Тамақ атаулары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

1 тарау Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне тарихи-әлеуметтік
сипаттама

1.1 Ыбырай Алтынсаринның педагогтік жүйесінің қалыптасуындағы тарихи-
педагогикалық алғы шарттар.

2 тарау Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік және
дидактикалық мәселелер.

2.1 Ыбырай Алтынсаринның оқулықтарындағы оқу-тәрбие мәселесі

Ы. Алтынсарин дидактика мен методика проблемаларын зерттеп қазақ
халқының оқу — ағарту ісінің де ілгері дамуына елеуі үлес қосқан алғашқы
ағартушы-педагог. Дидактиканын өзекті мәселелерінің бірі — мектепте ана
тілін оқыту және жаңа алфавит проблемаларын құрастыруда Ы.Алтынсарин орыс
педагогтары Ушинский мен Толстойдың және Грузияда Арменияда, Азербайжаида,
Татарияда, Чувакияда тағы басқа жерлердегі жолын ұстауіиылармен
пікірлестікте болды. Ағартушы - ұстаз педагогикалық әдеби және
публицистикалық шығармаларында тәрбие, әсіресе адамгершілік проблемаларына
ерекше көңіл бөлді. Халық мүддесін ойлау, ол үшін аянбастан қызмет ету оның
ағартушылық көзқарастарының негізгі мазмұны болып саналады. Дегенмен,
Ы.Алтынсариннің ез заманында қазақ халқынын тағдыры үшін тарихи мәні бар іс
тыңдырғанын зор келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатқынын, омың
келер ұрпақка үлгі болғанын мойындау парыз. М. Әуезовше айтсақ: "Ірі
ағартушы, зор саналы, әлеумет қайраткері, жігерлі ақынның артыңда қолған
ізіне, кадірлі жолына қарап отырсаң, заманына бақсаң, көңілге үлкен алысқа
толы ойлар келеді". Бұндай істің өз жалғастығын табуы да тарихи зандылық.

Ыбырай Алтынсарин көтерген ағартушылық тәлім-тәрбиелік педагогикалық
мәселе-лер, ұлы Абай Қунанбаев творчествосының өзегі болып табылатың
философиялық, моральдық-адамгершілік поэзиясынан өз жалғастығын тапты.
Ы. Алтынсариннід педагопық, ағартушылық қызметінің, тілті барлық іс-
әрекетінің түпкі мақсаты — жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу. Ұлы педагогтың
"Кел, балалар, оқылық" деп аталатын өлеңі жастарды білімге, өнерге шақырған
гимн ретінде өзінің маңызын күні бүгінге дейін жойған жоқ және жоймақ та
емес.
Баланы оқыту, тәрбиелеу жүмысында Ы. Алтынсарин атақты методист-
педагогтардың оқьпу әдістерін батыл да шебер қолдану нәтижесінде оның
тәжірибесі артты, өзінің дидактикалық көзқарасы калыптасты. Баланың
мектептен алатын білімін өмір талабына қолдануды тамаша ұштастырды.
Ы. Алтынсариннің педагогтік көзқарасынан да бүкіл әлемдік тәлім-
тәрбиенің алтын діңгегі гуманистік көзкарас, яғнии, шәкіртке жылы жүректі
болу, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің көрініс
тапқанын байқаймъіз. Мысалы, өзінің екі кластық мектептердің
меңгерушілеріне жазған нұсқау хатыңда ол: ... оқытушыларды бағалағанда
олардың іске мәнді қатынасы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың біліміне
қарап бағалау керек деп жазған еді, ал Н.И.Ильминскийге жазған хатыңда:
...Мен балаларды жазалауды сүйетін қатал адам емеспін. Бірақ тентек етіп
өсірсек балалардың адамгершілік қасиетін бұзып аласың,-десе, "Жеміс
ағаштары" атты әңгімесінде “төрбиеде үлкен мирас” бар. “Ақыл-кеңесті
алмасақ, анау тұрган қисық ағашқа ұқсап есесің” деп, әке баласына берген
ақыл ғибратың келтіру арқылы тәрбие жөніндегі көзқарасын білдіреді. Ол
қазақ жастарын оқытып төрбиелеу ісін ең басты мәселе деп қарады. "Халық
үшін қызмет ететін білімді адамдардың катарын көбейту арқылы қазақ
қоғамының мешеулігін жоюға болады, сондықтан жастарды оқытып-тәрбиелеу
ісінен артық ешнәрсе жоқ",-деп ой түйді. Адамның мінез-құлқының, жеке
басының қалыптасуы тәрбиеге байланысты деп қараған Ыбырай Алтынсарин өзінің
осы пікірін "Бақша ағаштары" деген әңгімесінде өте орынды келтірген. "Бағыл-
қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым. Мұнан сен де ғибрат алғайсың;
сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің қате істеріңді түзеп,
пайдалы іске үйретсем, ал сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең,
жақсы түзік кісі болып өсесің, бағусыз бетімен кетсең, сен де мынау қисық
біткен ағаштай қисық өсесің",-дейді. Бұл әңгіме арқылы автордың
педагогикалық көзқарасын айкын аңғаруға болады. Ыбырай, адам мінезін түзеп
болмайды, сүйекке біткен мінез, сүйекпен біргс кетеді дейтін теріс
көзқараска қарсы адамның жақсы, я жамаи болуы тәрбиеге, өскен ортасының игі
әсеріне байланысты; адам тағдыры адамның өз қолында, талаптануға,
талпынуында, адал ниетпен еңбек етуінде деген қағиданы қуаттап отыр. Оның
"Бір уыс мақта" деген әңгімесінде балаларды ұқыптылыққа тәрбиелеу мәселесі
сөз болса, Асыл шөп деген әңгімесінде балаларды ұстамды, сабырлы етіп
тәрбиелеу мәселесі жайында айткандарының психологиялық астары терең. Осы
әңгімеде Зылиха мен Бәтима деген екі қыз бір-бір жәшік жеміс көтеріп қалаға
келе жатады, Зылиха аһлап-уһлеп, мазасыздана берсе, Бәтима ешбір сыр
білдірмей, әзілдесуін қоймайды. Сонда Зылиха тұрып:
Сен неге мәз болып қуанып келссін, тебендегі жәншігің ауырлығы да менің
басымдағыдан кем емес, өзің де менен күшті емессің... Мен жәшігімнің ішіне
жеңілдететін шои салдым, - дейді ақжарқын қыз Бәтима. - Ой, ондай болса
шөбіңнін атын айтшы, мен де ауырымды жеңілдетейін, - дейді әлжуаз Зылиха.
Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын, аты Сабыр, - деп жауап береді
Бәтима.
Сондай-ақ "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" әңгімесінде еңбекке баулиды,
тәрбиелейді, ал "Жаман жолдас" әңгімесінде балаларды жолдастыққа, достыққа
тәрбиелейді.

"Бай баласы мен жарлы баласы" - Ы. Алтынсарин творчествосының биік шыңы.
Ол, біріншіден, ағартушылық, озық педагогакалық ой-пікірінің түйіні. Әңгіме
оқушыны еңбек етуге, өмір сырын үйрене білуге шақырады, өмір мен табиғат
өздігінен ештеңе бермейді, мәселе оны бағындыра білуде деген маңызды
тұжырым жасайды. Екіншіден, шығарма автордың таптық түсінігін, қай таптың
келешегіне үміт артатыңын аңғартады. Әңгімеде екі кейіпкердің іс-әрекеті
баяндалады. Екеуі — екі таптың өкілі, екі түрлі тәрбиенің жемісі. Билеуші
таптың өкілі — бай баласы. Асан өмірге бейімсіз, бар ойлайтыңы тамақ, бірақ
тамақ табудың жолын білмейтін топас, қарны ашса жылайды, тамағы тойса
есуастанып кетеді. Еңбекші таптың өкілі — Үсеннің іс-әрекетін автор сүйсіне
жазады. Он екі жасар Усен әлі ештеңе тыңдырмағанымен, келешегінің зор
екенін танытады. Үсен қандай істі болсын "әкем айтушы еді" деп бастап,
халықтың даналығына, оның бай тәжірибесіне сүйенеді. Жазушы Асан мен Үсенді
салыстыра келіп, адамды дәрменсіз, кабілетсіз ететін — еңбексіздік ал оны
өмірі мен таяқыр қиындықган жол тапқыш ететін — еңбек деген қорытыңды
жасайды.
"Бай баласы мен жарлы баласы" сол дәуірдің, қазақ халқының өмір
көрінісін дұрыс бейнелейді. Одан біз көшпелі қазақ ауылын, оның мал
шаруашылығын, мазасыз өмірін айқын көреміз. Алтынсариннің бұл әңгімесінің
идеялық мазмұны терең екеніне орыстың сол кездегі озық ойлы адамдары көңіл
аударды. Н.Иванов деген журналист әңгімені орыс тідіне аударып, "Родник"
журналының 1890 жылғы 6-шы нөміріне бастырды.
Ол өзінің хрестоматияға снгізген әдеби шығармаларының бәрін негізгі
педагогтын ісімен тығыз байланыстыра білген. Яғни, хрестоматияға енгізген
шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтын түрмыс-тіршілігі мен салт-
дәсіурлерінен хабар беру принципі кезделсе, екіншіден, оқушыларды
адалдыққа, еңбекке, ұқыптылыққа, талаптылыққа тәрбиелеу, адамгершілік жақсы
қасиеттерді олардың бойына дарыту көзделді, үшіншіден, жастардың, әсіресе,
бастауыш сынын оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық әңгімелерді беруге
тырысты. Мысалы, Ыбырайдың хрестоматияға енгізген "Қара батыр" ертегісінде
жауынгершілік заманда түрікмендердің қолына түтқын болып түскен Қара батыр
деген жігіттің қарлығаишен дос болып, сол арқылы еліне хабар беруі, ел-
жұртының қол жинап келііі, оны түтқыннан босатуы баяндалады. Осы арқылы
автор жастардың адамға деген достығын паш етіп, балаіарды табиғатты
қорғауга үндейді. Ал "Бай ұлы" атты әңгімесінде кедей-кепшілікке қайырымды
бай бшіасының өз құрбысына астындағы атын түсіп беріп, баланың әкесінен
бата алуы, сол батаның кабыл болын,-Байұлының асқан бай, аузы дуалы би
болуы суреттеледі. Бұл жерде "Батаменіен ер кегереді", "Баталы құл арымас"
деген халық қағидасы шыгармаға идеялық арқау болып отыр.
Ыбырай "Ұлықпан өкім" әңгімесі арқылы ғылымның адам өміріне пайдасын
насихаттауды мақсат етсе, Жиренше шешен, Тазша бала әңгімелерін ұсына
отырып, оқушыларды тапқырлыққа тәрбиелеуді көздеген. Ыбырай өзінің "Таза
бұлақ" өңгімесінде адамның кеңілінің таза болуын дәріптесе, "Қыпшақ
Сейтқұл" әңгімесінде "Еңбекпенен ер көгереді", мұратына жетеді, ал
"қарашының басы жолда қалады", "ұрлық түбі қорлық" деген ойды қорытады.
"Әке мен бала" өңгімесінде еңбекті дәріптеп, "Бай баласы мен жарлы
баласында" жалқау-лықхы айыптап, аңғарымпаздықты, өнерге, еңбекке
бейімділікті марапаттайды.
Ыбырай аударып, хрестоматияға енгізген орыс жазушыдары Пауэльсонның,
Ушинскийдің, Толстойдың әңгімелерінде қайырымдылық, кішіпейілдік,
талаптылық, еңбек сүйгіштік сияқғы зор адамгершілік қасиеттер дәріптеліп,
оған карама-қарсы жауыздық, екі жүзділік дүниеқорлық т. б. жексұрын мінез-
құлықтарды әшкерлеу өзекті орын алады. Ыбырай осы арқылы жастардың ізгі
жүректі, инабатты, талапты, ел-жұртына пайдалы азамат болуын коздейді. Бұл
шығармалардың бірі халықтық олең-жыр, макал-мәтелдерде насихатталатын
гуманистік идеялармен өзектес болып келуінің өзі тектен-тек емес"Жомарт"
деген әңгімесінде адал еңбекпен мал табуды мақсат еткен араб оқымыстысы
Атымтай Жомартты суреттеу арқылы педагог-жазушы, біріншіден, адамгершілік
касиеттерді жастардың бойына қалыптастыруды ойластырып отырған болса,
екіншіден "Жақсыда жаттық жоқ", "Жақсы туса елдің ырысы", - деп жастарға
үлгі катар өнегелі адамдар әр жұртта да бар деген ойды білдіруді көздеген.
Өзге жұрттың өнеге түтар ұлы адамдарын бауыр ету - гуманистік ұғым.
Бала жанының зергері Ы. Алтынсариннің әңгімелерінің бәрі де балалардың
жас ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан
дүниесіне өсер етерліктей етіп іріктелініп алынған. Осы әңгімелерде
мұғалімдер мен ата-аналардың балаларды әр түрлі ізгі қасиеттерге тәрбиелеу
мақсаты көзделеді.
Ы. Алтынсарин жақсы тәрбиеші ғана смес, ол сонымен бірге тәжірибелі, ой-
пікірі озық мұғалім де еді. Ол оқу-тәрбие процесіндегі мұгалім роліне
айрықша маңыз берді, мектеп ісінің сан-саласындағы жетістіктерді мұғалімнің
білімі мені іскерлігіне, беделі мені өз жұмысын жан-тәнімені сүйе білуіне
байланысты деп түсінді...
"Қазақ мектептерінің бар келешегі - деп жазды ол, көбінесе, істің
қазіргі басталуына байланысты, сондықтан да мен қазір жақсы оқытушыны
дүниедегі заттың бәрінен де қымбат көремін”.
Ол мұғалімге аса сезімтал, бала жанын жазбай танитын адам болу қажет
екенін айта келіп, ол оқу-тәрбие саласында ізденбейтін мұғалімдерге қатты
ренжиді. "Мұндайлар, - деп жазды ол, - оқушыларды адастырады, сонан кейін
қойылған сұраққа оқушылардың жауап бере білмегеніне ренжіп, өздері де
ашулана бастайды, тіпті оқушыларға өшігуге дейін барады. Осыдан кейін
оқушыларды бұрынғыдан да адастырады, мүлде шатастырып оларды тілі ешбір
жауап бере алмайтын халге жеткізеді”, сабак беру методикасы төмен
мұғалімдерді ол баламен түсінесе алуға шорқақ, дарыны жоқ адам" деп
сипаттайды.
Ы. Алтынсарин өз халқының жарқын келешегі үшін бар саналы өмірін сарп
еткен, халыққа қызмет етуден артық ісі жоқ деп түйген, туған халқын, ел-
жұртты шексіз сүйген, нағыз отаншыл азамат еді. Сондықтан да оның көптеген
шығармаларында қазақ халқының өзіндік психологиялық қасиеттері, салт-
санасы, әдет-ғұрпы жайлы айтқаңдары ерекше назар аудартады.
"Бізді — деп жазды Ы. Алтынсарин, - өзгелер табиғатыңан ақылды, іскер
халық деп ойлайды. Осының шындығын іс жүзінде керсетуіміз керек...
Қазақ - табиғатынан акын жанды, дарынды халық, - деп жазды. Тәрбиенің
түп қазығы үлгі берер ұстазда. "Ұстазға қарап шәкірт өсер" деп халқымыз
ұстазға үлкен жүк артқан? ұстаз үшін өз еңбегінен жемісін керуден артық
бақыт жоқ.
Халық педагогикасында балаларға арнайы: "ұстазынды ұлы әкеңдей сыйла, ол
саған бойындағы бар асылын берді, өнер үйретті, әкең жасамаған жақсылықты
жасайды, шын шөкірт болсаң ұстазыңның үмітін ақта, жолын қу, өнерін
жалгастыр деген ақыл-кеңестер айтылған.
Олай болса қазіргі уақытта ұлы педагог Ы. Алтынсариннің шәкірттері ұстаз
үмітін ақтап, арманын, өнерін жалғастырып кетеді. Ы. Алтынсарин атыңдағы
ғылыми педагогикалық инсти-
туты да оқу-ағарту жолында ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің еңбегін
жалғастыруда.
Ата-бабамыздан мұра болып қалған жерімізді, тәуелсіздігімізді сақтап
қалу үшін жаңа текті ұстаз, жаңа текті ұрпақ өсіруіміз қажет. Олай болса
"Жанын - арымның садағасы" деп өскен, білімді, елін-жерін шын жүрсгімен
сүйген, үлттық санасы дамыған ұрпақ тәрбислеу — бүгінгі күннің басты
міндеті. Онсыз Қазақстанның ертеңін елестету - бос қиял.
Еліміз 2030 жылы нағыз Барысқа айналуы үшін бүгінгі күннен бастап жас
ұрпақ тәрбиесіне ерекше көңіл бөлетін кез жетті.

2.2 Ы. Алтынсаринның педагогтік жүйесіндегі дидактикалық мәселелері.

Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин — аса көрнекті
ағартушы, жазушы, ақын, этнограф, ғалым, қазақ алфавитін жасаушы жаңашыл
педагог дей келе, қазақ тіліндегі алғаш оқулықтың негізін қалаушы екенін,
мектеп табалдырығының алғадіқы сатысынан-ақ бойымызға калынтастырдық.
Ы.Алтынсариннің 1979 ж. жарыққа шыққан "Қазак хрестоматиясы", "Қазақтарға
орыс тілін үйретудің бастапқы құралы" атты еңбектері қазіргі жылдан жылға
дамып, түрленіп, талайды білім нәрімен сусындатып жүрген оқулықтарымыздың
атасы, бастапқа кәусар бұлағы.
Екі мың тиражбен жарық көріп, Қазақстанға кеңінен тараған
К.Д.Ушинскидің "Балалар әлемі" және басқа да орыс классиктерінің
педагогикалық үлесінде жасалған "Қазақ хрестоматиясы" мынадай
белімдерден тұрады: І.Тақпақтар, балаларға арналған әңгіме, ертегілер,
оқушылардың туысқандарына хат жазу улгілері. 2.Үлкендерге арналған
әңгімелер. З.Ауыз әдебиетіяің үлгілері. 4.Макал — мәтелдер. Ы. Алтынеарин
алдыңғы қатарлы орыс педагогтарының оқу құралдарын басшылыққа ала отырын,
қазақ ауыз әдебиеті мен салт-дәстұрлеріне негізделген екі тіл оқу құралын
("Қазақ хрестоматиясы", "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы")
1879 жылы жазып бастырып шығарды. Хрестоматияға, Ыбырай біріншіден, қазақ
халқғлның Қара батыр, Байұлы, Жиренше шешен, Тазша бала туралы ертегі т.б.
ауыз әңгімелерін енгізсе, екіншіден, өзінің "Бай баласы мен жарлы баласы",
"Таза бұлақ", "Әке мен бала", "Жеміс ағаштары", "Асыл шөп" т.б. ғибаратқа,
өсиетке кұрылған дидактиқалық әңгімелері мені өлеңдерін, үшіншіден,
"Талаптын пайдасы", "Бір уыс мақта", "Мейірімді баіа", "Жаман жолдас",
"Зергерлік" т.б. орыс, батые классиктерінің тәлімдік мәні зор әңгімелерін
аударын енгізді.
Түрлі қиындықтар мен өзгерістерге толы кезеңде жарық көрген оқулық
мақсаты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.