Әдепте қазақ хандары хақында мәселе көтергенде біз негізінде
Сәкен Созақбаев
Тәуке хан
Тәуке болып ханымыз,
Рахат тауып жанымыз,
Он сан алаш бірігіп,
Ойран болды жауымыз.
(Халық өлеңі).
Елді елдікке, ынтымаққа, бірлікке бастайтын және сол жолда жанын
сала күрескен ерлерді туғызатын заман. Қазақ халқы өзінің бұрынғы –
соңғы тарихында басынан небір қилы замандарды өткізген. Олай болса
талайлытағдыр өмірден із – түссіз өте шығуы мүмкін емес. Такрихтың
терең – терең қатпарларына көз жіберер болсақ, елдің есімен
санасында ұзақ уақыттан бері сақталып келе жатқан небір орасан
уақиғалардың салиқалы соқпақтарынан аңғарамыз. Сол соқпақтардың
бойында еліне елеулі еңбек сіңіріп, қаһармандық қызмет атқарған ірі
– ірі тұлғалардың өмірі мен тарихта қалдырған іздері әлі күнге
дейін сайрап жатыр. Халық өз басына қатер төңген шақтарда, тағдыры
таразы басына түскен алмағайып сәттерде бар күш қайратын әлі
зобаланға қарсы қойып, ақыл парасатымен, білегінің күшімен арашаға
түсіп, сол жолда шыбын жанын аямаған, елінің, ұлтының тәуелсіздігін,
бостандығын қорғаған нар тұлғалы, алып азаматтардың ерлігін де,
есімін де еш уақытта ұмытпайды. Қайта уақыт өткен сайын қадір –
қасиетін арттырып, төбесіне көтере түседі.
Көп жылдар бойы ұлтымыздың тамыры тереңге кеткен тарихы және
елінің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен аяулы тұлғаларының
есімін атауға тыйым салып, коммунистік – тоталитарлық идеологияның
үстемдік етуімен басылған әдебиеттерде өткен өміріміз бір сорлы,
басқа ел емес, тіпті өзіміз шөшитын құбыжық өмір болып
суреттеледі.Тек тәуелсіздікке қолымыз жеткеннен кейін тарихымызға
деген көзқарас құштарлық арта түсіп, еліміздің өткенін тану жиналған
астықпен, қазылған кең мен тепе - тең бағаланып, өшіп қалған
есімдерді қайта тірілтіп жатырмыз.
Міне, осыған орай заманындағы Тәуке хан сондай ардақты
есімдердің ішінен ерекше орын алады. Бұған тарих куә, халқымыздың ой
санасы куә. Сол тарих пен ой сана бізді көптен толғандырып келе
жатыр. Әдепте қазақ хандары хақында мәселе көтергенде біз негізінде
Абылай, Кенесары туралы деректерді баспасөз беттерінде молынан
жариялап келеміз және халқымыз негізінде осы екі тұлға төңірегінде
мәліметтер мен аңыз әңгімелерге қанық. Ал Тәуке хан туралы
зертттеулер мүлде жоққа тән. Оның себебі негізінде Тәуке хан туралы
мәліметтердің сол заманнан бері архив қазыналарында сақталмауы және
тарихи зерттеулерде ізденіс болмағандығы. Жалпы жарық көрген тарихи
әдебиеттердің беттерінде Тәуке хан туралы мәлімет өте жұтан, тіпті
бір – екі ауыз сөзбен шектелетіні бәрімізге аян.
Батыр да, хан да, қара да өз заманының перзенті Тәуке хан өз
дәуірінде қазақ, орыс, қытай, жоңғар және басқа шығыс халықтарының
тарихында ірі қайраткер, көрнекті қол басшы ретінде де елеулі орын
алған. Ал өз елінің өміріндегі дипломат – мәмілегер, данышпан айлакер
қолбасшы, әдеттік құқық системасының реформаторы және ұлтының бірлігі
мен жерінің тұтастығын сақтауға жан аямай күш салған ірі
мемлекеттік тұлға ретінде танылды.
Қай кезеңге де уақыт әмірші, әр адам, сол адамның қатысуымен
өтер әр уақиға әмірші уақыт ерте ме, кеш пе әйтеуір бір оралмай
қоймайды. Кім біледі осы қиыннан шығар, осы күнге дейін Тәуке хан
жайындағы жазба деректер өте жұтан және оның есімі негізінен
жоңғар шапқыншылығына байланысты бірен – саран тұста аталып, өмірбаяны
реформаторлық қызметі толық дәрежеде зерттеле қойған жоқ. Халқына,
еліне кеңінен танымал ірі ғалым, академик Салық Зиманов өзінің
зерделі шәкірттерін жұмылдыра отырып, соңғы жылдары Тәуке ханның
Жеті Жарғысына зерттеу жүргізіп, бірнеше құнды, мазмұны терең
мақалалардың жарық көруіне ұйтқы болды. Оқырман қауым бұл басылымды
жылы лебізбен қабылдады. Мұндай ізгі хабар, алғашқы ғылыми
талпыныстар, әрине, Тәуке хан сияқты аса ірі тұлғаның барлық
ғұмырлық реформаторлық және үлкен мемлекеттік деңгейдегі тарихи
қызметімен ролін ешуақытта қамти алмайтыны ақиқат. Әзірге игерілмей,
халықтың игілігіне жарай алмай келе жатқан бұл мәселе бұдан өзінің
лайықты, тақырыпқа жан – тәнімен берілген зерттеушілерін тапса ірі
мәселе ретінде, кең көлемде, мазмұнды мағынамен зерттелетіні хақ.
Бізге жетіп отырған тарихи деректерде Тәукенің туған жылы
белгісіз, ал қайтыс болған жылы туралы ғылыми зерттеулерде қарама –
қайшы пікірлер бар. Жарық көрген тарихи әдебиеттерде Тәуке 1718
жылы дүние салды деген пікір тұақты болып қалыптасқан. Ал белгілі
қазақ тарихын зерттеуші ғалым В.А.Моисеевтің тұжырымдауынша Тәуке
ханның есімі орыс тарихнамасында сақталған құжаттарда 1716 жылдан
мүлдем кездеспейді. Оның ойынша, осыған қарағанда Тәуке хан 1715 жылы
қайтыс болуы әбден мүмкін. Бұл мәселе болашақта негізінде қытай
тіліндегі құжаттарды зерттеуде нақтылы анықталады деген ойдамыз.
Тегі жағынан алып қарайтын болсақ, Тәуке хан Есім ханның
немересі, Жәңгір ханның баласы, Шежіре түрінде былайша көрінеді:
Бізге жеткен деректер мен аңыз әңгімелерге қарағанда Тәукенің
әкесі Жәңгір хан бар өмірін қазақ жерін жоңғар басқыншыларынан
қорғаумен өткізген, өзі жаумен кезекті шайқаста ерлікпен қаза
тапқан. Халық оны Салқам Жәңгір деп атап кеткен. Жәңгір хан туа
біткен данышпан, көрегенді қайраткер және соғыстың әртүрлі айла –
тәсілдерін, ұрыстың өзіндік ерекшеліктеріне пайдалана білетін ірі
қолбасшы ретінде танылады. Ол қазақ жерін сыртқы жаулардан қорғауда
баға жетпес еңбек сіңірген, елінің тәуелсіздігін сақтау мақсатында
келер ұрпақ алдында сүйіспеншілікке бөленген тұлғалы жан болғаны
ақиқат, тарихи шындық.
ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында қазақ жеріннің шығысында жоңғар
хандығы бас көретіп, қазақ еліне шабуыл жасауға құрылтай көлемінде шешім
қабылдайды.Жоңғарлардың осындай жаулап алуға бағытталған саясатын дер
кезінде түсінген Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар
феодалдарының шобуылынына қарсы күресті.Онтүстік Шинжаңдағы Яркент
хандығымен тату көршілес қатынас жасап, одақтастық байланыс ортату үшін екі
рет елші жібереді, бұл елшілікті Жәңгір ханның балалары Тәуке, Абақ
сұлтандар бастап барады.
Бірақ Жәңгір ханның бұл саясаты айдаһардай аузын ашқан басқыншыларды
тоқтата алмады. 1643 жылы Жәңгір хан жоңғарлардың қазақ жеріне баса көктеп
кірген 50 мың қолына қарсы тез арада жиналып, не бары 600 жауынгерді қарсы
қоя алды.Ұрыс болған жердің ерекшеліктерін және инженерлік құрлыстар
салудың нәтижесінде Жәңгір хан жоңғар әскерлерінің 10 мыңың қырып
жіберген.Бұл мақтанышпен айтатын шайқас ерекше әскер басылық ойлау
жүйесінің үлгісі.Өйткені әлемдік әскери өнер тәжірибесінде шағын ғана
отрядтың өзінен жүз есе дерлік саны басым қарсыласынаң күйрете соқы берген
мысалдарды кездестіру қиын... ержүрек жауынгерлер дұшпанның жабуылын
тойтарып қана қоймай, көмекке келген күштердің жеңісті шабуылы үшін жағдай
туғызды.
Әкесі Жәңгір ханның ерлікке толы қимыл-әрекеттері Тәуке ханның да
бойына дарығандығын аңғармасқа болмайды.Жоғарыда көрсетілгендей, Тәуке жас
кезінен-ақ саясатқа жақын болған, әкесі оған жастығына қарамастан сенім
арып, елшілікке жіберіп отырған.
Тәуке бала жасынан қазақ даласының бесігінде тербеліп, көшпелі
өмірдің бар өсиет-өнегесін, ерлік- батырлық қасиеттерін бойына сіңіріп
өскен.Табиғат алғыр етіп жаратқан жанның балалық шағы жайлы әр қалай
аңыздарда,әңгімелерде болған- ақ шығар.Көп мәліметтер мен деректер қытай
тілінде сақталып қалған деректерде, кітаптарда қолжазбаларды болуы әбден
иқтимал. Осындай деректердің тапшылығына байланысты Тәукенің қай жылдардан
бастап хан болғандығы туралы деректер, тарихи әдеибиеттерде әр түрлі.Қазақ
сахарасының дарынды философы Шәкерім Құдайбердіұлы өзінің зерттеулерінде
Тәукенің тек хан болып сайлануына қарай тоқталып, былай деп жазды: Бұл Әз
Тәуке Салқам Жәңгірдің қалмақ қатынынан туған баласы еді.Бұнан басқа
Үргеніштегі Ғайып ханның қызынан туған Уәлибақы деген баласы бар
еді.Жәңгірдің орнына әз Тәуке хан болғандығын, хандыққа өкпелеп Уәлибақы
Ғайып ханға кетіп еді. Бұл мәліметтерден біз Тәуке ханның шешесі қалмақ
екенің байқаймыз және Жәңгірдің тағын Уәлибақы емес,керсінше Тәуке басқаның
кездейсоқ жағдай емес.Бұл негізінде Тәукенің ақыл-ой, парасатының терең
болғанын тағыда айқындай түскендей.
Атап айтатын болсақ, бәріміз білетін еліміздің тарихында Тәуке 1680
жылы әкесінің тағына отырды делінген.Бұл дерек ешбір өзгертусыз кейнігі
жылдары басылып шыққан тарихи әдебетерге де енді.Халқымыздың тарихында ірі
құқықтық құжат болып саналатын Жеті Жарғыны зерттеуге елеулі үлес қосқан
шығыстанушы,заңгер-ғалым Нұралы Өсеров өзінің кандидаттық диссертациясында
Тәуке 1678 жылы хан болды деп тұжырымдайды. Бұл мәселеге байланысты
Сәкен Сейфуллин де кезінде өз пікірін ортаға салған.Көрнекті жазушы кезінде
былай деп жазған: Жәңғірден кейін қазаққа Тәуке хан болды (1688
жылда).Тәуке хан Ташкент ауданында тұрады. Тәуке ханның тұсында да қазақ
ылғи қалмақпен қақтығысып тұрсада да өзге хандардың тұсындағы тыныс алмай
жөңкілу, аттаныс, шабыншылыққа қарағанда сәл шыбын- шылығы аздау болып,
тіршілік жасайды.Бірігіп өмір сүрген: қазақ, қырғыз, қарақалпақтың ірі
руларында билік жүргізген алты бидің аты шығады. Ұлы жүзде Төле би (Дулат
Әлібек баласы),Орта жүзде Қаздауысты Қазбек би, Кіші жүзде- Әлім руынан
Әйтеке би, Қырғызда Кәкім би, Қарақалпақта – Сасық би, Қатаған- Жайма,
басқа ұсақ рудан тағы бір би.
Қазақ совет энциклопедиясының 10-шы томында Тәукенің хан болып
сайлануы 1680 жылды қайталап жазған.Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге
қарағанда, осы күнге дейін қазақтың ілгеріде өткен кемеңгер ұлдарының бірі
туралы зерттеулердің әлі де қарама- қайшы екендігін анық байқатады. Шын
мәнәнде баға беретін болсақ Тәуке хан қазақ елінің ақылгөй, данышпаны, тірі
кезінде әз Тәуке адамзаттың данасы деп аталынған, қазақ елінің ұлттың
мақтанышы деуге әбден лайық. Әрине, қазіргі уақыттың жалпы әдебиетте
қалыптасқан көзқарасты мойындай отыра біз Тәуке ханның таққа отыруын 1680
жылмен белгілейміз.Ал жалпы оның туған жылын анықтауды болашақ
зертеушілердің үлесіне қалдырдық.
Тәуке ханның ішкі және сыртқы саясаты
Тәуке хан қазақ елінің қасиетті қаласы Түркістанда ақ киізге
көтеріліп,бүкіл үш жүздің ханы болып сайланғаннан кейін қазақтың сол
замандағы қоғамынның ішкі және сыртқы саяатына ерекше көңіл бөліп, сол
кезеннің өзінде- ақ ұлт мемлекеттілігін халық аралық деңгейге, биік
дәрежеге көтеруге аянбай күш салады. Атап айтатын болсақ, Тәуке хан қазақ
мемлекеттігін нығайту үшін ең алдымен бет- бетімен ру- руға бөлінген, бір-
бірімен қырылысып жатқан елінің ұлттық бірлігін сақтауға аянбай күш
салады.Елдің басын біріктіру мақсатында ру басыларының алауыздылық қимыл-
әрекеттерін қолдағы бар тәсілдін бәрін қолданып тыюды мақсат етті.Қазақ
қоғамында дау, жанжалдың негізі көпелі елдің мал жаятың жайылымының,
қоңыстың тарлығынан туып отырған. Экстенсифтік көшпелі қлғамда мал жаятын
өрістің таралуы басқа аймаққа көшуге мәжбүр етеді,басқа рулардың
қоныстарына мал жаюуға тура келетіне ақиқат.Малдың өсіп-өнуі, жетілуі тек
шұрайлы жерге байланысты. Тәуке хан ішкі саясатта ең алдымен осы мәселені
шешуге ат салысты. Ең алдымен үш жүздің жайлау, қыстау және күзеулерін
Қазақстан территориясының ерекшеліктерін ескерумен бөлуге назар аударады.Үш
жүздің білгір билерінің басын қосып, айларға созылған кеңестен кейін
жайлымдардың барлығын тарихи қалыптасқан пайдалану негізінде бөледі.Бұдан
былай жайлымдар ру- ру болып пайдалануға берілді және әр ру белгіленген
аймақтың шеңберінде ғана көшіп- қонуға мүмкіндігі бар.Белгіленген жер
межесінің шеңбері рудағы түтін санына және мал мөлшеріне қарай бөлініп
отырды.Еңдігі уақытта көшпелі қазақтар руларымен белгіленген жерге ие бола
алған, сол жайылымның шеңберінде ғана мал жайып, көшіп-қонатын болған.
Жерді пайдалану барысында дау туатын болатын болса, ру басылары, билер
әділеттілікпен шешіп отырған.
Тәуке хан ішкі саясатында қолдағы бар мүмкіншіліктерді пайдалана
отырып, қайткен күнде де ру арасындағы алауыздылықты тыю үшін сонымен қатар
ел басқару ісін жақсатуды күн тәртібіне қойды.Бір орталықтан басқарылатын
қазақ мемлекеттілігін құру үшін бірінші санатта тұрған мәселе Шыңғыс хан
ұрпағынан тараған сұлтан, төрелердің және ерекше статусқа ие болған
қожалардың, қазақ қоғамындағы құқықтық жағдайларын өзгертуге ден қояды.
Ондағы мақсаты мемлекеттік басқару ісіне әр ортадан шыққан қабілетті, туа
біткен дарынды адамдарды тарту еді.Қазақ қоғамында Шыңғыс хан заманынан
қалыптасқан дәстүр бойынша ел басқару сұлтан, төрелердің маңдайына жазылған
қағида болды. Соның нәтижесінде елді билеген сұлтандар басқару ісін өнері,
ақылы, беделіне қарай емес, жиі-жиі жағдайда тек тұқым қуалаған атағы мен
алып отыратын болған.
Көшпелі қазақ қоғамын зерттеуге үлкен үлес қосқан көрнекті
ғалым, академик С.З.Зиманов былай деп атап көрсетеді: Қазақстан
территориясында Шыңғыс ханың және оның балаларының, немерелерінің
үстемдік ету дәуірі барлық жердегідей қорқыту және халықта қарыспай
бағындыру мен көзге түсіп, жаңа ұрпаққа мұра ретінде сол үкіметтің
беделінің алдында табынуды және олардың тұқымдарының ең жоғарғы билікті
іске асыруға жаралғандығын мойындатты. Және мұндай көзқарас адамдардың
санасына әбден сіңгеніне байланысты бұл қағиданы бұзу шыңдап зардап
туғызуға әкеп соқтыратыны сөзсіз еді. Төре тұқым атанған бұл топтар қазақ
қоғамында элиталық дәрежеге ие болғандықтан қарапайым халықпен неке құруға
Шыңғыс хан ұрпақтарының беделін түсіру, хан ұрпағының қанын бұзу деп
таныды. Тек қана өз іштерінен қыз алысқан олар экзогамиялық табу тәртібін
орындалмағандықтан ұрпақтың ой-өрістік, даналық санасының төмендеуіне
әкеліп соқтырғаны ешқандай дәлелді қажет етпейді. Оны азаматтың неке құру
заңдылығы мыңдаған жылдар бойы дәлелдеді.
Тәуке хан қолдағы бар мүмкіншіліктерді пайдалану мен халықтың, ел
басшыларының санасына ел арасында өзінің ақыл-парасатымен, батырлық
әрекеттерімен ел басқару ісіне бейімі бар дарынды тұлғаларды тарту
қажеттігін сіңіруді саясатының ең басты мақсаттарының бірі деп таныды.
Салыстырып байқайтын болсақ, Тәуке ханның саясаты І Петр жүргізген
саясатпен ұштасады. Бұл шаралар өзінің нәтижесін де берді. Қазақ
қоғамының саяси аренасына осындай саясаттың негізінде халық арасынан шыққан
дарынды билер мен елдің тәуелсіздігі мен бостандығын қорғауда ерлік
танытқан батырлар көтеріле бастайды. Мемлекеттік аппараттың құрамында үлкен
өзгерістер болды. Атап айтатын болсақ, басқару процесіне бұрын беймәлім
болған Билер кеңесі енгізілді. Бұл мемелекеттік орган қазақ
мемелекеттігінің саяси жүйесінде үлкен құқықтарға ие болумен қатар,
ішкі, сыртқы саясатты жүргізуде орасан зор рол атқарды. Билер кеңесі
сайланған алқалық орган ретінде талқыланған, қаралған мәселе бойынша қайта
айналып қарауды қажет етпейтін шешім қабылдау дәрежесіне дейін көтеріле
алған.
Билер кеңесіөзінің мемлекеттік функцияларын тұрақты түрде атқарып
отырды. Үш жүз рулары арасындағы шиеленісті дауларды шешуде, сепаратистік
қимыл-әрекет жасаған сұлтандарды және жалпы трайболизмді тежеуде өлшеусіз
роль атқарып отырды. Билер кеңесінің нақтылы мәселе бойынша қаралған
істерінің шешімдері заң күшіне еніп, ханның өзі оны жоққа шығара
алмағандығын айта кеткен жөн. Бұл мемлекеттік органның құрамына негізінен
ру,ел басшыларының (ақылгөй ақсақалдардың) жиылысында бата алған, яғни
сайланған от ауызды, орақ тілді шешендер, аймаққа танымал болған беделді
адамдар және ұрыстарда ерлік танытқан батырлар енген. Ханда қырық кісінің
ақылы бар деген сөз содан қалса керек. Билер кеңесінің құрамы қажет
болған жағдайда кеңейтіліп отырған. Тәуке ханның тұсында Билер кеңесінің
құрамына атақты Төле би, Қаздауысты Қазыбек би, Әйтеке би, Досай, Едіге,
Сырымбет, Қабек, Даба, Есейхан, Жалған, Ескелді, Сасық би, Байдалы,
Тайкелтір, Қоқым сияқты дарынды қайраткерлер мен батырлар кірген.Бұл
органның қазақ қоғамында беделінің артқаны сонша, тіпті Тәуке хан оның
келісімінсіз, бекітуінсіз мемлекеттік маңызы бар шешім қабылдауға құқы
болмаған. Билер кеңесі өзінің мемлекеттік статусы бойынша ханның бейлігін
шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ қоғамының тұрмыс- тіршілігіне сай
қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламенті және ең жоғарғы сот органы
ханның ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім қабылдауы Билер
кеңесінің құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда, қазақ қоғамында
атқарушы билік ханның қолында шоғырланған. Билер кеңесі шығарған
заңдармен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билік жүргізуді
мұрагерлік жолмен қабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелер бойынша
Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығыз мәселе
бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынан батыл қимыл-
әрекеттер жазауға құқылы.
Жоғарыда көрсетілген тұжырымды қорыта айтатын болсақ, қазақ
мемлекетігінің билік жүргізу формасы алғашқы қауымдық құрлыстың Ақсақалдар
кеңесі аттанған басқарудың нышандарымен ұштасқан құрылым екенің байқамасқа
болмайды. Сондықтан Тәуке хан құрған мемлекеттік алғашқы құрлымдық
құрылыстын ыдырауынның ең соңғы кезеңінде қалыптасқан әскери-демократия
сатысы мен мазмұнына дәлме-дәл сәйкес келетін құрылым. Бұл кезеңде рулық
құрылымның дәстүрлері жаңа қалыптасып келе жатқан мемлекеттің нышандары мен
біте қайнасып жатады.
Билер кеңесі Тәуке хан құрған мемлекеттілікті нығайтуға өлшеусіз
үлес қосты. Халық мүдесіне қызмет еткен, ішкі және сыртқы саясат жүргізуде
тиімді, даналық қызмет атқарғанына тарихтың өзі куә. Билер кеңесі
негізінде Сырдарияның бойында орналасқан Әңгірен, Түркістан мен Сайрам
жерінде орналасқан Битөбе, Мәртөбе сияқты жерлерде шақырылып
тұрған.Тарихтан мәлім, Тәуке ханның тұсында, әсіресе 1698-1717 жылдар
аралығында қазақ елінің территориясына жоңғар басқыншылары баса- көктеп
кіріп, бибіт өмір сүріп жүрген көшпелі қазақ халқының кең даласын қанға
толтырды. Дәл осындай қиын қыстау кезеңде Тәуке ханның ірі реформаторлық
қасиеттері айқын көрінді. Ішкі әскери стратегиялық саясатта Тәуке хан қазақ
даласында шайқастың бірнеше тактикасын ойлап тауып, жаудың қарулы
күштерімен жасақтарын әлсіретіп барып, ойсырата соққы беруді дағдыға
айналдырды. Қазақ әскерінде Шыңғыс хан құрған әскери басқаруды қайта
жандандырды.Әскерде қатан тәртіп орнатылды. Әскерде басшылық ету Он басы,
Жүз басы, Мың басы болып қалыптасты. Мың басылыққа Тәуке ханның ұсынысымен
Билер кеңесі аса ерлік көрсеткен ақылгөй батырларды бекіткен.
Бас қолбасшылық Тәуке ханның қолында болды. Тәуке ханның әскерінің
жалпы саны соғыс жылдарында 80 мың сарбазға жетіп отырған. Ал бейбіт өмір
сүрген кезенде, қысқы мерзімдерде Хан ордасында 500-1000-ға жуық тұрақты
жасақтар ғана болған. Олардың негізгі міндеті хан ордасын ішкі бүліктерден
қорғау және ханның қауіпсіздігін сақтаумен шектеліп отырған.
Жалпы алып қарайтын болсақ 80 мыңнан аса әскер жинау қазақ хандығы
құрылған кезеңнен бері болған оқиға емес еді.
Тәуке хан өлгеннен кейін билікке таласқан қазақ басшылары әскердің
санның, сапасын да күрт төмендетіп жібергені тарихтан мәлім.Егер Ұлы жүз
қазақтары әз Тәуке кезіңде қару- жарақтары сай 50 мың атты әскер шығара
алатын болса, жоңғарлармен болған Аңырақай шайқасынан кейінгі жаудың екінші
шапқыншылығынан кейін Төле бидің Тәуке хан моласын құшақтап жылаған шағында
қолбасшы Қойгелді жинаған жасақ 5мың адамға да жетпеді. Мұның өзі талай
жағдайды аңғартса керек- деп атап көрсетті танымал тарихшы К.Нұрпейсов.
Тұрақты әскердің болмағандығынан Хан ордасында сыртқы шабуылдан
сақтанудың арнайы шаралары да ескерілген.Тәуке ханның тікелей өзіне ғана
бағынатын Барлаушылар жасағы атты арнайы дайындықтан өткен сарбасдар тобы
құрылды.Олардың мақсаты бейбіт өмір кезінде жау баса- көктен кіретін
жолдардың маңына, айналасына барлау жасау.Жоңғар шапқыншылығы жылдары Тәуке
ханның Барлаушылар жасағының адамдары, тіпті, Жоңғар территориясына
жасырын түрде еніп, олардың әскерінің санның, әскери дайындығын, соғысты
қандай тәсілде жүргізетінін, шабуылға қай айда, аптада шығатыны туралы
мәліметтерді хан ордасына жедел түрде жеткізіп отырған. Жау жабуылы туралы
барлаушылардан мәлімет жеткенде ел арасына тез арада жаушы жіберіп, әскерді
жинап алып отырған.
Тәуке хан орнатқан тәртіп бойынша, әр ру басшылары мен билер өз елінің
барлық мүмпкіндіктерін пайдалана отырып, жауға аттанатын азаматтарын ер-
тұрманмен, сәйгүлік атпен, қару- жарақпен қамтамасыз етуге
міндеттенеді.Мойнына қару асынған қазақ әр уақытта ел қорғаушы ретінде
танылумен қатар, аса құрметті дәрежеге көтерілгенін бізге жеткен
жазбалардан байқаймыз. Аттан! деген хабармен қару ұстай алатын азамат
атқа қонып, жаушы жеткізген хабармен белгіленген жерге жиналған.
Қазақ тарихы хақында құнды еңбектер жазған Қошке Кемеңгерұлы былай деп
жазды: Халықтан оқшауланып кетуге қазақ хандарының бөлек әскері болмады.
Халық милициясы ретінде әр азамат қару алып жауға аттануға хақылы еді...
Қарусыз адам, әскер санатына қосылмаған адам төмен бағаланушы еді. Тәуке
заңында қарулы адам алымның жиырмадан бірін төлейтін болған, қарусыз
үлкенге қарулы жас орын бермейтін болған. Қарусыз азамат алқасында дауысқа
ие емес.
Тәуке хан әскердің соғысу қабілетінің күшті болуына ерекше назар
аударған. Соғыс өнерінің әр саласынан хабары бар адамдар жауынгерлерді
арнайы дайындықтан өткізуді мақсат еткен. Дайындық барысында жауынгерлер ат
үстінен садақпен оқ ату, шоқпарды дұрыс пайдалану,найза шаншу, мылтықпен
нысананы дәлдеп ату, аттан аударып түсіру сияқты соғыс өнерін жетік
меңгеретін болған.
Сонымен қатар Тәуке хан жоңғарлардың аяқ астынан шабуылға шығуына
қарсы қазақ даласында топырақтан үйілген немесе тастан қаланған биіктігі 10-
15 метрге жеткен әскери мұнаралар салдырды. Бір мұнарамен екінші мұнараның
арасы шамамен алғанда 5-7 шақырым болған. Егер жау тұтқиылдан шабуыл
жасаса, әлгі әскери мұнара үсінде қарауылда отырған сарбаздар тез арада от
жағып, келесі көрінетін мұнараға жау келе жатқаны туралы белгі беретін
болған. Отты немесе оның түтінің көрген екінші мұнарадағылар да от жағып,
келесі мұнаралардың үстінде отырған сарбаздарға белгі беретін болған.
Осындай стратегиялық тактиканы қолдану нәтежесінде құмырсқадай қаптап келе
жатқан жауды бірер минут ішінде 80-100 шақырым жерден біліп, негізгі
күштерді соғысқа әзірлеп үлгеріп отырған.
Тәуке ханның аса көрегендігі, ақылдылығы мен парасаттылығы оның әрбір
қимыл- әрекетінен де анық көрінді. Бірде Тәуке хан өзінің айналасындағы
қолбасшыларына тапсырма беріп отырып, әйгілердің тапқырлығын сынамақ болады
да, әңгіме барысында былай дейді:
- Мен мынаны білсем деймін.Жоңғар шапқыншылығын тоқтатып, олардың
ордасын күл- талқан ету үшін қазақ халқына не қажет?
Біршама ойланған серіктестері әр түрлі пікір айтқан көрінеді. Сонда
Тәуке хан:
- Бәрі дұрыс –ақ, тоқ етерін айтатын болсақ, қазақ халқына Құдайдың
құтты күні және болашақта да ауызбірлік қажет. Ол еліміздің мәңгілік қаруы,
күш- қуаты және жеңістеріміздің күре тамыры, -деген екен. Ия,Тәуке ханның
сол кездегі көрегенділігі қазақ халқының бүгінгі қажетіне де анық
жарағандай.
Тағы мынандай аңыз бар. Қаптап келе жатқан жоңғар әскерлерін көрген
қазақ сарбаздары біршама абыржып, тіпті кейбіреулері қашуға ынғай бере
бастайды.Қалың қолдың бұл халін дер кезінде байқаған Тәуке хан жанында
тұрған серіктесінің біріне:
- Тез арада жылан тауып алып кел, - деп бұйырады. Алып келген жыланды
ұстап тұрып, бүкіл әскер алдында:
- Бисмиллә, Алла біздің жағымызда, тыныш жатқан ел едік, еліміздің
даласын қанға бояған жоңғарлардың басын былай жұламыз, - деп ұстап тұрған
жыланның басын жұлып алып:
- Алла жар болсын! Алаштың аруағы қолдасын! Алаш, Алаш! – деп жауға
қарсы шаба жөнелгенде сарбаздардың рухы көтеріліп, артынан қоса жөңкіле
жөнелген екен. Жыланның басын жұлу себебі, жоңғарлардың туында айдаһардың
суреті болған. Осы бір ғана заттың өзінен Тәуке ханның өте айлакер,
ақылгөй, психолог, әрі стратег екенін анық байқауға болады. Сыртқы саясатты
Тәуке хан ең әуелі жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беру мақсатында көрші
мемлекеттермен қатынасты нығайтты.Ең алдымен Тәуке хан діні бір, тілі бір,
көрші орналасқан Бұхарамен депломатиялық қатынастарды биік дәрежеге
көтерді. Екі ел арасындағы негізінде қақтығыстар бір-бірінің керуендерін
тонаудан болып тұрды. Тәуке хан өзінің арнайы жарғысымен қазақ жерінен
өткен Бұхара елінің керуен, саудагерлерін тонауға тыйым салды. Бұдан былай
ондай әрекеттер болған жағдайда кінәлі адамдар қатаң түрде жазаға тартылған
еді. Бұхарада Тәуке ханның бұл қадамдары жылы қабылданды, қазақ еліне
жасалынып жатқан шабуылдар пышақ кескенде тоқтатылды. Бірақ Тәуке ханның
Бұхара басшыларын Жоңғар шапқыншылығына қарсы бірге күреске шақыруы
ешқандай қолдау таппады, не болса да соғыстың артын бағу саясатын көздеген
еді.
Тәуке хан 1686 – 1693 жылдар аралығында Ресейге өз елшілерін жібереді.
Ондағы мақсаты – қазақ қоғамымен, оның бай мәдениетімен орыс елін
таныстыру, екі ел арасындағы сауда қатынастарын жандандыру еді. Ал
кейінірек, 1714 жылғы Жоңғарлардан қатты соққы алып, жеңілгеннен кейін
Тәуке хан Ресеймен достық қатынастарды нығайтуды және онымен одақтасуды
өзінің сыртқы саясатының ең маңызды мәселесі деп таниды. Жоңғарлар басып
алған қазақ жерін азат ету үшін І Петр патшадан көмек сұрауға дейін барады.
1694 жылыТәуке хан Түркістанда Федор Скибин, Матвей Трошихин деген
орыс елшілерін сән-салтанатпен қабылдап, қазақ елінің әскери күшін көрсете
отырып, келіссөз соңында оларға батыл түрде: Түрік сұлтанының немесе
Қызылбас (Парсы) шахының менен, Тәуке ханнан несі артық? Олар да мен сияқты
ғой - деген екен. Бір сөзбен айтқанда, ол қазақ елінің сол кездің өзінде
барлық елдермен тең құқықтық жағдайда болуын талап еткен, отарлық саясаттың
қандай түріне де үзілді-кесілді қарсы тұрған. Тіпті қазақ пен орыс
халықтарының арасында қақтығыстар болып қалған жағдайдың өзінде өз халқының
ұлттық ар – намысын аяққа бастырмауға тырысқан. Осыған бір дәлел, 1709 жылы
Ресейде Кондратий Булавиннің патшаға қарсы жасаған көтерілісі жеңіл іске
ұшыраған соң, оның туының астында болған мыңдаған орыс казактары І петрдің
жазаға тарту саясатынан қашып, ДОН өзенімен өткен соң қазақ даласына қарай
бет алады. Бұлардың көбісі баукеспе қарақшылар, орыс үкіметінің заң алдында
жауапқа тартылуы қажет, бірақ қолға түспей қашып кеткен қауыпты
қылмыскерлер тобы болған. Соның нәтижесінде бұлқарақшылар Еділ мен Жайық
өңірінде қоныс теуіп отырған қазақ халқына қырғидай тиіп қазақ елінің
қонысын ғана тартып алып қоймай, бейбіт өмір сүріп отырған қазақтарға
айуандық , бассыздық, зорлық-зомбылық әрекеттер жасайды. Мылтықпен
қаруланған орыс казактары көшпелі елдің өміріне ойран салады, еркін даланы
қанға бояйды. Мұндай әрекеттерді естіген Тәуке хан тез арада Билер
кеңесін шақырып, орыс қашқындарының бассыздық әрекеттерін тыю мақсатында
Әбілқайыр сұлтан мен Бөгенбай батырды 30 мың сарбазбен жорыққа аттандырады.
Бұл жасақ алдына қойған міндетін ойдағыдай орындайды. Көп шығынға
ұшырамай, қысқа мерзім ішінде бассыздыққа жол берген қарақшыларды күл-
талқан етеді.Қалған аз ғана құрамы Еділ өзенінің арғы жағына өтіп, әрең
дегенде қашып құтылады. Осының нәтижесінде қазақ елінің Ресей жағындағы
шекарасы аздаған жылдарға дейін берік болып тұрған. Орыстың бір елшісі
Тәуке ханның даналық қасиеттеріне бас ұра отырып өз жазбаларында былай деп
атап көрсетеді: Тәуке хан ақылды адам болған және де қазақтар оны аса
құрметпен қастерлейді.
Сыртқы саясатта Тәуке хан қазақ халқы мен діні, тілі және салт
–санасы, генетикалық тамыры бір көршілес Қарақалпақ және Қырғыз халықтарына
да ықпалын тигізіп отырған. Ағайын елдің ақсақалдары, ел басшылары Тәуке
ханның көрегенділігіне, ақылды, әрі батыл қимыл-әрекеттеріне лайықты баға
беріп қана қаймай, сонымен қатар, әр уақытта қолдарынан келгенше
жәрдемдерін беріп тұрған. Халқымыздың дара туған перзенттерінің бірі Шоқан
Уәлиханов Тәуке ханның осындай саясатына назар аударған және өзінің
Қырғыздар туралы жазбалар деген еңбегінде былай дейді: Ал енді Есімнің
немересі, Жәңгірдің баласы Тәуке қырғыздардың биі ретінде басқарып отырған
(Қырғыздардың Тиес деген биі соған бағынған). Бүкіл рудың билеушілері
есебінде Тәуке мен Тиестің аты Тәуке – Тиес деп бірге аталыпты. Шоқанның
бұл жазбалары Қырғыз елінің Тәуке хан заманында қазақ мемлекеттігінің
протекторатында болғанын аңғартады.
Ал қарақалпақ елі Тәуке ханның әскер құрамына 6 мыңдай әскер беріп,
қазақ елінің тәуелсіздігін қорғауға қан төккен. Екінші жағынан, қарақалпақ
елі Тәуке ханның берік қорғауында болғанын айқын түрде аңғартады. Бұл
туралы қорытынды жасауымыз негізінде Ресейдің елшісі Василий Кобоков өзінің
жазбаларында көрсетілген мәліметтерге негізделеді. Жалпы бұрын – соңды
жазылған тарихи, публицистикалық әдебиеттеріне Тәуке ханның қазақ
мемлекеттілігін құрудағы атқарған өлшеусіз қызметі және ол негізін қалаған
қазақ мемлекетінің формасын хақында біржақты пікір қалыптасқан. Мысалы,
1949 жылы басылып шыққан Қазақ ССР тарихында Тәуке ханның аталмыш бағыттағы
қызметі мен мемлекеттілігінің мәні былайша бағаланады: ... Тәуке ханның
мемлекетін бір орталыққа бағынған бірыңғай мемлекет деп айтуға болмайды.
Тәуке хан осы бағытта батыл әрекет қана жасады: Қазақ мемлекетінің саяси
бірлігін шамалы ғана қалпына келтіруге және қазақ сұлтандарының ханды
қолдауына сыртқа қауіп қолайлы жағдайлар туғызса да бұл әрекет іске
аспады.
Осындай пікірді 1957 жылы жарық көрген Қазақ ССР –інің тарихы да
растағандай болады. Осы мәселеге тиісті кітапта мынандай мәлімет бар: ...
Тәуке, орталықтанған қазақ мемелекетін құрушы болды деген әдебиетте
кездесетін пікір қате пікір. Қазақ хандықтары бұрынғыша феодалдық –
бытыраңқы мемлекеттер болып қала берді, демек, сырттан шабуыл болмауына
көршілес мемлекеттердің бағындырып алмауына кепілдік жоқ әлсіз мемлекеттер
болып қала берді. Осындай тұжырымдардың жетегімен негізінде кейініректе
жарық көрген көптеген тарихи еңбектер жарық көрді және жалпы Тәуке хан
туралы жаңа идея айтылмады. Көп жағдайда оның себебі советтік тоталитарлық
жүйемен, партиялық зерттеу әдісі, таптық принциптер талаптарында болды. Осы
сарынмен совет дәуірінде басылып шыққан Қазақ совет энциклопедиясы Тәуке
хан туралы бір ауыз сөз көлемінде мәлімет беріп, оның құрған
мемлекеттілігін мына мағынада суреттеді: Тәукенің хандық үкіметті нығайту
әрекетінен нәтиже шықпады, қазақ хандықтары бытыраңқы күйінде қалды...
Қазақ халқының тарихын зерттеген Шапырашты Қазыбек Бек Тауасарұлы
Тәуке ханның жеке басын қызметіне мынандай сипаттама береді: ... Тәуке қазақ
елінің ордасына баса бола салысымен ең бірінші қолға алғаны елдің, үш
жүздің бірлігі болды...Тәуке хан өз төңірегінде батырлардан бұрын ел
арасындағы ғақыл иесі адамдарды жинады...Тәуке хандар ішінде ғақылы асқан,
сол ғақылдылығымен үш биді қатар үстап,олардың көліне қонған сөздерін
кешіктірмей іс жүзіне асырып отырған.Билер де өз тарапынан оның өкімдігін
мойындап,басқа бұра тартқандарды ауыздықтап отырған .
Жоғарыда айтылған пікірлер, әрине,Тәуке ханның тұлғасын, халық үшін
атқарған өлшеусіз қызметін, жүргізген саясатын және оның құрған қазақ
мемлекеттігін толығымен қамтымаған.Зерттеу барысында біз мынандай
қорытындыға келдік.Тәуке хан қазақ елінің біртуар, данышпан
қайраткерлерінің бірі.Хандық билік жүргізген аралықта бұрын бытыраңқы
жағдайда жүріп,қайсыбір мемлекеттерге жем болған, қазақ ұлдарын құлдыққа,
қыздарын күңдікке ұшыратқан үш жүздің елбасшылары бір орталықтан
басқарылатын мемлекеттің астына топтастыра алдық деп айтуға ғылыми негіз
бар.Бұл сол заман талабына сай қабылданған, бір орталықтан басқарылатын
мемлекеттің тиімді құқықтық негізі ретінде танылған тәуелсіз қазақ елінің
тұңғыш хартиясы,әрі негізгі ата заңы болған Тәуке ханның Жеті Жарғысы,
жаудың қандайда болса шабуылыны тойтарыс бере алатын,бір орталықтан
басқарылған күшті әскер және халықты әрбір қимыл-әрекеттерге жұмылдыра
білетін, саяси билік жүргізе алатын басқару жұйесі еді. Көптеген
зерттеушілеріміз осы факторларды зерттеу барысында ескермеген сияқты.
Біздің мұндай тұжырымымыз ойдан туған қиял пікір емес, зерттеу барысында
жан- жақты талдау жасаудың қорытындысы және бірнеше ғалымдардың еңбектеріне
сүйенген қорытынды деп айтуға болады.
Қазақ халқының Геродоты аттанған, еліміздің тарихының
білгірі,қазақтар туралы құнды еңбек жазған А.Левшин Тәуке хан құрған
мемлекеттің аса жоғары дәрежеде болғандығын дәлелдегендей. Ол былай деп
жазды: Было время,- говорят благоразумнейшие из киргизов Меньшей Орды –
когда и наш народ жил в покое,было время когда и у нас существовад
порядок,были законы и правосудия.
Сей золотой век,о котором воспоминают они рсо вздохом, есть
царствование знаменитого хана из Тявки, который ... был действительно в своем
роде Гений, и в летописях Казачьих должен стоять наряду с Солонами и
Ликургами.Усмерив волновавшиеся долго роды и поколения, он не только ввел в
них устройство, порядок, но и дал им многие законы.
Сонымен қатар Тәуке хан елге билік жүргізген кезеңде бір орталықтан
басқарылған мемлекеттің құрылғанын С.Мұқанов та мойындайды.1948 жылы
басылып шыққан Абай шығармаларының толық жинағына жазған алғы сөзінде
мынандай қорытындыға келеді : Бұрынғы ұзақ хандықтарға бөлінген қазақ
руларының XVI ғасырда тұтас бір мемлекет болуы тарихтан мәлім. Осы
мемлекет, 1748 жылы Тәуке хан өлгеннен кейін әлсіреп, Үш жүз атанған
қазақ, үш хандыққа бөлініп кетті. Қазақ халқының былайша ыдырауын
Қазақстанның шығысында моңғол тұқымдас елдерден құралған, қазақ пен үнемі
жауласып келген Жоңғар хандығы пайдаланып, 1723 жылы шабуыл жасады.
Тәуке ханның бір орталықтан басқарылатын қазақ мемлекеттігін құрғанның
аса көрнекті қазақ тарихшысы Е.Бекмахановта дәлелдейді. Зерттеушінің
қорытындысы бойынша Тәуке хан ру араздығына қарсы аянбай күресті және
жеке сұлтандар мен билердің дербестігін шектеді...сот билігін толық өз қолына
шоғарландырды... Осындай шаралармен орталықтанған мемлекетке қарсы билер мен
сұлтандардың мүддесіне ауыр соққы берді.
Революцияға дейінгі қазақ тарихнамасына көз жіберетін, болсақ Тәуке
ханның жүргізген реформаторлық, данышпандық қимыл- әрекетінің нәтижесінде
қазақ қоғамында бір орталықтан басқарылған,ішкі және сыртқы саясатты тиімді
түрде қамтамасыз ету санаты деңгейіне жеткен мемлекеттіліктің болғаны бір
ауыздан мойындалады.Атап айтсақ Айқап, Қазақ сияқты ірі басылымдар осы
пікірді дәлелденгендей.Сол кезеннің ірі тарихшысы, ойшыл, публицист, Каир
университетінің заң факультетін үздік бітірген, білімпаз ғалым Ғабдулғазиз
Мұсағалив өзінің 1913 жылы Айқап журналында жарық көрген көлемді
еңбегінде былайша дәлелдейді. ХVІІ ғасырдың аяғы, ХVІІІ-ші ғасырдың басы
қырғыз- қазақтардың күні туып тұрған шағы еді.Сол уақытта қазақ хандарынан
Тәуке хан өзінің әділ һам ақылдылығы арқасында қазқтың үш ордасын, яғни
Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қазақтарын біріктіріп, өзіне қаратқан
қазақтардың өз арасындағы соқтық жанжалдарды бітірген: Кішсіз табындарды
күштілерге қарсы түру үшін біріктіріп, күштілерді жуастытқан, Жарлыны
байға, күштіні күшсізге біртегіс етіп заң- закон түзеген... Тәуке ханнан
кейін қазақтардың басына түрлі- түрлі ауыртпалықтар келе бастаған.
Жоңғариядағы салтанат сүюші Қалден –Церен хан ол уақытта өте күшті
еді.Тәукеден кейінгі қазақ хандарының арасындағы береке, бірлік болмай әр
уақыт бір- бірімен шабысып,жауласып тұрған.Қалден- Церен қазақ хандырының
бұлайша өз ара дұшпандықтарын пайдаланып, қазақтарды неше қатты шауып,
оларға көп зығыр келтірген.
Зерттеуші бұл тұжырымдарын 1914 жылы Қазақ газетінде тағы да растай
келе, мынандай қорытынды жасайды, Үш жүз: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүздегі
қазақтың бас руларын бір ауызға қаратып, қазақтың күш- қуатын арттырған
ақылды Тәуке хан өлген соң –ақ, қазақ даласы, қазақ халқы оңды бір хан
көрген, көзі ашық бір бастыққа үшыраған жоқ. Тәукеден кейінгі хан тұқымдары
үйірге жаңа түскен сәуріктерше,қазақтың бас, мықты руларының араларына от
салып, алды- алдына болып бытырап, қас болып тұрғандықтан, өз қол астындағы
қазақтарды да бір –бірімен жауластырып, қырылыстырып бітірді.
Дәл осындай пікірді белгілі тарихшы В.А.Моисеев қолдайды. Ол: Тәуке
хан басқарған жылдарды қазақ хандығында орталықтанған бағыт күшейе түсті...
Тәуке өлгеннен кейін қазақ хандығында сыртқы тебетін бағыт күшейе түсіп,
Тәукенің мұрагері Ғайыпқа сепаратистік пиғыл көздеген хан мен сұлтандардың
қимыл -әрекеттерін тыю қиынға соқты.
Қорыта айтатын болсақ, ақылы асқан әз Тәуке хан өз заманының ірі
тұлғасы ретінде қазақ елін бір орталықтан басқарылған, оның тыныштығы мен
тәуелсіздігін қамтамасыз еткен мемлекет құрды деп айта аламыз. Бұл тарихи
ақиқат.
Тәуке ханның Жеті Жарғысы
Тәуке ханның реформаторлық қызметінің сапынан ерекше орын алатын
мәселе – қазақ қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастыруы. Мемлекетті
нығайтып, тәртіп орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай келетін орындалуы
арнайы тетіктермен қамтамассыз етілетін заң жүйесі болуы шарт.Бұл қағиданы
Тәуке хан аса көрегенділікпен түсінген. Құқық жүйесін жасау қызметіне
қазақ қоғамынан өздерінің қара қылды қақ жарған әділ шешімдерімен елге
танымал болған билерді тарта білді.Олардың негізгі өзегін Үш пайғамбар
атанған Төле би, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би құрады.Соның негізінде
қазақ қоғамының ұлттық Хартисы – Жеті Жарғы дүниеге келді. Ол тек қана
сол заманның талаптарына сай келетін құқықтық құжат емес. Ол мәні және
мазмұны жағынан көшпелі қазақ халқының этникалық, шаруашылық ұйымдастыру
және географиялық ерекшеліктерін сай қабылданған аса құнды құқықтық
ескерткіш болып табылады.
Жеті Жарғының әрбір бабы қазақ халқының әлеуметтік практикасының
жемісі, ұлтты қорғау үшін, көшпелі қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу
үшін қабылданған және талқылау барысында идеялық пікірталас, билердің
данагөйлігінің қорытындысы. Билер кеңесі бекіткеннен кейін ауызша түрде
ел арасына таралған. Тарихи, құқықтық әдебиетттерде Жеті Жарғы қай жылы
қабылданғаны туралы мәліметтер жоқ. Жеті Жарғыны тұңғыш болып зерттеген
шығыстанушы ғалым Н.Өсеров оны 1680 жылы қабылдады деген пікір айтады.
Басқа әдебиеттерде қабылданған жыл көрсетілмейді.Біздің ойымызша, Жеті
Жарғы 1684-1685 жылдары қабылданған құқықтық құжат. Олай дейтін
себебіміз, қазақ қоғамына аса маңызы бар бұл заңдарды бір жылдың
аралығында қабылдау ешқандай ақиқатқа сай келмейді. Есім ханның ескі
жолы, Қасымханның қасқа жолы сияқты қазақ халқының заңдарын бір жүйеге
салу, жаңа нормалар енгізу, ескі заман талаптарына сай келмейтін
нормаларды жоққа шығару жұмыстарын Тәуке хан 1680 жылы таққа отыра салып
жасап үлгерді деуіміз ғылыми шындыққа сай келмейді. Заң шығару үшін арнайы
дайындықтар қажет, пікірталас болуы шарт.Үш жүздің өздеріне тән болған,
партикулярлық мазмұндағы әдет- ғұрыптық құқық жүйесін бір арнаға тоғастыру
уақытты, кеңесті. Данагөйлілікті талап ететін ұзақ мерзімнің шаруасы.
Күлтөбенің басында күнде кеңес деген сөз сол мағынаны берсе керек. Қазақ
ұлтының аса патриот ақыны, қоғам қайраткері Мағжан жұмабаев Түркістан
деп аталатын әйгілі өлеңінде әдеттік құқық жүйесін систематизациялау
ісінің күрделі, қиын және маңызының тарихта зор болғанын былайша
суреттейді:
Әділ хан аз болды Назардайын,
Алашқа Есім ханның жолы дайын.
Тәукедей данышпан хан құрған екен,
Басында Күлтөбенің Құрылтайын.
Ал кезінде Тәуке ханның әр елшісі, әрі кеңесшілерінің бірі болған
Қожаберген жырау Жеті Жарғының пайда болуы хақында былай дейді:
Шығайдан соң орнына Тәуке қалды,
Кезінде әз – Тәуке деп атақ алды.
Қазыбек, Төле, Әйтеке ақылшы боп,
Дейтұғын Жеті Жарғы заң шығарды.
Әз Тәукенің Жеті Жарғысына теориялық – ғылыми тұрғыдан талдау жасап
қарасақ, оның әрбір бабы, талаптары мен реттеу функциялары сол заманның
тарихи жағдайларына дәлме- дәл сәйкес келетінін байқаймыз. Тіпті кейбір
мәселелерді заң нормасына айналдыруда заман талабына асып көрегенділік
танытқанын аңғармасқа болмайды. Атап айтсақ ,бұл құқықтық құжат қазақ
халқының ұлттық бірлігін нығайтуда, рулар арасындағы алауыздылықты
тежеуде, жоңғар шапқыншылығына қарсы елді бір тудың астына топтастыруда
өлшеусіз роль атқарады.
Тәуке хан 1718 жылы дүние салды. Жеті Жарғыны қазақ халқы негізінде
ХІХ ғасырдаң ортасына дейін қолданып келеді. Ал, кейбір нормалары қазан
төңкерісіне дейін толығынан қолданылады, қоғам қатынастарды реттеу
функциясын тиімді атқарып келді. Көп жылдар бойы большевиктердің Кеңес
үкіметі тарапынан Жеті Жарғы феодалдық қатынастардың сарқыншағы,
кертартпа, реакциялық мазмұндағы заң жинағы деген мағынасен
сипатталынады. Сонымен қатар Жеті Жарғы ұлттық философиялық, этникалық,
көшпелі қоғамның болмыстық мәніне сай келетін тәуелсіз қазақ
мемлекеттігінің Хартиясы. Неігізінде Жеті Жарғы заңының барлық нормалары
бізге түгелдей жеткен жоқ. Оның көптеген баптары К.Шүкірәлиевтің,
Я.Гавердовскийдің, А.И.Левшиннің еңбектерінде берілген.
Соңғы жылдары Жеті Жарғыны зерттеуге молынан ат салысып, ащы тер
төккен ғалымдардан бірі С.Зиманов. Қазақтың әдеттік құқығының білгірі
ретінде ол өзінің шәкірттерімен бірге бірнеше құнды зерттеулерді басып
шығаруға ұйытқы болды.
Жеті Жарғы негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық
қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Бір сөзбен айтқанда, Жеті
Жарлық: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және жеке қылмыстық
жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауыпсыздігін қамтамасыз ету.
Біздің мұндай тұжырымымыз Қазанғап Байболұлының Төле бидің тарихы деп
аталатын әйгілі дастанындағы идеяларға негізделген. Бұл дастанда Жеті
Жарғының жеті институттары былайша баяндалады:
Жер дауы, баяндайтын, біріншісі,
Ру, қоныспен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдылық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымға – үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі.
Төртінші боп саналған мынау заңы,
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші – құн дауы, жесір дауы.
Тәуке ханның Жеті Жарғысында қазақ қоғамының мемлекеттік құрылымы,
үкіметтің қалыптасуы, хандарды сайлау тәртібі сияқты мемлекеттік құқықтың
институттары бекітілмеген. Бұл саяси үкіметтің әлсіз екенін нақтылы
дәлелдегендей. Керсінше, қауымдық – патриархалдық қатынастардан кіндігін
үзбеген қазақ қоғамында, жеке адамның беделінің негізінде басқару өте
тиімді болып, ру шиеленістерін тежеуге, ұлттық қауыпсіздік пен
территориялық тұтастықты қамтамасыз етуге қызмет етті. Бірақ Жеті Жарғы
жылына бір рет күз айларында белгіленген жерде қазақ елінің барлық ру,
тайпа басшыларын құрылтай – кеңеске міндетті түрде келуге қажет екенін
норма ретінде бекітті. Және қатысушылар қару асынып келуі қажет болған.
ҚӨарусыз келген адам құрылтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тәуке хан
Тәуке болып ханымыз,
Рахат тауып жанымыз,
Он сан алаш бірігіп,
Ойран болды жауымыз.
(Халық өлеңі).
Елді елдікке, ынтымаққа, бірлікке бастайтын және сол жолда жанын
сала күрескен ерлерді туғызатын заман. Қазақ халқы өзінің бұрынғы –
соңғы тарихында басынан небір қилы замандарды өткізген. Олай болса
талайлытағдыр өмірден із – түссіз өте шығуы мүмкін емес. Такрихтың
терең – терең қатпарларына көз жіберер болсақ, елдің есімен
санасында ұзақ уақыттан бері сақталып келе жатқан небір орасан
уақиғалардың салиқалы соқпақтарынан аңғарамыз. Сол соқпақтардың
бойында еліне елеулі еңбек сіңіріп, қаһармандық қызмет атқарған ірі
– ірі тұлғалардың өмірі мен тарихта қалдырған іздері әлі күнге
дейін сайрап жатыр. Халық өз басына қатер төңген шақтарда, тағдыры
таразы басына түскен алмағайып сәттерде бар күш қайратын әлі
зобаланға қарсы қойып, ақыл парасатымен, білегінің күшімен арашаға
түсіп, сол жолда шыбын жанын аямаған, елінің, ұлтының тәуелсіздігін,
бостандығын қорғаған нар тұлғалы, алып азаматтардың ерлігін де,
есімін де еш уақытта ұмытпайды. Қайта уақыт өткен сайын қадір –
қасиетін арттырып, төбесіне көтере түседі.
Көп жылдар бойы ұлтымыздың тамыры тереңге кеткен тарихы және
елінің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен аяулы тұлғаларының
есімін атауға тыйым салып, коммунистік – тоталитарлық идеологияның
үстемдік етуімен басылған әдебиеттерде өткен өміріміз бір сорлы,
басқа ел емес, тіпті өзіміз шөшитын құбыжық өмір болып
суреттеледі.Тек тәуелсіздікке қолымыз жеткеннен кейін тарихымызға
деген көзқарас құштарлық арта түсіп, еліміздің өткенін тану жиналған
астықпен, қазылған кең мен тепе - тең бағаланып, өшіп қалған
есімдерді қайта тірілтіп жатырмыз.
Міне, осыған орай заманындағы Тәуке хан сондай ардақты
есімдердің ішінен ерекше орын алады. Бұған тарих куә, халқымыздың ой
санасы куә. Сол тарих пен ой сана бізді көптен толғандырып келе
жатыр. Әдепте қазақ хандары хақында мәселе көтергенде біз негізінде
Абылай, Кенесары туралы деректерді баспасөз беттерінде молынан
жариялап келеміз және халқымыз негізінде осы екі тұлға төңірегінде
мәліметтер мен аңыз әңгімелерге қанық. Ал Тәуке хан туралы
зертттеулер мүлде жоққа тән. Оның себебі негізінде Тәуке хан туралы
мәліметтердің сол заманнан бері архив қазыналарында сақталмауы және
тарихи зерттеулерде ізденіс болмағандығы. Жалпы жарық көрген тарихи
әдебиеттердің беттерінде Тәуке хан туралы мәлімет өте жұтан, тіпті
бір – екі ауыз сөзбен шектелетіні бәрімізге аян.
Батыр да, хан да, қара да өз заманының перзенті Тәуке хан өз
дәуірінде қазақ, орыс, қытай, жоңғар және басқа шығыс халықтарының
тарихында ірі қайраткер, көрнекті қол басшы ретінде де елеулі орын
алған. Ал өз елінің өміріндегі дипломат – мәмілегер, данышпан айлакер
қолбасшы, әдеттік құқық системасының реформаторы және ұлтының бірлігі
мен жерінің тұтастығын сақтауға жан аямай күш салған ірі
мемлекеттік тұлға ретінде танылды.
Қай кезеңге де уақыт әмірші, әр адам, сол адамның қатысуымен
өтер әр уақиға әмірші уақыт ерте ме, кеш пе әйтеуір бір оралмай
қоймайды. Кім біледі осы қиыннан шығар, осы күнге дейін Тәуке хан
жайындағы жазба деректер өте жұтан және оның есімі негізінен
жоңғар шапқыншылығына байланысты бірен – саран тұста аталып, өмірбаяны
реформаторлық қызметі толық дәрежеде зерттеле қойған жоқ. Халқына,
еліне кеңінен танымал ірі ғалым, академик Салық Зиманов өзінің
зерделі шәкірттерін жұмылдыра отырып, соңғы жылдары Тәуке ханның
Жеті Жарғысына зерттеу жүргізіп, бірнеше құнды, мазмұны терең
мақалалардың жарық көруіне ұйтқы болды. Оқырман қауым бұл басылымды
жылы лебізбен қабылдады. Мұндай ізгі хабар, алғашқы ғылыми
талпыныстар, әрине, Тәуке хан сияқты аса ірі тұлғаның барлық
ғұмырлық реформаторлық және үлкен мемлекеттік деңгейдегі тарихи
қызметімен ролін ешуақытта қамти алмайтыны ақиқат. Әзірге игерілмей,
халықтың игілігіне жарай алмай келе жатқан бұл мәселе бұдан өзінің
лайықты, тақырыпқа жан – тәнімен берілген зерттеушілерін тапса ірі
мәселе ретінде, кең көлемде, мазмұнды мағынамен зерттелетіні хақ.
Бізге жетіп отырған тарихи деректерде Тәукенің туған жылы
белгісіз, ал қайтыс болған жылы туралы ғылыми зерттеулерде қарама –
қайшы пікірлер бар. Жарық көрген тарихи әдебиеттерде Тәуке 1718
жылы дүние салды деген пікір тұақты болып қалыптасқан. Ал белгілі
қазақ тарихын зерттеуші ғалым В.А.Моисеевтің тұжырымдауынша Тәуке
ханның есімі орыс тарихнамасында сақталған құжаттарда 1716 жылдан
мүлдем кездеспейді. Оның ойынша, осыған қарағанда Тәуке хан 1715 жылы
қайтыс болуы әбден мүмкін. Бұл мәселе болашақта негізінде қытай
тіліндегі құжаттарды зерттеуде нақтылы анықталады деген ойдамыз.
Тегі жағынан алып қарайтын болсақ, Тәуке хан Есім ханның
немересі, Жәңгір ханның баласы, Шежіре түрінде былайша көрінеді:
Бізге жеткен деректер мен аңыз әңгімелерге қарағанда Тәукенің
әкесі Жәңгір хан бар өмірін қазақ жерін жоңғар басқыншыларынан
қорғаумен өткізген, өзі жаумен кезекті шайқаста ерлікпен қаза
тапқан. Халық оны Салқам Жәңгір деп атап кеткен. Жәңгір хан туа
біткен данышпан, көрегенді қайраткер және соғыстың әртүрлі айла –
тәсілдерін, ұрыстың өзіндік ерекшеліктеріне пайдалана білетін ірі
қолбасшы ретінде танылады. Ол қазақ жерін сыртқы жаулардан қорғауда
баға жетпес еңбек сіңірген, елінің тәуелсіздігін сақтау мақсатында
келер ұрпақ алдында сүйіспеншілікке бөленген тұлғалы жан болғаны
ақиқат, тарихи шындық.
ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында қазақ жеріннің шығысында жоңғар
хандығы бас көретіп, қазақ еліне шабуыл жасауға құрылтай көлемінде шешім
қабылдайды.Жоңғарлардың осындай жаулап алуға бағытталған саясатын дер
кезінде түсінген Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар
феодалдарының шобуылынына қарсы күресті.Онтүстік Шинжаңдағы Яркент
хандығымен тату көршілес қатынас жасап, одақтастық байланыс ортату үшін екі
рет елші жібереді, бұл елшілікті Жәңгір ханның балалары Тәуке, Абақ
сұлтандар бастап барады.
Бірақ Жәңгір ханның бұл саясаты айдаһардай аузын ашқан басқыншыларды
тоқтата алмады. 1643 жылы Жәңгір хан жоңғарлардың қазақ жеріне баса көктеп
кірген 50 мың қолына қарсы тез арада жиналып, не бары 600 жауынгерді қарсы
қоя алды.Ұрыс болған жердің ерекшеліктерін және инженерлік құрлыстар
салудың нәтижесінде Жәңгір хан жоңғар әскерлерінің 10 мыңың қырып
жіберген.Бұл мақтанышпен айтатын шайқас ерекше әскер басылық ойлау
жүйесінің үлгісі.Өйткені әлемдік әскери өнер тәжірибесінде шағын ғана
отрядтың өзінен жүз есе дерлік саны басым қарсыласынаң күйрете соқы берген
мысалдарды кездестіру қиын... ержүрек жауынгерлер дұшпанның жабуылын
тойтарып қана қоймай, көмекке келген күштердің жеңісті шабуылы үшін жағдай
туғызды.
Әкесі Жәңгір ханның ерлікке толы қимыл-әрекеттері Тәуке ханның да
бойына дарығандығын аңғармасқа болмайды.Жоғарыда көрсетілгендей, Тәуке жас
кезінен-ақ саясатқа жақын болған, әкесі оған жастығына қарамастан сенім
арып, елшілікке жіберіп отырған.
Тәуке бала жасынан қазақ даласының бесігінде тербеліп, көшпелі
өмірдің бар өсиет-өнегесін, ерлік- батырлық қасиеттерін бойына сіңіріп
өскен.Табиғат алғыр етіп жаратқан жанның балалық шағы жайлы әр қалай
аңыздарда,әңгімелерде болған- ақ шығар.Көп мәліметтер мен деректер қытай
тілінде сақталып қалған деректерде, кітаптарда қолжазбаларды болуы әбден
иқтимал. Осындай деректердің тапшылығына байланысты Тәукенің қай жылдардан
бастап хан болғандығы туралы деректер, тарихи әдеибиеттерде әр түрлі.Қазақ
сахарасының дарынды философы Шәкерім Құдайбердіұлы өзінің зерттеулерінде
Тәукенің тек хан болып сайлануына қарай тоқталып, былай деп жазды: Бұл Әз
Тәуке Салқам Жәңгірдің қалмақ қатынынан туған баласы еді.Бұнан басқа
Үргеніштегі Ғайып ханның қызынан туған Уәлибақы деген баласы бар
еді.Жәңгірдің орнына әз Тәуке хан болғандығын, хандыққа өкпелеп Уәлибақы
Ғайып ханға кетіп еді. Бұл мәліметтерден біз Тәуке ханның шешесі қалмақ
екенің байқаймыз және Жәңгірдің тағын Уәлибақы емес,керсінше Тәуке басқаның
кездейсоқ жағдай емес.Бұл негізінде Тәукенің ақыл-ой, парасатының терең
болғанын тағыда айқындай түскендей.
Атап айтатын болсақ, бәріміз білетін еліміздің тарихында Тәуке 1680
жылы әкесінің тағына отырды делінген.Бұл дерек ешбір өзгертусыз кейнігі
жылдары басылып шыққан тарихи әдебетерге де енді.Халқымыздың тарихында ірі
құқықтық құжат болып саналатын Жеті Жарғыны зерттеуге елеулі үлес қосқан
шығыстанушы,заңгер-ғалым Нұралы Өсеров өзінің кандидаттық диссертациясында
Тәуке 1678 жылы хан болды деп тұжырымдайды. Бұл мәселеге байланысты
Сәкен Сейфуллин де кезінде өз пікірін ортаға салған.Көрнекті жазушы кезінде
былай деп жазған: Жәңғірден кейін қазаққа Тәуке хан болды (1688
жылда).Тәуке хан Ташкент ауданында тұрады. Тәуке ханның тұсында да қазақ
ылғи қалмақпен қақтығысып тұрсада да өзге хандардың тұсындағы тыныс алмай
жөңкілу, аттаныс, шабыншылыққа қарағанда сәл шыбын- шылығы аздау болып,
тіршілік жасайды.Бірігіп өмір сүрген: қазақ, қырғыз, қарақалпақтың ірі
руларында билік жүргізген алты бидің аты шығады. Ұлы жүзде Төле би (Дулат
Әлібек баласы),Орта жүзде Қаздауысты Қазбек би, Кіші жүзде- Әлім руынан
Әйтеке би, Қырғызда Кәкім би, Қарақалпақта – Сасық би, Қатаған- Жайма,
басқа ұсақ рудан тағы бір би.
Қазақ совет энциклопедиясының 10-шы томында Тәукенің хан болып
сайлануы 1680 жылды қайталап жазған.Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге
қарағанда, осы күнге дейін қазақтың ілгеріде өткен кемеңгер ұлдарының бірі
туралы зерттеулердің әлі де қарама- қайшы екендігін анық байқатады. Шын
мәнәнде баға беретін болсақ Тәуке хан қазақ елінің ақылгөй, данышпаны, тірі
кезінде әз Тәуке адамзаттың данасы деп аталынған, қазақ елінің ұлттың
мақтанышы деуге әбден лайық. Әрине, қазіргі уақыттың жалпы әдебиетте
қалыптасқан көзқарасты мойындай отыра біз Тәуке ханның таққа отыруын 1680
жылмен белгілейміз.Ал жалпы оның туған жылын анықтауды болашақ
зертеушілердің үлесіне қалдырдық.
Тәуке ханның ішкі және сыртқы саясаты
Тәуке хан қазақ елінің қасиетті қаласы Түркістанда ақ киізге
көтеріліп,бүкіл үш жүздің ханы болып сайланғаннан кейін қазақтың сол
замандағы қоғамынның ішкі және сыртқы саяатына ерекше көңіл бөліп, сол
кезеннің өзінде- ақ ұлт мемлекеттілігін халық аралық деңгейге, биік
дәрежеге көтеруге аянбай күш салады. Атап айтатын болсақ, Тәуке хан қазақ
мемлекеттігін нығайту үшін ең алдымен бет- бетімен ру- руға бөлінген, бір-
бірімен қырылысып жатқан елінің ұлттық бірлігін сақтауға аянбай күш
салады.Елдің басын біріктіру мақсатында ру басыларының алауыздылық қимыл-
әрекеттерін қолдағы бар тәсілдін бәрін қолданып тыюды мақсат етті.Қазақ
қоғамында дау, жанжалдың негізі көпелі елдің мал жаятың жайылымының,
қоңыстың тарлығынан туып отырған. Экстенсифтік көшпелі қлғамда мал жаятын
өрістің таралуы басқа аймаққа көшуге мәжбүр етеді,басқа рулардың
қоныстарына мал жаюуға тура келетіне ақиқат.Малдың өсіп-өнуі, жетілуі тек
шұрайлы жерге байланысты. Тәуке хан ішкі саясатта ең алдымен осы мәселені
шешуге ат салысты. Ең алдымен үш жүздің жайлау, қыстау және күзеулерін
Қазақстан территориясының ерекшеліктерін ескерумен бөлуге назар аударады.Үш
жүздің білгір билерінің басын қосып, айларға созылған кеңестен кейін
жайлымдардың барлығын тарихи қалыптасқан пайдалану негізінде бөледі.Бұдан
былай жайлымдар ру- ру болып пайдалануға берілді және әр ру белгіленген
аймақтың шеңберінде ғана көшіп- қонуға мүмкіндігі бар.Белгіленген жер
межесінің шеңбері рудағы түтін санына және мал мөлшеріне қарай бөлініп
отырды.Еңдігі уақытта көшпелі қазақтар руларымен белгіленген жерге ие бола
алған, сол жайылымның шеңберінде ғана мал жайып, көшіп-қонатын болған.
Жерді пайдалану барысында дау туатын болатын болса, ру басылары, билер
әділеттілікпен шешіп отырған.
Тәуке хан ішкі саясатында қолдағы бар мүмкіншіліктерді пайдалана
отырып, қайткен күнде де ру арасындағы алауыздылықты тыю үшін сонымен қатар
ел басқару ісін жақсатуды күн тәртібіне қойды.Бір орталықтан басқарылатын
қазақ мемлекеттілігін құру үшін бірінші санатта тұрған мәселе Шыңғыс хан
ұрпағынан тараған сұлтан, төрелердің және ерекше статусқа ие болған
қожалардың, қазақ қоғамындағы құқықтық жағдайларын өзгертуге ден қояды.
Ондағы мақсаты мемлекеттік басқару ісіне әр ортадан шыққан қабілетті, туа
біткен дарынды адамдарды тарту еді.Қазақ қоғамында Шыңғыс хан заманынан
қалыптасқан дәстүр бойынша ел басқару сұлтан, төрелердің маңдайына жазылған
қағида болды. Соның нәтижесінде елді билеген сұлтандар басқару ісін өнері,
ақылы, беделіне қарай емес, жиі-жиі жағдайда тек тұқым қуалаған атағы мен
алып отыратын болған.
Көшпелі қазақ қоғамын зерттеуге үлкен үлес қосқан көрнекті
ғалым, академик С.З.Зиманов былай деп атап көрсетеді: Қазақстан
территориясында Шыңғыс ханың және оның балаларының, немерелерінің
үстемдік ету дәуірі барлық жердегідей қорқыту және халықта қарыспай
бағындыру мен көзге түсіп, жаңа ұрпаққа мұра ретінде сол үкіметтің
беделінің алдында табынуды және олардың тұқымдарының ең жоғарғы билікті
іске асыруға жаралғандығын мойындатты. Және мұндай көзқарас адамдардың
санасына әбден сіңгеніне байланысты бұл қағиданы бұзу шыңдап зардап
туғызуға әкеп соқтыратыны сөзсіз еді. Төре тұқым атанған бұл топтар қазақ
қоғамында элиталық дәрежеге ие болғандықтан қарапайым халықпен неке құруға
Шыңғыс хан ұрпақтарының беделін түсіру, хан ұрпағының қанын бұзу деп
таныды. Тек қана өз іштерінен қыз алысқан олар экзогамиялық табу тәртібін
орындалмағандықтан ұрпақтың ой-өрістік, даналық санасының төмендеуіне
әкеліп соқтырғаны ешқандай дәлелді қажет етпейді. Оны азаматтың неке құру
заңдылығы мыңдаған жылдар бойы дәлелдеді.
Тәуке хан қолдағы бар мүмкіншіліктерді пайдалану мен халықтың, ел
басшыларының санасына ел арасында өзінің ақыл-парасатымен, батырлық
әрекеттерімен ел басқару ісіне бейімі бар дарынды тұлғаларды тарту
қажеттігін сіңіруді саясатының ең басты мақсаттарының бірі деп таныды.
Салыстырып байқайтын болсақ, Тәуке ханның саясаты І Петр жүргізген
саясатпен ұштасады. Бұл шаралар өзінің нәтижесін де берді. Қазақ
қоғамының саяси аренасына осындай саясаттың негізінде халық арасынан шыққан
дарынды билер мен елдің тәуелсіздігі мен бостандығын қорғауда ерлік
танытқан батырлар көтеріле бастайды. Мемлекеттік аппараттың құрамында үлкен
өзгерістер болды. Атап айтатын болсақ, басқару процесіне бұрын беймәлім
болған Билер кеңесі енгізілді. Бұл мемелекеттік орган қазақ
мемелекеттігінің саяси жүйесінде үлкен құқықтарға ие болумен қатар,
ішкі, сыртқы саясатты жүргізуде орасан зор рол атқарды. Билер кеңесі
сайланған алқалық орган ретінде талқыланған, қаралған мәселе бойынша қайта
айналып қарауды қажет етпейтін шешім қабылдау дәрежесіне дейін көтеріле
алған.
Билер кеңесіөзінің мемлекеттік функцияларын тұрақты түрде атқарып
отырды. Үш жүз рулары арасындағы шиеленісті дауларды шешуде, сепаратистік
қимыл-әрекет жасаған сұлтандарды және жалпы трайболизмді тежеуде өлшеусіз
роль атқарып отырды. Билер кеңесінің нақтылы мәселе бойынша қаралған
істерінің шешімдері заң күшіне еніп, ханның өзі оны жоққа шығара
алмағандығын айта кеткен жөн. Бұл мемлекеттік органның құрамына негізінен
ру,ел басшыларының (ақылгөй ақсақалдардың) жиылысында бата алған, яғни
сайланған от ауызды, орақ тілді шешендер, аймаққа танымал болған беделді
адамдар және ұрыстарда ерлік танытқан батырлар енген. Ханда қырық кісінің
ақылы бар деген сөз содан қалса керек. Билер кеңесінің құрамы қажет
болған жағдайда кеңейтіліп отырған. Тәуке ханның тұсында Билер кеңесінің
құрамына атақты Төле би, Қаздауысты Қазыбек би, Әйтеке би, Досай, Едіге,
Сырымбет, Қабек, Даба, Есейхан, Жалған, Ескелді, Сасық би, Байдалы,
Тайкелтір, Қоқым сияқты дарынды қайраткерлер мен батырлар кірген.Бұл
органның қазақ қоғамында беделінің артқаны сонша, тіпті Тәуке хан оның
келісімінсіз, бекітуінсіз мемлекеттік маңызы бар шешім қабылдауға құқы
болмаған. Билер кеңесі өзінің мемлекеттік статусы бойынша ханның бейлігін
шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ қоғамының тұрмыс- тіршілігіне сай
қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламенті және ең жоғарғы сот органы
ханның ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім қабылдауы Билер
кеңесінің құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда, қазақ қоғамында
атқарушы билік ханның қолында шоғырланған. Билер кеңесі шығарған
заңдармен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билік жүргізуді
мұрагерлік жолмен қабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелер бойынша
Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығыз мәселе
бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынан батыл қимыл-
әрекеттер жазауға құқылы.
Жоғарыда көрсетілген тұжырымды қорыта айтатын болсақ, қазақ
мемлекетігінің билік жүргізу формасы алғашқы қауымдық құрлыстың Ақсақалдар
кеңесі аттанған басқарудың нышандарымен ұштасқан құрылым екенің байқамасқа
болмайды. Сондықтан Тәуке хан құрған мемлекеттік алғашқы құрлымдық
құрылыстын ыдырауынның ең соңғы кезеңінде қалыптасқан әскери-демократия
сатысы мен мазмұнына дәлме-дәл сәйкес келетін құрылым. Бұл кезеңде рулық
құрылымның дәстүрлері жаңа қалыптасып келе жатқан мемлекеттің нышандары мен
біте қайнасып жатады.
Билер кеңесі Тәуке хан құрған мемлекеттілікті нығайтуға өлшеусіз
үлес қосты. Халық мүдесіне қызмет еткен, ішкі және сыртқы саясат жүргізуде
тиімді, даналық қызмет атқарғанына тарихтың өзі куә. Билер кеңесі
негізінде Сырдарияның бойында орналасқан Әңгірен, Түркістан мен Сайрам
жерінде орналасқан Битөбе, Мәртөбе сияқты жерлерде шақырылып
тұрған.Тарихтан мәлім, Тәуке ханның тұсында, әсіресе 1698-1717 жылдар
аралығында қазақ елінің территориясына жоңғар басқыншылары баса- көктеп
кіріп, бибіт өмір сүріп жүрген көшпелі қазақ халқының кең даласын қанға
толтырды. Дәл осындай қиын қыстау кезеңде Тәуке ханның ірі реформаторлық
қасиеттері айқын көрінді. Ішкі әскери стратегиялық саясатта Тәуке хан қазақ
даласында шайқастың бірнеше тактикасын ойлап тауып, жаудың қарулы
күштерімен жасақтарын әлсіретіп барып, ойсырата соққы беруді дағдыға
айналдырды. Қазақ әскерінде Шыңғыс хан құрған әскери басқаруды қайта
жандандырды.Әскерде қатан тәртіп орнатылды. Әскерде басшылық ету Он басы,
Жүз басы, Мың басы болып қалыптасты. Мың басылыққа Тәуке ханның ұсынысымен
Билер кеңесі аса ерлік көрсеткен ақылгөй батырларды бекіткен.
Бас қолбасшылық Тәуке ханның қолында болды. Тәуке ханның әскерінің
жалпы саны соғыс жылдарында 80 мың сарбазға жетіп отырған. Ал бейбіт өмір
сүрген кезенде, қысқы мерзімдерде Хан ордасында 500-1000-ға жуық тұрақты
жасақтар ғана болған. Олардың негізгі міндеті хан ордасын ішкі бүліктерден
қорғау және ханның қауіпсіздігін сақтаумен шектеліп отырған.
Жалпы алып қарайтын болсақ 80 мыңнан аса әскер жинау қазақ хандығы
құрылған кезеңнен бері болған оқиға емес еді.
Тәуке хан өлгеннен кейін билікке таласқан қазақ басшылары әскердің
санның, сапасын да күрт төмендетіп жібергені тарихтан мәлім.Егер Ұлы жүз
қазақтары әз Тәуке кезіңде қару- жарақтары сай 50 мың атты әскер шығара
алатын болса, жоңғарлармен болған Аңырақай шайқасынан кейінгі жаудың екінші
шапқыншылығынан кейін Төле бидің Тәуке хан моласын құшақтап жылаған шағында
қолбасшы Қойгелді жинаған жасақ 5мың адамға да жетпеді. Мұның өзі талай
жағдайды аңғартса керек- деп атап көрсетті танымал тарихшы К.Нұрпейсов.
Тұрақты әскердің болмағандығынан Хан ордасында сыртқы шабуылдан
сақтанудың арнайы шаралары да ескерілген.Тәуке ханның тікелей өзіне ғана
бағынатын Барлаушылар жасағы атты арнайы дайындықтан өткен сарбасдар тобы
құрылды.Олардың мақсаты бейбіт өмір кезінде жау баса- көктен кіретін
жолдардың маңына, айналасына барлау жасау.Жоңғар шапқыншылығы жылдары Тәуке
ханның Барлаушылар жасағының адамдары, тіпті, Жоңғар территориясына
жасырын түрде еніп, олардың әскерінің санның, әскери дайындығын, соғысты
қандай тәсілде жүргізетінін, шабуылға қай айда, аптада шығатыны туралы
мәліметтерді хан ордасына жедел түрде жеткізіп отырған. Жау жабуылы туралы
барлаушылардан мәлімет жеткенде ел арасына тез арада жаушы жіберіп, әскерді
жинап алып отырған.
Тәуке хан орнатқан тәртіп бойынша, әр ру басшылары мен билер өз елінің
барлық мүмпкіндіктерін пайдалана отырып, жауға аттанатын азаматтарын ер-
тұрманмен, сәйгүлік атпен, қару- жарақпен қамтамасыз етуге
міндеттенеді.Мойнына қару асынған қазақ әр уақытта ел қорғаушы ретінде
танылумен қатар, аса құрметті дәрежеге көтерілгенін бізге жеткен
жазбалардан байқаймыз. Аттан! деген хабармен қару ұстай алатын азамат
атқа қонып, жаушы жеткізген хабармен белгіленген жерге жиналған.
Қазақ тарихы хақында құнды еңбектер жазған Қошке Кемеңгерұлы былай деп
жазды: Халықтан оқшауланып кетуге қазақ хандарының бөлек әскері болмады.
Халық милициясы ретінде әр азамат қару алып жауға аттануға хақылы еді...
Қарусыз адам, әскер санатына қосылмаған адам төмен бағаланушы еді. Тәуке
заңында қарулы адам алымның жиырмадан бірін төлейтін болған, қарусыз
үлкенге қарулы жас орын бермейтін болған. Қарусыз азамат алқасында дауысқа
ие емес.
Тәуке хан әскердің соғысу қабілетінің күшті болуына ерекше назар
аударған. Соғыс өнерінің әр саласынан хабары бар адамдар жауынгерлерді
арнайы дайындықтан өткізуді мақсат еткен. Дайындық барысында жауынгерлер ат
үстінен садақпен оқ ату, шоқпарды дұрыс пайдалану,найза шаншу, мылтықпен
нысананы дәлдеп ату, аттан аударып түсіру сияқты соғыс өнерін жетік
меңгеретін болған.
Сонымен қатар Тәуке хан жоңғарлардың аяқ астынан шабуылға шығуына
қарсы қазақ даласында топырақтан үйілген немесе тастан қаланған биіктігі 10-
15 метрге жеткен әскери мұнаралар салдырды. Бір мұнарамен екінші мұнараның
арасы шамамен алғанда 5-7 шақырым болған. Егер жау тұтқиылдан шабуыл
жасаса, әлгі әскери мұнара үсінде қарауылда отырған сарбаздар тез арада от
жағып, келесі көрінетін мұнараға жау келе жатқаны туралы белгі беретін
болған. Отты немесе оның түтінің көрген екінші мұнарадағылар да от жағып,
келесі мұнаралардың үстінде отырған сарбаздарға белгі беретін болған.
Осындай стратегиялық тактиканы қолдану нәтежесінде құмырсқадай қаптап келе
жатқан жауды бірер минут ішінде 80-100 шақырым жерден біліп, негізгі
күштерді соғысқа әзірлеп үлгеріп отырған.
Тәуке ханның аса көрегендігі, ақылдылығы мен парасаттылығы оның әрбір
қимыл- әрекетінен де анық көрінді. Бірде Тәуке хан өзінің айналасындағы
қолбасшыларына тапсырма беріп отырып, әйгілердің тапқырлығын сынамақ болады
да, әңгіме барысында былай дейді:
- Мен мынаны білсем деймін.Жоңғар шапқыншылығын тоқтатып, олардың
ордасын күл- талқан ету үшін қазақ халқына не қажет?
Біршама ойланған серіктестері әр түрлі пікір айтқан көрінеді. Сонда
Тәуке хан:
- Бәрі дұрыс –ақ, тоқ етерін айтатын болсақ, қазақ халқына Құдайдың
құтты күні және болашақта да ауызбірлік қажет. Ол еліміздің мәңгілік қаруы,
күш- қуаты және жеңістеріміздің күре тамыры, -деген екен. Ия,Тәуке ханның
сол кездегі көрегенділігі қазақ халқының бүгінгі қажетіне де анық
жарағандай.
Тағы мынандай аңыз бар. Қаптап келе жатқан жоңғар әскерлерін көрген
қазақ сарбаздары біршама абыржып, тіпті кейбіреулері қашуға ынғай бере
бастайды.Қалың қолдың бұл халін дер кезінде байқаған Тәуке хан жанында
тұрған серіктесінің біріне:
- Тез арада жылан тауып алып кел, - деп бұйырады. Алып келген жыланды
ұстап тұрып, бүкіл әскер алдында:
- Бисмиллә, Алла біздің жағымызда, тыныш жатқан ел едік, еліміздің
даласын қанға бояған жоңғарлардың басын былай жұламыз, - деп ұстап тұрған
жыланның басын жұлып алып:
- Алла жар болсын! Алаштың аруағы қолдасын! Алаш, Алаш! – деп жауға
қарсы шаба жөнелгенде сарбаздардың рухы көтеріліп, артынан қоса жөңкіле
жөнелген екен. Жыланның басын жұлу себебі, жоңғарлардың туында айдаһардың
суреті болған. Осы бір ғана заттың өзінен Тәуке ханның өте айлакер,
ақылгөй, психолог, әрі стратег екенін анық байқауға болады. Сыртқы саясатты
Тәуке хан ең әуелі жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беру мақсатында көрші
мемлекеттермен қатынасты нығайтты.Ең алдымен Тәуке хан діні бір, тілі бір,
көрші орналасқан Бұхарамен депломатиялық қатынастарды биік дәрежеге
көтерді. Екі ел арасындағы негізінде қақтығыстар бір-бірінің керуендерін
тонаудан болып тұрды. Тәуке хан өзінің арнайы жарғысымен қазақ жерінен
өткен Бұхара елінің керуен, саудагерлерін тонауға тыйым салды. Бұдан былай
ондай әрекеттер болған жағдайда кінәлі адамдар қатаң түрде жазаға тартылған
еді. Бұхарада Тәуке ханның бұл қадамдары жылы қабылданды, қазақ еліне
жасалынып жатқан шабуылдар пышақ кескенде тоқтатылды. Бірақ Тәуке ханның
Бұхара басшыларын Жоңғар шапқыншылығына қарсы бірге күреске шақыруы
ешқандай қолдау таппады, не болса да соғыстың артын бағу саясатын көздеген
еді.
Тәуке хан 1686 – 1693 жылдар аралығында Ресейге өз елшілерін жібереді.
Ондағы мақсаты – қазақ қоғамымен, оның бай мәдениетімен орыс елін
таныстыру, екі ел арасындағы сауда қатынастарын жандандыру еді. Ал
кейінірек, 1714 жылғы Жоңғарлардан қатты соққы алып, жеңілгеннен кейін
Тәуке хан Ресеймен достық қатынастарды нығайтуды және онымен одақтасуды
өзінің сыртқы саясатының ең маңызды мәселесі деп таниды. Жоңғарлар басып
алған қазақ жерін азат ету үшін І Петр патшадан көмек сұрауға дейін барады.
1694 жылыТәуке хан Түркістанда Федор Скибин, Матвей Трошихин деген
орыс елшілерін сән-салтанатпен қабылдап, қазақ елінің әскери күшін көрсете
отырып, келіссөз соңында оларға батыл түрде: Түрік сұлтанының немесе
Қызылбас (Парсы) шахының менен, Тәуке ханнан несі артық? Олар да мен сияқты
ғой - деген екен. Бір сөзбен айтқанда, ол қазақ елінің сол кездің өзінде
барлық елдермен тең құқықтық жағдайда болуын талап еткен, отарлық саясаттың
қандай түріне де үзілді-кесілді қарсы тұрған. Тіпті қазақ пен орыс
халықтарының арасында қақтығыстар болып қалған жағдайдың өзінде өз халқының
ұлттық ар – намысын аяққа бастырмауға тырысқан. Осыған бір дәлел, 1709 жылы
Ресейде Кондратий Булавиннің патшаға қарсы жасаған көтерілісі жеңіл іске
ұшыраған соң, оның туының астында болған мыңдаған орыс казактары І петрдің
жазаға тарту саясатынан қашып, ДОН өзенімен өткен соң қазақ даласына қарай
бет алады. Бұлардың көбісі баукеспе қарақшылар, орыс үкіметінің заң алдында
жауапқа тартылуы қажет, бірақ қолға түспей қашып кеткен қауыпты
қылмыскерлер тобы болған. Соның нәтижесінде бұлқарақшылар Еділ мен Жайық
өңірінде қоныс теуіп отырған қазақ халқына қырғидай тиіп қазақ елінің
қонысын ғана тартып алып қоймай, бейбіт өмір сүріп отырған қазақтарға
айуандық , бассыздық, зорлық-зомбылық әрекеттер жасайды. Мылтықпен
қаруланған орыс казактары көшпелі елдің өміріне ойран салады, еркін даланы
қанға бояйды. Мұндай әрекеттерді естіген Тәуке хан тез арада Билер
кеңесін шақырып, орыс қашқындарының бассыздық әрекеттерін тыю мақсатында
Әбілқайыр сұлтан мен Бөгенбай батырды 30 мың сарбазбен жорыққа аттандырады.
Бұл жасақ алдына қойған міндетін ойдағыдай орындайды. Көп шығынға
ұшырамай, қысқа мерзім ішінде бассыздыққа жол берген қарақшыларды күл-
талқан етеді.Қалған аз ғана құрамы Еділ өзенінің арғы жағына өтіп, әрең
дегенде қашып құтылады. Осының нәтижесінде қазақ елінің Ресей жағындағы
шекарасы аздаған жылдарға дейін берік болып тұрған. Орыстың бір елшісі
Тәуке ханның даналық қасиеттеріне бас ұра отырып өз жазбаларында былай деп
атап көрсетеді: Тәуке хан ақылды адам болған және де қазақтар оны аса
құрметпен қастерлейді.
Сыртқы саясатта Тәуке хан қазақ халқы мен діні, тілі және салт
–санасы, генетикалық тамыры бір көршілес Қарақалпақ және Қырғыз халықтарына
да ықпалын тигізіп отырған. Ағайын елдің ақсақалдары, ел басшылары Тәуке
ханның көрегенділігіне, ақылды, әрі батыл қимыл-әрекеттеріне лайықты баға
беріп қана қаймай, сонымен қатар, әр уақытта қолдарынан келгенше
жәрдемдерін беріп тұрған. Халқымыздың дара туған перзенттерінің бірі Шоқан
Уәлиханов Тәуке ханның осындай саясатына назар аударған және өзінің
Қырғыздар туралы жазбалар деген еңбегінде былай дейді: Ал енді Есімнің
немересі, Жәңгірдің баласы Тәуке қырғыздардың биі ретінде басқарып отырған
(Қырғыздардың Тиес деген биі соған бағынған). Бүкіл рудың билеушілері
есебінде Тәуке мен Тиестің аты Тәуке – Тиес деп бірге аталыпты. Шоқанның
бұл жазбалары Қырғыз елінің Тәуке хан заманында қазақ мемлекеттігінің
протекторатында болғанын аңғартады.
Ал қарақалпақ елі Тәуке ханның әскер құрамына 6 мыңдай әскер беріп,
қазақ елінің тәуелсіздігін қорғауға қан төккен. Екінші жағынан, қарақалпақ
елі Тәуке ханның берік қорғауында болғанын айқын түрде аңғартады. Бұл
туралы қорытынды жасауымыз негізінде Ресейдің елшісі Василий Кобоков өзінің
жазбаларында көрсетілген мәліметтерге негізделеді. Жалпы бұрын – соңды
жазылған тарихи, публицистикалық әдебиеттеріне Тәуке ханның қазақ
мемлекеттілігін құрудағы атқарған өлшеусіз қызметі және ол негізін қалаған
қазақ мемлекетінің формасын хақында біржақты пікір қалыптасқан. Мысалы,
1949 жылы басылып шыққан Қазақ ССР тарихында Тәуке ханның аталмыш бағыттағы
қызметі мен мемлекеттілігінің мәні былайша бағаланады: ... Тәуке ханның
мемлекетін бір орталыққа бағынған бірыңғай мемлекет деп айтуға болмайды.
Тәуке хан осы бағытта батыл әрекет қана жасады: Қазақ мемлекетінің саяси
бірлігін шамалы ғана қалпына келтіруге және қазақ сұлтандарының ханды
қолдауына сыртқа қауіп қолайлы жағдайлар туғызса да бұл әрекет іске
аспады.
Осындай пікірді 1957 жылы жарық көрген Қазақ ССР –інің тарихы да
растағандай болады. Осы мәселеге тиісті кітапта мынандай мәлімет бар: ...
Тәуке, орталықтанған қазақ мемелекетін құрушы болды деген әдебиетте
кездесетін пікір қате пікір. Қазақ хандықтары бұрынғыша феодалдық –
бытыраңқы мемлекеттер болып қала берді, демек, сырттан шабуыл болмауына
көршілес мемлекеттердің бағындырып алмауына кепілдік жоқ әлсіз мемлекеттер
болып қала берді. Осындай тұжырымдардың жетегімен негізінде кейініректе
жарық көрген көптеген тарихи еңбектер жарық көрді және жалпы Тәуке хан
туралы жаңа идея айтылмады. Көп жағдайда оның себебі советтік тоталитарлық
жүйемен, партиялық зерттеу әдісі, таптық принциптер талаптарында болды. Осы
сарынмен совет дәуірінде басылып шыққан Қазақ совет энциклопедиясы Тәуке
хан туралы бір ауыз сөз көлемінде мәлімет беріп, оның құрған
мемлекеттілігін мына мағынада суреттеді: Тәукенің хандық үкіметті нығайту
әрекетінен нәтиже шықпады, қазақ хандықтары бытыраңқы күйінде қалды...
Қазақ халқының тарихын зерттеген Шапырашты Қазыбек Бек Тауасарұлы
Тәуке ханның жеке басын қызметіне мынандай сипаттама береді: ... Тәуке қазақ
елінің ордасына баса бола салысымен ең бірінші қолға алғаны елдің, үш
жүздің бірлігі болды...Тәуке хан өз төңірегінде батырлардан бұрын ел
арасындағы ғақыл иесі адамдарды жинады...Тәуке хандар ішінде ғақылы асқан,
сол ғақылдылығымен үш биді қатар үстап,олардың көліне қонған сөздерін
кешіктірмей іс жүзіне асырып отырған.Билер де өз тарапынан оның өкімдігін
мойындап,басқа бұра тартқандарды ауыздықтап отырған .
Жоғарыда айтылған пікірлер, әрине,Тәуке ханның тұлғасын, халық үшін
атқарған өлшеусіз қызметін, жүргізген саясатын және оның құрған қазақ
мемлекеттігін толығымен қамтымаған.Зерттеу барысында біз мынандай
қорытындыға келдік.Тәуке хан қазақ елінің біртуар, данышпан
қайраткерлерінің бірі.Хандық билік жүргізген аралықта бұрын бытыраңқы
жағдайда жүріп,қайсыбір мемлекеттерге жем болған, қазақ ұлдарын құлдыққа,
қыздарын күңдікке ұшыратқан үш жүздің елбасшылары бір орталықтан
басқарылатын мемлекеттің астына топтастыра алдық деп айтуға ғылыми негіз
бар.Бұл сол заман талабына сай қабылданған, бір орталықтан басқарылатын
мемлекеттің тиімді құқықтық негізі ретінде танылған тәуелсіз қазақ елінің
тұңғыш хартиясы,әрі негізгі ата заңы болған Тәуке ханның Жеті Жарғысы,
жаудың қандайда болса шабуылыны тойтарыс бере алатын,бір орталықтан
басқарылған күшті әскер және халықты әрбір қимыл-әрекеттерге жұмылдыра
білетін, саяси билік жүргізе алатын басқару жұйесі еді. Көптеген
зерттеушілеріміз осы факторларды зерттеу барысында ескермеген сияқты.
Біздің мұндай тұжырымымыз ойдан туған қиял пікір емес, зерттеу барысында
жан- жақты талдау жасаудың қорытындысы және бірнеше ғалымдардың еңбектеріне
сүйенген қорытынды деп айтуға болады.
Қазақ халқының Геродоты аттанған, еліміздің тарихының
білгірі,қазақтар туралы құнды еңбек жазған А.Левшин Тәуке хан құрған
мемлекеттің аса жоғары дәрежеде болғандығын дәлелдегендей. Ол былай деп
жазды: Было время,- говорят благоразумнейшие из киргизов Меньшей Орды –
когда и наш народ жил в покое,было время когда и у нас существовад
порядок,были законы и правосудия.
Сей золотой век,о котором воспоминают они рсо вздохом, есть
царствование знаменитого хана из Тявки, который ... был действительно в своем
роде Гений, и в летописях Казачьих должен стоять наряду с Солонами и
Ликургами.Усмерив волновавшиеся долго роды и поколения, он не только ввел в
них устройство, порядок, но и дал им многие законы.
Сонымен қатар Тәуке хан елге билік жүргізген кезеңде бір орталықтан
басқарылған мемлекеттің құрылғанын С.Мұқанов та мойындайды.1948 жылы
басылып шыққан Абай шығармаларының толық жинағына жазған алғы сөзінде
мынандай қорытындыға келеді : Бұрынғы ұзақ хандықтарға бөлінген қазақ
руларының XVI ғасырда тұтас бір мемлекет болуы тарихтан мәлім. Осы
мемлекет, 1748 жылы Тәуке хан өлгеннен кейін әлсіреп, Үш жүз атанған
қазақ, үш хандыққа бөлініп кетті. Қазақ халқының былайша ыдырауын
Қазақстанның шығысында моңғол тұқымдас елдерден құралған, қазақ пен үнемі
жауласып келген Жоңғар хандығы пайдаланып, 1723 жылы шабуыл жасады.
Тәуке ханның бір орталықтан басқарылатын қазақ мемлекеттігін құрғанның
аса көрнекті қазақ тарихшысы Е.Бекмахановта дәлелдейді. Зерттеушінің
қорытындысы бойынша Тәуке хан ру араздығына қарсы аянбай күресті және
жеке сұлтандар мен билердің дербестігін шектеді...сот билігін толық өз қолына
шоғарландырды... Осындай шаралармен орталықтанған мемлекетке қарсы билер мен
сұлтандардың мүддесіне ауыр соққы берді.
Революцияға дейінгі қазақ тарихнамасына көз жіберетін, болсақ Тәуке
ханның жүргізген реформаторлық, данышпандық қимыл- әрекетінің нәтижесінде
қазақ қоғамында бір орталықтан басқарылған,ішкі және сыртқы саясатты тиімді
түрде қамтамасыз ету санаты деңгейіне жеткен мемлекеттіліктің болғаны бір
ауыздан мойындалады.Атап айтсақ Айқап, Қазақ сияқты ірі басылымдар осы
пікірді дәлелденгендей.Сол кезеннің ірі тарихшысы, ойшыл, публицист, Каир
университетінің заң факультетін үздік бітірген, білімпаз ғалым Ғабдулғазиз
Мұсағалив өзінің 1913 жылы Айқап журналында жарық көрген көлемді
еңбегінде былайша дәлелдейді. ХVІІ ғасырдың аяғы, ХVІІІ-ші ғасырдың басы
қырғыз- қазақтардың күні туып тұрған шағы еді.Сол уақытта қазақ хандарынан
Тәуке хан өзінің әділ һам ақылдылығы арқасында қазқтың үш ордасын, яғни
Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қазақтарын біріктіріп, өзіне қаратқан
қазақтардың өз арасындағы соқтық жанжалдарды бітірген: Кішсіз табындарды
күштілерге қарсы түру үшін біріктіріп, күштілерді жуастытқан, Жарлыны
байға, күштіні күшсізге біртегіс етіп заң- закон түзеген... Тәуке ханнан
кейін қазақтардың басына түрлі- түрлі ауыртпалықтар келе бастаған.
Жоңғариядағы салтанат сүюші Қалден –Церен хан ол уақытта өте күшті
еді.Тәукеден кейінгі қазақ хандарының арасындағы береке, бірлік болмай әр
уақыт бір- бірімен шабысып,жауласып тұрған.Қалден- Церен қазақ хандырының
бұлайша өз ара дұшпандықтарын пайдаланып, қазақтарды неше қатты шауып,
оларға көп зығыр келтірген.
Зерттеуші бұл тұжырымдарын 1914 жылы Қазақ газетінде тағы да растай
келе, мынандай қорытынды жасайды, Үш жүз: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүздегі
қазақтың бас руларын бір ауызға қаратып, қазақтың күш- қуатын арттырған
ақылды Тәуке хан өлген соң –ақ, қазақ даласы, қазақ халқы оңды бір хан
көрген, көзі ашық бір бастыққа үшыраған жоқ. Тәукеден кейінгі хан тұқымдары
үйірге жаңа түскен сәуріктерше,қазақтың бас, мықты руларының араларына от
салып, алды- алдына болып бытырап, қас болып тұрғандықтан, өз қол астындағы
қазақтарды да бір –бірімен жауластырып, қырылыстырып бітірді.
Дәл осындай пікірді белгілі тарихшы В.А.Моисеев қолдайды. Ол: Тәуке
хан басқарған жылдарды қазақ хандығында орталықтанған бағыт күшейе түсті...
Тәуке өлгеннен кейін қазақ хандығында сыртқы тебетін бағыт күшейе түсіп,
Тәукенің мұрагері Ғайыпқа сепаратистік пиғыл көздеген хан мен сұлтандардың
қимыл -әрекеттерін тыю қиынға соқты.
Қорыта айтатын болсақ, ақылы асқан әз Тәуке хан өз заманының ірі
тұлғасы ретінде қазақ елін бір орталықтан басқарылған, оның тыныштығы мен
тәуелсіздігін қамтамасыз еткен мемлекет құрды деп айта аламыз. Бұл тарихи
ақиқат.
Тәуке ханның Жеті Жарғысы
Тәуке ханның реформаторлық қызметінің сапынан ерекше орын алатын
мәселе – қазақ қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастыруы. Мемлекетті
нығайтып, тәртіп орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай келетін орындалуы
арнайы тетіктермен қамтамассыз етілетін заң жүйесі болуы шарт.Бұл қағиданы
Тәуке хан аса көрегенділікпен түсінген. Құқық жүйесін жасау қызметіне
қазақ қоғамынан өздерінің қара қылды қақ жарған әділ шешімдерімен елге
танымал болған билерді тарта білді.Олардың негізгі өзегін Үш пайғамбар
атанған Төле би, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би құрады.Соның негізінде
қазақ қоғамының ұлттық Хартисы – Жеті Жарғы дүниеге келді. Ол тек қана
сол заманның талаптарына сай келетін құқықтық құжат емес. Ол мәні және
мазмұны жағынан көшпелі қазақ халқының этникалық, шаруашылық ұйымдастыру
және географиялық ерекшеліктерін сай қабылданған аса құнды құқықтық
ескерткіш болып табылады.
Жеті Жарғының әрбір бабы қазақ халқының әлеуметтік практикасының
жемісі, ұлтты қорғау үшін, көшпелі қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу
үшін қабылданған және талқылау барысында идеялық пікірталас, билердің
данагөйлігінің қорытындысы. Билер кеңесі бекіткеннен кейін ауызша түрде
ел арасына таралған. Тарихи, құқықтық әдебиетттерде Жеті Жарғы қай жылы
қабылданғаны туралы мәліметтер жоқ. Жеті Жарғыны тұңғыш болып зерттеген
шығыстанушы ғалым Н.Өсеров оны 1680 жылы қабылдады деген пікір айтады.
Басқа әдебиеттерде қабылданған жыл көрсетілмейді.Біздің ойымызша, Жеті
Жарғы 1684-1685 жылдары қабылданған құқықтық құжат. Олай дейтін
себебіміз, қазақ қоғамына аса маңызы бар бұл заңдарды бір жылдың
аралығында қабылдау ешқандай ақиқатқа сай келмейді. Есім ханның ескі
жолы, Қасымханның қасқа жолы сияқты қазақ халқының заңдарын бір жүйеге
салу, жаңа нормалар енгізу, ескі заман талаптарына сай келмейтін
нормаларды жоққа шығару жұмыстарын Тәуке хан 1680 жылы таққа отыра салып
жасап үлгерді деуіміз ғылыми шындыққа сай келмейді. Заң шығару үшін арнайы
дайындықтар қажет, пікірталас болуы шарт.Үш жүздің өздеріне тән болған,
партикулярлық мазмұндағы әдет- ғұрыптық құқық жүйесін бір арнаға тоғастыру
уақытты, кеңесті. Данагөйлілікті талап ететін ұзақ мерзімнің шаруасы.
Күлтөбенің басында күнде кеңес деген сөз сол мағынаны берсе керек. Қазақ
ұлтының аса патриот ақыны, қоғам қайраткері Мағжан жұмабаев Түркістан
деп аталатын әйгілі өлеңінде әдеттік құқық жүйесін систематизациялау
ісінің күрделі, қиын және маңызының тарихта зор болғанын былайша
суреттейді:
Әділ хан аз болды Назардайын,
Алашқа Есім ханның жолы дайын.
Тәукедей данышпан хан құрған екен,
Басында Күлтөбенің Құрылтайын.
Ал кезінде Тәуке ханның әр елшісі, әрі кеңесшілерінің бірі болған
Қожаберген жырау Жеті Жарғының пайда болуы хақында былай дейді:
Шығайдан соң орнына Тәуке қалды,
Кезінде әз – Тәуке деп атақ алды.
Қазыбек, Төле, Әйтеке ақылшы боп,
Дейтұғын Жеті Жарғы заң шығарды.
Әз Тәукенің Жеті Жарғысына теориялық – ғылыми тұрғыдан талдау жасап
қарасақ, оның әрбір бабы, талаптары мен реттеу функциялары сол заманның
тарихи жағдайларына дәлме- дәл сәйкес келетінін байқаймыз. Тіпті кейбір
мәселелерді заң нормасына айналдыруда заман талабына асып көрегенділік
танытқанын аңғармасқа болмайды. Атап айтсақ ,бұл құқықтық құжат қазақ
халқының ұлттық бірлігін нығайтуда, рулар арасындағы алауыздылықты
тежеуде, жоңғар шапқыншылығына қарсы елді бір тудың астына топтастыруда
өлшеусіз роль атқарады.
Тәуке хан 1718 жылы дүние салды. Жеті Жарғыны қазақ халқы негізінде
ХІХ ғасырдаң ортасына дейін қолданып келеді. Ал, кейбір нормалары қазан
төңкерісіне дейін толығынан қолданылады, қоғам қатынастарды реттеу
функциясын тиімді атқарып келді. Көп жылдар бойы большевиктердің Кеңес
үкіметі тарапынан Жеті Жарғы феодалдық қатынастардың сарқыншағы,
кертартпа, реакциялық мазмұндағы заң жинағы деген мағынасен
сипатталынады. Сонымен қатар Жеті Жарғы ұлттық философиялық, этникалық,
көшпелі қоғамның болмыстық мәніне сай келетін тәуелсіз қазақ
мемлекеттігінің Хартиясы. Неігізінде Жеті Жарғы заңының барлық нормалары
бізге түгелдей жеткен жоқ. Оның көптеген баптары К.Шүкірәлиевтің,
Я.Гавердовскийдің, А.И.Левшиннің еңбектерінде берілген.
Соңғы жылдары Жеті Жарғыны зерттеуге молынан ат салысып, ащы тер
төккен ғалымдардан бірі С.Зиманов. Қазақтың әдеттік құқығының білгірі
ретінде ол өзінің шәкірттерімен бірге бірнеше құнды зерттеулерді басып
шығаруға ұйытқы болды.
Жеті Жарғы негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық
қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Бір сөзбен айтқанда, Жеті
Жарлық: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және жеке қылмыстық
жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауыпсыздігін қамтамасыз ету.
Біздің мұндай тұжырымымыз Қазанғап Байболұлының Төле бидің тарихы деп
аталатын әйгілі дастанындағы идеяларға негізделген. Бұл дастанда Жеті
Жарғының жеті институттары былайша баяндалады:
Жер дауы, баяндайтын, біріншісі,
Ру, қоныспен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдылық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымға – үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі.
Төртінші боп саналған мынау заңы,
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші – құн дауы, жесір дауы.
Тәуке ханның Жеті Жарғысында қазақ қоғамының мемлекеттік құрылымы,
үкіметтің қалыптасуы, хандарды сайлау тәртібі сияқты мемлекеттік құқықтың
институттары бекітілмеген. Бұл саяси үкіметтің әлсіз екенін нақтылы
дәлелдегендей. Керсінше, қауымдық – патриархалдық қатынастардан кіндігін
үзбеген қазақ қоғамында, жеке адамның беделінің негізінде басқару өте
тиімді болып, ру шиеленістерін тежеуге, ұлттық қауыпсіздік пен
территориялық тұтастықты қамтамасыз етуге қызмет етті. Бірақ Жеті Жарғы
жылына бір рет күз айларында белгіленген жерде қазақ елінің барлық ру,
тайпа басшыларын құрылтай – кеңеске міндетті түрде келуге қажет екенін
норма ретінде бекітті. Және қатысушылар қару асынып келуі қажет болған.
ҚӨарусыз келген адам құрылтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz