ТЕМПЕРАМЕНТТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

ТЕМПЕРАМЕНТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ

Темперамент — нерв жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке
өзгешеліктерініц бірі. Ол адамдардын, эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-
қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалау (Темперамент —
организмнің физиологиялық өзгешеліктері-мен, әсіресе жорары нерв қызметінің
тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс.Темперамент адамның жалпы
қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді
біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен
де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр,
жігерсіз болады),адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты,
тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т. б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы,
екінші біреу күйгелек т. б.) жақсы байқалып отырады.
Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер"—қылымда өте ерте кездің өзінде-
ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың
(б. э. д. 460—356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер ай-тылған.
Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың
денесінде терт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ Олар: денені жылытып
тұратын — қан, салқиндататын — шырын (слизь), құрғататын — бауырдағы сары
өт және оған дымқылдық беретін қара ет (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың
араласуының пропорциясын грекше красис деп атаган.Ал латын тілінде кейін
бұл терминді темпераментум деп атап кеткен.
Сейтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр
түрлілігі организмдегі осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз-көптігіне
байланысты деп түсінген. Мәселен, организмде қанның пропорциясы артық
болса, ол сангвиникалық (латынша сангиус— қан), ал шырын басым болса
(грекше флегма—шырын), флегматик темпераменг деп; ал организмде қара өт
басым болса меланхолик (грекше мелай-нехоле— қара өт), организмде сары
өт басым болса, холерш (грекше холе — өт) темлераменті деп
аталады. Типпократ организмдегі сұйықтардың біршен екіншісінің басым
болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды
деді, ол мидың рөлін тусіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл —
адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы
қадамы еді,
Рим дәрігері Гален (129—199) темпераменттің санып он үшке жеткізді.
Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті
болатыньш, денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтты. Бұл
секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор. Өйткені адамның тәнін
зерттеу, тәжірибеге кеңіл аудара бастау — сол кезде кең жайылған, жан тәнге
байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен сокқы еді. Орта
ғасырдағы ғалымдар темпераментті организмдегі химиялық заттардың құрамына
байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организмнің
түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтканда, қан жолы
жүйесінің құрылысына, зат алмасуға, ішкі секреция бездеріне т. б.
байланысты деген пікірлер де тарады. Неміс философы И. Кант
(1724—1804) езінің Антропология деген еңбегінде темпераменттің
төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент
пен мінез ұғымдарын бір-біріне балама ретінде (бұлай деп ұғыну қате)
қарастырды.
Темперамент туралы теориялар XIX ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс
алады. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы нерв
жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Зеланд Н. Л.
(1833—1902) ми кабықшасындағы молекулярлық козғалыстың жылдамдыгы мен
біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П. Ф.
Лесгафт (1837— 1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен
кеңдігіне байланысты деп тұжырымдады.
Темпераменттердің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйекті етш
түсіндірген академик И. П. Павловтың ілімі темперамент туралы түсінікті
ғылыми сара жолға түсірді.
Нерв жүйесінщ типтері ми қабығындағы, қозу, тежелу процестерініц үш
негізгі белгісінің (күші, тепе-теңдігі, қозғалгыштығы) жиынтығынан
қүрастырылады.
Нерв процестерінін, күшіне — ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі,
яғни сыртқы ортанын, түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады.
Нерв процестерінің тепе-теңдігі деп қозу мен тәжелудің бір-біріне тек
келуін айтады. Нерв процестерініц қозгалғыштығы деп олардьщ бірініқ
екіншісіне алмаса алу қабілеттілігін айтады. Сөйтіп И. П. Павлов ілімінін,
айтуынша, нерв жүйесінін, әрбір типінін, үш белгісі болады. Мәселен,
күшті типтердін, бірі — ұстамсыз тип. Ұстамсыз тип — жұмыс істеу қабілеті
күшті, қозу, тежелу гфоцестері бір-бірімен сэйкес келмейтін (қозуы ылги да
басым келіп отыратын) ерекше козғалыстары тип. Күшті типтердің
екіншісі — ширақ типтер деп аталынады. Мұнда қозу мен тежелу процестері
бір-біріне тец келіп, тез алмаеып отырады. Күшті типтің үшіншісі — қозу мен
тежелу бір-біріне, тең, бірақ алмасуы сараң, баяу қозғалатын тип Әлсіз
типте қозу мен тежелу процестері баяу көрініп отырады. Күшті
тітіркендіргіштердін, әсерінен туатын шектен тыс тежелулер де әлсіз
типте жиі болып отырады. Мұндайда кейде күшті типтер сыртқы дүниеден
келетін түрлі әсерлері-төзімді келсе, әлсіз тип морт сына кететін
болады.Цавлов ашқан нерв жүйесінін, негізгі типтері темпераменттердін,
физиологиялық негіздерін жақсы түсіндіреді. (Павлов сангвиниктерді — ширақ,
нерв жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі тен, қозғалғыш адам; холериктерді —
ұстамсыз, нерв жүйесі күшті, қозуы тежелуінен басым; флегматиктерді нерв
жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тен, болғанмен, қозғалысы баяу
адамдар десе; меланчоликтерді — нерв жүйесі әлсіз типті адамдар деп
сипаттадщ
И. П. Павлов осы айтылған негізгі типтерден баска да аралас, көшпелі
типтердіқ кездесетіндігін айтты. Мәселен, ұстамсыз типтің өзінен
қозуы ерекше күшті, тежелуі әлсіз және козуы мен тежелуі бірдей күшті (бі-
рақ аз да болса қозуы басымдау тұратын), сонымен қатар қозу мен
тежелудіқ күші тепе-тең келетін варианттары байқалған. И. П. Павлов
жануарлардын, нерв жүйесінін тииін айыру үшін жасаған тәжірибесінің кейбір
қорытындылары адам темпераменттерінің физиологиялық негіздерін түсінуге
толық жарайтындығын көрсете келіп, темпераментке мынадай анықтама
береді: Темперамент жануарлар мен жеке адамның жалпы си-паттамасы, әрбір
ичдивидиумның барлық әрекетіне белгілі кейіп беретін нерв жүйесінің жалпы
сипаттамасы. Соңғы жылдары көрнекті орыс психологы Б. М. Тепловтың
(1896—1965) лабораториясында нерв жүйесінің типтері одан ары зерттелс
түсті. Егер И. П. Павлов өзінің тәжірибесін жануарлаоға жасаған болса, Б.
А. Теилов пен оның шәкірттері осындай тәжірибері адамдарға жасады. Бұл
зерттеулерде И. П. Павловтың нсрв жүйесінің төрт түрлі типі туралы ілімі
адамдардың жеке өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда
ерекше маңыз алатын бірден-бір ғылыми теория екені тағы да дәлелдене
үсті. Б. М. Тепловтың шәкірттерінің бірі В. Д. Небылицин (1930—1972)
осындай зерттеулердің бірінде нерв жүйесінің әлсіз типінің езі бірнеше
варианттарға бөлінетінін анықтап берді. Бұрын емір сүру-ге икемсіздеу деп
саналатын осы әлсіз типтің өзі енді қозғалғыш, баяу, қозу мен тежелуі
теқгерілмеген типтер деп бөлінетін болды. Әлсіз типтің де сезімталдығы
күшті екендігі, осыған орай оның сыртқы ортаға бейшделе алу қабілеті мол
екендігі зерттелді.

ТЕМПЕРАМЕНТТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

И. П. Павловтың нерв жүйесінің типтері туралы ілімі бойынша әр түрлі
темперамент өкілдері былайша сипатталады. Мәселен, нерв процестері күшті,
бірі екіншісіне тең келмейтін адамдар көбінесе ұйытқымалы, қимыл-
қозғалысқа шапшаң келеді. Павлов холериктерді жылдам, тез әсерленгіш,
жалындап атып тұратын жауынгер тип деп атады.
Сангвиник темпераментінің өкілі, Павловтың айтуынша, қуатты, турлаулы,
ширақ тип ойнақы, еті тірі бірак кез-келген істі бастап тастап жүре береді.
Ол жұмысқа қабілетті, беріліп істейді, басқа адамдармен тез тіл таба
біледі, ұжьш арасында өзін көңілді ұстайды, былайша айтқанда, ақ кеңіл,
қызу істін, адамы. Оның осал жері — іс жоқ кезде сылбыр күйге түсіп кетеді,
енді бірде женіл мінезділікке салынады. Бұл оның эмоцияларының
тұрақсыздығынан және жалпы қозғалғыштығынан туатын жайттар.
Флегматик темпераментіндегі адам көбінесе салмақты, сабырлы келеді.
Олар кез келген нәрсеге сезім білдіре бермейді, асықпай, баппен жүріп-
тұрады, сезімдері сыртқа шықпайды десе де болады. Осы темпераменттін, бір
осал жері — қимыл-қозғалыстың баяулығы, өмірде болып жатқан жағдайларға
селвоқ қарайтындығы, он-тайлылықтың жоқтығы. Бірақ мұның ұстамдылығы,
салқын қандылығы, адамның мінез бітістері үшін тап-тырмайтын қасиет болып
табылады.
Меланхолик темпсраментіндегі адамға әсер етпейтін нәрсе жоқ, бірақ әсер
еткен нәрсесінін, бәріне өз сезімін білдіре бермейді не де болса ішінде
жүреді. Мұндай тсмперамонттегі адам өзге адамдармен онша кеп жұ-ғыспайды,
бірақ тиісті жерінде айтайын дегенін айта алады.Тұйықтық, өз ойына шомуға
бейім түрушылық, орынсыз ибалылық — осы темпераменттін, ең бір нашар жағы.
Орыстьщ классик жазушылары өз шығармаларында түрлі темпераменттіқ өкілдерін
тамаша көрсеткен. Мәселен, Л. Толстойдын, Соғыс және бейбітшілік
романындагы қарт князь Волконский холерик темпераментінің, Анна
Қаренинадағы Степан Облонский сангвиник темпераментінің, Н. В. Гогольдің
Өлі жандардағы Собакеевич — флегматик темпераментінін,, мұндағы
Тентетников — меланхолнк темпераментінің нағыз айқын өкілдері болып
табылады.
Қызметтің түрлі салаларындағы асқан талант адамдардын, арасынан да
түрлі темпераменттердік өкілдері табылады. Мәселен, А. С. Пушкиннің өзі де,
оның сүйсіне жырлаған басты геройларынын, бірі — бірінші Петр де холерик
темпераментінің өкілдері болған. Полтава соғысында Петрдің темпераментін
А. С, Пушкин былайша суреттейді:
Жалтыдап екі көзі, тісі ызғарлы,
Қимы.іы өте шапшаң, тым каһарлы
Тамаша тұрған бойы бір ғаламат,
Бір өзі тәңірінің қаһарындай
Адымдап келе жатты
Орыстың ұлы қелбасшысы А. Суворов та холерик темпераментшін, екпі. Ол
туралы бір естелікте былай делшген: Оның қөзқарасы, сөзі, қимылдары өзгеше
қунакылықпен көрініп тұратын. Ол тыныш отыру дегенді білмейтін, жүз жұмысты
бірден істеп тастауды ақсап тұратын адам еді. Қартайған кезінде де ол жай
жүруді білмеген, жүгіріп жүрген, атқа мінгенде шауып журетін, жолында
орындық тұрса, айналып өтудік орнына, оның үстінен қарғып кететін болган.
Орыс жазушыларының көрнекті өкілдері Герценді — сангвиник, Гогольді —
меланхолик, Крыловты — флегматик темпераменттерінін, өкілдеріне жатқызуға
болады.
Табиғи жағдайда темпсраменттердіқ таза түрін ажырата алу, көбінссе
қиынға соғады. Өйткені олар адамнын, өмір барысында қалыптасатын әр түрлі
ерекшеліктерінің көлеңкесінен жөнді керінбей қалуы да мүмкін.
Дегенмен ұзақ уақыт бойына жүргізілген зерттеулер бізге төменгі класс
окушылары арасынан темпераменттердің таза түрлерін тауып алуға мүмкіндік
берді.
Оқушылардын, сейлеу ерекшеліктерінін қалыптасу жолын қарастыра отырып,
сөздін адам психикасына ерекше ренк беретіндігін, мұның балалардың
темперамент ерекшеліктерінсн жақсы көрінстіндігін байқау а болады. Бұл
жерде профессор Н. И. Красногорскийдін баланың жоғары нерв қызметі онын,
сөйлеу ерекшетіктеріне (атап айтқанда дауыс ырғағына, мәнерлілікпен сөйлеу
қарқынына) әсер ету отырзды деген қағидасының дұрыс екендігі байкаладі. Осы
айтылғанмсн катар, балалардың темпераментін анықтауда олардың жалпы ақыл-ой
әрскетінін ерекшеліктерін, жұмыс істей білу қабілетін, осыларға байланысты
түрлі козғалы-кимылдарымен де санаспауға болмайды. Жоғарыда. айтылғандарға
байланыстылар түрлі темпераченттегі баланын ерекшеліктерін төмендегіше
тұжырымдауға болады
Сангвиник темпераменті басым окушының ерекшеліктері: ашық, көпшіл,
сөзшен, кісіге кайырымды, қысылып-қымтырылмайды, оптимпст, өмір сүйгіш,
басшылыкқа, жетекшілікке кұштар, мұндай бала жылдам және тез қозғыш, көңіл
күйі жиі өзгергіш келеді, көп нәрсеге қызығады, бәрін біліп алуға тырысады,
бірақ біреу барыттап отырмаса, тез суып кетуі де ықтимал. Ақыл-ой әрекеті
бслсенді жүріп отырады. Класта мұғалімнің айтқандарын қиналмай ұғады, сұрақ
қоюға жаны құмар. Оның сөзі жылдам, анық, түсінікті, паузалар мен
интонацияларды жақсы сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады. Сөйлегенде
ымишара (мимика, пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе эмоциялы, қозу
жағдайында тұрады. Осындай балалардың мінез-құлқынан қажырлылық,
белсенділік сияқты кейбір жақсы қасиеттерді керуге болады. Сондықтан да
сангвиниктер өмірге икемді, тәрбиелеуге оңтайлы, ширақ темперамент болып
саналады.
Флегматик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Ол өте сақ, ұяң,
байсалды, жұртқа жақсылық тілейтін, сенімді, тұрақты, бір қалыпты.
Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып-саспайды. Сабақта
тыныш отырады, жанындары баланы мазаламайды.Ауыр мінезді, керсе қызар емес,
мәселені тез шешуге асықпайды, салқынқанды. Бір істі бастаса салпақтап
соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері сырт әлпетінен
көрінбейді десе де болады. Ол оқушынын, дауыс екпіні баяу келеді, аптықпай,
асыпсаспай сөйлейді, сөзі ымишаралармен ерекшеленіп тұрмайды. Флегматик
темпераменттегі балалардын, кепшілігі мектепке келгеннен кейін оқу
дағдыларын меңгеруде өзінің икемділіктерін жақсы көрсетеді.
Холерик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Бұл ұшынқонып
тұратын, куйгелек, тынымсыз, шамданғыш, кеңіл күйі жиі өзгеретін, қарым-
қатынаста аумалы-төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді, белсенді пысық, бірақ
бейқам, ашуланшақ балды. Мұндай окушы қимыл -әрекетті сүйеді. Әдетте оның
қимыл-қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан жұмысына әбден беріліп,
барлық ынтасын салып орындайды. Онда ой-әрекетінің белсенділігі байқалады.
Ой-әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын орындауынан жақсы керінеді.
Спорт, әсіресе қозғалыс ойындарына бар ықыласымен қатынасады. Мектепте
ұйымдастырылатын жұмыстарда балалардың алды болатын да осылар. Мұндай
балалардың кебінің мінездері сотқар, шалдуар келеді. Өз эмоциялары мен
қимыл-қозғалыстарын билей алмай, қабынып, күйіп-пісуге. дайын тұрады.
Ашуы шапшаң катты, қияңкы, ұнамсыз істерге әуес. Бұлардың сөзі жылдам,
интонациясы толкымалы, кейде топ ішінде даусы қатты шығып та кетеді. Олзр
тез, қызу сейлеп, төнірегіндегілерді бірден ұйытады. Хелерпк
темперамеатіндегі бала ете сезімтал болғандықтан, түрлі әсерге тез
беріледі, ызақор, ашуланшақ кетеді. Оның бұл сняқты ерекшеліктері өткір
көзіпен, тез және оңтайлы қозғалыстарынан жаксы байқалады.
Меланхолик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Сәл нәрсеге
ренжиді, өкпелегіш, пессимпег тұйық, сөзгс сараң, аса баяу қозғалатын жап
баса. Мұндай оқушылардың сезімталдыры өте баяу керінген-мен, онысы терең
жоне ұзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндсгі оқиғалардың
бәрін үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен, мұғалім оны
тақтаға шақырып есеп шығартса, мұның өзі оған кейде әлдеқандай зор әсер
етеді. Ол кейде қызараңдап ұялады, егер мұғалімнін. тапсырғанын орындап
шыға алмаса, осыған қатты қайғырады, кәпке дейін бұл оньш есінен
кетпейді.Егер мұғалім кластағы балалардың кезінше оған ұрсатын болса (бұлай
ету әрине дұрыс емес), мұндайда бала төмен қарап жылап, кейде жауап анта
алмайтын жағдайға ұшырайды. Ол көпке дейін булығып, белсенді сөз айтудан
қалады. Меланхолик темпераментіндегі оқушы, көбінесе өз жолдастарының
арасында көзге түспей, жай ғана жүріп-тұрғанды үнатады, мен деп ешкашан
ұмтылмайды. Ол ұялшақ, тартыншақ, тұйық болғандықтан, көпшіліктен аулақ
жүргенді жаксы көреді.Мектепте осындай балаларды құрбы-құрдастары қорқақ,
сылбыр, үндемес, т. б. деп келеке ететш кездері де болады. Ол
жасқаншақ, сіркесі су көтерыейді, бірбет, қыңыр, қисық келеді.
Әр адамның темпераменті психикалық әрекетініц көрікуінде сырттай із
қалдырғанмен, ақыл-ойының дамуына ешқандай елеулі әсер ете алмайды деген
қагиданың бірден-бір дұрыстығын меланхолик темпераментіндегі оқушылардьщ
өмірінен жақсы көруге болады. Нерв жүйесі әлсіз, жуас балалардың
мектептерде оқу озаты болып жүргендері аз емес. Осы айтылрандардан
темпераменттердің қандайы болмасын тәрбиенің ықпалымен қалып-тасып
отыратындығы, тіпті меланхоликтердің өзін ерік жігері күшті, мінезді,
коллектавтік бағалы мүшесі етіп тәрбиелеуге болатындығы байқарады,

ТЕМПЕРАМЕНТ
Жоспары:
1. Темперамент жөнінде түсінік.
2. Темперамент туралы теориялар.
3. Темперамент түрлері және олардың психологиялық сипаттамасы.
4,. Темперамент және іс-әрекет.
1. Темперамент жәнінде түсінік
Темперамент - 25 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.