМД аймағындағы өзгерістер
1.3 1995 жылы қаңтардағы Кедендік одақ жайлы келісім және оның 7
инеграциялық маңызы
13
2 ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Интеграциялық процестерді зерттеудің мәселелері
2.2 Интеграциялық жақындасуының ішкі және сыртқы себептері 17
2.3 ТМД интеграциялық проблемалары мен болашағы 17
3 ТМД-ның ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ 22
3.1 ТМД-ның Қазақстанға әсері 27
3.2 Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
31
Қорытынды 31
35
Пайдаланылған әдебиеттер
37
39
Кіріспе
Биыл Қазақстанның Тәуелсіздік алғанына 20 жыл толып отыр. Бүкіл әлем
жұртшылығы экономикалық әлеуеті мықты, саясаты орнықты мемлекет ретінде
құрмет тұтатын Қазақстанның осы жиырма жылдағы жүрген жолы, Тәуелсіздіктің
қадір-қасиеті туралы ғылыми зерттеушілерге лайықты арқау бола алатындығы
анық.
Қазақстанның тәуелсіздігін алысымен пайда болған негізгі мәселе елдің
саяси және экономикалық дамытудың анағұрлым тиімді жолдарын таңдау,
Республиканың халықаралық қатынастардың әлемдік жүйесінен алатын орны мен
ролін анықтау мәселесін шешу тұрды.
Біздің жұмысымыз КСРО-ның таралуы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің
құрылуынан кейінгі жағдайдағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының рөлі мен
орнын қарастырады.
Қазіргі уақытта Қазақстан ТМД-да және жалпы әлемдік қауымдастықтың
демократиялық құндылықтар жолын ұстанушы, аймақтық және ғаламдық
қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет ретінде
әлемге әйгілі. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның ТМД-да ынтымақтастықтың
толық құқықты мүшесі ретінде қалыптасуының өзінде саяси және экономикалық
негіз бар.
1990 жылы 25-қазанда қазақ елі үшін тарихи маңызы зор құжат-
мемлекеттің егемендігі туралы Демокрация, осы 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң
қабылданды. Бұл екі тарихи құжат Қазақстанның шалғай және таяу көрші
мемлекеттермен қатынастарының жаңа үлгілерін орнатып, жас тәуелсіз
мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту жөніндегі жан-жақты сипаттағы шараларды
бекітті. Қазақстан Республикасы алғашқы қадамдардан бастап саяси – құқықтық
принциптерге сүйеніп өмір сүре бастады.
КСРО-ның ыдырауы, тұтас бір қоғамдық саяси жүйенің жоқ болып кетуі
ғасырымыздың басты оқиғаларының бірі болғаны рас. Осы құбылыстың салдарынан
әлемдік дамытудың барысы түбірімен өзгерді, мұның әлі де ұзақ уақыт бойы
әлемдегі күштердің орналасуы мен халықаралық қатынастардың дамуына ете
беретін болады.
Тәуелсіз, егемен Қазақстанды құру жағдайында оның КСРО ыдырағаннан
кейінгі ТМД-ғы интеграциялық процестерді ролімен алатын орнын анықтау
саясатшылар, отандық тарихшылар және әлеуметтану ғылымын зерттеушілердің
назарындағы мейлінше өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені, қазіргі кезде
Еуразия басты саяси алаңға айналып, дүниежүзілік геосаяси маңызға ие
болуда.
1991 жылдан бастап Қазақстан және ТМД мемлекеттері жаңа билік жүйесін
құруға көшу экономикалық интеграцяи мәселелерін алға тартты. Бұл
проблемалардың ара-жігін анықтап, зерттеу нысанасының бір қыры.
Зерттеу жұмысының өзгелектілігі оның қолданбалы маңыздылығында болып
отыр.
Айта кету керек, ТМД-ны құрудағы Қазақстанның рөлін көпшілікке таныс
болды. Бұл біздің Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың бірнеше ұсынысымен
байланысты болды және соның ұсынысымен 1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматы
қаласында он бір тәуелсіз мемлекет басшыларының тең құқықты Тәуелсіз
Мемлекеттер Достығын құраймыз деген қорытынды шешімге қол қойған
келіссөздері болып өтті. Бұл шешім 1991 жылы 8 желтоқсанында Минск
қаласында қол қойылған Беларусь Республикасы, ресей Федерациясы мен
Украинаның ТМД-ны құру туралы Келісім шартының хаттамасында бекітілген
болатын.
Қазақстан Республикасы КСРО мұрагер мемлекеті ретінде қарусыздану,
қару-жараққа бақылау орнату және басқа да сенімді нығайту шаралары
салаларындағы маңыздыкелісім-шарттардың қатысушысы болды.
Бірақ, ТМД негізіндегі интеграция бұрынғы Одықты қайта құру дегенде
білдірмейді. Экономикалық дағдарыстардан бәріміз бірге және тең дәрежеде
болашақты ойлай отырып, өзара тиімді интеграцияны тереңдету жолын ұстана
отырып, өзара тиімді интеграцияның тереңдету жолын ұстана отырып шығу
керектігі басшылыққа алынды.
Экономикалық кеңістікті құруға бағытталған Қазақстан Республикасының
стратегиялық бағыты 1993 жылы мамырда өткен Мәскеулік саммиттің барысында
өзінің шынайы көрінісін тапты. Қатысушы мемлекеттер бірауыздан экономикалық
одақты құруды қолдап, ТМД мүшелерінің шешімді түрде терең интеграция
жолымен жүретіндігі, осы мемлекеттердің ортақ экономикалық кеңестікте
тауарлардың, қызметтердің, капиталдардың, еңбек қызметтерінің еркін жүріп-
тұруы үшін ортақ нарық, ал бара-бара экономикалық Одақ жолында Кедендік
Одақ құруды, одан әрі кедендік тарифтерден біртіндеп босату, қандай да
болмасын тарифтік есем кедергілерді алып тастауды бастапқы міндет етіп
қойды.
Тақырыптың өзектілігін негіздейтін факті – қазіргі кезде Қазақстанның
ТМД-ның басқа елдерімен белсенді қарым-қатынасы және жасалып жатқан екі
жақсы, көпжақты келісімдер. Мемлекеттер арасындағы қатынастардың көлемінің
кеңеюі және дамуына байланысты ТМД органдарының іс әрекеті күрделеніп,
кеңейе түсуде.
Халықаралық қатынастардың тарихы көрсеткендей, мемлекеттер арасында
экономикалық, саяси, ғылыми және мәдени салаларында толыққанды қатынастар
орнату кезеңінде мемлекетаралық институттар маңызды роль атқаратынын
көреміз.
Қазіргі кезеңде отандық дипломатиялық қызметтің даму шеберінде алдығы
кезекте оның практикалық аспектісі орын алады. Дипломатиялық сферада жұмыс
істеуші мамандар үшін Қазақстанның ТМД елдерімен сауда, экономикалық,
ғылыми-техникалық және басқа да байланыстарын ұйымдастыруда көмек ретінде
ғылыми зерттеулердің қажет екендігі анағұрлым сезіледі.
ТМД елдерінің проблемаларын зерттеу, оның қазіргі тенденцияларын
анықтау тәжірибесі Қазақстанның сыртқы саясатының қалыптасуына негіз бола
алады.
Курстық жұмысының мақсаты: Жүйелі түрде интеграциялық процестерді
зерттеу және олардың халықаралық қатынасқа ықпалын жан-жақты ашып көрсету.
Осы орайда курстық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын бірқатар
міндеттер:
– ТМД интеграциясының идеялық негізін және құқықтық теориялық
негіздерін ашып көрсету;
– ТМД-ң құрылуын қарастыру;
– ТМД-ғы интеграциясының факторларын көрсету;
– ТМД интеграциясының кездесіп отырған қиыншылықтары және кейбір
проблемалары мен болашағын анықтау;
Курстық жұмысының негізі.
Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты мен міндетін жүзеге асыруға
негіз болған деректерді сипатына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар –
заң актілері, мемлекет қайраткерлерінің еңбектері, дипломатиялық құжаттар,
ТМД елдерінің екі жақты және көпжақты келісімдері; баспасөз материалдары.
ТМД-ң қалыптасуы мен дамуын зерттеу мемлекеттік тәуелсіздігі
жарияланған Қазақстанның сыртқы саясатын зерттеумен қатар кең көлемдегі
құжаттық деректер негізінде жүзеге асырылды. Деректердің бірінші тобын
халықаралық құқық принциптерінің негізін мазмұндайтын Қазақстан
Республикасының заң актілері және құжаттары құрайды. Деректердің екінші
тобына мемлекет басшысының үндеуі, мемлекет қайраткерлерінің, көрнекті
дипломанттардың Қазақстанның сыртқы саясатының өзекті бағыттарын анықтаған,
дипломанттардың алдына қойылған мақсаттары мен міндеттерін көрсеткен,
олардың қызметіне баға берген баяндамалары, сөздері, сұхбаттары жатады.
Атап айтқанда, ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың, Қ.Тоқаевтың себебі, бұл
мемлекет қайраткерлерінің саяси оқиғалардың басында болғандықтан,
еңбектерінің деректік дәрежесі өте құлды.
Тақырыптық ғылыми зерттелу деңгейі:
ТМД елдерінің интеграциялық процесі тарих ғылымында әлі толық
зерттелмеген мәселелерінің бірі.
Әлемдік таризнамада мемлекеттер арасындағы өзара қатынас көбіне
халықаралық келісімдер мен шарттарды, дипломатиялық келіссөз мен көпжақты
конференцияларда талдау арқылы жүзеге асырылады.
Өзгермелі геосаяси жағдайдағы сыртқы саяси ведомствалардың
құрылымдарының іс-әрекеті Американ ғалымы халықаралық және стратегиялық
зерттеу орталығының консультанты З.Бзежинскийдің кітабында қарастырылған.
ТМД тарихын автор халықаралық қатынастар тарихымен үйлестіре қарастырған.
1 ТМД ТАРИХЫ
1.1 1993 – 1995 жылғы ТМД ішіндегі интеграциялық процесстер.
Біздің жалпы констатациямыз бойынша, ТМД тарихы бойынша айтарлықтай
терең дәрежеде жүргізілген терең зерттеу жұмыстары жоқ деп айтуымызға
болады. Официалды эксперттерде, саяси қоғамдастықта және жалпылық ойлау
жүйесінде қарапайым келісмдер тізбегінен өзге еш нәрсе жоқ деп те айтуға
болады. Осы істіің өз деңгейінде дамымауына өзіндік ерекше қарсылықтар мен
ерекше себептер толы болды. Ал бүгінге дейін кң үлкен проблема –
халықаралық-құқықтық жүйеде өз табиғаты бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер
достастығы қандай орында алады және бұл дилемманы шешуде әр зерттеуші
өзіндік жолды таңдап, бұны іске асырып отырды. Бұл істің аймағы және жұмыс
құрамы құрылысы да әрқашан көптеген дау мен сынға тап болады. Ал жалпы
дүниежүзілік дәрежедегі зерттеушілер бұндай типтес қоғамдастықтарды
мемлекетеаралық интеграциялық топ деп те атайды. Көбінесе бұл істер ТМД
тарихы, посткеңестік аумақтағы институттар эволюциясы және жалпы саяси
структураның жаңа қадамы деп тебағаланып келеді. Әрине осындай зерттеуді
қолына алған оқырман әрбір мемлекет саясатының ішкі саяси күштерінің
мүделерінің бағытымен тұстас келуін бақылай алады. Босқа да орталық ауырлық
нүктесі әркез мемлекетаралық қарым-қатынастар жазықтығында келеді деп
пайымдалынады. Ал қоғамның жалпы қарастыруы бойынша Достастық бұл 1991 жылы
құрылған формальды КСРО мемлекетінің орнын басқан құрылым ретінде
қарастырылады. Бұл кезде тарихшы бола тұра мұны айтуға болады, яғни бұл
ішкі процесстердің кейінгі процесстерге әсерін көрсетеді. ТМД дамуының
қазіргі кездегі дамуының нәтижесі оның толық өмір сүру кезеңі бойынша
тарихи маңыздылығын посткеңестік кеңістікте айтарлықтай келтіре алып,
өзінің сипаты мен әкелген өзгерістер ауқымы бойынша олардың жетістіктері
мен қателіктеріне деген терең зерттеу, нақтылау арқылы ғана жете алуымыз
әбден мүмкін. Кенестік мемлекет құлағаннан кейін айтарлықтай қиындықтарға
қарамастан ТМД бұл мемлекеттер арасындағы байланыстардың үзілуін
айтарлықтай ауыртпалықсыз өтуінде орасан зор рөлін атқарып келіп отыр.
Көбінесе бұл көпжақты және екіжақты негізде келісімдерге негізделген
жетістіктерге байланысты ғана әскердің тең бөлінісі және әскери қарудың
потенциалының қалыптасуында да өз рөлін атқарып, Кеңес одағынан қалыптасқан
қарыздар жүйесін реттеуде де өзінің ілгері даму рөлін атқарды. Көбінесе ТМД
структура құрудағы және принципиалды жаңа фактор ретінде қарастырылып, бұл
тек мүше мемлекеттер емес, сонымен бірге бүкіл еуроазиатикалық жүйенің
негізіне айналып қалыптасты. Арнайы институционалды және құқықтық базаны
орнатқаннан кейін теңқұқылы диалогқа негіз пайда болды. Бұл сондықтан ТМД
аймағындағы егемен, тәуелсіз мемлекеттер қалыптасуында өзіндік экономикалық
реформа моделі және мемлкеттік жүйе қалыптасуындағы өзіндік жүйе ретінде
қарастырылды. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылуына он алты жылдан
асып отыр және сол өте қысқа мерзімнің ішінде ол өте ірі алға деген
қадамдарды және кезеңдерді бастан кешірді. Қазіргі кезде бұл сатыларға
деген көптеген көзқарастар мен эксперттік талқылау жұмыстар жүргізілуі
ешбір толастамайды. Ал алғаш қалыптасу жылдары оның істері көптеген
экономисттер мен политологтармен екі кезеңге анық бөлініп берілді. Бұл –
1993 жылғы Экономикалық одақ құрылғанға дейін, сонымен бірге екінші кезең –
ортақ Экономикалық ықпалдастық аймағын құрауға бағытталған еді. Бірақ қалай
дегенмен де, Достастық тың кей кезде ролі айтарлықтай көтерліп айтылып
кетеді, сондықтан посткеңестік аймақта кейбір этаптардың өтуіне байлнысты
арнайы коректировкаларды енізумен байланыстырылды. Сол кездің өзінде
Достастық құрамындағы мемлекеттердің қазіргі жағдайын естен алмауымыз тиіс.
Сондықтан қарастырылған көптеген арнайы зерттеу жұмыстарының нәтижесі
салыстырмалы түрде ғана қабылданып, арнайы қорытндыла мен шешімдерге
келгенде толық түрде қабылданбауына толық түрде мүмкіндік туады.
1.2 1993 жылы 24 қыркүйектегі қойылған Экономикалық Одақ жайлы
Келісімнен кейінгі ТМД аймағындағы өзгерістер
Бірінші кезең, яғни 1991-1993 жылдардағы период бұл мемлекеттердің
тәуелсіздіктерінің және ұлттық суверенитетінің қалыптасуы, институционалды
ТМД бет әлпетін құрап және оған деген әсерді орнатудағы өзіндік
ерекшеліктерге толы болды. 1991 жылдан кейін қатысушы мемлекетердің негізгі
мақсаты – Алматыда қабылданған келісімнің қыр-сырларын іске асыру болып
табылды. 1991 жылы 30 желтоқсанда Минскіде және 1992 жылы 16 қаңтарда
Мәскеуде ТМД мемлекет басшылары жиналып, өзінің басты көздеген нысаны болып
Достастықтың құқықтық базасын және саяси структурасын құруға деген өз
көмектерін тигізуге бел буған еді. Минскіде болып өткен келіссөздердің ең
ірі жетістіктері – космостық кеңістікті біріккен зерттеу және қолдану
туралы, КСРО бұрынғы шет елдердегі мүлкі жайлы келісімдерге жетуі еді.
Сонымен бірге бұл келісімдерден маңыздылығы бойынша қалыспайтын әскери
күштер мен шекарадағы бөлімдер, стартегиялық қарулар жайлы келісімдер
қабылданды. Бұл кезде алғаш мүше мемлекеттердің әске ұстауға деген құқығы
танылған еді. Сол кезде стратегиялық қарулар және ядролық арсеналға деген
біріккен басқару және бақылауға деген ымыраға жеткен еді. Алғашқы кезеңде
Достастық негізгі назары ұлттық шекараларды орналастыру және олардың толық
қорғалуын қамтамасыз ету болып табылатын. Бұл жұмыстың нәтижесі 1993 жылы
желтоқсанда қабылданған сыртқы шекараларды қалыптастырудағы ықпалдастық
жайлы келісім Ашғабадта қабылданып, оған Қазақстан, Қырғызстан, Ресей,
Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстанға деген келісе отырып, олар сыртқы
қорғанысты орнату олардың негізгі мақсаты және приоритетті мақсаты ретінде
анықталады.
Ал организациялық документтердің арасында ең маңыздылардың бірі – 1993
жылғы қаңтар айындағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Уставта құрылымның
негізгі мақсаттары мен принциптері, мүше болу принципі олардың
экономикалық, әлеуметтік, әскери-техникалық сфералардағы ықпалдастық
атқарушы органдар тағайындалып, олардың қаржылық жағдайы қалыптастырылды.
Осыдан келіп шығатыны уставқа сай мақсаттары:
- саяси, экономикалық, экологиялық, гуманитарлық, мәдени және өзге
салалардағы қарым-қатынасты тереңдету және тәжірибемен айналысу;
- жан-жақты және көпжақты балансқа түсірілген экономикалық және
әлеуметтік дамуды, интеграция, кооперацияны қарастырады;
- негізгі және айнымас азаматтар құқықтарын және бостандықтарын
қалыптасқан халықаралық құқық және Қорғаныс кеңесімен айтқыза
алмай кетіледі;
- азаматтадың сұқбаттасуы мен Одақ бойынша қозғалысына еркін рұсат
етіледі;
- өзара саяси және құқықтық көмек мемлекеттер арасындағы араздық пен
конфликттерге негізделген.
Бұл айтылып кетілген мәселелерді және өзге қиындықтарды сол кездегі
органдар – Қорғаныс министрлер кеңесі, шекаралық заставадағы басшылардың
кеңесінде өзіндк рөл атқарып отырады. Бұл кездегі ең маңызды деген
экономикалық келісім бұл 1993 жылы 24 қыркүйектегі Экономикалық Одақ жайлы
Келісім болып табылады. Бұл жайлы алғаш өз ойын 1992 жылы қазан айындағы
Бішкектегі ТМД мемлекет басшыларының кездесуінде бұл істің өте маңызды
екені ерекше атап өтілді. Сол кезде бұл Достастық алдындағы ең алдымен
шешілетін мақсат болып орнатылып, оның алдындағы даму кезенінің талабы
бойынша да бұл алдыңғы қатарлы іске айналды. Бұл кезде өзара қарама-
қарсылық, жеке изоляция, тұрақты шаруашылық байланыстар үзілуі секілді
шеттен тыс істермен бос өткізілген жылдар мемлекеттердің экономикалық
жағдайын бір қадам да алға жүргізбегендігін анық көрсетіп берді.
Бұл қозғалыс нәтижесінде Келісімге өз қолдарын 9 мемлекет –
Азербайжан, Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей,
Тәжікстан және Өзбекстан өз қолдарны қойды. Ал Украина мен Түркмения бұл
одаққа ассоциациялық қатысушы мемлекеттер ретінде қатысуға бел буды. Бұл
документ ортақ кедендік және қаржы кеңістік одағын нарық жағдайында
орнатудың кезеңдерге сарапталған құрылуын анықтап берді.
1. Алғашқы кезеңі – кедендік салымдардың алынып тасталуы мен тауардың
кедергісіз өткізілу құқығына ие мемлекетаралық ашық сауда кеңістігін
құру;
2. Кейінгі кезең – сыртқы сауда саясаты координациясы ортақ және шет
мемлекеттерге деген ортақ кедендік салымдар мен тарифтер орнатуға
құқылы кедендік одақ құрылуы;
3. Үшінші кезеңде – капитал мен жұмысшы күшінің ортақ сауда нарығының
құрылуы;
4. Ал тәмамдаушы кезеңнің өң бойында ортақ бюджет, салық, кредиттік-қаржы
және валюталық саясатын бірігіп отырып талқыға салу арқылы шешетін
валюталық одақ құрылуы қарастырылады.
Бұл алғашқы жылдардың негізгі нәтижелерінің бірі – рубльдік зонаның
жойылуы, содан әрбір мемлекеттің жеке купюраларының шығарылуы жеке
экономикалық-қаржы институттардың қалыптасуында өзінді Экономикалық одаққа
мүше мемлекеттерінің арасындағы қозғалу визаның керегінсіз іске атқарылуы,
нәсілдік және этникалық бөлінуден мүлдем бас арылту, білім және
квалификация деңгейінің ортақ бір негізі орнатылып, сақтандыру, пенсиямен
қамтамасыз ету және миграцияны толастату жайлы сұрақтар алғаш негізге
алынды. Одақтың жұмысын бақылауға алатын атқарушы және координациялық
комитет және органдар құрылды. Бұл орайда ашық сауда кеңістігі; кедендік,
салықтық және валюталық одақ құрылу мәселесін қарастыратын ортақ кредит-
қаржы саясатының маңызы өте зор. Одақтың ішкі қарым-қатынасы екі деңгейде
орнатылады.
1. Өнеркәсіп орындары арасындағы;
2. Қатысушы мемлекеттер арасындағы болып қарастырылады.
Алғашқысы болса өте үлкен маңызға ие, өйткені КСРО құлдырауы ондаған
мың кәсіпорындар арасындағы байланыстылығы болады. Осы орайда негізі
мәселелер - өнеркәсіп орындарына көмек көрсету және адамның мүлік,
эффектілі жұмыс істеуге стимуляцияға шақыруы болып тұрады. Бұдан келіп
шығатыны ортақ шешімдерге келе отырып, сауда үйлерді биржалар, банктер,
сақтандыру компанияларын орнатудағы ортақ келісімдерге келе отыып , шешуге
тырысуымыз тиіс. Ал бұл істі алғаш жолға қойған 1992 жылғы желтоқсандағы
мемлекетаралық ТМД банкінің құрылғандығын жариялады. Ерекше атап өтуім
тиіс, одан кейінгі жылдардағы ұлттық банктер және екінші дәрежедегі
банктердің келісімдерге келе алуы мемлекетаралық банк мойнына салынған
жүкті оңай өңгеріп әкеткен еді. Сондықтан бұл мысал көпсалалы
координациялық типті Электроэнергиялық Кеңес, теміржол бойынша Кеңес,
техника және технологиялық салалардағы Кеңес, үкіметаралық мұнай мен газ
бойынша Кеңестердің жұмысын жемісті түрде жалғастыруды және саяси-қоғамдық
рөлінің үлкеюін ұсынады. Осылар арасындағы ең құндысы инвестиция
саласындағы Келісім болып табылады.
1994 жылы 15 сәуірде ТМД мемлекетерінің басшылары еркін сауда аймағы
және Экономикалық одақты толық түрде тану жайлы келісімге өз қолдарын
қойды. Сол күннің өзінде мемлекет басшылары өндіруші, коммерциялық,
кредиттік-қаржы, сақтандыру және аралас трансұлттық корпорацияларды
құрудағы және одан әрі дамытудағы ықпалдастық жайлы меморандумдық келісімге
өз қолдарын қойды. Экономикалық одақ бұл өткенге қарай қадам емес, бұл
қарым- қатынас деңгейінің жаңа және мәнді қадамы болды. Бұл өткізілген
шаралар ТМД құрамындағы сол заманда жүргізілген саясаттың нақтылығын және
экономикалық жағынан даму дағы оң саяси жетістік ретінде ерекшеленеді. Ал
Экономикалық одақты құрудағы асқан қиындықты тудырған біренше өте маңызды
фактор ерекшеленеді:
- көптеген мемлекеттердің жағдайы сол кезде мәз емес еді, яғни жағдайы
толық және өте терең кризисті басынан кешіріп жатты, сонымен бірге әр
уақыт ұлттық жағдайда инфляциялық өсімді ырықтындыра алмады;
- экономиканың тұрақтылығы және экономикалық саясаттың жүргізу тәсілдері
сол кезде өзіндік ерекшеліктерге толы еді, бұл әсіресе қаржылық,
бюджеттік және кредиттік саясатта өзінің көрінісін таба алды;
- тарифты және тарифсіз жүргізілетін сыртқы саудада бағаларды
либерализацияға ұшыратудың алуан түрлі сатыда орнатылуында болып
табылады;
- төлем қабылдау қатынастарын негіздеу , қатысушы мемлекеттердің бұл
проблеманы екіжақты деңгейде шешуге тырысып, Келісімге қатысты емес
төлемдік міндеттемелер реті де қарастырылып өтті;
- сондықтан кейбір мемлекеттердің мүдделерінің әр түрлі мерзімге
байланысты бағдарламалық қатысу жайлы ерекше аталып өтіледі және
кейбір меммлекеттер үшін бұл перспективті, ал екіншілер үшін
стратегиялық мақсатқа және кейбіреулері үшін тек экономикалық
кризистен өзге мемлекеттердің қолдауымен шығып кету жолы секілді
мақсаттарға ие болатын.
1994 жылы 21 қазанда ТМД мемлекеттері басшыларының кезекті кездесуінде
Экономикалық одақ жанындағы Мемлекетаралық экономикалық комитет жайлы
келісімге қол қойылады. Бұл келісмнің астына қолын қойғн он бір мемлекет
өздерінің құрамында Түркменстанды көре алмады. Бұл комитет оғанбайланысты
қабылданған арнайы щарт бойынша өз істерін атқарады, бұл қабылданған
келңсңмнен бөлінбес ерекшелігі болып табылады. Мемлекетаралық экономикалық
комитет – Экономикалық одақтың координациялық және атқарушы тұрақты органы
бодып табылады. Ол бақылаушы және таратушылық функцияларды өзінің қатысушы
мемлекеттерімен берілген және делегирленген жеке құқықтарына сай атқарып,
арнайы одақ құрамындағы мәселелер мен қаржылық базасына өз ықпалдастығына
ие болады. Өзінің қызметінде Комитет өзінің жұмысының нәтижесін Мемлекет
басшылары және Үкімет басшылары кеңесі алдында жауапты, сонымен бірге өз
жұмысының қорытындыларын олар мемлекетаралық және үкіметаралық келісім-
шарттардың ырқына сай жүргізіп отыруға, содан келіп шығатын негізгі комитет
жұмыстарының бірі бұл:
- экономикалық одақты құруда арнайы төлемдік функцияларға ие құрылым
құру арқылы, еркін сауда аймақтарды, кедендік одақты, бірыңғай сауда
рыногында капитал мен жұмысшы күшіне, алдында ғана айтылып кеткен
валюталық және қаржылық одаққа мұқтаж болып табылады;
- экономикалық қатынастарда гармонизацияланған реттелуге жеткізу;
- кіші бизнесті қолдау; жалпы рыноктың дамуында инфраструктуралық
ықпалдастық; трансұлттық бірлестіктер, финанс-қаржылық және
сақтандырушы топтар, біріккен өндірістерді қолдау негізі болады;
- әлеуметтік сұрақтар бойынша ортақ мүддеге сай біріккен шешімдерге
келуді қарастырды.
Ең негізгі Экономикалық комитеттің функциялары болып экономикалық
жағдайдың анализі, экономикалық реформалардың жүру жолы; әлеуметтік және
экономикалық саясатты жүргізу кезінде арнайы ұсынстарды дайындау,
шаруашылық заңнама бойынша ықпалдастық бірігу, экономикалық келісімдер мен
интеграциялық процесстердің құқықтық базасын құрудағы біріккен қадамдар
атқару, жалпы информациялық жүйелердің құрылуы; біріккен көпжақты
өндірістік келісім-шарттарды құрудағы қадамдар, бұл айтылған істер мен
қадамдарға деген мемлекет басшылары мен үкімет басшыларының контроль жасауы
секілді іс-шараларды өз құрамына алып тұрады.
Бұл айтылған мәселелер бойынша Экономикалық Комитет функциялары:
- экономикалық мәселелерді қарастыратын ТМД мемлекеттерінің басшылары
алдында арнайы документтерді дайындау және іске асырылуына ықпалын
тигізу;
- ТМД мемлекет басшылары алдына тартылған және үкімет басшыларымен
талқыланған программалар және өзге документтер, келісімдер құрылымы
бойынша өз сараптамаларын жүргізу, сонымен қоса координациялық-
консультативті органдардың арнайы құқықтары мен міндеткерліктерін
қарастыру;
- Достастық органдарының арнайы жіберілген сұрақтары, финанстық
қаражатты талап ететін арнайы қажеттіліктерді қарастыру;
- Достастықтың өзге департаменттерімен, бірлестіктермен және халықаралық
құрылымдармен өзінің саясатын іске асыру;
- құрамындағы мемлекеттерді жүргізілетін арнайы экономикалық саладағы
істер жайлы хабарлама тарату;
Сондықтан Комитет міндеткерлік орнататын құрамындағы мемлекеттермен
табысталған арнайы сұрақтарды шешу, сол шешімдер атқарылуына сай
үкіметтермен оларға табысталған құқықтарды мобилизациялау қуаты және өте
эффективті кооперацияланған қатынастарды орнату, табиғи байлықтар мен
сыртқы ортаны антропогендік кері әсерден сақтауға тырысуға барлық күш-
қуатын жұмылдыруға тиіс болады. Ал өзге сұрақтар бойынша комитет арнайы
рекомендациялық түрдегі негіз болып табылады. Комитеттің басқарушы
органдары болып, Президиум және Коллегия болып табылады. Ал ең негізгі
басқару орталығы мемлекет басшыларынан құралған президиум болып табылады
және ол өзінің отырыстарына бір кварталда бір реттен аз емес атқарылуда
болады. Президиум басшысы болып председатель және ол үкуімет басшыларының
орынбасарларының арасынан тағайындалады. Бұ орган арнайы мемлекетаралық
сұрақтарды және маңызды эконмикалық ықпалдастық жайлы істерді қарастырады.
Бұл атақарылған істер нәтижесінде пайда болатын шешімдерді іске атқару
кезінде Коллегия өз ісіне кіріседі. Отырыстар арасындағы уақыт мерзімінде
жұмыс атқарушы департамент ролін Коллегия іске асырады. Бұл құрылымды
Экономикалық ықпалдастық жайлы келісмге қол қойған мемлекеттердің арнайы
өкілдері іске асырады. Коллегия председателі мемлекет басшыларының
ұсыныстары бойынша тағайындалады, ал бұл шешім кезекті Президиум отырысында
іске асып отырады. Председатель өз орнында ұш жыл болады. Коллегия тұрақты
түрде жұмыс істеп, МЭК құрамындағы аппарат ісіне жауап беріп, сонымен бірге
өз компетенциясынан аспайтын шешімдерді қабылдауға құқылы болып табылады.
Ал, бірақ коллегияның негізгі Президиумге тәуелділігі бұл – арнайы мемлекет
басшыларының отырысындағы орнатылған регламент бойынша жұмыс істеуі. Сол
кездегі пайда болған құрылым өте қиын әрі шым-шытырық болған соң кейіннен
ол қысқартылып, Президиум басшысы және Коллегия председателі орындары
бірігіп кетті. Президиум және Коллегияның шеішмдері келесі мәзірлер бойынша
атқарылады:
- консенсус – яғни бұл шешімнің түрі кедендік одақ, ортақ қолданыстағы
сауда аймағы, валюталық одақ негізіндегі капитал, жұмысшы күші, қызмет
көрсету бойынша Экономикалық одақ интеграциясының одан арғы даму жолын
қарастыратын шешімдер болып табылады. Сонымен бірге бұл процедураны
іске асырмастан бұрын бұл сұрақ бойынша әр мемлекет өз талап-
тілектерін және мақсат-мүдделерін білдіреді. Бұл сұраққа байланысты
өзінің кері ойын білдірген мемлекеттерге шешілген шешімдер жаңа
берілген міндеттемелер іске аспайды. Ал егер де берілген тақырып
барлық Одаққа мүше елдердің мүддесіне сай келетін сұрақ болса, ол
әрбір мемлекеттің ойларын білдретін жазбаша түрде референтерге
табысталып, Достастықтың үкімет басшыларының кезекті отырысында
талқылауға шығарылады;
- квалификациялық үстемдікпен – бұл экономикалық потенциалдың
үстемділігіне байланысты арнайы экономикалық сұрақтар, шешімдер
олардың бұл сұрақтың тигізетін шығымның көтере алуына байланысты
қарастырылады. Ал дауыс беру кезегі арнайы нақтылы тәртіп бойынша
орнатылады;
- квоталардың енгізілуі, резервті валюта, финанс фондтарды құру және
өзге де маңызды сұрақтар бойынша экономикалық мәселелер өте маңызды
шешімдер бойынша да квалификациялық үстемдік бойынша шешімдер
қабылдану тәртібі орнатылады;
- қарапайым үстемдікпен – яғни процедуралық негіздегі шешімдер бойынша
болады.
Бұл шешімдерді орнатуға қатыспаған мемлекеттер бұл іске өзінің жазбаша
түрде берілетін арнайы сұрауының негізінде және ТМД орталық негізінде
қабылданған проуедуралық негізге байланысты қабылданады. Экономикалық
комитет өзінің құрамында Одаққа қатысушы мемлекеттердің мүшелерінен
құралатын арнайы департаменттерден құралады. Аппаратты басқару үшін
Коллегия председателі тартылады. Ал департаменттердің басшылары Коллегиямен
тағайындалып, Президиумнің қолдауына ие болады, ал өзге мүшелері тек
Коллегия председателімен тағайындалады. Сондықтан бұл департаменттің
жұмысшылары халықаралық азаматтыққа ие және өзіңің мемлекетіндегі официалды
мүдде мен саяси бірлестіктерімен ешбір байланысы болмайды. Ал бұл құрылымды
қаржылық жағынан толықтырып отыратын жүйе әрбір мемлекеттің негізінде
құралып, тек олардың экономикалық потенциалы бойынша жіктеледі. Комитеттің
жұмыс істеу тілі болып орыс тілі қабылданды, ал орталығы болып Мәскеу
қаласы табылды. Бұл құрылым заңдық күші бар саяси жүйе болып табылды. 1995
жылғы 1 қаңтарында белгіленген тәртіп бойынша дауыс беру тәртібі Президиум
және Коллегия үшін квалификациялық үстемдік бойынша экономикалық потенциал
негізінде мынадай мемлекеттерге негізделіп атқарылады: Ресей Федерациясы –
50 дауыс, Украина – 14 дауыс, Беларусь, Қазақстан және Өзбекістан 5 дауыс
бойынша, Азербайжан, Армения, Грузия, Қырғызстан, Молдова, Тәжікстан және
Түркменістан 3 дауыс бойынша бөлініп берілген. Енді бұл дауыс бойынша
берілетін 100 дауыстың 80 берілсе сонда ғана шешім қаьылданды деп
қарастырылады. Бұл сұрақты шешуге толық мемлекеттер қатысса, онда олардың
берген дауыс саны 100 деп алынып, ал қатыспауышылардың дауысы олардың
берілген міндеткерліктері бойынша пропорционалды түрде бөлініп беріледі.
1.3 1995 жылы қаңтардағы Кедендік одақ жайлы келісім және оның
инеграциялық маңызы
Ешбір келісімде берілмеген Комитет құрылу шешімі әрқашанда
экономикалық интеграцияға алып келінетіні айдан анық. Соның нәтижесінде
1994 жылы 21 қазанда барлық ТМД мүше-мемлекеттер Төлемдер одағы жайлы
келісімге өз қолын қояды. Ең негізгі мақсаты - өзара конвертерлік жүйелік
негізінде ұлттық валютаны қолдану және бұл негіздже төлемдік жүйені
орнатуға бел буу болып табылады. Бұл Төлемдік одақ құрудағы негізгі мақсаты
- бұл екіжақты және көпжақты келісімдер нәтижесінде оның реализациясына
әкелетін кезеңдік процесс болып қарастырылады. Ал одан кейінгі кезеңде ТМД
көпжақты шешімдер жүйесін коллективті валюта негізінде атқару болып
табылады. 1994 жылы қазан айында Кедендік одақ құру жайлы келісімге қол
қойылды. Бұл мемлекетаралық организация негізгі мақсаты экономикалық
ықпалдастық үшін құрылған тұрақты дамуына өзінің кері әсерін тигізетін
барьерлерден аттап өтіп, ТМД құрамындағы мемлекеттердің экономикалық
интеграциясына әкеліп соғады. Ал енді МЭК, Төлемдік және Кедендік одақтар
құрылғаннан кейін мақсаты ортақ тауар өткізу аймағы, қызмет көрсету,
капитал және жұмысшы күшін қолдау негізіне жіберілген. Бұдан соң ТМД
аймағында валюталық одақ құру үшін арнайы шектеулердің алынып тасталуы
тиіс. Осылай біз көріп отырғандай бұл Еуропалық одақ жолымен жүріп отырды.
Бірге сарапталған сыртқы экономикалық саясат үшінші мемлекеттер мен
халықаралық бірлестіктерге деген және соның нәтижесінде 1992 жылы 15
мамырда сыртқы экономикалық саясатта ортақ мақсаттар мен мүдделерді
ұстануға негізделген Келісімге ратификацияға жіберіледі. Олар ортақ
нормативті базаны құру және мемлекеттік сараптау негізінде өзара келісіп
жұмыс істеуге міндеттемелер алды. Сонымен қатар тарифті және тарифсіз
сараптау негізіне арналып, реэкспортқа қарсы өзіндік ерекше саясат жүргізіп
бұл тек жазбаша рұқсат бойынша ғана сатылуға болуы жайлы келісімге сай
келеді. ТМД құрамындағы мемлекеттер экспорттық және импорттық тауарларды
өткізуде келісімде келтірілген міндттемелерді атқарып, сондықтан
транспорттық-экспедиторлық құрам үшін де мемлекет ішідегі жағдайларды
орнатуға ұлттық субъектілердің халық шаруашылығында тұрақтылығына өз
белдерін буады. Бұдан келіп шығатыны Одаққа мүше мемлекеттер бұл салалар
бойынша статистикалық мәліметтерді үшінші жаққа берілуіне қарсы шарттар
негізі болды.
1992 жылы 6 шілдеде Одаққа мүше мемлекеттер Экономикалық сот статусы
жайлы келісімге қол қойылып, ТМД Экономикалық соты жайлы тұрақтылықтағы
міндеттемелерге негізделген. Бұл орган қабылданған біржақты мемлекеттік
келісімдерге орталықтанған міндеттемелер және келісімдерді шешуде
экономикалық араздықтардың мемлекет басшыларының Кеңесі және өзге деген
институттардың бұл іске қатыстылығын анықтап, арнайы атқарылу
қызметкерліктерін атқарады. Сонымен бірге экономикалық соттың жоғарғы
басқармасы түсіндерме жұмыстарын келісімдерді қолдану міндеттемелері,
Одақтастар актілері және институттарын алады; бұрыңғы КСРО құрамында
қабылданған келісімдерді және соларға негізделген саяси актілерге талқыға
түсіріп, олардың қазіргі өмір стандарттарына және қатысушы-мемлекеттеріне
сай не сай еместігін қарастырады. Бұл түсіндіру жұмыстары тек арнайы
мемлекет басшыларын сұраулары немесе арнаулы бір мәселелер бойынша шешімдер
қабылдап бұны Одақ органдары, жоғарғы шаруашылық, арбитражды соттар және
өзгеде ірі органдар ұраулры бойынша сол бенефициарлардың экономикалық
араздықтарын шешуге міндеттелген. Экономикалық сот әрбір мемлекеттен екі
адамнан жинала отырып, олар жоғарғы арбитражды және шаруашылық соттар
қазылары тағайындалуына сай орнатылаып, 10 жылға дейін өз ісін жүргізуге
міндеткерлікті алады. Сонымен Регламентке сай пленум Экономикалық сот
шешімдеріне деген қарсылықтарды қабылдау және талқылауға міндетті болып
табылады. Бұл Пленум бір кваталда бір реттен аз емес өз міндеттерін іске
асыру үшін отырыстарын өткізеді. Сот бұған қосымша мүше-мемлекеттердің
коллизиялардың ТМД заңнамалық актілерінде болмауын қадағалайды. Жоғарғы
экономикалық соттың қаржылануы рубльдік жүйеде жүргізіліп, орталығы Минск
қаласында орналасады. Экономикалық одақтың құрылуынан біршама өткеннен
кейінне кейбір статьялары ауысуы мүмкін деп айтуға болады. Өйткені сол
кезде көп мемлекеттердің ұлттық экономикасы дүниежүзілік аренаға тез шығуға
деген мақсаттарынан айнып қалды. Сол кезде анықталған негізгі үш келісімді
немесе одақтық бағыт анықталды, бұлар:
1. ТМД мемлекеттері арасында екіжақты келісімдер бойынша;
2. Көпжақты келісмдер мен одақтық байланыстардың негізгі интегрциялық
ядро немесе мемлекет тобының алға жылжуы, сонымен бірге бұл негізге
Қазақстан – Ресей – Беларусь ықпалдастығын алуға болады;
3. Субрегионалды интеграциялық және даму программасын іске асыру, бұл
үшін еліміздің орны бар Қазақстан - Өзбекстан – Қырғызстан үштігін
мысалға алуға болады.
Енді экономикалық одақтың жеткен жетістіктерінің статистикалық
мәліметтеріне сүйенсек, 1995 жылғы Достастық ішіндегі сыртқы сауда айналымы
183,3 млрд АҚШ долларына сай келіп, бұл 1994 жылға қарағанда 21% артық
болып атқарылды. Бұл сауданың активизациялауға өзге дүниемен, олардың даму
жолымен үштен бірімен сай келеді. Бұл яғни экспорттық тауар шығару 17,6%
сай болып, 108,6 млрд долларға сай келетін. Барлық мемлекеттер экспорттық
сауданы өрістетті, бірақ Азербайжан және Өзбекістан ғана экспорттық
тауарларды Одаққа шығаруды азайтты.
1995 жылы негізгі ТМД сауда партнерлері болып, Беларусь, Қазақстан,
Ресей, Украина сауда айналымының 90% өзара арасына орналасты. Ресейдің
мойнына 84% Одақтың жалпы экспортын сыртқы шетелге, Украинаға - 8%,
Қазақстан, Өзбекістан, Беларусь - 2% сай келетін, Азербайжан, Түркменістан,
Тәжікстан – 0,2% сай келетін. Ал жалпы импорттың – 21,7% сол кездегі лидер
Ресейге сай келетін, Украинаға – 7,6%, Қазақстан - 4% сай келетін. Ең
негізгі ТМД құрамындағы мемлекеттердің дамуындағы бағыт бұл шекаарлық
аудандардағы қарым-қатынасты либерализациялау болып табылады. Бұл айтылған
және соның алдында қол қойылған барлық келісімдердің логикалық жалғасы бұл
Ресей мен Қазақстан арасындағы 1995 жылы 26 қаңтарда қойылған шекаралық
аймақтар ықпалдастығы жайлы келісімі еді. Осылай қазіргі кездегі кез келген
ТМД мүше мемлекеті өзінің экономикалық саясатын өрістетуге деген өзіндік
себептер мен арнайы құрамындағы құрылысына ие болып табылады.
Осы жүргізген саясаттың негізгі нәтижесі – 1995 жылдың төртінші
кварталындағы кедендік одақтың құрылуының толықтай тәмамдалуымен
ерекшеленеді. Оның құрылуының принципиалды түрде сол кездегі өте ауыр өзара
сауда айналымының және экономикалық кеңістіктегі практикалық қадамдар жасай
отырды. Ал атқарылған істердің бұл сфераларда Ресей Федерациясының,
Қазақстан және Беларусь арасындағы үшжақты Кедендік одақ бойынша Келісім ең
алғаш өзара тауар айналымы 1995 жылы нәтижесі болды. Бұл айтылған актуальды
шешімнің құралуында ұлттық валюта ролін қолданудағы санау жүйесінің
тұрақтылығына байланысты болды. Ең жақын перспективада өндірістік-
техникалық ТМД мемлекеттерінің ең жақын болшақтағы интеграциясы көбінесе
Достастық экономикасының дамуына өз ықпалын тигізді. Өндірістік қатынастар
жүйенің қайта құрылуына толық сауда-экономикалық құрам технологиялық
модельге негізделді. Бұл жұмыстың басты жолдары:
1. Ұлттық процесстердің структуралық экономиканың мемлекетаралық
инвестициялық программалар;
2. Ғылыми-техникалық қоғамдастықтың біріккен стратегия және
приоритеттер құрылуындағы реализацияны іске атқарады;
3. Біріккен ғылыми-техникалық потенциалы құрылуы даму фондында
құрылуы тиіс;
Сонымен бірге өте үлкен көзқарасты біріккен организациялық-
экономикалық жағдайлар, біріккен адаптациямен инвестициялық негізге арналуы
тиіс. Жан-жақты мемлекеттік көмек басқарушы объектілер құрылуында
трансұлттық, өндірістік, ғылыми-техникалық, финанстық және өзге ТМД
структуралық бөлімдеріне перспективалық жалпы рынокта капитал және
басқарушы жетістіктерге негізделеді. Арнайы мемлекеттік көмек финанс-
өндірістік топтар айтарлықтай даму үшін қатысушы мемлекеттердің дамуында
өзінің зор орнын алады. Бірақ сол кездің өзінде бірнеше онжылдықтар бойынша
қалыптасқан технологиялық байланыстар машина жасау өндірістің байланыстары,
отын-энергетикалық және қорытушы өндірістердің мемлекетаралық байланыстарды
қарастырады.
Сонымен бірге Достастықтың саяси коллизиялардың Батыс пен Шығыс
арасындағы шапшаң интеграцияның дамуында арнайы даму арқылы шетелдік
көмекке үміт онжылдықтар бойы қалыптасқан біріккен потенциалға негізделген.
1994 жылы қалыптасқан ТМД және оның органдары арналған проблемалар оның
толық көлемдегі түрде интеграциясын одан әрі дамыта түсті. Әрине бұл кезде
Достастық өзінің қалыптасу кезінде өзінің даму жолынан өтіп жатты. Бірақ
бұл өте көп уақытқа созылып кетті, өйткені біздің интеграциялық зонада
жоғарғы интеграциялық жүйеде орын алып, өзінің көпұлтты және біркелкі
тарихи дәстүрлер де өзінің жоғарғы орынды алғызбауға өзінің кері әсерін
тигізеді. Тарихи логика бойынша дүниежүзілік қоғамдастыққа деген ену
процессі Достастықтың барлық мемлекеттерінің біріккен үлестері арқылы ғана
іске аса алады, өйткені олар XX ғасырда қалыптасқан интеграциялық базаны
өзінің даму жолындағы негіз ретінде де алуға болатынды да сол кезде әр
елдің эксперттері естен шығармаған еді. Осылай Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы елдердің бастапқы қарқын алудағы өзінің ерекше ролімен және
позитивті әсер негізіндегі кеңестік мемлекеттерді ілгерілетудегі
салыстырмалы айырмашылықтарымен көзге түсіп кетті. Сонымен қоса Достастық
деген амортизация беруші механизм, яғни ортаға тарту күшінің кері әсерін
және үдемелі регрессті айтарлықтай тоқтата отырып, толыққанды қарсылығына
тап болу мүмкіндігін қарастырып кетті. Бірақ сонымен бірге ТМД істеріне
қарсы бағытталған критика да орынды болып табылады. Өйткені бұл жүйенің
мемлекетаралық қарым-қатынасты құрудағы да көптеген жіберген қателіктер мен
қолданылмаған мүмкіндіктері де мол еді. Сондықтан осы бастағы зерттеулерде
ТМД қабылдаған қаулыларды орындаудағы бос аймақтар және Достастық
органдарының көбінің жалпы жұмыс істеудегі әлсіздігі және кейбір жағдайда
ешбір қозғалысқа ие болмауы достастық жұмысына ауыр сын түсіріп, өте нақты
болып келеді. Сол кездің өзінде өткеннің берген соққылары компромисске келу
жолдарының өте сараң нәтижеге алып келуі, өзара қанағаттылықты тудыратын
жаңа мемлекеттің өркениетті дүниежүзілік қоғамдастыққа деген ену жолы бұл
кезде қалыптасқан халықаралық құқықтық аймақта өте жемісті қиындықтардан
аттап өтудің өзіндік өтпелі кезең қиындықтарын бастан кешіруіне байланысты.
2 ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Интеграциялық процестерді зерттеудің мәселелері
Интеграция терминін алғашқы рет неміс және швед ғалымдары ХХ
ғасырдың 30-шы жылдарында қолданған болатын. Интеграция түсінігі қайта
құру, қосылуды білдіретін integratio деген латын сөзінен шықты.
Әлеуметтік тұрмыста қолданылатын интеграция түсінігі тар мағынада
мәдени, экономикалық, саяси және басқа салаларда болып тұратын
құбылыстармен процестерді қамтиды.
Сонымен қатар үлкен мағынада интеграция топ, әлеметтік, этникааралық,
аймақтық мемлекет аралық болып бөлінеді.
Бізге қажетті проблематика мемлекет аралық интеграциямен байланысты
және халықаралық қатынастар мәселесінің шеңберіне енеді.
Алғашқы болуына, ауқымдылығына және өту уақытына байланысты. Батыс-
Еуропалық интеграция тәжірибесін сөз жоқ басты болып отыр.
Қазіргі әлемдегі интеграциялық процестерді зерттеуге қызығушылық
соғыстан кейінгі жылдары басталды. Мұның себебін интеграцияның шиеленіскен
халықаралық мәселелерді бейбіт шаралармен шешуде дұрыс ықпал ету мүмкіндігі
еді.
Өтіп жатқан процестерді талдау мен теориялық қорытудағы алғашқы
қажеттілік Батыс-Еуропамен солтүстік Америка елдерімен байланысты
интеграциялық аймақтарда пайда болды. Өмірге келген әртүрлі теориялық
концепциялар, көбінесе жоғары дамыған индустриялды қоғамға қоғамға арнаулы
заңдылық еді. Себебі ол кезде әлемдік тәжірибеде басқа оқиғалар болған жоқ,
үшінші әлем елдерінің бытыраң қылығынан интеграциялық ағымдардың тууы
мүмкін емес еді.
Аймақтың интеграцияны зертеудің теориялық жағынан сүйене отырып,
мамандар көп интеграция концепцияларының ішінен үш ірі бағытты анықтап
отыр.
Біріншісі, Батыс-Еуропалық мемлекеттердің тарихы, экономикалық және
саяси мүдделерінің ортақтық идеясына сүйеніп отыр. Осыны алға тарта отырып,
бұл ағымның жақтаушылары институцияланған бірлестікті құрудың қажеттілігін
айтады.
ХХ - ғасырдың 50-жылдары американдық және еуропалық саясаттанушылар,
әртүрлі мемлекеттердің федерацияға бірігу идеясына негізделген концепцияны
ұсынады. Саяси ғылымда бұл ағым федерализм деген атқа ие болды, өйткені,
оның жақтаушылары, биліктің федералистік жүйесі бірлестікке кірген ұлттық
мемлекеттердің тұрақты, әрі қауіпсіз дамуын қамтамасыз етуде болды.
Берілген бағыттың шеңберінде екі әдіс көрсетіледі: Дәстүрлі федерализм және
миофедерализм.
Бірінші әдістің жақсаушылары конституционализм мен биліктерді болу
идеясының негізделген көзқарасы ұстануда. Олардың мәнін аймақтық интеграция
халықаралық маштабтағы мөлшері қайта құрулар негізінде іске асады деуінде
жатыр.
Бұл ағымның жақтаушыларының ойынша, федеративтік жүйе интеграцияның
соңғы нүктесі болып табылады. АҚШ пен Швецария конфедерациясының жұмыс
істеуін мысалға ала отырып, федералистер федерация құру ағымдары елді
біріктіруші жоғарғы элитадан шығу керек деп ойлайды. Федералистік жүйе
автономды мемлекеттер жүйесінен гөрі мүдделерді жақсы қорғайтытындығын
түсіну интеграцияға жемісті болуын кепілі мұны қолдаушылар үшін, ең
алдымен, федералистік жүйеге қалай көшу маңызды және осыған сәйкес
федералистік билік құрылысы, орталықтандыру дәрежесі, құзыреттілікті бөлісу
және т.б. байланысты институционалдық қайта құруларға басты көңіл бөлген.
Әлеуметтік-экономикалық, мәдени салалардағы айырмашылық федерация құруға
кедергі болып табылмайды.
Американдық саясаттанушы А.Этционидің пікірінше, мемлекет аралық
интеграцияның басты мақсаты, саяси қоғамдастықты құру болып саналады.
Саяси қоғамдастықтың ретінде ол, интеграцияның 3 түрін түсінеді:
1. Зорлық жасау шараларына тиімді бақылау орнату;
2. Шешім қабылдайтын беделді орталықтың болуы;
3. Бірлестікке кірген азаматтар арасында ортақ анықтамалық бағыттың пайда
болуы.
Ағылшын саясаттанушысы Х.Аллен Канада, Австралия жаңа Зеландияны бірге
қосып, одан ауқымды конфедерация құруды ұсынды. Федерализм идеясы сонымен
бірге мондиалимзнің әлемдік үкімет құрудың жақтаушылары әртүрлі
теорияларына да әсерін тигізді. Көптеген елдерде әлемдік үкімет құру
идеясын қолдаған комиттеттер шыға бастады. Кейбір ғалымдар осы мақсаттар
үшін БҰҰ өкілдіктерін күшейтуді ұсынды. Бұл бір жағынан, интеграцияның
соңында ұлттық егемендікті жоғалтып алу қаупімен байланысты болса, екінші
жағынан қақтығысты жағдайларды алдын-ала шеңберінде шешілетінімен
байланысты еді.
Қазіргі уақытта аймақтық интеграция қатысты әртүрлі теориялық
жорамалдарды бір ғана ғылыми мектептің тұрғысынан қарау қиын. Негізінде
мемлекет аралық интеграция мамандары әртүрлі тәсілдерді ауыстыра отырып,
және барлық саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа да
авторлардың бәрімен үйренуге тырысады.
Қазіргі уақытта әлемдік қауымдастықтың әр бөлігіндегі интеграциялық
процестердің қарқыны әр түрлі жылдамдықпен, бағыттармен және түпкі
келісімдермен дамып отырғанын көреміз.
Осыған байланысты дәстүрлі теорияларымен бірге жаңа теориялар да жоққа
шығарылып отыр. Соғыстан кейінгі Батыс-Еуропа мен АҚШ ғалымдары қаншама жан-
жақты интеграциялық теорияны жасауға тырысса да, қазіргі процестер өз
түзетулерін әлі де болса еңгізуде.
Кеңестер Одағының баянсыз тарихының беттері талай (теорет)
теоретиктердің, тарихшылар мен саясаттанушылардың зерттеу тақырыбына
айналғаны белгілі.
КСРО-ң ыдырауының басты нәтижесі-темір пердемен бөлінген кеңестік
империя халықтарының дүние жүзілік қауымдастыққа қосылуы болып табылады.
Оның ыдырауының басты себептері терең экономикалық, саяси, мәдени және
жүйелік дағдарстың нәтижесі. Ал бұл дағдарыстың мемелекет аралық
қақтығыстарға, тоталды экономикалық коллапсқа әкеліп соқтырмағаны ТМД-ң
құрылуы болып табылады.
1991 ж қыркүйекте бұрынғы КСРО ыдырады деп айтуға болады, өйткені
Латвия, Литва, Астония, өздерінің тәуелсіздігін жариялайды. Олардың
тәуелсіздігін Ресей және тағы да бірқатар елдер мойындайды. Грузия,
Армения, Украина мен Молдава да тәуелсіз бағытты ұстай бастады. Коммунистік
жүйесінің қирауы нәтижесінде КСРО да сепаратистік тенденциялар күшейді.
Каммунистік империяның ыдырауына 1991 ж объективті себептер болды.
Кеңестік идиалогиясының ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы тіркелген еді;
КСРО-ң мемлекеттік құрылысы болса кеңестік мемлекеттердің формалдық еркін
бірлестікке сүйенген еді; әрбір мемлекетте республикалық билік орындары
Ресейдің әкімшілік орындарының айырмашылығы шамалы болса да, бірақ
мемлекеттік орындардың қажетті өкілдік бтлігі болды; соның ішінде сайлаулы
ұйымдар, атқару билікті жүргізетін министрліктер және т.б.
СОКП күйрегеннен кейін КСРО-ны біріктіретін саяси институт жойылды.
Бұл міндетті халық депутаттарының Кеңесімен сайланған Призидент те атқара
алмады. Сонымен қатар, осы екі өкілдік институттар қайта құру кезеңінде сол
кездегі саяси жағдайға байланысты өздерінің беделінен айырылды.
Коммунистік идеологиясы жайылғаннан кейін КСРО мемлекеттердің
арасында әртүрлі ұлттық идеялар кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz