Торғай жазушылары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Торғай өңіріндегі тарихи тұлғалар

Т. ғ . к. Айткенов З.Ш.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық Мемлекеттік педагогикалық институтының ТҚ-31
тобының студенті Ермекбаева А.С.

Еліміз тәуелсіздікке жеткелі бері отандық тарих ғылымының ұлттық
мүдде тұрғысынан пайымдалуы заман талабымен ғана емес, ғылыми сұраныстармен
де тікелей байланысты. Ұзақ жылдар бойы тапталған тарихи сананы қалпына
келтіріп, ұлттық мүддені басшылыққа алу бүгінгі таңдағы еліміздің
жағдайында басты міндетердің біріне айналып отыр. Осыған орай тарихымыздың
бұрындары бұрмаланып келген немесе айтылмай қалып ақтаңдаққа айналған
тұстарын объективті тұрғыда ашып көрсету жолында еліміздің тарихшылары
қыруар жұмыстар атқарып, ғылыми және қоғамдық сұраныстарға сай көптеген
ғылыми еңбектерді жарыққа шығарды.
Адам баласының тіршіліктегі қадір-қасиеті оның өткен өмір жолындағы
жасаған жақсылықтарымен, өнегелі істермен өлшенеді. Әсіресе, Отаны мен ел-
жұртына тигізген шарапаты, сіңірген еңбегі ешқашан елеусіз қалмақ емес.
Сондай адамдардың қатарында халық үшін үздіксіз еңбек етіп, тер төккен
ғалымдарымыз, ақын-жазушыларымыз баршылық.
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен-ақ қоғамдық ғылымдар, әсіресе
тарих, тіл, әдебиет және өнер салаларының ұлттың рухани серпілісімен ұлттық
сананың оянуы әлде қайда шапшаңдау жүре бастады. Осы оянған ұлттық сананың
өз арнасымен дұрыс қалыптасуы үшін тарих ғылымының дамуымен толыққанды
қалыптасуы күн тәртібіндегі басты қажеттілік болды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген,
Торғай өңірінен шыққан, қазақ зиялыларының ішіндегі шоқтығы биік
тұрғындары Ахмет Байтұрсынов, Назипа Құлжанова, Міржақып Дулатов, Файзолла
Сатыбалдыұлы, Әлмағамбет Оспанұлы, Сәт Есенбаев, Тәшібай Әлмұхамбетов тағы
басқаларды айтуымызға болады. Осы аталған кісілердің қалдырған мұраларын
таразылай, сараптай, талдай келе айтарым-бұл кісілердің айналыспаған
саясаттың да, ғылымның да саласы жоқ. Білім беру ісін жолға қою, бұхара
халықтың саяси сауаттылығын ашу, қазақ тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу,
әдебиет саласындағы пайымдалуы, мемлекеттік құрылыс жөніндегі пікірлері осы
күнге дейін өзінің өзектілігін жойған жоқ.
XX ғасыр – ақтаңдақтарға толы тарихи кезең. Қазақтың Ресей
отаршылығына қарсы үздіксіз жүргізген ұлт-азаттық қозғалыстың нәтижесі XX
ғасыр басында Алаш қозғалысына ұласты.
Алаш қозғалысы Қоғамдық –саяси өмірге араласа бастаған кезден екі
түрлі ұлттық мақсатта қазақ халқын отарлық езгіден құтқаруды және қазақ
қоғамын өркениетті елдер қатарына жеткізуді алдарына қойды. [1]
Солардың бірі 1909 жылы отаршылдыққа қарсы күреске араласқаны үшін
Семей түрмесіне жабылған А.Байтұрсынов 1910 жылы жер аударылған. 1918-1919
жылы Алашорда қатарында болады.
.
1919жылы наурызда ескі оқиғалардың бұрынғы зиялылардың үлкен
бір тобын басқарған. Халық ағарту комиссары Бүкілроссиялық Орталық
Атқару комитетінің ҚазАССРОАК-нің мүшесі Түркістан Компартиясы ОК-нің
органы Ақ жол газетінде қызметкер 1925-29ж Қазақ халық ағарту
институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы профессор болды . [2]
Жазушылық творчествосы мысал жазумен басталды. Көптеген өлең
жырларында халықтың арман-тілегін, мұң-мұқтажын жырлады. Патшалық
Россияның қанаушылық , отаршылдық саясатын ,шен- шекпенінің алдында
құлдық ұрған шиновниктердің опасыздығын сынады, сол кездегі
миссионерлердің жүгенсіз қылығынан ел жұртты сақтандырды, халықты өнер-
білімге, мәдениетке шақырды.Өзі жазған және Н.А.Крыловтан аударған
мысалдарын құрастырып Қырық мысал кітабына енгізді.(1909жылдан 1922 жылға
дейін бірнеше рет басылады.) .Бұл жинағы мен талантты ақын ретінде
танылады.
Ақынның екінші кітабы Маса (1911ж) Бұған енген өлеңдер
қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты етектен
тартар кемшіліктерді сынады.
Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, жарыққа шығаруда да зор
еңбек сіңірді. Ер Сайын жырында алғысөз бен түсініктемелер жазып Москвада
жариялады (1923) 23 жоқтау атты кітап шығарды. (1926) Әдебиетке қатысты
ой пікірін Абай Құнанбаев туралы жазылған Қазақтың бас ақыны деген
көлемді мақаласында (1913) білдірсе, Әдебиет танытқыш дейтін (1926) Қазақ
әдебиеттану ғылымы мен әдебиет тарихы жөніндегі мәселелерді зерттеу жұмысы
. Ол қазақ баласының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсады. Осы мақсатта
Оқу құралы(1912), Тіл құралы (1914) ,
балалардың сауатын ашуға арнап Әліппе (1924), Жаңа әліпби(1926-28)
жаңа оқулықтары мен ғылыми еңбектерін ұсынды. Өзінің бала оқытқан
тәрбиесінде түйген методикалық нұсқасын Баяншы деген кітабында (1926)
білдіреді. Қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына
қазақша ғылыми термин жасап , марфалогиялық тұлға тәсілдерді жаңадан
талқылады, соңында анықтамалар берді. [3]
А. Байтұрсынов өмірінің соңына дейін өз халқы үшін атқарған
қызметі, шығармашылығы ұшан теңіз.
Қазіргі таңда А.Байтұрсыновқа арнап Қазақстанның көптеген
мектептерінде есімі берілуде. Сонымен қоса Арқалық қаласында бір көше ,
Торғай облысының Жангелдин ауданында совхоз ,көше Ахаң атымен аталады.
Торғай селосында А.Байтұрсыновпен М.Дулатов атындағы әдеби
музей және осы қайраткердің қола ескерт кіштері бар.
Қазақ қыздары арасынан шыққан тұңғыш мәдениет қайраткері,
педагог жазушы, журналист-публицист және аудармашы, белгілі революционер
Құлжанова Назипа Сегізбайқызын атап кетуіміз қажет.
Шығыс әйелдері съезін ұйымдастырушылардың бірі.Семейде әдебиет
және мәдениет саласындағы істер жетекшісі болды. Абайдың қайтыс болуына 10
жыл толуына орай үлкен әдеби-этнографиялық кеш өткізіп, онда Абай
творчествосы , хақында баяндама жасады (1914). Семейде ойын –сауық кешін
өткізді (1915).Орыс география қоғамының құрметті мүшесі болды (1920). 1920-
24 жылдары А.Затаевич пен А.Бимбоэсқа бірнеше Абай әндері мен бірге Ғайни-
ай, сәулем , Қыздардың зары, Жылқыбай т.б әндерін нотаға түсірді.
1920 жылдан бастап өмірінің соңғы жылдарына дейін Орынбор,Қызылорда,
Алматы қалаларында тұрып, Әйел теңдігі, Қызыл Қазақстан газет
журналында С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Есова сияқты көрнекті қайраткерлермен
бірге қызмет істеді. Жас ақын Ш.Иманбаеваға қамқорлық жасап, оның
Шолпанның таңдамалы өлеңдері атты жинағын С.Есова екеуі бастырып шығарды.
Бала тәрбиесі мен педагогика саласында көптеген еңбектері жеке жинақ болып
басылды. Назипа Құлжанованың қызметіне риза болған А.Байтұрсынов оған Н.Қ.
ханымға деген өлеңін жазды. Сонымен қоса Н.Құлжанова өмірі мен
творчествосы жайында М.Хакімжанова, С.Бегалин, Т.Жұртбаев тағы басқа ақын-
жазушылар естеліктер, ғалым Р.Сыздықова, музыка маманы Қ.Мақанов зерттеу
еңбектер жазды. Бұл естеліктерді жазған қайраткерлер Н.Құлжанованың
жасаған қызметіне ғылыми еңбегіне оң баға беріп жоғары көрсетеді.
Сондай-ақ Торғай өңірінен шыққан, әйгілі қоғам қайраткері, ақын,
қазақ халқының тұңғыш романисі, ұлы ғалым А.Байтұрсыновтың серігі Міржақып
Дулатұлы.
Ауыл молдасынан хат таныған ол 1904 жылы белгілі ақын, ғалым
А.Байтұрсыновпен Омбы қаласында танысып, бұдан былайғы өмірін онымен
бірге өткізді. 1905 жылы Қарқаралыдағы революциялық шеруге қатысты. Қазақ
конституциялық-демократиялық партиясының Оралда өткен съезіне қатынасып,
1906 жылы оның делегаттарының құрамына Петербургке барды. Осында 1907 жылы
Серке газетінде өлеңі басылды.[4]
1905 жылдан бастап М.Дулатов әдеби тұрғыдан еңбек ете
бастады.1909 жылы әйгілі Оян қазақ атты өлеңдер жинағын шығарып есімі
бүкіл қазақ еліне мәлім болды. Міржақыптың ақындық даңқын қазақ арасына
кеңінен таратқан - “Оян, қазақ!” жинағы.
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамасты,-
Деген беташар бір шумақ өлеңінен танылады. “Оян!” сөзі- оның биік идеялық
мақсаты, басты рухани нысанасы.
Ақын қазақты оятамын деп маса болып шыққан А. Байтұрсыновқа
қосылып, ұйықтаған жұрттың зердесіне ой салады.
М.Дулатовтың Абай, Шоқан, Ахмет шығармалары жайында мақалалары
Қазақтар мен қырғыздардың шығу тегі туралы құнды еңбегі, екі бөлімнен
тұратын Қазақ кітаптарының библиографиялық көрсеткіші кітаптары оның
терең білімді әдебиетші екенін дәлелдейді. М.Дулатовтың шығармаларының
басты ерекшелігі ұлт-азаттық қозғалысымен тікелей байланысты және оның
жалынды ұраны болды. Ақынның әр шығармасы әдеби туындылар шеңберінен асып
саяси бағыт алып, күрес жолына түсіп отырды. Мұнда елдің экономикалық-
саяси, әлеуметтік, қоғамдық, ағартушылық, демократтық көзқараспен биік
тұрғыдан талдау жасалды. Сөйтіп, ол қазақ әдебиетіне жаңадан тың жол салды.
Ақын 1917-1919 жылдары Алаш партиясын ұйымдастырушы және оның
басшыларының бірі болғаны мәлім .
Ұлттық ояну, Алаш қозғылысын ұымдастыру, Алаш партиясы мен Алаш-Орда
үкіметін құру, Алаш әскрін жасақтау сияқты істердің бәріне де М.Дулатов
бел, буып, білек сыбанып қатысқан, сондықтан ол Қазан жеңісін қабылдамаған.
Бірақ Алаштың А.Байтұрсынов сияқты қайраткерлері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.